КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Sabr 31.07.2010 23:54:21

1 0

Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Ответы

Сэстренка 09.04.2018 01:50:27
Сообщений: 9927
Tinibek, Аллах разы болсун!
3-4 кюн бола эди, Фейсбукда соруулаб айланама, День космонавтикиге Тимур Энеевни юсюнден бир статья джазайыкъ да арада, школлагъа иеик, линейкада айтырча быллай адамыбыз болгъанын, деб)). Биреулен джазгъан эди латиницада 2014 дж. "Къарачай" газетде статья бар эди деб, алай а ол статьяны мен къайдан табарыкъма деб тура эдим)). Не иги болду! Сау бол!)

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Tinibek 09.04.2018 03:42:21
Сообщений: 1273
Цитата
Сэстренка пишет:
Tinibek , Аллах разы болсун!
3-4 кюн бола эди, Фейсбукда соруулаб айланама, День космонавтикиге Тимур Энеевни юсюнден бир статья джазайыкъ да арада, школлагъа иеик, линейкада айтырча быллай адамыбыз болгъанын, деб)). Биреулен джазгъан эди латиницада 2014 дж. "Къарачай" газетде статья бар эди деб, алай а ол статьяны мен къайдан табарыкъма деб тура эдим)). Не иги болду! Сау бол!)

Саубол Сестренка !

Хапарны аллын былайга салайым..

Мадар болуп, Москова'да Энейланы Тимурга тюбеп ушак этелсегиз, джаннгы затла юренип сиз де бир статя джазар эдигиз :) ашхы иш болуреди..
Эсенликле..
Изменено: Tinibek - 09.04.2018 03:54:53
Tinibek 09.04.2018 03:46:14
Сообщений: 1273
2014 дж. октябрны 16 "Къарачай"
Юбилей
КОСМОНАВТИКАНЫ ТАРИХИНЕ АТЫ АЛТЫН ХАРИФЛЕ БЛА ДЖАЗЫЛГЪАНДЫ

Бу кюнледе адам улугъа космосха джол кёргюзгенлени бири, дунияда ёмюрлюкге атлары къаллыкъла С.П. Королёв бла М. В. Келдышни тенглери, къарачай-малкъар халкъны махтаулу уланы Энейланы Магомедни джашы Тимургъа 90 джыл толду. Бу адамны юсюнден алгъын джукъ джазаргъа болмай эди. Энди берилгенди аллай эркинлик. Бизни джердешлерибизден биринчи болуб аны юсюнден китаб джазгъанды Нальчикден Кючмезланы Ахматны къызы Рая. Редакцияны тилеги бла, андан материалланы хайырландыра, бизге очерк джазыб ийгенди. Аны сиз да сюйюб окъурсуз, деб басмалайбыз.

"Алимни атын илмуда джазылгъанындан тышында адам улуну тарихине кёчюрген бир зат барды: саулай дуниягъа магъанасы болгъан уллу иш адам улуну бойнуна тюшсе", - деб джазгъанды Энейланы Тимурну сюйген тенги академик Б. Раушенбах. Бизни джердешибиз, кесине 21 джыл болгъан сагъатында биринчи илму ишинден башлаб, адам улуну джазыуунда баш магъанасы болгъан эмда боллукъ затланы тындырыб келеди.

Эки юлгю келтирейик.

2001-чи джыл, ол кёзюуде Россияны Илмула академиясыны президенти Николай Осипов бла МЧС-ни министри Сергей Шойгу планетабызгъа астероид-комета къоркъуу болгъаны бла байламлы Президентибиз В.В. Путиннге джазгъан запискаларында быллай сёзле бардыла: "Космосда учуб айланнган затла, джерге тийиб, уллу къыйынлыкъ салыргъа боллукъдула. Ол огъай, дуния цивилизацияны къурутурла, деб да къоркъуу барды. Аланы заманында кёрюб, бир да къуруса да орта эмда гитчереклерин бизге джетмезча этерге тыйыншлы магъана берилирге дурусду". Таймаздан космосда болумгъа къараб, билиб туруу ол къоркъууну аз этер мадарланы бириди. Аны юсюнден къаллай иш бардырыргъа кереклисине оноу этерик къауум Эней улуну "Риск и безопастность" деген докладына тынгылайды. Астероидледен къыйынлыкъ джетер деген къоркъууну, алагъа къаршчы не этерге боллугъуну юсюнден оюмун билдириб, сора былай дейди: "Сама по себе жизнь, устроенная на чисто рациональных основах, является очень неустойчивым образованием... Нацию, народ поддерживает некая духовная основа. Как только она разрушается, начинает разрушаться и всё остальное, все остальные гражданские институты". Тин байлыкъ сакъланмаса, астероидлесиз да Джерибиз джан джашамазча боллугъун чертеди. Къуру бу эки юлгю да алим терен акъыллы, терен оюмлу болгъанына, адам улугъа къалай къайгъыргъанына шагъатлыкъ этедиле.

Космонавтиканы, космогонияны, ракета техниканы тамалын салгъанланы бирине саналады Эней улу. Озгъан ёмюрню 90-чы джылларындан башлаб, ол бошалгъынчы заманда, алгъын чыртда сагъынылмай, джашырылыб тургъан затла ачыкъланыб, дуниягъа баям этилген эдиле. Ол кёзюуледе да Тимур Магомедовични юсюнден джукъ белгили болмагъанны орнунда эди. Аны чуруму илму-тинтиу ишлерини къралгъа магъанасы эди. Аланы башха джерледе билдирирге болмай эди. Бу санагъатда къуллукъ этген дуниягъа белгили алимлени барындан да артда сагъына башладыла аны атын. Кюн системаны хакъындан джазгъанны тышында да, ол къалай къуралгъанын ачыкълагъанланы бири болуб, "Фобос-грунт" проекни джарашдырыргъа уллу къыйын салгъан, молекула биологияны тинтиуню джангы джорукъларын къурагъан, астероидледен къоркъуу бла байламлы проблемалагъа къарагъан дагъыда башха терен магъаналы илму ишле бла кюрешген алимге сакъ болмай да мадар джокъ эди. Илму ишлеринден да къуру талай адамны хапарлары бар эди. Башхача айтсакъ, бизни джердешибиз илмуну эм къыйын теориясына тамал салгъанланы тизиминде болгъанды.

Алай а илмуну кёбчюлюкге джораланнган затларында да фахмусун кёргюзюр ючюн къалмагъанды. Эней улу биринчи спутниклени Кёкге ашыргъан адамланы бириди. Космонавтланы ызларына сау-эсен къайтарыу эм къыйын ишлени бири болгъанды. Аны баджаргъан да Тимур Магомедовичди. Айгъа тюшюрюр ючюн, ракетаны траекториясын тергеген, Джерге джууукъда учуб айланнган спутниклеге "джол" тюзетген да ол болгъанды. Быланы да, башында чертгенибизча, бир бёлек адам билгенди. Космонавтика бла космогонияда адам улугъа уллу магъаналары болгъан джангылыкъланы ачыкълагъанны аты джамагъатха белгили тюл эди. Кёб заманны узагъына ол халда джашыртын болгъаныны дагъыда бир чуруму аны халисиди, деген да бек джангыллыкъ тюлдю. Илму ишлеринден хапар айта, башхалача, джер-джерде кёрюнюб, кесине махтау-сый тартхан адети болмагъанды. Китаб джазгъан сагъатымда алай бош эте болурмуса, дегенча айтханымда: "Аллай затлагъа бёлюннгенни иши джарсыргъа ёч болады", деб ышарыб къойду. Ары дери тенглери, иги таныгъанла: "Мен биринчиме, деб, ол ёмюрюнде да айтырыкъ тюлдю", - деген хапарларын эшитген эдим.

Бу адамны джашау джолуна къайтсакъ, 1924-чю джыл Грозный шахарда туугъанды. Атасы Магомед Алиевич ары Нальчикден командировкагъа барыб тура эди. Алайдан Ростов шахаргъа ашырадыла. Анда Шимал Кавказ край миллет советни председателини заместители эмда джууаблы секретарь болуб ишлейди. 1928-чи джыл кеси кесин ёлтюрюб къояды. Чуруму къралда террор бла артыкълыкъла башланнганы. Билимли, ангылы адам, революция миллетге джоралагъан ашхылыкъланы орнуна диктатура келиб къалгъанына чыдаялмайды. Кёлюндегин башсыз-тюбсюз джазыб, юй бийчесине къагъытчыкъ къоюб, герох бла урады кесин. Бийчеси Евгения Петровна, Тимур бла къызчыгъын алыб, алайдан къачады. Ансы къыйнарыкъ эдиле. Тимур, школну Москвада бошаб, МГУ-ну механика-математика факультетине окъургъа джарашады. Ючюнчю курсда окъугъан сагъатында биринчи илму ишин джазады. Ол СССР-ни Министрлерини Советини 2-чи комитетинде ракета техниканы юсюнден къуралгъан, кёбчюлюкге джораланмагъан джабыкъ журналда басмаланады.

1948-чи джыл университетни бошаб, алайда аспирантурагъа кириб, механика джаны бла илму-излем ишле бардырады. Аспирантураны бошагъандан сора, СССР-ни Илму академиясыны В.А. Стеклов атлы институтуну прикладной математика бёлюмюне джарашады. Алайда тамада уа Мстислав Всеволодович Келдыш эди. Артда алайгъа "Институт прикладной математики АН СССР им. М.В. Келдыша" деб атагъан эдиле. Эней улу алайда бешинчи бёлюмде секторну тамадасы болуб ишлейди.

2007-чи джыл "Особая точка" деген, ыйыкъда бир кере чыкъгъан, илмугъа аталгъан газетни 8-чи номеринде джазылгъан статьяда быллай сёзлени окъургъа боллукъду: "1948-чи джыл, бир конференцияны аягъы сюреминде Сергей Павлович Королёв келеди. Келгени да Эней улуну докладына тынгылар ючюн болады. Ол доклад этиб бошагъанын билгенинде, къыйналады. Алайда танышадыла экиси".

Ол кёзюуге С.П. Королёв бек белгили алим эди. Аны "Ракетный полёт в стратосферу" деген китабы да чыгъыб, конструктор бюрогъа да тамада болуб, тутулгъан да этиб, башына да бош болуб, сыйлы аты да къайтарылгъан эди. Аллай адам тюненеги студент Эней улугъа ол халда магъана берген эсе, аны илмуда биринчи атламларын бек джаратханына ишек джокъду. Алай тюбешгенден сорагъы джыллада экиси бирге боладыла. Эркиши тенглик къурамлы ишлери бла бегитиледи. Конструктор бюрода М.В. Келдыш башчылыкъ этген механика бёлюм бла С. Королёв башчылыкъ этген баллистика бёлюмле бу юч онглу адамны артыкъ да бек биригирлерине себеб болады.

Бир кере ушакъ эте тургъанлайыбызгъа, сёз арада былай айтды:

- Юрий Гагарин Кёкге учарны аллы бла М.В. Келдыш академик Охоцимский бла мени чакъырды кабинетине. "С. Королёв сиз экигизге, келиб, учхан кёзюуде этиллик ишлеге къарагъыз», - дейди. "Не болгъанды? Хар не да джарашыб эди", - дедим. "Билмейме. Сергей Павлович бир бек тилегенди". Бардыкъ. Анга тюбегинчи алайда джашлагъа хапар сордукъ. "Асыры джууаблы иш болгъаны себебли тынгысыз болуб айланады. Сиз къатында болсагъыз, кёлюм басылыр, деб чакъыргъанды. Къоркъуу джокъду, хар не джарашыбды", - дедиле...

Къуру бу юлгю да С. Королёв анга къалай ышаннганына шагъатлыкъ этеди. Энтда бир юлгю: кече сагъат экиде телефонну къонгурауу зынгырдайды. Королёвну аууазы:

- Тимур, ракетаны давлениеси энгишге тюшюб барады. Не этебиз?

- Бусагъатда мен джукъ айталлыкъ тюлме...

- Айталлыкъса. Сен Энейевсе. Сен математиксе...

"Эм къыйын кёзюуледе, биз барыбыз да анга соруучан эдик, - деб эсине тюшюреди коллегасы Г. Б. Ефимов. – Ол тюзетирине, болушуруна ишексиз эдик".

М.В. Келдыш бла студент джылларында танышады. Ол да былай болады: Эней улуну бир илму ишин анга рецензиягъа иедиле. Академик сейирсинеди. Бу ишде илму тамалда талай терен оюм болгъанын билдире, къысха заманны ичинде басмагъа берирге буюрады. Андан сора, дипломну джангы алгъан джаш адамны, кеси башчылыкъ этген прикладной математика институтха ишлерге чакъырады. Экисин да иги таныгъан адамла айтыудан, Тимур Магомедович М. Келдышны ахыр кюнлерине дери аны эм сюйген, эм багъалатхан сохталарыны бири болгъанлай къалады. Таулу джашны айтханына магъана бергенлей да турады. М. Келдыш, кеси тилеб, "Избранные труды" деген китабына Эней улуну джууаблы редактор этдиреди. Ол джыллада аллай ишни къуру бу тындырыргъа боллукъ эди. Илму тауну башына ёрлеген бла да къалмай, Эней улу, керек болса, автор бла да даулашыргъа къолундан келлик эди. Къол джазмада уа "Исследования по динамике полёта на Марс и Венеру", "Определение траекторий полёта аппарата "Марс-1", "О точности прогнозирования движения АМС" дегенча адам улугъа магъаналары болгъан илму ишле бар эдиле. Бек уллу алимни тукъумуну къатында бек онглу адам болмаса, аты джазылмайды. Ол кёбчюлюк билмеген джорукъду. Былайда дагъыда бир къошарыбыз: мен санагъан илму ишлени бир къауумун М. Келдыш бла Эней улу бирге джазгъандыла.

2006-чы джыл, теория эмда прикладной космонавтикада уллу къыйыны болгъанын белгилей, Демидов атлы саугъа бериледи. Бюгюнлюкде ол Россияда илмуну тамалын салгъанлагъа джораланнган саугъады. Анга къралны эм белгили алимлери оноулашыб, алай теджейдиле. Прикладной математика бла механиканы, алагъа да кёгюбюз бла байламлы механика бла космонавтиканы къошуб къарагъандыла. Эней улуну илмуда сыйы, джетишимлери аллай багъа алгъандыла алимледен.

Атасы Магомед бла анасы Евгения.

Мен джердешибизни юсюнден толу хапарлы болур ючюн аны иги таныгъан, билген коллегалары бла да тюбешир ючюн къалмагъанма. Аланы бири, Россияны Илмула академиясыны члени-корреспонденти, Ленин атлы эмда кърал саугъаланы юч кере лауреаты, профессор, космос баллистиканы, космос аппаратлагъа навигация бла планеологияны хакъындан дуниягъа белгили алим Аким былай айтды:

- Мен Тимур Магомедовични сохталарыны бириме. Аны аспиранты болуб тургъан заманым илмуда джазыууму эм магъаналы, эм насыблы кёзюую эди. Мен институтда окъугъан сагъатымда биз, студентле, аны уллу алим болгъанын биле эдик. Ол огъай, университетде студент сагъатында да аны аты ашхылыкъ бла айтылыб тургъанындан хапарлы эдик. Аспиранты болгъанымда уа терк-терк тюберге тюшдю. Айтханын аныча иги ангылатхан адамны, мени сартын билмейме. Ол устаз болуб ишлемегенине къыйналгъаным къурумайды энтда. Тюзю анга алай этерге заман да джокъ эди...

Бизни Джуртубузда космосну тинтерге джораланнган илмуда эмда ракетакосмос техникада джетишимле аны аты бла ёмюрлеге байламлыдыла. Анга Совет Союзну эки кере Джигити, Ленинни орденине юч кере тыйыншлы болгъан, космосну тинтиуню тамалында хауаны халындан физика-математика илмуланы доктору, Халкъла арасы астронавтика академияны члени Георгий Константинович Гречко айтхан да шагъатлыкъ этеди: "М. Келдыш атлы прикладной математиканы институту дунияда болмагъанча бир затды. Анда бек онглу адамла ишлегендиле эмда ишлейдиле. Аланы арасында Энейланы Магомедни джашы Тимур адам улуну тарихинде ыз къойгъан алимди. Ол къалгъанладан башха тюрлю адамды. Сёз ючюн, бизге, космонавтлагъа, къысха заманда бир къыйын затха къараргъа керек болса, быллай ишледе джууаблы адамла бары да къошуладыла. Не келсин, ала алгъындан белгили джорукълагъа таянадыла. Тимур Магомедович, математиканы кючю бла, эсибизде болмагъан бир оюмну айтыб къояды. Ол кёзюуде анга ийнаныб къалгъан да къыйынды. Артда аны айтханы барындан да тюз болуб чыгъады. Сёз ючюн, космонавтикада "Звездочка" деген аты бла ол ачыкълагъан джангылыкъ бу санагъатда ёмюрлеге адам улугъа джарарча илму ишди. Биз Айгъа аппаратланы Байконурдан джибере тебресек, бир уча эдиле, бир-бирде ол муратыбыз толмай къала эди. Айтыргъа, ракетаны джиберирге хазыр этиб бошагъандан сора, дженгилирек ашырмасакъ, учмазча болуб тохтай эди. Алай бла уа салыннган борч толмай эди. Аны юсюнден даулаша тургъанлай, Тимур Магомедович: "Ма былай бла, космодромдан ракетаны Айгъа джетдириб къояллыкъ тюлбюз, - деди. - Эм алгъа спутникни Джерни орбитасына чыгъарыб, алайдан ёрге айландырыргъа дурусду. Мен аны къалай боллугъун эсеблеб берирге боллукъма». Бюгюнлюкде таймаздан алай этиледи. Ол заманда уа Эней улудан сора бир алимни эсине келмеген эди ол зат.

Бу математика институтда "Тимур-эффект", деб айтыу джюрюйдю. – дейди андан ары Георгий Гречко. Ол быллай затдан чыкъгъанды: Тимур Магомедович алайда болгъанды, не эсе да бир задачаны сюзерге къошулгъанды. Андан сора тас болуб къалгъанды такъыйкъаны ичинде. Бир джерде табмагъандыла. Сора бир кесекден келеди, къагъытха болумну джазыб. Алай дженгил тындыргъанына бек сейир бола эдик. Ол бош затны билмей къалай къалгъанбыз, дегенча бир-бирибизге къараучан эдик. Дагъыда биз хаман сейирсиннген не эди десегиз, аны кёб затны билирге излегени. Мен, сёз ючюн, баллистикме. Джерден Айгъа, Марсха, Венерагъа траекторияны санай джашаууму ашырдым пенсиягъа чыкъгъынчы. Тимур Магомедович да эте эди бу ишни. Аны азгъа санай эди. Адам улуну эсин бёлюб тургъан затланы юсюнден оюмлагъа сингиб кете эди. Кюн система къалай къуралгъанды? Планетала быллайла некдиле? Ол орбиталада нек турадыла? Уллулукълары, гитчеликлери... алай некди?..

Кюн системаны къалай къуралгъаныны юсюнден кёб тюрлю теорияла, гипотезала бардыла. Тимур Магомедович аладан бу тыйыншлыды деб, "кривое облакону" алады. Кёб миллион джылланы узагъына бегиб тургъан частицаларыны къалай къымылдагъанларын, барыны да бирден ауурлукъларын, аны бла байламлы башха затланы тинтиб тебрейди. Алай эте келиб, бир булутну табыб, аны тамалында эм алгъа Кюн система къалай къуралгъанын, ол къаллай болгъанын, анда планеталаны орбиталарын ачыкълайды.

Алим адамла дуниягъа къалай джаратылгъанларына магъана берир ючюн къалмайды. Дарвинни теориясында айтылгъаныча, джаныуарланы тамалында джаратылгъанды адам, деген келишмейди. Не бла десегиз, джер джаратылгъанлы къуру тёрт миллиард джыл болады. Ол кёзюуге джаны болгъан зат адамны дараджасына джетерикди, деген уллу джангылады. Аны себебли, адам улу тышындан болушлукъ, рахму бла джаратылгъанды», деген оюмгъа келеди Эней улу, ол джыллада Аллахны атын сагъыныргъа да мадары болмай.

Г. Гречко ушагъыбызны аягъында дагъыда былай къошду: "Биз, технарла, чыртда ангыбызгъа сыйындыралмагъан дагъыда бир зат: сёз ючюн, дженгил заманда, амалсыз бир ишни методикасын да табыб, математика джаны бла эсеблеб баджарыргъа керекбиз. Къалгъанлача, Эней улу да кёб кюреширикди санаб, деб тургъанлайыбызгъа, «ма этдим» деб, бериб къоя эди. Тимур Магомедович къачан да уллу математик болгъанды, алай да турады. Быллай джашны дуниягъа саугъа этгени ючюн адам улу ёмюрлюкге Малкъаргъа бюсюреу этгенлей, разы болгъанлай джашарына ишек джокъду".

"Космические исследования" деген журналны баш редакторуну заместители, физика-математика илмуланы доктору В. В. Сазоновну не айтханына да къарайыкъ. "Тимур Магомедовишча адам бла бирге ишлемеклик уллу джууаблылыкъды, къууанчды. Кёб джылланы узагъына ол бизни журналны баш редактору болуб тургъаны саулай коллективибизге, авторлагъа, окъуучулагъа да махтауду. Бизни Джуртубузда туура аныча баллистика эмда математика джаны бла бек онглу къуру талай адам барды. Ол санагъатлада устала бегитгенден, аланы арасында биринчиге саналгъан буду. Тимур Магомедовични илмуда джууаблылыгъын, кертилигин биледиле да, не аз да чийсил затны редакциягъа иймейдиле, бек фахмулула болмасала, бизге ишлерге келирге да базмайдыла. Аны коллективде сыйын айтыб айтмакълыкъ да къыйынды. Кесине махтау тартыр джанындан сёз айтыб ёмюрде эшитмегенме. Айтырча затлары уа кёбдюле. Сёз ючюн, бир сёлешген кёзюуюнде Джерни спутнигини юсюнден биринчи докладны Тихонравов бла ол джазгъанын сагъынныкъ тюлдю. Анда уа спутникни кёкге чыгъарыуну, аны къалай учарыгъыны, планетабызны тёгерегине къалай айланныгъы дагъыда башха затланы тергеб ачыкълау бар эди. Доклад М. Келдыш бла Тихонравовну аты бла джиберилген эди. Тюзю, анга сейирсинирча да тюлдю. Аллай бютеудуния магъанасы болгъан, илмуда революциягъа саналлыкъ, таб фантастикагъа джууукълашхан ишни тюбюнде бек белгили алимле къол салмасала, хазна эс бёлмей къояргъа боллукъ эдиле. Эней улу ол дараджагъа джетсе да, алкъын туура алача белгили тюл эди. Алай болса да тюзлюк керекди. М. Келдыш космонавтиканы теоретигине саналады. Алай саналыргъа Тимур Магомедовични да толу эркинлиги барды".

Энейланы Тимур академикле Д.Е.Охоцимский эмда А.К.Платонов бла.

Россияны Илмула академиясыны академиги, Ленин атлы эмда кърал саугъаланы лауреаты М. Я. Маровгъа хапар соргъанымда: "Эней улуну илму ишлери адам улугъа ёмюрлюкге саугъа болгъанлай турлукъларына мени ишегим джокъду, - деди. - Алай а мен башха затны юсюнден айтыргъа излейме. Илмуну юсюнден сёлешиннген сагъатда, илму ишлени сюзген сагъатда къайда да кесини оюмун ачыкъ айтхан, аны джакълай билген, кишиден къоркъмагъан, тюзлюкню тутхан, илмугъа сый берген, фахмулулагъа дагъан болгъан адамды. Мен аны кёб тюрлю кенгешледе, даулашлада сынагъанма. Ол халиси бла саулай академияны сыйын сакълар ючюн да къалмагъанды. Айтыргъа, 1970-чи джыллада къралны Шимал джанында сууланы къыбыла джанына бурууну юсюнден проектни тыйыуда да аны уллу юлюшю барды. Ол ишни экологиягъа бек къатыллыгъын илму тамалда бегитиб сёлешген эди. Ол халда Байкал кёлню тазалай сакълар ючюн да кюрешген эди. 1990-чы джылладан башлаб а обществону тин джаны бла ёсдюрюр ючюн кюрешген джамагъат къозгъалыугъа къошулгъанлай келеди".

Эней улуну коллегасы Г. Б. Ефимовну айтханын да юлгюге келтирирге тыйыншлыды: "Уллу алим Охоцимский, космосха учууну динамикасы бла байламлы, терен магъаналы илму ишлени автору бла Тимур Магомедовични халилери чыртда бир-бирине келишмей эди, башха тюрлю эди. Ол буйрукъ этерге сюйген, адамгъа хазна къабыргъасын берирге излемеген адам эди. Экисини арасында эркиши тенглик болурча тюл эди. Алай а бир-бирин ангылаб тура эдиле. Анга, кёбле сейир бола эдик. Илмула академияда хауа да бир тюрлюдю. Охоцимскийни, дуниягъа белгили уллу алимни, сау 20 джылны академик дараджагъа чыгъармай тургъанлары да анга шагъатды. Сайларгъа излемедиле да къойдула, этер мадар джокъ. Эней улу академиядан документлерин ызына алды. «Охоцимскийни академик этгинчи, меннге да ол ат керек тюлдю», - деб кетди. Аны алгъанларында, бу да кесини документлерин берди. Тимур Магомедовични олсагъатлай, къабыл кёрюб, академик этген эдиле.

- Аны кандидат диссертациясына къарагъан кёзюуде, илму советни членлери болмасала, адетдеча, тышындан, тынгыларгъа бек сюйгенле, журналистлезат дегенча адамланы залгъа джибермей, сёз джайылмаз ючюн джабыкъ халда сюзген эдиле, - дейди андан ары Г. Б. Ефимов. – 1951-чи джыл, илмугъа биринчи атлам этген сагъатым, мен да джокъ эдим анда. Университетни эски мекямыны ючюнчю этажындан, къууанчы ичине сыйынмай, кеси да бек джаш, чырайлы адам, меннге хапар айтыргъа чабыб келгени бюгюн да кёзюме кёрюне турады. Диссертациясы уа къанатлы ракеталаны траекторияларына аталгъан эди. Талай джылдан "Буря", "Буран" деген, бек узакъгъа учхан ракеталаны этиуде ол диссертацияны уллу магъанасы болгъан эди. Эней улуну идеяларыны бары да тамаллы оюмла болгъанларын айырыб чертерге тыйыншлыды... Космонавтикада ол, ёмюрде адамны эсине келмеген уллу джангылыкъланы ачыкълагъанды. Энди ала, кеслери энчи илмула болуб, санагъатланы ёсюмлерине джол кёргюзедиле.

Энтда джаш заманыбыздан бир затны эсиме тюшюрейим: университетде бара тургъанлайыма, коридорну ол джанындан Тимур бла академик Седов, нени юсюнден эсе да сёлеше, келе тура эдиле. Къатым бла озуб бара, студент Эней улуну академикге айтхан быллай сёзлери къулагъыма чалышдыла: "Ол ишни тындырыргъа да керекди, тындырыргъа да боллукъду. Алай этер ючюн бир-бирин ангыларгъа дурусду". Олсагъатда университетде алимлени араларында илму бла байламлы даулашыула, къаугъала къызыуда эдиле да, аны заранын черте эди. Ол халиси бюгюн да юсюндеди. "Адам не айтханын билиб айтыргъа керекди, адам айтылгъан затха тынгылай билирге да керекди", - деученди. Аны джашауда, илму джолунда да "сангыраула" тюбер ючюн къалмагъандыла. Ишни юсюнден сёз баргъан кёзюуде кесини оюмун къаты джакълайды. Ким да билген, ким да ангылагъан затлагъа хазна магъана бермейди, кёрмегенча, эшитмегенча этиб да къояды. Илму-излем ишлени уллулукъларына, теренликлерине кёре, бир-бирде джангыз адам тындырыб къоялмайды да, башхала да къошулмай болмайдыла. Артда докладла этиледиле, быллай затла бла байламлы басмада да чыгъадыла. Алайда атлары джазылгъанланы эм ахырында Эней улуну аты болады. Кереклиси уа бу эм аллында джазылыргъа тыйыншлыды. Алай нек этесе, деб сорсам: "Сен алфавитни унутханса, ансы "Э" хариф аны аягъында болгъанын биллик эдинг", - деб кюледи. Сора: "Къалайда джазылса да джазылды эсе, не башхасы барды?" - деб къояды...

Мен башында сагъыннган аны таныгъан, билген, биргесине ишлеген адамла айтханлагъа къошакъгъа, Эней улугъа 80 джыл толгъан юбилейге алгъышлауланы бирин окъуругъузну излейме. Узунду, алай болса да къысхартыргъа кёлюм бармай, анда джазылгъанны толусу бла береме.

"Багъалы Тимур Магомедович!

РАН-ны прикладной математикадан М. В. Келдыш атлы институтуну дирекциясы, алимледен къуралгъан совети, саулай коллективи Сени 80-джыллыкъ юбилейинг бла таза джюрекден алгъышлайдыла.

Сени илмуда ишлеринг саулай да бизни институт бла байламлыдыла. Сен, бу институт ачылгъандан башлаб, джарым ёмюрден асламны анда къуллукъ этиб келесе. Барыбыз да сюйген, багъалатхан Мстислав Всеволодович Келдыш къурагъан, саулай дунияда аты айтылгъан прикладной математика институтну бетин чыгъаргъан деятеллени бирисе.

Ракетаны динамикасы эмда космонавтика бла МГУ-ну механика-математика факультетинде окъугъан заманынгда огъуна кюрешиб башлагъан эдинг.

Сени илму-излем ишлеринги, сен ачыкълагъан затланы уллу, бек магъаналы проблемаланы баджарыргъа къалай джарагъанларын санаб, джарашдырыб айтхан да къыйынды. Алай болса да бир-бирлерин юлгюге келтирейик: ракетаны траекториясына чыгъарыуну джангы джоругъу, Джерни спутниклерини орбиталары бла байламлы эсебле 1957-чи джыл "Успехи физических наук" деген журналда, Джерни биринчи спутнигин учургъунчу басмаланнган эдиле. Журналны ол номери Совет Союз адам ишлеген затланы Кёкге учурургъа хазыр болгъанын саулай дуниягъа баямлагъан эди. Алай да этди. 1957-чи джыл, дунияда биринчи болуб, адам улугъа космосха джол салды. Сен кесинг да, багъалы Тимур Магомедович, тарих магъанасы болгъан, биринчи кере космосха спутникни чыгъа-
Аягъы басмаланныкъды.

Орусчадан АППАЛАНЫ Билял кёчюргенди.
Tinibek 14.04.2018 02:53:04
Сообщений: 1273
12 апрель - Авиацияны бла космонавтины халкъла аралы кюню
Аламгъа эмда кёп илму жангычылыкълагъа жолну ачхан таулу академик

Аламны тинтиу Жерде жашагъанлагъа кёп тюрлю онгла береди. Ол санда саулукъ сакълауда, къоркъуусузлукъну жалчытыуда, промышленностьда, башха сфералада да. Сёз ючюн, дуния къудуретни жашырынлыкъларын ачыкълау планетабызны астероидледен сакълауну амалларын табаргъа болушханды.

Дагъыда кёп оборудование, технологияла, материалла да космос программалагъа деп чыгъарылгъандыла. Бюгюнлюкде ала адамланы харкюнлюк жашауларына сингдирилгендиле. Сёзге, бузлатылгъан тахта кёгетледен бюгюнлюкде хар юй бийче да татымлы ашарыкъла биширеди, алай бу технология уа бек алгъа Аламны тинтгенлеге деп чыгъарылгъан эди.

Неда 1960 жылда алимле темир отражатель бла тышланнган энчи пластик жарашдыргъандыла. Шёндю ол жууургъан орунуна хайырланады эмда адамны кесини жылыууну 80 процентин сакъларгъа болушады. Бюгюнлюкде аны къыйын болумгъа тюшгенлени къутхарыуда хайырланадыла.

Халкъла аралы космос станциялада кёп тюрлю медицина жангылычла чыгъарылгъандыла. Рак ауруугъа къажау клеткаланы керекли жерге жетдириу жаны бла технологияла, МРТ аппаратны ичинде къыйын операция этген робот-манипулятор да аллай станциялада къуралгъандыла. Алимле космонавтланы микрогравитация болумда ауурлукъларын сакълар мурат бла Prolia препаратны чыгъаргъандыла, энди уа ол остеопороз ауруудан багъыуда хайырланылады.

Аламгъа эмда бу илму жангычылыкълагъа жолну ачханладан бири – Энейланы Магомедни жашы Тимурду десек, бизни бла даулашырыкъла болмазла. Россейни Илмула академиясыны академиги, физика-математика илмуланы доктору, космонавтиканы мурдорун къураугъа уллу къыйын салгъан алим, кёп къырал премияланы, майдалланы, орденлени иесиди, аны аламны тинтиуге салгъан къыйынына хурмет этилип, 5711-чи номерли планетагъа «Энеев» деп окъуна аталгъанды.

Уллу алимни илмугъа жолу 1943 жылда МГУ-гъа киргенинде башланнганды. Биринчи иши СССР-ни Министрлерини Советини жабыкъ халда басмаланнган журналында чыкъгъанды. Ол кезиуде Тимур Магомедович 3-чю курсну студенти эди. Вузну механика-математика факультетин тауусхандан сора аспирантурагъа киреди. 1951 жылда СССР-ни Илмула академиясыны В.Стеклов атлы математика институтунда Мстислав Келдыш башчылыкъ этген бёлюмде ишлеп башлайды. Бюгюнлюкде бу илму институт Келдышни атын жюрютеди.

Белгили алим Мстислав Всеволодович, жаш алимни илмугъа фахмусун кёрюп, анга не жаны бла да болушханды, аны акъылын космонавтикагъа бурургъа, жангы илмугъа къошаргъа кюрешгенди. Алай бла Эней улу кёп къатлы ракеталаны учурууну амалларын излеу бла кюрешип башлайды. Кандидат диссертациясын а 1951 жылда жашырынлыкъда къоруулагъанды. Аны да ангыларчады, эки уллу къырал Американы Бирлешген Штатлары бла СССР-аламны тинтиуде эришген заман эди ол.

Аны юсюнден кесини эсгериулеринде белгили алим Георгий Эфимов былай жазгъанды: «Ол кюн бюгюнча эсимдеди. Тимур Магомедович университетни эски мекямыны ючюнчю этажындан бети жарып тюшюп келе эди. Аны диссертациясы ракеталаны траекторияларына аталгъанды. Ол илму иш кёп заман озгъандан сора да «Буря» эмда «Буран» ракеталаны къураргъа себеплик этгенди. Аны битеу ишлери да ма аллай магъаналы болгъандыла».

Сёзсюз, Эней улу алгъын илмуда белгили болмагъан кёп затны ачыкълагъанды. Космосха биринчи адамны да ол бардыргъан тергеулеге таянып жибергендиле. Планеталаны араларында космос аппаратланы учурууну онгларын да ол тинтгенди. Кюнню тёгерегиндеги планеталаны къуралыулары бла байламлы бир ненча жангы шарт ачыкълагъанды.

Бюгюнлюкде уа ол бардыргъан тинтиуле хар бири энчи илмугъа айланнгандыла. Жерни битеу жалгъан спутниклери кёкге учурулгъанда, Энейланы Магометни жашы Тимур Сергей Королёвну жанында сюелгенди. Бу эки деменгили алим кёп жылланы шуёхлукъ жюрютгенлерин айтырчады. Ракетаны тохтаусуз учурууну формуласын да Эней улу тапханды. Кюн системаны планеталарын къуралыуларын сюзгенди, микромолекуланы биологиясын да тинтгенди.

Алыкъа жаш адам – 33 жыллыкъ алим - илмуда жетишимлери ючюн Ленинчи къырал саугъагъа, 44 жылында уа СССР-ни Илмула академиясыны член-корреспондентине тийишли кёрюлгенди. Аспирант болгъан кезиуюнде юч кандидат ишни хазырлагъанды. Сергей Королёв аны илму ишлерини юсюнден: «Биринчиси доктор даражагъа тийишлиди, экинчиси, ючюнчюсю да алай»,-деген эди.

Аны илму жангычылыкъларыны арасында космос ракеталаны аламдан Жерге къайтаргъанда баллистика амалны хайырланыуну юсюнден оюму артыкъда магъаналыды. Ол космонавтланы къоркъуусузлукъларын жалчытыргъа себеплик этгенди. Эней улу жарашдыргъан методика ракетаны жерге къайтаргъан аппаратны эмда космонавтланы белгиленнген районда чёкдюрюрге онг бергенди.

Академик Энейланы Тимур уллу алим болгъанын аны коллегалары дайым да чертгенлей турадыла. Адамлыгъына да бийик багъа бередиле. Сёз ючюн, Георгий Эфимов аны юсюнден былай жаза эди эсгериулеринде: «Тимур Магомедович бизни институтда ишлеген алимледен энчиди. Хар жаны бла да. Мында къылыкълары, ышанлары башха-башха болгъанла тюбейдиле. Аны уа барысы да бирча сюедиле». Академик неден да алгъа илмуну салгъанды, къуллукъла, саугъала излемегенди. Тинтиуледен бёлюнмез ючюн, ол Прикладной математиканы институтуна башчылыкъ этерге унамай къойгъанды. Аны жаш хунерлилени окъутургъа да жетмегенди заманы, болсада ол кёп кандидатлагъа бла докторлагъа илмугъа кенг жол ачханды.

- Тимур Магомедович генийди,-деп жаза эди кесини эсгериулеринде белгили лётчик-космонавт СССР-ни Жигити Георгий Гречко. - Ол кесини закийлиги бла башхаладан айырмалыды. Сёз ючюн, бизге, космонавтлагъа, бир бек магъаналы борчну терк окъуна тамамларгъа керекди. Аны толтуруугъа барысы да къошуладыла. Алай ала ызланнган жол бла барадыла. Тимур Магомедович а сунмай тургъанлай жангы амал тапмай къоймайды. Кишини эсинде болмагъан математиканы хайырланыр, бек магъаналы ишни биринчи болуп тынгылы тамамлар.

Энейланы Тимур Ленинчи къырал саугъаны Ленинни, Урунууну Къызыл Байракъны, Октябрь революцияны, «Сыйлылыкъны Белгиси» орденлени иесиди. Ракеталаны бла космос аппаратланы учууларын жалчытыу жаны бла теориягъа аталгъан илму ишлери ючюн 1992 жылда РАН-ны Ф.Цандерни атын жюрютген алтын майдалы бла белгиленнгенди. 2006 жылда теория эм прикладной космонавтиканы мурдорун салгъан илму тинтиулери ючюн ол Демидовну саугъасына тийишли кёрюлгенди. 2011 жылда механика жаны бла тинтиулери ючюн анга М.Келдыш атлы алтын майдал берилгенди.

Басмагъа Тикаланы Фатима хазырлагъанды.
Tinibek 20.04.2018 21:18:56
Сообщений: 1273
2018 дж. арттотурну 5 "КЪАРАЧАЙ"
Окъуучуланы тилеклери бла

Багъалы редакция!

Уллу адамла уллу ишле баджарыб, дуниядан кетгенлеринден сора, аланы этгенлерини юсюнден бирле билмегенликден, бирле зарлыкъдан бирер тюрлю хапарланы чыгъарыучандыла. Сёз ючюн: «Тихий Дон» романны Михаил Шолохов джазмагъанды...»; «Къара кюбюр» романны Аппаланы Хасан джазмагъанды...»; «Минги Тау» джырны Семенланы Исмаил джазмагъанды...»; «Хасаука», «Умар» джырланы Дебо улу Кючюк джазмагъанды...» д.а.к.

Аллахха шукур, «Тюзлюк тюзде къалмаз» дегенлей, хар зат заманы бла орнун таба барады. «Минги Тау» джыр Семенланы Исмаилныкъы болгъаны бу арт джыллада халкъгъа ачыкъланды.

Энди, «Хасаука» бла «Умар» джырланы автору кимди?» деген сорууну халкъгъа ачыкъ этерча джууаб бармыды? Бар эсе, газетде басмаласагъыз деб, ти лекчибиз.

Къарачай-Черкес кърал университетни окъуучулары.


«ТЮЗЛЮК ТЮЗДЕ КЪАЛМАЗ»

Байрамукъланы Дебону джашы Кючюкню юсюнден айтырыбызны аллын, Семенланы Унухну джашы Исмаил 1981чи джыл джазгъан «Джашчыкъгъа» деген назмусу бла башларгъа излейбиз.

«Къошум чачылды, сюрюуюм - тюзде, Бештау барамта, табмайма излеб. Табханыма да душманым даучу, Булбул орнуна гугук джырлаучу.

Бештау шаушалса, кюн джылыу алса, Излеялырча мадарынг болса, Урланнганымы сыйыр ызына, Джый сюрюуюмю эски арбазыма.

Даучу болсала, айтсала джалгъан, Хатерсиз сёлеш, болма джалынчакъ. Белгилидиле мени эним, тамгъам, Халкъ айтырыкъды сен сорууласанг.

Барым батмасын, джогъум чыкъмасын, Барымы бер да халкъымы сыйла. Кесингден артха чырт да къалмайын Болушурукъду санга Суфиля».


Джырчы Исмаилны къадары къыйын болса да, Аллахха шукур «Бештау шаушалыб, излеялырча мадар болуб» акъылман джырчыны кёб заты «эски арбазына» джыйылгъанды.

XVIII-чи ёмюрню ахыр сюреминде туууб, XIX-чу ёмюрню орта сюреминден бери атлай джашагъан Дебо улу Кючюкню «тюзде къалгъан сюрюуюн» (джырларын, назмуларын) джыяргъа хазна мадар болмай къалгъанды.

Ол мадарны излей, сёзню Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, педагогика илмуланы кандидаты Ёзденланы Мухамматны джашы Альбертге берейик.

ДЖАЗАЛАНЫ Лида.

«ХАСАУКА» БЛА «УМАР» ДЖЫРЛАНЫ КИМ ДЖАЗГЪАНДЫ?

Керти кертиси да, бюгюнлюкде Къарачайда, Малкъарда бу соруугъа менден тыйыншлы джууаб береллик хазна адам болмаз.

Нек дегенде, халкъ таныгъан уллу алимибиз (джандетли болсун) Лайпанланы Тананы джашы Къазий, ёмюр ёмюрю Байрамукъланы Дебону джашы Кючюкню юсюнден джыйгъан архив материалларын меннге аманат этген эди. Ол себебден, бюгюнлюкде менде Дебо улу Кючюк джанлы болгъанланы эмда анга къаршчы баргъанланы да джазгъан затлары бардыла. Сёз ючюн,

Лайпанланы Тананы джашы Къазий, тарих илмуланы кандидаты, профессор. «Дебо улу кючюк-хаджи». «Къарачай», 22-чи июнь, 1994-чю джыл;

Къагъыйланы Назифа, филология илмуланы кандидаты.

«Ат басханны джер биледи». «Къарачай», 4-чю февраль, 1995-чи джыл;

Дудаланы Баттал, «Кючюк-хаджи поэт болмагъанды».

«Къарачай», 15-чи март, 1995-чи джыл;

Ортабайланы Тохтар, «Къарачайны» (алгъаракълада «Ленинни Байрагъыны») алгъыннгы джууаблы секретары, пенсионер. «Билген затларымдан талай сёз». «Къарачай», 25чи ноябрь, 1995-чи джыл;

Лайпанланы Сеит, «Алгъаракъда басмаланнган бла байламлы». «Къарачай», 31-чи январь, 1996-чы джыл;

Дудаланы Махмуд, (Рамазан Къарча, Махмуд Асланбек) /01.01.1908 – 1981.01.04/ «Къарачайгъа ахыр сёзюм» (статьядан юзюк). Турцияда чыкъгъан журнал «KUZGU» AYNA 2009-чу джыл, 57-58 бетлери.

Дудаланы Баттал, «Ётюрюк газетни сыйын тюшюреди». (Статьяны темагъа кирмеген экинчи бёлюмю басмаланмайды). «Къарачай», 17-чи сентябрь, 1995-чи джыл;

Римма Ортабаева, кандидат филологических наук. Отзыв о статье К.Т. Лайпанова, «Дебо улу Кючюк-хаджи» (выдержки из отзыва).

10 января, 1997-чи джыл;

Хубийланы Осман, Народный поэт КЧР с 1995 г.,член Союза Писателей СССР с 1938 г. «Хасаука» бла «Умарча» джырла болмагъандыла къарачай поэзияда». 1-чи март, 1998-чи джыл;

Магомед Хабичев, доктор филологических наук. «Классики карачаевской литературы, родившиеся в дореволюционный период» (статьядан юзюк). Байрамуков Кючюк Дебоевич – родился в а. Хурзук в 1772 году, умер в 1862 году. Им сложены исторические песни «Хасаука» и «Умар». «Минги Тау» (Эльбрус) ¹5 (18), декабрь 1998 г.;

Ёзденланы Альберт, «Пушкин бла Къарачай». «Къарачай» газет, ¹12, 16чы февраль, 2006-чы джыл;

Джанкёзланы Хасан, Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы бла Правительствосуну Финанс-мюлк управлениесини тамадасы, Къарачай-Черкес Республиканы кърал ишлерини махтаулу къуллукъчусу. «Багъалы редакция!» 03.03. 2006-чы джыл. Черкесск шахар.;

Гюрюклени Азнаур, Къарачай халкъны миллет культура автономиясыны президенти, Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутаты. «Аны назмулары халкъыбызны сюерге юретедиле». «Къарачай» газет, ¹ 24-25, 25-чи март, 2006-чы джыл;

С. Бытдаев, Учитель высшей категории «Пророческий совет Александра Сергеевича». «День республики», 25 март, 2006 года;

С. Бытдаев, Учитель высшей категории «Услужливый дурак опаснее врага». 10. 05.2006 года;

Темирболатланы С., «Элчиле иги биледиле». «Къарачай», 11-чи май, 2006-чы джыл;

Катчиланы И., Къарачай-Черкес Республиканы финанс эмда кърал мюлк министри «Китаб болуб чыкъса». «Къарачай», 11-чи май, 2006-чы джыл.

[İ]Ма бу башында сагъынылгъан авторланы эмда башхаланы ишлери бла иги танышыб, сюзюб кесим да 1980-чы джылдан бери джыйгъан затларымы да джангыдан бек эс бёлюб окъуб бошагъанымдан сора, Дебо улу Кючюкню къуру «Хасаука» бла «Умар» джырларыны юсюнден айтыб къоймай, аны джашау джолуну, творчествосуну юсюнден кёлюме келген затланы джазаргъа эркинлигим барды деб келеди кёлюме. Ол себебден, «Дебо улу Кючюк» деген статьяны окъуучулагъа теджейме.

(Мындан арысы басмаланныкъды).[/İ]
Tinibek 20.04.2018 22:09:31
Сообщений: 1273
2018 дж. арттотурну 7
"КЪАРАЧАЙ"
Ишин сюйген сюйюмлю
МАХТАУГЪА, СЫЙГЪА ТЫЙЫНШЛЫ АДАМДЫ

Мындан алда биз, редакцияда ишлегенле, газетибизни корректору, фахмулу журналист, огъурлу адам Батчаланы Адейни къызы Лидияны туугъан кюню бла таза джюрекден алгъышлагъан эдик. Айхай да, ишден арымагъан, талмагъан, миллетини сыйын чыгъаргъан эмда джюрек джылыулары бла тёгерекге къууат салгъан, не къыйын кёзюуде да тёзюмлю бола билген адамланы кёрсенг, учуннган этесе.

Къазауатны джылларында туугъан сабийлени, эшта, джазыулары бирчаракъ болурла - ала туугъан джуртларындан узакъда эс джыйгъандыла, Кавказны сынгар айтыб эшитгендиле. Лида да, атасы Уллу Ата джурт къазауатха кетгенден сора туууб, анасыны къойнунда бир кесек заманны ичинде Къызыл Октябрь элинден Фрунзе областны Быстровский районуну Орловка элине тюшеди. Ол тёлюню сабийликлери адам сукъланырча болмагъанды. Аланы эслеринде татлы сабий сезимле тюл, ачы хапарла сакъланадыла. Аны амалтын ол тёлюню биографиясыны ал тизгинлери «къазауат», «кёчгюнчюлюк» деген сёзледен башланады. Аны айтханым, Лидия да анасыны къойнунда огъуна сюргюнчю болгъанын, аякъ ызлары Азияны исси къумларында къалгъан сабийлигин сагъыныргъа сюймейди.

Орта Азиядан къайтхандан сора, 1958-чи джыл, Лидия джетинчи классны Хасаут-Греческий элде тауусады. Ызы бла Черкесскеде педагогика училищеге окъургъа киреди. 1965-чи джыл аны тауусуб, Зеленчук районда Лесо-Кяфарь элчикде устазлыкъ ишин башлайды. Лидия школда къуру сохталадан болуб къалмай, аталарындан, аналарындан да кёб бюсюреу табады. Ол анда эки джыл ишлегенден сора билимин ёсдюрюр мурат бла Ставрополь шахарда педагогика институтну география факультетине киреди. Анда окъууун да бардыра, кесини элинде школда иш орун ачылыб, алайгъа, анасыны къатына, джыйылады.

Атасы Адей урушдан къайтмай къалгъанды. Кёблеча, Лидия да ата джылыуну, ата джакъны билмей ёсгенди. Сабийлигинден огъуна ана тилинде окъургъа мадар табмагъанлай, алай а анга талпыгъанын тохтатмагъанлай тургъанды. Алайды да, ол заманда ана тилде чыкъгъан газетни къолуна алгъаны сайын джюрегинде бир тюрлю бир иги умутла, джарыкъ сезимле тууа «бу газетде ишлегенле къаллай адамладыла, кимледиле экен?» деген соруула кюнден кюннге эсин кючлей баргъандыла. Лидия айтхандан, ол джыллада джаш адамлагъа иш табылыб баргъанды: заводла, фабрикала, бирси предприятиеле, сабий садла кёб болгъандыла. Алай болса да Лидияны джюреги ана тилинде чыкъгъан газетге байланнганы себебли анда иш табар мурат этеди.

- Бюгюнча эсимдеди ол заманда «Ленинни байрагъы» газет Акъ Юйде орналыб эди - 1970-чи джыл сентябрны 5-де редакцияны эшиклерин ачханым. Ол заманда газетибизни сыйы бир да уллу эди. Мени билимим джетерми быллай джерде ишлерге, деб уяла кирген эдим, - дейди Лидия. Алай бла институтну 4-чю курсуна кёчгенинде, газетни редакциясына келиб, хапар соргъанды, машинистканы орну бош болгъанын айтханларында, анга бек къууаннганды да, алайда ишлерге джарашханды.

- Былайда меннге бек джарыкъ, джылы тюбеб, ишле да кёр, дегенлеринде, къарачайча кесим сюйгенча уста джаза билмегениме да тартына, алай болса да таукел болдум. Меннге тёзюмлю болуб, билмегеними да юретиб, халатымы да тюзетиб, бирикген фахмулу коллектив мени кесине юйюрсюндюрдю, дейди Лидия. Алай бла ол машинистка болуб джыл бла джарым чакълы бир ишлегенден сора ана тилни иги теренирек билирге тырмашханы бла, алайдан аны ышаныб, корректор этиб кёчюредиле. Ол ана тилини ариулугъун, байлыгъын, чемерлигин сезеди, анга къуллукъ этиуню башына уллу сыйгъа санайды, алай бла бютеу джашауун кеси сюйген ишге береди.

1957-чи джылдан башлаб, газетибиз джангырыб, джангыдан чыгъыб башлагъан кюнден бюгюннге дери анга уллу къыйын салгъан журналистлени, редакцияны бирси къуллукъчуларыны хазна къалмай, барысыны да творчество джашаулары Лидияны кёз туурасында ётгендиле.

- Олсагъатда редактор Баучуланы Аубекир, кесини гитче къызына айтханча, алай юрете эди джазаргъа: «Окъуучу сюйюб окъурча зат табыб, аны бек «чайнаб» ауузуна салмай, кеси да сагъыш этерча, алай джазаргъа керекди», - деб. Къаджыкъмай иш бла узакъ джолоучулукъдан келиб, ары-бери булджумай, ариу тил бла не ауур статьяны да джазыб бериб, газетни бетин чыгъаргъан корреспондентлерибиз, бирикген коллективибиз бар эди. Аладан юлгю алмай, алача болургъа излемей бир джанында къалай къаллыкъ эдинг? Аланы атларын айтыргъа тыйыншлыды: Чотчаланы Магомет, Джаубаланы Хусей, Лайпанланы Сейит, Кёбекланы Билял, Хубийланы Абу-Хасан, Акъбайланы Азрет дагъыда башхала. Ол онглу корреспондентлеге артда келиб, ала бла бирге ишлеб юреннген джаш устала Мамчуланы Дина, Ёзденланы Якъуб бюгюнлюкде айтылгъан журналистлерибиздиле. Дагъыда къошарым - эки джыл чакълы болады газетибизге башчылыкъ этгенли джангы тамадабыз Ёзденланы Альберт. Аны оноу этгени, къуллукъгъа бериле билгени, коллективни бирикдиргени, хар бирибизге джылы сёзлери бла, керек джерде джарыкълыгъы бла ишге учундура билгени къууандырады. Аллай тамада бла не къыйын ишни да сюйюб тындырады коллектив.

«Бусагъатда мени бла къуллукъ этгенле экиси да тыйыншлы билимлери болгъан, борчларына керти берилиб ишлеген къызладыла», - деб корректор нёгерлери Семенланы Зарема бла Байчораланы Алинаны да бек махтайды ол.

Кесине махтау чакъыра билмеген, башына керексиз сый тартмагъан ашхы шартлары Лидияны адамлыгъы эмда намысы уллу болгъанына шагъатлыкъ этедиле.

Лидия, газетде 10 джылдан аслам заманны штатдан тышында, штатда да 3 джылны корреспондент болуб ишлей, творчествону татыуун ангылагъанды. Лидия тири, нени да билирге, этерге, юренирге хазыр къыз болгъаны себебли, коллектив аны профсоюз комитетге тамадагъа сайлайды. Кёб джылланы ол культураджарыкълыкъ ишлеге башчылыкъ этиб да тургъанды.

Ашхыланы, миллет бетибизни чыгъаргъанланы, малчылыкъда урунуб, элине, Джуртуна сый келтирген джигерлени, урушда къан тёкген джигитлени, миллетни тарихинде терен ыз къойгъан акъылманланы юслеринден джазгъанлай тургъанды. 1977-чи джыл ол Польшагъа, Германиягъа барыб келгенинде, «Джолоучуну тефтеринден» («Путевые заметки туриста») деген джарагъан материалланы джазыб «Ленинское знамя» газетде басмалагъан эди. Дагъыда бизни газет окъуучуларыбыз да эслеген болурла, Лидия мода, косметика, миллет ашыбызсууубуз, медицина, дармандары, юй турмуш, д. а.к. кюнде-кечеде адамлагъа магъанасы болгъан кёб тюрлю темалагъа рубрикаланы бардыргъанлай турады. Окъуучуладан бюсюреу письмола, телефон бла алгъышла, махтау, сый берген сёзле анга джазгъанлай турадыла. Лидияны энчи ашхы шартларыны дагъыда бирин сагъынмай болмайды, ол кеси болумлу ана болгъаныча, хар неге да лагъым таба билген фахму бла да байды. Алай дегеним, дарман хансладан башлаб, халкъ медицинаны кёб тюрлю лагъымын билгени себебли биз, биргесине ишлегенле, анга кёб кере «ол-бу ауруулагъа не иги джарайды?» деб, аллына барыучанбыз. Газетге кескин толу ангылатыб джаза билгенича, аллына барсанг да, алай, эринмей, кереклисича дарманны толу джазыб, къолунга тутдуруб къояды.

Ариу халиси, джарашыулугъу, сюйген ишине толу берилмеклиги бла Лидия биргесине ишлегенледен сый, бюсюреу табханлай турады бюгюн да. Алай болса да Лидияны баш иши корректорлукъду. Тышындан къарагъанча болмай, ол бек ауур, джууаблы джумушду. Бачхада ёсюмню аман хансдан тазалагъанча, газетни номерин талай кере «чагалаб» чыгъаргъа керек болады. Лидия кеси айтханлай, корректор бёлюм «газет» деген производствода ОТК-ды, ахыр продукцияны, адам айыб этмезча, базар бет алдырыб чыгъарыу аны бойнундады. Басма джумушлада джангы технологияланы игиден игиси чыгъа, бир къауум процесслени бираз тынчыракъ да этгендиле. Алай болса да ана тил бла кюрешген корректорлагъа уа таблыкъгъа джангы джукъ барды деб билмейбиз. Бюгюн да, алгъынладача, къолгъа къалам алыб, сабырлыгъынга да «таш байлаб», сёзлени бирем-бирем «чёблей» бередиле. Не джашырыу, журналистле, бирде чийсил материалланы аланы алларына атыб, борчларын тыйыншлы дараджада тындыргъаннга санаб кетиб, корректорланы ишлерине иш къошадыла. Кимден да иги газетни ол джарсыуларын Лидия биледи.

Газетчилени юч тёлюсю бла ишлерге тюшгенди Лидиягъа. Аланы, артыкъсыз да бек абадан къауумну, хар бирин энчи сагъына, аланы юсюнден да кёб джылы сёз айта, барысына да махтау бериб сёлешеди. «Бюгюн кюнюбюзню да Аллах къызгъанмасын», - дейди Батчаланы Лидия. Шукур эте билиу огъуру болгъан адамны шартыды, джашауума разыма дегенликди.

Заман ёте баргъанлыкъгъа, адам тюрленмейди - ол зат Лидияны юсюнде ариу кёрюнюб турады. Аны джашаугъа сюймеклиги, джарыкълыгъы, ашхы затны кёрсе учуна билмеклиги, миллетине игилик излеую бу затла анда джылдан джылгъа теренден терен тамыр ие барадыла. Кеси да бюгюннгю коллективге да таб, иги келишеди. Алай дегеним, билген билимин, сынамын джаш корректорлагъа да юретеди. Газетге джаны бек ауруйду, халат кетмесин деб, къайгъыргъанлай турады. Мындан ары да ол энтда коллективи бла ишлерге, ана тилибизде чыкгъан, халкъыбызны атын джюрютген газетибизде кючюн-къарыуун аямай ишлерге таукелленибди.

- Мен насыблыма, ёмюрюмю бир джерде, кесим да бек сюйген ишимде ашырыб барама, - дейди Лидия.

- Джалыбыз алай уллу болмагъанлыкъгъа, ёмюрде кёзюм башха бир джукъгъа къарамагъанды, энтда джангыдан джашау джолуму башласам, биягъы джол бла сокъмакъ саллыкъ эдим. Миллетиме къуллукъ этиб, не аз да хайыр келтире эсем, аны насыбха санайма...

Кертиси бла да насыблыды Лидия. Сюйген ишинде, сюйген коллективи бла бирге урунады. Ол кеси да эки баланы ёсдюргенди. Аланы да кесини юсюнде болгъан ашхы шартлагъа: сабырлыкъгъа, намысха, адебге, джашаугъа сюймекликге юретгенди, ана сютю бла сингдиргенди алагъа. Алайды да къызы Людмила КъЧР-ни Урунуу бла социал ёсюмюню министерствосунда Ветеран бёлюмню тамадасыны заместители болуб урунады. Джашы Руслан КъЧР-ни Сайлау комиссиясында ишлегенди.

Батчаланы Лидия кёб джылланы газетде уруннганы ючюн, миллетине халал къуллукъ этгени ючюн талай кере редакцияны, КъЧАОну, КъЧР-ни, РФ-ны Культура бла Профсоюз министерстволарындан кёб Хурмет грамота, саугъа бла да саугъаланнганды. 2005-чи джыл «Урунууну ветераны» деген сыйлы ат да берилген эди. 2016-чы джылда уа Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид Россияны Кюнюн белгилеу байрамны аллы бла къралыбызны эмда республикабызны саугъаларына тыйыншлы болгъан 30 адамны саугъалаб алгъышлагъан эди. Аланы бири Батчаланы Лидиягъа ол кюн «КъЧР-ни махтаулу журналисти» деген сыйлы ат берилген эди.

Джылла озсала да Батчаланы Лидия джашау джоругъун бузмайды. Алгъынладача, бюгюн да бош заманында китаб окъургъа, табигъатха чыгъаргъа бек сюеди. Заманнга кесин хорлатханладан тюлдю Лидия эгечибиз. Тириди, джарыкъ кёллюдю, бютеу джашауун берген ишине, 47 джылны мындан алдача, сюйюб джюрюйдю. Биз а, коллегабызны туугъан кюню бла алгъышлай, дунияны башында бютеу ашхылыкъланы анга теджейбиз. Ашхы эгечибизни асыл муратлары толсунла, джюрегине къартлыкъ къонмасын, ёмюрю узакъ болсун, туугъанындан-туудукъларындан къууаннганлай джашасын, дейбиз.

БОКАЙЛАНЫ Фатима.
Tinibek 20.04.2018 22:10:34
Сообщений: 1273
2018 дж. арттотурну 7
"КЪАРАЧАЙ"
Окъуучуланы тилеклери бла
ДЕБО УЛУ КЮЧЮК

Аллы газетни 25-чи номериндеди.

XVIII-чи ёмюрню ахыр сюреминден XIX-чу ёмюрню экинчи бёлюмюне дери джашагъан, къарачай-малкъар (ас-алан) халкъны акъылман назмучусу, джырчысы, философу Байрамукъланы Дебону джашы Кючюкню юсюнден, 1917-чи джылдан башлаб, озгъан ёмюрню 60чы джылларына дери, хазна сёлешинмегенди.

Хрущёвну «джылыуундан» сора да, Совет власть оюлгъан 90-чы джыллагъа дери «Хасаука», «Умар» джырланы сахнагъа чыгъыб джырларгъа да эркинлик джокъ эди. 70 джылдан артыкъны Дебо улуну атын халкъдан букъдуруб нек кюрешгендиле? Бу соруугъа джууаб излесек, быллай оюмла келедиле эсибизге:

1. Дебо улу Кючюк 1828чи джыл октябрь айны 20-да Хасаукада патчах аскерге къаршчы уруш этгени ючюн.

2. Россия империяны ол заманда политикасына келишмеген «Хасаука», «Умар» деген эмда башха джырланы, назмуланы джазгъаны ючюн.

3. Хасаука урушдан сора бёлек замандан патчахны аскерине къуллукъгъа кириб, абычар болгъаны ючюн.

4. Джашаууну экинчи джарымында таза диннге кесин бериб, хаджи болгъаны ючюн.

5. Дебо улу Кючюкню тукъуму Байрамукъладан болгъаны ючюн, (Совет властны заманында Кючюк Джатдайны, Алийни, Добайны, Къадыны дагъыда башхаланы бетлеринден кёрюннгенди.

6. Къарачай-малкъар халкъны (революциягъа дери) теренден келген джазмасы, мийик дараджалы литературасы болгъанын кёргюзмез ючюн.

Чурумла дагъыда болурла, алай болса да ма бу башында айтылгъан оюмланы джууабларын осмакълаб кёрейик.

Байрамукъланы Дебону джашы Кючюкню Хасаукада уруш этгенине, халкъда джюрюген хапарны тышында да, кесини чыгъармачылыкъ ишлери (назмулары, джырлары) шагъатлыкъ этедиле. Анга «Анам бла ушакъ» деген назмусундан талай тизгинни юлгюге келтирейик.

«Сау къал, анам, сен,
Тенглерим бла мен,
Къуугъун болуб,
сауутланыб, бюгюн кетебиз.
Аллыбызда – джау,
Сыртыбызда – тау,
Сыртыбызны таугъа
тиреб, уруш этебиз.

Кёбдю джау бютюн,
Аууш – чарс, тютюн.
Тоб тауушдан тебренеди
Хасаукада джер.
Артда – бедиш, дау,
Алда – сый, махтау!
Я, Джаратхан, артха теб-
мез кючню бизге бер!»


Дебо улу Кючюк бир белгисиз адам болса, Хасаукада уруш этгени унутулуб да къаллыкъ болур эди. Алай а, артда Дебо улу Эресейге керти адам болуб, таза къуллукъ этиб кюрешсе да, белгили адамны ол урушха къатышханы, хар заманда айтылгъанлай турлукъ эди. Бир кере империягъа къаджау тургъанны, артда не ашхылыкъла этиб кюрешсе да, джашау джолу суратланнган сагъатда, ол «къара тамгъасы» кёрюннгенлей турады.

Экинчиси, Дебо улуну «Хасаука», «Умар» джырлары, назмулары ёсген тёлюлеге «аман» юлгю болмасын, Эресейни ичинде джашагъан миллетлени араларында шохлукъгъа заран салмасын, деген оюмгъа келтиргенди бир къауумланы. Аны амалтын, 1917-чи джылдан сора, Дебо улуну аты, творчествосу ёсген тёлюлеге белгили болгъанындан эсе, болмагъаны игиди деген оюм бла джукълатыб тургъандыла большевикле.

Ючюнчюсю, Хасаука урушдан сора, Дебо улу Кючюк 1829-чу джыл август айны 24-сю бла сентябрь айны 6-ны араларында уллу орус поэт А. С. Пушкин бла Нарсана джанында тюбешиб, кёб оюмла этиб, Эресейге башха тюрлю кёз бла къараб, кърал адам болуб, орус патчахны абычары болса да, Дебо улуну уллу поэт болгъанын унутургъа керек тюлдю.

Биз ангылагъаннга кёре, сёзге уста, кесини заманына кёре билимли адам империягъа махтау салса, аны сёзюне тынгылаб, таулуладан кёбле бери айланырла деген умут бла, бергендиле Дебо улугъа абычар чынны. Дебо улу Кючюк абычар чын бергенлерине, сабийча, алданмагъан болур. Халкъын сакълар ючюн, халкъына джарар ючюн абычар чын анга, анычалагъа амалсыз керек болгъанын «Кюзгю бла ушакъ» деген назмусунда ачыкъ кёргюзеди. Андан бир бёлек тизгинни келтирейик юлгюге:

«Имбашларын окъа
этиб Кючюкню,
Къолуна да тутдургъ-
алла гюлчюкню,
Кёргюзелле бюгюн аны
юлгюге...
Чыгъа барыб, Кючюк
къарайд кюзгюге.

Ол кюзгюден къарагъанмы Кючюкдю?
Ол кюзгюге къарагъанмы Кючюкдю?
Ол абычар кийимли уа,
кимсе сен?
Кюзгю, бир айт, кертиси бла кимме мен?»...

...Тёре тюлме терснитюзню айыргъан,
Къул болгъанма халкъгъа боллукъ хайыргъа...
Терс эсем да, алай келед
кёлюме.
«Сатлыкъ» эсем, басмасынла ёлюме!»


Дебо улу Кючюкню абычар болгъанын, халкъда джюрюген хапарладан эшите, кесини творчествосунда да окъуй тургъанбыз. Алай болса да, белгили тарихчибиз Батчаланы Шамилни «Карачаевцы в войнах России» деген, 2005-чи джыл Москвада, «Репро ЦЕНТР М» деген басмада чыкъгъан китабы ол затха керти шагъатлыкъ этеди. Китабны 176-чы бетинде, «Документы о службе офицеров-карачаевцев. Карачаевцы – офицеры Российской армии (до октября 1917 г.) деген бёлюмюнде, 34 къарачай джашны атлары тизиледиле да, 33-чю прапорщик Байрымуков Кучук Дебоевич (до 1800 – после 1850) деб джазылады. Къайсы архивледен алгъанын Шамил китабында ачыкъ джазады.

Дебо улу Кючюкню патчах аскерде абычар болгъаны, Совет власть киргенден сора, коммунист идеологиягъа керек болмагъаны хакъды. Кючюкню абычарлыгъы аны творчество джолуна заран болгъанды.

Дебо улуну творчествосун джукълатыб кюрешгенлерини тёртюнчю чуруму, аны хаджи болгъаныды. Аллахха къаршчы баргъан Совет властха Аллахха таза ийнаннган хаджиле, афендиле, джырчыла керек болмагъандыла. Дебо улу керти ийнамлы адам болгъанына назмулары шагъатлыкъ этедиле. Юлгюге аладан да бирин келтирейик:

«Бисмилля деб, башла айтыр сёзюнгю!
Китаб сёзден баш этмесенг кесинги,
Бала сюйюб алыр берген дерсинги,
Аллах кечер ууакъ-тюек
терсинги.
Терслик этиб, къалмайыкъ дей, палахха,
Сен, айт, Кючюк, махтау Уллу Аллахха.
Ля илляха илля Аллах,
Мухаммад расулюллах!»


Бешинчи чурумгъа Дебо улу Кючюкню Байрамукъладан болгъанын айтсакъ, бу чурумну кёблюгюн, азлыгъын осмакълагъан къыйынды. Алай болса да, кёлюбюзге былай келеди. Байрамукъладан баш тутханла, билимлиле, хаджиле, джигитле кёб чыгъа келгендиле. XX-чы ёмюрню 20-чы джылларында, халкъыбызны эм белгили адамларыны бири Къарачайны Джигити Байрамукъланы Джатдай болгъанды. Джатдайны атын «Совет властны «джаууна» чыгъарыб, чынг ахырында, кесин да, къарнашларын да ёлтюргенлери, гитче къарнашлары Къадыны да 1943чю джыл тышына кетиб къалгъаны, Дебо улуну атына да, творчествосуна да «кёлекке тюшюрген болурла». Ким биледи? Бу оюмубузну да джашаргъа эркинлиги болур?

Дебо улу Кючюкню атын да, творчествосун да халкъны эсинден кетериб кюрешгенлерини баш чурумларыны бири уа, Совет империяны миллет политикасы болгъанды. Революциягъа дери джазмалары болмагъан къарангы, гитче халкъланы дуния джарыкъгъа чыгъардыкъ деген фикирни халкъланы мыйыларына сингдирсек, Совет властха къоркъурман бола джашарла деген умут бла, миллетлени эски культураларын, «тарих эслерин» кетериб кюрешгендиле. Дебо улу Кючюкню бек онглу чыгъармалары бла халкъ, ёсюб келген джаш тёлю таныш болсала, бизни къарангы халкъ болгъаныбызны большевикле кесибизге «ангылаталлыкъ» тюл эдиле. Аны амалтын Дебо улуну акъылманлыгъы советлеге чыртда керек болмагъанды.

Дуния литератураны эм юлгюлю чыгъармаларын, айдын адамларыбыз окъур керекли къалмагъандыла. «Къарачай-малкъар халкъны «Хасаукасындан», «Умарындан» кючлю джырлары да бардыла!» – деб, айтырыкъла да болурла? Алай а, хар инсан да джарасыны къалай ачыгъанын, не уа къууанчыны ёлчесин кеси иги биледи. «Хасаука» бла «Умар» джырлада бола тургъан затланы суратларын кёзюнг бла кёресе да, джюрегинг бла ётдюресе. Ол джырла окъуучуну джарсыулары, джаралары, ёхтемликлеридиле! Джигит Умар окъуучугъа, бек сюйген эт адамыча кёрюнеди.

«Къарачайны сакълар
ючюн ол бюгюн,
Джанын берди чаууллагъа сойланыб».

«Бир сууукъ окъ юзген
эди къолунгу,
Шкогунгу сол къолунга
алгъанса».

«Джаны чыгъыб къобалмазын билгенлей,
Кёзлерине сюнгюлени
урдула».
«Хапарынгы сени къоймай ма былай,
Ким айталыр ол кюн
ишни болгъанын?
Къара къашлы, асыры
кенг мангылай,
Алтмыш алты къоргъашындан толгъанын».


Бу башында сёз бла салыннган «суратланы» джюрегинги кёзлери бла кёре турсанг (Аллах, ол затдан Сен сакъла) туугъан къарнашынгы, джашынгы джакъларгъа мадар табмай, къычырыкъ-хахай этгенча болады джюрегинг. Къысхасыча айтыргъа, бу эки джыр хар къарачай-малкъарлыма дегеннге, дуния адабиятда не уллу чыгъармадан да багъалыды, деб келеди кёлюбюзге. Джырланы суратлау кючлери, джазылгъан лагъымлары да тюрк тилледе назмучулукъну мийик дараджасыды.

«Къурч санлада бегиген ол темир джан, Терк чыкъмайды быллай тулпар джашладан. Ётгюр сандан чартлаб чыкъгъан исси къан, Тешиб, ётюб кетед къаты ташладан».

«Сагъышладан башы тубан тауладан, Шоркъа-шоркъа джыламукъла агъарла».


«Революциягъа дери «джазмасы болмагъан» халкъны бир джырчысы XIX-чу ёмюрню 20-чы, 30-чу джылларында аллай тамам затны къалай джазалгъанды да?» – деб, сорургъа излегенле бюгюн да болурла. Ол сорууну бизни тарихибизни, адабият, маданият джолубузну иги билмегенле, не уа билирге излемегенле сорургъа боллукъдула. Бизни бек эртделеден джазмабыз болгъанына шагъатлыкъ этген затларыбыз бек кёбдюле. Сёз ючюн, къаяларыбызда джазылгъан рун джазмала, къарачай-малкъар халкъны Нарт эпосу шагъат тюлмюдюле анга? Эртделеден джазмасы болмагъан халкъ, Нарт эпосча аллай онглу затны джазаллыкъ тюл эди. Не уа, Дебо улу Кючюкню халкъ ауузунда джюрюген «Табула болсун Тейриге» деген ма бу «тахсалы» назмусу, меджисуу заманладан башлаб, джазмабыз болгъаныны юсюнден айтмаймыды?

«Табула болсун Тейриге, Ийленнген бёрю териге, Териде отуз белгиге! Ала зат тюлле телиге, Айдын адамгъа ала – май, Къара кечеге – толгъан ай. Кёк ташла – бала кёмеге, Акъ джелпек – сакъа кемеге, Билек къангала – налмаздан, Бизни сакълалла талмаздан, Гюргени муджурасындан, Асхакъны къурч къамасындан! Тейриден келген белгиле – Дуния тахсагъа билгиле!»

(Мындан арысы басмаланныкъды).
Tinibek 20.04.2018 22:48:18
Сообщений: 1273
2018 дж. арттотурну 12
"КЪАРАЧАЙ"
Окъуучуланы тилеклери бла
ДЕБО УЛУ КЮЧЮК

Аллы газетни 25-чи, 26-чы номерлериндеди.

Биз барыбыз да билгенден, бек эртделеде бёрю тюрк тилли халкълада «шыйых» джаныуаргъа саналгъанды. Меджисуу заманлада ант этдирселе бёрюню сингирин къолуна алдырыб, алай ант этдиргендиле. Нарт эпосда Ёрюзмек кёкден джерге тюшгенинде, бёрю сютню ичиб, алай бла келишдиргенди ёпкелерин джерни хауасына. Аланы сагъыннганыбыз, къартланы айтханларына кёре, къарачаймалкъар халкъ джазма белгилени (алфавитни) бек сыйлыгъа санаб, ийленнген бёрю териге джазгъанды. Джазма белгилени саны 30 болгъанды. 1396-чы джыл Асхакъ Темир бизни Алан къралыбызны чачхандан сора, таулада къалгъан кесегибиз прогресс джолну баралмай, регрессге тюшгенди. 400 джыл чакълы бирни (муслиман дин бизге иги синнгинчи дери), халкъыбыз джазма къайгъылы болалмагъанды, джан къайгъылы болгъанды. Джаза, окъуй билгенле сабыр-сабыр тауусула, сан бирле къалгъандыла. Аны айтханым, Дебо улу Кючюк бурундан келген джазмабызны билгенни тышында да, Нарт эпос бла, кюнчыгъышны, кюнбатышны, орусну поэзиялары бла да иги таныш болгъанына мени ишегим джокъду. Нек? Алай болмаса, Дебо улу назму джазыуну джорукъларын алай уста биллик тюл эди. Башында айтханыбызча, Дебо улуну творчествосун халкъгъа баямлагъан, не джаны бла да коммунист къралны идеологиясына «къаршчы» кёрюннгенди. Аны амалтын, Дебо улуну «Хасаука», «Умар» эмда башха джырларын, кёрмеген, билмеген кибик этиб кюрешгендиле. Халкъны эсинден толу кетерелмегенлеринде уа, тюрлю-тюрлю болмагъан хапарланы халкъгъа джайыб, газетледе басмалаб кюрешгендиле.

Бир къауумла: «Ол джырланы Дебо улу Кючюк джазмагъанды, Боташланы Абдурахман джазгъанды!» деб, чорт кеседиле. Бир башха къауум да: «Огъай, Дебо улу Кючюк да джазмагъанды, Боташ улу Абдурахман да джазмагъанды, не Орусланы Махамет, не уа Ёртенланы Азрет джазгъанды!» – деген оюмну келтиредиле. Сёз ючюн, Дудаланы Баттал 1995-чи джыл март айны 15-де чыкъгъан «Къарачай» газетде «Кючюк хаджи болмагъанды» деген статьясыны бир джеринде былай джазады:

«Мен таныгъан ол заманда - 30 -чу джыллада эм къартла Махаметланы (Махийланы) Къубадий бла Байрамукъланы Шонай эдиле. Ала экиси да Хасаука урушну заманында 4 –5-шер джыл болгъан сабийле болгъандыла. Урушну кеслери кёзлери бла кёрмеселе да, хапарлары аланы терен эди. Джырланы экисин да («Хасауканы» да, «Умарны» да), Къубадий айтханнга кёре, Ёзденладан (Сыгынчылары къауумдан) биреулен этгенди, Шонай аны юсюнден джукъ айталмай эди...

...Джырны авторуну юсюнден мен соргъанымда, Шонай хапарсыз болгъанын айтды, Къубадий айтханнга кёре уа, ол Ёзденладан (Сыгынчыладан) болгъанды. Ол затны юсюнден, ол экисинден сора да, мен башха адамла бла сёлешгенме...»


Аллах-Аллах, къалгъанла къалай боллукъ эселе да, Дебо улу Кючюк Байрамукъладан болмай, Ёзденладан болса, эм бек мен (бу статьяны автору – Ёзденланы Альберт) къууанныкъ эдим! «Хасауканы», «Умарны» джазгъан джырчы Ёзденладан болгъанды деб а, мени сартын, мен бир кере да эшитмегенме къартларыбыздан. «Хасаука», «Умар» джырланы автору Ёзденладанды (Сыгынчыладанды) деб къатышдыргъанларыны чурумун мен 37 джылны мындан алгъа джазыб алгъан эдим. Ол заманда джазыб алгъан затларымы, не уа кесими назмуларымы, джырларымы «боюн кючлерине» базгъан абадан къауум хазна капеклерине да санамаучан эдиле. Аны амалтын газетде, журналда, китабда басмалатырча кючюм джокъ эди. Энди, джылым 60-дан атлагъан «къарт» болгъанымда, Аллахха шукур, барды аллай мадарым. Алай эсе, мени къарт атам Ёзденланы (Сыгынчыланы) Локъманны джашы Томпадан 1980-чы джыл джазыб алгъан затларымдан бир кесегин басмалайым.

«...Атам Локъманны анасы – Байрамукъланы Ханифа амма. Ханифа амманы къарт атасыны атасы Хабич бла Кючюкню атасы Дебо туугъан къарнашла болгъандыла. Дебодан Байрамукълары тукъумда Дебо атауул башланады, Хабичден да Байрамукъланы Хабич атаууллары башланады. Аны айтханым, Ханифа амманы къарт атасы бла Дебо улу Кючюк къарачайча айтханда, туугъанла болгъандыла. Сёз ючюн, Кючюкню джашы Мухаммат бла Ханифа амманы атасы къарачайча айтханда, экиде тургъандыла. Ол заманлада, бусагъатладача болмай, экиге, ючге айланнганла бек джууукъгъа саналгъандыла. Аны себебли, бир-бири юйюне аслам джюрюгендиле, бир бири сёзюне кёб тынгылагъандыла. Байрамукъланы Дебо эмда Хабич къауумла- рыны ата-бабаларындан келген джырчылыкъ къанлары Ханифа аммагъа да джетген болур эди. Ма алай бла Ханифа амма Кючюкню «Хасаука», «Умар» джырларын уста джырлаучан эди. Атамы юретгенден да озуб, бизге да юретиучен эди Ханифа амма аланы. Ол джырла амманы ауузундан чыгъар чыкъмаз Адил (Ёзденланы джырчы Адил – къарт атам Томпаны гитче къарнашы) джылы бла гитче болса да, бизни барыбыздан да дженгил алыб къоюучан эди. Артда-артда Адил Юч Ёзенде белгили джырчы болгъанында, анам: «Адилни джырчылыгъы Байрамукълагъа ушагъанды», – десе, атам Локъман да анга дженгишлик бермей: «Джырчыла кесибизде да, Ёзденлада, джетишедиле!» – деучен эди. Аны айтханым, Дебо улуну джырлары Байрамукъладан эсе бизде, Ёзденлада, кёб джырлана эдиле. Тюзюн айтыргъа, Кючюкню туудукълары окъугъанла, билимлиле, къуллукъчула, залимле болгъандыла, алай а ичлеринде биздеча джыргъа уста адам хазна джокъ эди. Бизникиле Кючюкню джырларын аслам джырлагъанлары амалтын, «ол джырланы Сыгынчылары этгендиле» деб къойгъанла да болуучан эдиле. Алай а, башыбыздан Аллах къараб турады, «Хасаука», «Умар» джырланы бизникиле (Сыгынчылары) этмегендиле, Дебо улу Кючюк этгенди. Кючюкню ол джырларындан сора да, ариу джырлары кёб эдиле. Башхаланы къой, мен гитче заманда къарт атам Зеке: «Ёзден, Ёзден, белибауунг джезден» деген, бизни уллу атабызгъа аталгъан джырны да Кючюк этгенди», - деучен эди.

Бласт киргенден сора уа Кючюкню «патчах абычар болгъанды, хаджи болгъанды» деб, атын-чууун да сагъынмай къойдула. «Хасаука» бла «Умар» джырларын да биз Ханифа аммадан эшитгенча къоймай, бир-бир джерлерин тюрлендирген эдиле».


Байрамукъланы Дебо улу Кючюкню «Хасаука» бла «Умардан» сора да талай затланы джазгъанын, орус патчахха къуллукъ этген абычар болгъанын, хаджи болгъанын да мен сабийликден эшитгенлей тургъанма.

Дагъыда, Дебо улугъа Къарачайны биринчи къадысы болгъанды дейдиле. Ол айтханла бла «огъай» деб ёчеширча да, «хоу» деб, ийнанырча да тюлдю. Не ючюн? Дебо улу Кючюк Къарачайны биринчи къадысы болса, архив къагъытлада аты къаллыкъ болур эди. Поэзиясы да башхаракъ тюрлю боллукъ болур эди.

Хасаука урушдан сора бёлек джыл озуб, Меккягъа барыб, хаджи болуб къайтхан эсе уа, анга огъай деб айтырча тюлдю. Джашаууну экинчи бёлюмюнде джазгъан назмулары да алайгъа келишиб турадыла. Биз оюм этгенден, Дебо улу Кючюк 1828-чи джыл отузладан атлагъан адам болгъанды. Аны айтханым, Дебо улуну абычар болгъаны, хаджи болгъаны да бек игиди, алай а ол къарачай-малкъар халкъны тарихинде уллу поэтча, джырчыча къалгъанды. Алай эсе уа, аны джазгъан затларына тамгъа урмагъанлай, урдурмагъанлай барыбыз да джакъларгъа керекбиз. Мындан ары не къадар ёчешсек, Дебо улу Кючюкню ёлюмсюз творчествосуну, ол къадар джангы бетлерин ачарыкъбыз.

Ким къалай десе да, къарачай-малкъар поэзияны «джукъудан уяннганы» (возрождениеси) XVIII-чи ёмюрню экинчи бёлюмюнде башланнганды дейме мен. Семенланы Къалтур Державин болгъан эсе, Дебо улу Кючюк къарачай-малкъар халкъны Пушкини болгъанды! Кючюкню бюгюн-бюгече да халкъны ауузунда джюрюген, алгъаракълада газетледе, журналлада, китаблада басмаланнган, энчи архивледе болгъан джырлары, назмулары, айтыулары айтханыма шагъат боллукъларына мени ишегим да джокъду.

Дебо улу Кючюкню чыгъармалары, адамлыкъгъа, адебге-намысха, халкъыбызны сюерге, башха халкъла бла шохлукъда джашаргъа, уллу Эресей къралыбызгъа таза къуллукъ этерге юретедиле окъуучуну. Дебо улуну джазгъанларында ол ашхы иннети бла иги танышсакъ, адамлыкъ шартларыбызны анга ушаталсакъ деген нюзюр бла басмалайма мен да ма бу статьяны. Муну ызындан да, сёзюбюз тутхучсуз болмазча, акъылман поэтибизни «Бийнёгер бла Айсурат» деген уллу поэмасын басмаларгъа муратыбыз барды. Алай этсек, Кючюкню кертиси бла да къаллай уллу назмучу болгъанын ангыларгъа окъуучулагъа тынч боллукъду. Дебо улуну джарыкъ сыйына бюгюн-бюгече да «тамгъа» салыргъа дыгалас этгенлени да ауузлары тыйылыр деб мурат этебиз.

Алай эсе, Байрамукъланы Дебону джашы Кючюкню тин дуниясына атланайыкъ.

Эртде-кеч болса да, Уллу Аллахны адиллиги тюзню джанына бурулуучанды. Шукур Бир Аллахха, Сыйлы Аллахха, Уллу Аллахха!

ЁЗДЕНЛАНЫ Альберт.

(Мындан арысы басмаланныкъды).
Tinibek 20.04.2018 23:21:25
Сообщений: 1273
2018 дж. арттотурну 7 "КЪАРАЧАЙ"
Иги хапар
ЁЗДЕНЛАНЫ МАРАТ — ДУНИЯНЫ ЧЕМПИОНУ

Ёзденланы Маратны аты бизни республикада, бютеу Россияда, тыш къраллада да белгилиди. Ол КъарачайЧеркесияда Джиу-джитсу федерацияны президентиди. Озгъан джыл Тюркде грепплингден бардырылгъан къралла арасы спорт эришиулеге къошулуб, 1-чи, Астраханда грепплинг бла миксфайтдан бардырылгъан Эресейни кубогуну чемпионатында да 1-чи орунну алыб, халкъыбызгъа, бютеу республикабызгъа уллу сый келтиргенди. Андан сора Россияны джыйым командасында болуб, Сербияда бардырылгъан дунияны чемпионатында 1-чи орунну алыб, Эресейни атын да махтау бла айтдыргъанды.

Мындан алда республикабызгъа къууанч хапар келгенди. Португалияда аскер искусстволаны не тюрлюсю да бардырылгъан 8-чи къралла арасы чемпионатында Россиядан джангыз кеси болуб, Марат грепплингден дунияны чемпиону болуб къайтханды.

Адамланы джюреклерине къууанч келтирген ол ашхы джетишим, халкъыбызны, республикабызны, Кавказны, бютеу Эресейни къууанчыды.

Быйыл джорукъсуз бардырылгъан джыгъышыуну Бютеудуния фестивалына политика бла байламлы болуб, ай медет, Россиядан кишини иймегендиле.

Ёзденланы Марат, Португалияны Консульствосуна тилек къагъыт ийиб, юретиучюсю Алийланы Марат бла бирге Португалиягъа Румыниядан ётгенди. Алай бла Россия Федерацияны башха спортчулары баралмагъан джерде ол эришиулеге къошулгъанды.

«Тутушургъа деб аллай узакъ, къыйын джолну баргъандан сора, мен хорламасам, боллукъ тюл эди. Не да этиб, хорламны келтирирге керек эдим. Ол сагъышла мени акъылымда, джюрегимде, сезимлеримде бегиб, кечем-кюнюм да аны юсюнден сагъыш эте эдим. Кавказчыла хар заманда да тириликлери бла, джигитликлери бла, гыртджылыкълары бла белгилидиле. Ол къан бла келген зат хайыр келтирмей къоймайды.

Тыш къралчы бир къауумланы бизни къралгъа тутхан кир иннетлерин билгенимде, ачыуум кюч къошуб, хорламны джолунда мени учундурду, къызындырды. Мен, КъЧР-ни байрагъын да тутуб, пьедесталны къаты бла бара, хорламдан башха затны юсюнден сагъыш этмей эдим. Меннге джан аурутханлагъа анама, юйдегиме, юретиучюм Алийланы Маратха, чемпионатха къошулургъа болушхан Румынияны командасындан тенглериме, социал сетледе мени джакълаб тургъанлары ючюн, КъЧР-ни джаш тёлюсюне, башхалагъа да бек разыма», - дейди Марат.

Экинчи орунну Румынияны спортчусу алгъанды. Ючюнчю орунну Кувейт бла Испания юлешгендиле. Бу чемпионатха 70 къралдан келген 5000 адам къошулгъанды. Башында айтханымча, Россия Федерациядан джангыз Мурат барыб, спортну грепплинг тюрлюсюнден алтын медаль алыб къайтханды.

«Талай джылны мындан алда джыгъышыб башлагъанымда, мен чемпионатны юсюнден сагъыш да этмей эдим. Ариу лагъымлагъа юрениб, аланы телефоннга алыб, сабийлериме, башхалагъа кёргюзтюучен эдим.

Дунияны кубогу ючюн Тюркде баргъан биринчи эришиулеге баргъан эдим. Андан экинчи орунну алыб къайтдым. Андан сора дунияны кубогун Белгородда баргъан эришиуледе экинчи кере алдым.

Бизни джашла, къызла спорт бла гитчеликлеринден кюрешиб турургъа керекдиле. Къралны керти адамы болур ючюн, аны джашау джолунда тирилик, тёзюмлюк, учунмакълыкъ, игилик этерге тырмашыу орун алыб, алгъа элтирге керекди. Биз барыбыз да ол затлагъа тырмашсакъ, хар небиз да иги боллукъду», - дейди Ёзденланы Марат.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.
Tinibek 21.04.2018 04:19:18
Сообщений: 1273
2018 дж. арттотурну 7 "КЪАРАЧАЙ"
Фермерлени (Farmer - Çiftçi - Malçı) ишлери
МАЛДЫ БИЗНИ ДЖАШАТХАН

Республиканы башха районларындача, Къарачай районда да элчи-фермер мюлкле къуралгъанлы иги кесек заман болады. Бусагъатда элчи-фермер мюлклени тамадалары КАРАМУРЗИН Рамазан Леоновичге «Къарачайны» корреспонденти КЪОБАНЛАНЫ Махмут тюбеб этген ушагъын окъуучулагъа теджейбиз.

- Рамазан, къайсы джылдан бери башчылыкъ этесе элчи-фермер мюлклеге? Кимле бла къалай ишлейсе, бир хапар айтсанг.

- Мен Къарачай районну элчи-фермер мюлклерине башчылыкъ 2012-чи джылдан бери этиб келеме. Ары дери мен, кесим элчи-фермер мюлк къураб, он джыл чакълы бирни ишлеген эдим. Бусагъатда элчи-фермер мюлкню ишин джашым Казим бардырады. Бизни мюлк Къумуш Башында орналгъанды. Къошубузну джангыртханбыз. 68 гектар сабаныбыз барды да, анда силослукъ нартюх бла гардош ёсдюребиз. Башхача айтсам, 30 гектар сабаннга джыл сайын гардош салабыз. 250 тууар малыбыз, 750 къоюбуз, 12 атыбыз барды. Тууар малланы эмда ууакъ аякълыланы эркеклерин багъыб, иги эт алсала сатабыз. Аладан тюшген ачхагъа отлукъ, запчастла, минерал ашаула алабыз. Тракторларыбыз, сеялкаларыбыз, тырнауларыбыз бардыла. Аланы барын да аяулу тутабыз.

- Сен айтхандан, фермерлик ишден уллу хапарынг барды. Районну элчи-фермерлери бла бир тил табыб ишлей болурса?

- Районда элчи-фермер мюлкню менден алгъа къурагъан болмагъанды. Кърал къатышхан 90-чы джыллада къураб, артдан джабыб дагъыда джангыдан къураргъа керек болгъан эдим.

Къралны иши тюзелди да, бусагъатда элчи-фермер мюлклени ишлерине джарсыу болгъан джокъду. Ол себебден бу арт джыллада элчи-фермер мюлкле бизни районда кёб болгъандыла. Сёз ючюн, талай джылны мындан алгъа 165 элчифермер мюлк болгъан эсе, 2016-чы джыл аланы санлары 200-ге джетген эдиле. Энди уа 209-дан аслам болуб турадыла. Бу саннга энтда быйыл иги кесек элчифермер мюлк къошуллукъду.

- Элчи-фермер мюлкню ишин бардыргъан къыйынды. Алай эсе, ала джылдан джылгъа аслам болуб нек барадыла?

Биринчиси, Къарачай районну администрациясы районда элчи-фермер мюлкле аслам боллукъларын излейди. Артыкъ да бек районну администрациясыны башчысы Кушджетерланы Спартак уллу эс бёледи элчи-фермерлеге. Не джаны бла да болушлукъ этиб турады. Андан сора да КъЧР-ни Правительствосуну Председателини биринчи заместители Байчораланы Эльдар да элчи-фермер мюлклени ишлерини юсюнден менден хапар соргъанлай турады. «Керекли затыгъыз болса, тартынмай, уялмай айтыгъыз. Мадарыбыз болгъан джерде болушурукъбуз», деученди. Къысхача айтсам, республиканы, районну тамадалары бизге кёл этиб турадыла да, биз да элчи-фермерле малланы не тюрлюлерин да аслам этиб, республиканы эт, сют, джау, бышлакъ бла баджарыргъа кюрешебиз.

- Элчи-фермер болур ючюн, кёб мал тутаргъа керек болур?

- 10-15 тууар малы, 40-50 къою болгъан элчи-фермер мюлк къураргъа боллукъду. Бизни районда уа аллай бир малы болмагъан джокъду, дерге боллукъма. Андан кёб мал тутханла тюбер ючюн да къалмайдыла. Элчи-фермер мюлк къураргъа излегенле, келиб, тилек къагъыт джазсала, маллары болгъанлары бла болмагъанларын тинтиб, джазылгъаныча бир малы бар эсе, элчи-фермер мюлк болгъанына шагъатлыкъ этген къагъытла беребиз.

- Малы болгъаны бла болмагъанын тинтмей, элчи-фермер мюлк этерге болмаймыды тилек къагъыт джазгъанны?

- Джашауда кёб тюрлю адам болады. Бир къауумла кеслерини къыйынлары бла джашаргъа излейдиле, бирсиле уа, ишлемегенлей, къыйналмагъанлай, къралдан ачха алыб турургъа излейдиле. Башхача айтсам, бир тауугъу да болмагъанлай, быллай бир малым барды деб, алдаб, элчи-фермерле болургъа излейдиле бир къауумла. Ол джанына бир да сакъбыз. Бизге маллары болгъан, алагъа къарай билген элчи-фермерле керекдиле. Районда ненча элчи-фермер мюлк бар эсе да, барыны да иги кесек тууар маллары, къойлары, атлары бардыла. Бизге джалгъан элчи-фермерле керек тюлдюле.

- Бусагъатда районда ненча элчи-фермер мюлк барды? Не тюрлю мал да тутамыдыла ала?

- Башында айтхан эдим, элчи-фермерлени саны 200ден атлагъанды, деб. Ала тутмагъан мал джокъду. Асламысына бизни районда, къойну джюню учуз болса да, ууакъ аякълыланы тутаргъа бек сюедиле. Нек десенг, алагъа къарагъан тынчды. Бизни элчи-фермерлерибиз асламысына къарачай тукъумлу къойланы тутадыла. Ала къыш айлада кюн бетледе кютюлюб айланадыла. Анда-санда болмаса, алагъа бичен, силос салынмайды. Тёлю берир заман джууукълашса, элчи-фермерле бичен да, силос да, мюрзеу да бередиле алагъа. Къарачай тукъумлу къойла, джаз келиб, кырдык кёлтюрюлсе, тёлю бериб башлайдыла.

Элчи-фермерледе ненча къой, ненча тууар мал, ненча ат болгъанларын айтайым. Бюгюнлюкде алада 143345 къой, 18273 тууар мал, 2678 ат бардыла. Быллай бир мал башха районланы элчи-фермер мюлклеринде джокъду. Районну сабан ызларыны аз болгъанлары амалтын элчиле мал тутуу, мал багъыу бла кюрешедиле. Малды аланы джашатхан.

Ууакъ аякълы малны тутууну дагъыда бир хайыры барды. Ол да неди десегиз, къралдан дотация алыуду. Сёз ючюн, бир къойгъа джылны ичинде 200 сом тёленеди. Орта тергеу бла алыб къарасакъ, 700 къойдан аз тутхан джокъду элчифермер мюлклени арасында. Сёз ючюн, хурзукчу элчи-фермер мюлкню иеси Апаланы Таусолтанны 1500 къою, 63 тууар малы, 25 аты барды. Ол элден Къасайланы Османны 98 тууар малы, 17 аты, 850 къою барды. Тебердичи Магулаланы Мухтар да 52 тууар мал, 770 къой, 145 ат тутады. Орусланы Мудалиф да Тебердиде джашайды. Кёбден бери элчи-фермер мюлк къураб турады. Аны 110 тууар малы, 1000нге джууукъ къою, 21 аты барды.

Коста Хетагурово элде да элчи-фермер мюлкле къурагъанла кёбдюле. Теуналаны Маджитни 90 тууары, 11 аты, 700 къою бардыла. Ол элден Абайханланы Казим да андан артха къалмайды: 65 тууар, 900 къой, 15 ат тутады.

Марада джашагъанла да, элчи-фермер мюлкле къураб, бюгюнлюкде не тюрлю малларыны да санларын аслам этерге тырмашадыла. Алчакъланы Ханафий 200 тууар, 600 къой, 30 ат тутады. Лепшокъланы Алимджашар да Марада джашайды. Бюгюнлюкде аны 800 къою, 100 тууары, 20 аты барды. Аслам къойлары болгъанла аслам дотация да аладыла къралдан. Сёз ючюн, 1000 къою болгъан джылны ичинде 200000 сом алады.

- Дотация ачханы кърал заманында беремиди?

- Къойланы дотация ачхаларын кърал заманында бериб турады. Сёз ючюн, джылны биринчи кварталында къойлары болгъан элчифермер мюлкле дотация ачхаларын толусу бла алыб бошайдыла.

- Элчи-фермерлени 250 гектар сабанлары барды, дединг. Ол сабанла къалай юлешиннгендиле?

- Ол 250 гектарны кишини кёлю къалмазча юлешгенбиз. Сёз ючюн, бу сабанла Къумуш Башындадыла. Сабанланы джерчилик бла кюреширге излегенлеге юлешгенбиз. Ала нартюх, гардош ёсдюредиле алада. Сёз ючюн, Къасайланы Руслан джерчилик бла кюреширге излегенин билдиргенинде, анга 70 гектар сабан берген эдик. Ол 35 гектаргъа мюрзеулюк, силослукъ нартюх, аллай бирде да гардош ёсдюреди. Хар гектардан 8 тонна мюрзеулюк нартюх алгъанды озгъан джыл. 500 къою, 80 тууары, болгъаны себебли, нартюхден силос да салады. Кереклисича бир минерал ашау береди да, гардошдан, мюрзеулюк, силослукъ нартюхден уллу битим алгъанлай турады.

Халкёчланы Робертни да 70 гектар сабаны барды. 60 тууар малына, 400 къоюна, 10 атына сабанындан мюрзеулюк нартюх алгъан бла къалмай, силос да алады.

- Элчи-фермерле бир юйдегиденми къуралгъандыла?

Къайсы мюлкню алыб къарасакъ да, элчи-фермер мюлк тутханланы арасында бир киши адам джокъду. Бары да бир юйдегиден къуралгъандыла.

- Элчи-фермер мюлкледе 18273 тууар мал барды, дединг. Ма ол санны ичинде ненча ийнек барды?

- Бюгюнлюкде ол мюлкледе 10230 ийнек барды. Аладан алгъан сютлеринден бышлакъ, джау этедиле. Этген продукцияларын республиканы ичинде сатадыла.

- Элчи-фермер мюлклени малларыны тукъумлукълары асыулумуду?

- Элчи фермерлени арасында агъачсыз тууар малланы тутханла тюбемегенни орнундадыла. Асламысына ала швед, семмитал, къалмукъ тукъумлу малланы тутадыла. Бу малланы бары да федерал программа бла келгендиле. Аланы арасында сютлю, этли малла да бардыла. Сёз ючюн, къалмукъ тукъумлу малла этли малладыла. Бу тукъумлу маланы саны бизни районда 2000-ден асламды.

- Техника бла къалай баджарылыбдыла элчифермер мюлкле?

- Джерчилик санагъат бла кюрешгенлени не тюрлю техникалары да джетишедиле. Отлукъ бла инджилмейдиле. Малларын сатадыла да, аладан тюшген ачхагъа запчастла, отлукъ, минерал ашаула аладыла.

Ахырында айтырым буду: ишлеген адамгъа бизни районда эс да бёлюнеди, болушлукъ да этилинеди. Ма аны ючюндю бизде элчифермер мюлклени санларыны ёсюб баргъаны.
Сэстренка 21.04.2018 14:29:04
Сообщений: 9927
Цитата
Tinibek пишет:
Элчи-фермерледе ненча къой, ненча тууар мал, ненча ат болгъанларын айтайым. Бюгюнлюкде алада 143345 къой, 18273 тууар мал, 2678 ат бардыла. Быллай бир мал башха районланы элчи-фермер мюлклеринде джокъду. Районну сабан ызларыны аз болгъанлары амалтын элчиле мал тутуу, мал багъыу бла кюрешедиле. Малды аланы джашатхан.
Ма шаа Аллах! Карачаевский район, фермерские хозяйства. Джегетей районда мындан да кеб болур деб турама. Туризм деб джерлерин ала болурла Карачаевский районда, Джегетей районда аллай джукъ джокъду да.

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Сэстренка 21.04.2018 14:31:40
Сообщений: 9927
Цитата
Tinibek пишет:
Районда элчи-фермер мюлкню менден алгъа къурагъан болмагъанды.
Аперим! КАРАМУРЗИН Рамазан Леонович - биринчи фермер Къарачай районда.


Я самая классная на форуме))))))))))))))
Tinibek 15.05.2018 05:08:57
Сообщений: 1273
2018 дж. арттотурну 28 "КЪАРАЧАЙ"
Джашауну айланчлары
«ДУНИЯГЪА ДЖАНГЫДАН ТУУГЪАНМА»

Губарев Фёдор Фёдоровични аты газет окъуучулагъа белгилиди. Ол поэтди, Ставрополь шахарда джашайды. Губарев беш назму китабны авторуду. Аны бизни окъуучулагъа атын белгили этген «Алмазы гор великого Кавказа» деген китабыды – ол аны къарачай халкъгъа атагъанды. Къарачай миллетге сюймеклигин билдирген назмуларын окъусанг, анга къаллай уллу сый, багъа бергенин эслеб, бу хурметли адамны иннетини тазалыгъына толу мюкюл боласа.

- Мен онюч джылгъа дери Пристань элде тургъанма, былайда туугъанма. Андан сора джазыу мени кёб джерлеге атханды, - дейди сабий джылларын эсине тюшюрюб Фёдор Фёдорович. - Андасанда туугъан элиме келиб, биргеме окъугъанла бла тюбешиб, джюрегими рахатлыкъ бла шошлукъгъа бёлеб, ызыма кетиучен эдим. Алай эте арт джыллагъа дери джашадым.

- Кюнлени биринде сабийликден бир классда окъугъан, бизни бла хоншу болуб джашагъан Федя эшикден кириб келди. Мен анга: «Къайдан чыкъдынг?» - деб сордум. Ол меннге: «Мындан ары джашаууму Пристань элим бла, бирге окъугъан тенглерим бла ашырыргъа излейме. Ийнан, джер юсюнде кёб затны кёргенме, алай а къарачайлылача ашхы миллетге джолукъмагъанма», - деди Фёдор, - деб эсине тюшюреди талай джылны мындан алгъа болгъан затны Къочхарланы Роза – Пристанда фельдшер-акушер пунктну тамадасы, Эресей Федерацияны саулукъ сакълаууну махтаулу къуллукъчусу.

Роза, Федяны келгенин бютеу биргесине окъугъан тенглерине билдиреди. Ала да, ишлерин къоюб, эрлай Федяны кёрюрге джетедиле. Федя аланы хар бирине къарнаш болургъа излегенин билдиреди, ала да анга эгечлик, къарнашлыкъ этерге хазырлыкъларын айтадыла. Алайды, бюгюнлюкде Губаревни Къарачайда эгечи-къарнашы да кёбдю: Къочхарланы Роза, Дураланы Тамара, Черкесланы Рая, Къочхарланы Нина, Каппушланы Тамара, Эдиланы Соня, Мелекъайланы Кулизар, Къоркъмазланы Света, Байтокъланы Солтан, Смаккуланы Борис, Ёзденланы Асхат, Теуналаны Сагъит, Темирланы Владимир, Къоркъмазланы Юсуф.

Биджиланы Расул хаджи, Губарев Фёдор (Исламов Фархад), Хачирланы Хамит хаджи.

- Тенглерими бир къаууму дунияларын ауушдургъанды: Дураланы Рашид, Болатчыланы Рашид, Гербекланы Рамазан, Баболаны Къанамат, - деб ахсынады Фёдор Фёдорович. – Бир затны юсюнден айтмай къоялмайма. Мен джашыракъ джылларымда табышлылыкъ иш бла кюрешгенме. Бир джолда, терслигим болмагъанлай, мени айыбха тартыб, ишим сюдге тюшдю. Ары-бери барыб, кёб дыгалас этсем да, сёзюмю чапыракъдан ётдюралмадым. Сора, эсиме школ тенгим Дураланы Азрет-Алийни джашы Рашид тюшдю. Ол заманда Рашид Къобан районда сюдню председатели болуб ишлей эди. Тышында джашасам да, ол бир мадар этер деб, салыб анга келдим. Айхай да, арадан кёб заман ётгенди, ол уллу адам болгъанды, меннге къалай тюбер, деген сагъыш да келген эди. Рашид меннге, сабий сагъатыбыздача, эки къучагъын кенг кериб тюбеди. Биргеме гитче джашчыгъымы да алыб баргъан эдим. Хапарыма тынгылаб, ишими да олсагъатлай баджарыб, сабийге да саугъа бериб ашыргъан эди. «Мени Къарачайда къаллай таяныр адамым барды!» деб, ол кюн башым кёкге джетгенча болгъан эдим...

Айтхан сёзлерине шагъатлыкъ этгенча, Губарев дагъыда бир китабын Къарачай халкъны сюргюнден къайтханыны 60-джыллыгъына атаб чыгъарады. Аны назмуларында къарачай халкъны адамлыгъы, джигитлиги, джигерлиги, халаллыгъы, огъурлулугъу суратланадыла. «Мен орус къарачайлыма, мен къарачай поэтме», - деб джазады ол. Байрамукъланы Халимат атлы кърал миллет библиотекада бу китабыны презентациясы тыйыншлы дараджада ётгенди. Фёдор тёртюнчю китабын чечен халкъ бла аны алгъыннгы башчысы Ахмат Кадыровгъа атагъанды.

- Китабы чыкъгъандан сора Федя аны Чеченнге элтирге изелгенин билдирди, дейди Къочхарланы Роза. – Айхай да, къарнашыбызгъа болушургъа барыбыз да ёрге турдукъ. Чечен Республикада керекли адамланы табыб, Грозныйни ара библиотекасында, Ахмат Кадыровну музейинде да тюбешиуле бардырыб, китабны презентациясын этдик. Ол бизге уллу разылыгъын да билдириб: «Кавказны миллетлерини адебли, намыслы, халал болгъанларына сёз джокъду, алай а мени къарачай миллетиме джетген дунияда джокъду», - деди.

«Аллах Амин» - алайды Губаревни бешинчи китабыны аты. Бу китабны автор Фархад Исламов деген ат бла чыгъаргъанды. «Аллаху! Всевышнему! Всемогущему! Всесильному! И мусульманам всего мира посвящаю», - деб башланады ол. Бу джол да Фархадны къарачай эгечлери бла къарнашлары джыйылыб, аны джангы китабына къурманлыкъ этдиле, фахмусуна тыйыншлы багъа бердиле.

- Бу китабны чыгъарыргъа меннге кёл берген адам эгечим Къочхарланы Роза болгъанды. Спонсорлукъ да экинчи эгечим Дураланы Тамара хаджи этгенди, - дейди Губарев.

Сёзсюз да, бу китабны окъугъанла, кёргенле да бек сейирсиннгендиле – орус джазыучу Аллахха, ислам диннге да берген сыйны учукъыйыры джокъду.

- Меннге Дураланы Тамара Рашидни юй бийчеси, хаджи Шамиль Аляутдинов кёчюрген сыйлы Къур’анны IVчю томун саугъа этгенинде, аны окъуб башладым. Бир сейир-тамаша дуниягъа тюшгенча да болдум. Аллах мени ангыма, джюрегиме да сингиб, ауузум «Аллах» деген сёзге айланыб къалды. Бир-бири ызындан назмула джаратылыб башладыла. Ала, башхасы болмай, мийик тауну башындан къуюлгъан тауусулмазлыкъ чучхургъа ушай эдиле...

АЛЛАХ ДЖЮРЕГИНДЕ ДЖАШАЙДЫ

2018-чи джыл арттотур айны 20-сы, байрым кюн, Пристань элни джамагъатыны эсинде ёмюрлюкге къалырча бир кюн болуб ётдю. Орус поэт Фёдор Фёдорович Губарев, энди Фархад Исламов, межгитге ислам динни алыргъа келгенди. Быллай зат Пристань элни тарихинде биринчи кере болады. Пристань элни имамы Хачирланы Хамит бла Николаевка элни имамы Биджиланы Расул межгитге келгендиле. Исламов Фархад да тенглери Смаккуланы Борис, Теуналаны Сагъит, Байтокъланы Солтан эмда Ёзденланы Асхат бла келиб межгитге киреди. Кёб да турмай телевидение бла газетлени журналистлери, Дураланы Тамара хаджи, Къочхарланы Роза да келиб, джумушну башланырын сакълайдыла.

- Фархад, сен муслиман болургъа кеси разылыгъынг бламы излейсе огъесе зор бла сени муслиман этерге излегенлеми бардыла? – деб сорады Хачирланы Хамит.

- Мен кеси разылыгъым бла, джюрегимде Уллу Аллахха ийнанмакълыгъым бла муслиман болургъа излейме, биргеме келгенле да шагъатларымдыла, - дейди Фархад.

- Сен Аллахны бирлигине, файгъамбарны хакълыгъына ийнанамыса?

- Мен Аллахны бирлигине, файгъамбарны хакълыгъына да ийнанама.

Андан сора «Аллах бирди, файгъамбар хакъды» деген сёзлени арабча айтыргъа керек болду. Биджиланы Расул хаджи, арабча хар сёзню айтыб, Фархад да аны ызындан ол айтханны къайтарыб айтымны аягъына чыкъдыла. Алай бла Фархад муслиман болду.

Джыйылгъанла барысы да аны алгъышладыла. Ол къууаннганын джашыргъан да этмей: «Муратыма джетдим. Сау болугъуз», - деди.

- Фархад, сен ислам динни нек алгъанынгдан газет окъуучулагъа не айтыргъа боллукъса, - деб сордукъ.

- Мен аллында дин къайгъылы тюл эдим. Алахха ийнаннган да этмей эдим, - деб тюзюча хапар айтыб башлады Фархад. - Огъай, 3-чю классха баргъан заманымда бир зат эсимде къалыб кетген эди. Джууунургъа баргъан джерибизде Ёзденланы Асхат, аягъы тайыб джыгъылыб, бутун къанатхан эди. Бек ачыгъан болур эди. «Ой, Аллах» деб, бир бек къычыргъан эди. Ол сёз мени джюрегиме тюйрелиб къалгъан эди. Арадан иги кесек заман ётгенден сора, ачханы-бочханы эркин джюрютген заманымда бир уллу алтын сынджыр эмда алтын къач алыб бойнума такъдым, - деб андан ары хапарын айтады Фархад. – Ол мени солуууму тыйгъанча болуб, чырт да кечиналмай башладым. Андан ары тёзалмай, бир кюн сынджырны къач бла бирге бойнумдан тартыб юзюб, алтын болгъанларына да къарамай, ханслагъа атыб ийдим. Андан сора рахат солуб башладым.

- Тюз айтады Фархад. Мен ол затха шагъатлыкъ этеме, - дейди Къочхарланы Роза. – Мен ол хапарны билмей, бир кере байрамда анга кюмюш сынджыр бла къач алыб, саугъагъа бердим. Бир-эки кюнден ол меннге телефон бла сёлешиб, бусагъатда айтхан хапарын айтды. «Сени сынджырынг бла къачны тылпыууму тыйгъандыла да, алыб къойгъанма, кёлюнг къалмасын», деди. Мен аны айтханына бек сейирсиндим. Артда Фархад: «Мен муслиман болургъа излейме», - деб тебреди. «Тохта, быллай затны юсюнде иги сагъыш этерге керекди», - деб мен ашыкъдырмай турдум.

Алайды, Фархад ислам динни алыргъа иги кесекни хазырланнганды, Къур’анны окъуб чыкъгъанды, Аллах бла ислам диннге аталгъан назмуладан къуралгъан китабын чыгъаргъанды. Андан сора уа...

- Чеченнге баргъан заманыбызда, мени къарачай эгечлерим межгитге кириб, намаз этген заманда, мен да тобукъланыб: «Аллах, меннге бир болуш, мени къанат тюбюнге бир джый», - деб тилеб тургъан эдим», - дейди Фархад.

Муслиман болургъа хазырланнган заманында, кесине сайлаб Фархад атны, Исламов тукъумну да алгъанды ол.

- Тамам Алахха бек ийнаныб, ислам динни джаратыб, мындан ары джашаууму магъанасы болурун излей эсегиз, меннге муслиман болургъа болушугъуз деб къаты айтханында, энди заман джетди деб, бирден ёрге турдукъ, - дейди Дураланы Тамара хаджи.

- Фархад, энтда бир сорлугъум барды: сен 6 сабийни атасыса, сени 13 туудугъунг да барды. Алагъа сёзюнгю къыйналмай ангылаталдынгмы?

- Къайры. Къызларым джукъ айтыб, мени къыйнамагъандыла. Джашым, оноууму огъурамай, сёлешиб башлагъанында, сёзню кёнделен салдым. «Мени сеннге борчум джокъду. Ёсдюргенме, эки баш билим алдыргъанма, джашауну тюз джолуна салгъанма. Сени барды меннге борчунг – мен сени атангма, мен джаратханма сени дуниягъа», - дедим. Сагъыш этиб: «Тюз айтаса, кеч мени», - деди джашым.

Пристань элде ол кюн уллу къууанч болду. Фархадны къарачай эгечлери Къочхарланы Роза, Дураланы Тамара хаджи, Черкесланы Рая, Каппушланы Тамара тепсилени дженгил джасадыла, къурманлыкъ этни юсюнде джыйылгъанла алгъыш этдиле. Келирге мадарлары болмай къалгъан тенглери, къол телефон бла сёлешиб, Фархадны джашауунда бу магъаналы кюн бла алгъышладыла. Пристанчыла, бу ашхы хапарны эшитиб, саугъала да алыб, Фархадны алгъышларгъа келдиле...

Пристанны имамы Хачирланы Хамит хаджи айтханнга кёре, быллай джумуш элни межгитинде биринчи кере этилгенди. Николаевка элни имамы Биджиланы Расул хаджи чертгеннге кёре, Николаевкада юч оруслу – эки эркиши бла тиширыу - муслиман болгъандыла, аны кибик Ставрополдан, Черкесскеден да талай адам, келиб, ислам динни алгъанды.

Фархад Исламов, айырыла туруб, былай айтды: «Мен бюгюн дуниягъа джангыдан туугъанма. Мадарыма кёре намаз этерге да юренникме, ораза да тутарыкъма, саулугъум джетсе, хаджиликге да барлыкъма. Мен муслиманма».

Аллах джюрегинде джашагъан Фархадны газет окъуучулагъа «Аллах Амин» деген китабындан бир назмусун теджейбиз.

***

О, Аллах дари нам благо
В этом Мире и ином,
Для Тебя Всевышний рады
Бить всегда мы все челом.

О, Могучий и Великий,
Кланяясь все до земли,
Умоляем за всё простить нас,
Что плохое сотворим.

Ты всё видишь и всё слышишь,
Твоя мудрость Велика,
Во вселенной нету и чище
Твоего, Аллах, ума.

Его со славою и честью
Ты вселяешь всем, всем нам,
Твоя щедрость бесконечна,
Всемогущий наш Аллах.

Ты - сокровище такое,
Нет которому цены
В тебе, Аллах, всё, всё святое
Мы тобою сражены.

С радостью все бьём Намазы,
Поклоняемся тебе,
Только Ты, Аллах, всем сразу
Можешь нам простить наш грех.

Только Ты для нас сияешь
Ярче жизни нашей всей,
И никогда не угасаешь
Ум и Свет наших очей.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 08.06.2018 04:44:41
Сообщений: 1273
2018 дж. никколну 2 "КЪАРАЧАЙ"
Алимни оюму
«ДЖАШЛЫГЪЫНДА ДЖАШЛЫКЪ ЭТМЕГЕН...»

Совет властны заманында 7 джылы толмагъан сабийни школгъа алмаучан эдиле. Озгъан ёмюрню 60чы –70-чи джылларында школгъа джюрюб башлагъынчы харифлени таныгъан, окъуй билген сабий да бек аз болуучан эди. Бюгюнлюкде сабийле бек гитчеликден телевизоргъа, Интернетге къараб, акъыллы болмагъан эселе да, бизни тёлюден эсе билимли болгъанларына сёз да джокъду. Ата-анала сабийлерини сёлешгенлерине, къара таныгъанларына къууаныб, «ары школну дженгилирек бошар эди...» деген оюм бла, керекли джерге нохта баучукъ да этиб, 6-джыллыкъ сабийлерин 1-чи классха джибериучендиле. Алай этгенлерин тюзмю этедиле, терсми этедиле?

«Асыры джашлай къартлыкъгъа джетме, Къартлыкъда джашлыкъ къылыкъла этме», – дегендиле буруннгула. Бу эки тизгинден «Асыры джашлай къартлыкъгъа джетме» деген сёзлени нек айтылгъанларын билир ючюн, «Феномен Сидиса» (Сидис акъылман сабийни тукъумуду) деген айтыуну осмакълаб кёрейик.

Уильям Джеймс Сидис (Сайдис) 1898-чи джыл арттотур (апрель) айны 1-чи кюнюнде Нью-Йоркда (эртделеде Украинада джашаб кетген) чууут юйдегиде туугъанды. Джашчыкъны атасы медицина илмуланы доктору Борис Сидис Гарвард университетде ишлегенди, анасы Сара да Бостон университетни медицина бёлюмюн бошагъан билимли тиширыу болгъанды. Уильямны къачлау атасы (крестный отец) белгили американ психолог, философ Уильям Джеймс болгъанды. Аны атын атагъандыла джашчыкъгъа.

Уильямны туугъан кюнюнден башлаб, атасы бла анасы аны акъылман, закий этерге излеб, сынау ишле бардырыб тебрегендиле. Атасы Борис илму кёзден къараб, оюм этиб, «сабийчикни мыйысы уллу адамны мыйысындан эсе 100 къатха кёб джангы затны сингдиреди» деб «джангылыкъ» ачханды. Медицинадан, психологиядан хапарлары болгъан ата бла ана джашчыкъларына 1 ай толгъан кюнюнден башлаб, аны бла уллу сабий бла сёлешгенча сёлешиб, гипноз этиб кюрешгендиле. Джашчыкъгъа 7 ай толгъанында, ол талай сёзню айта билгенди. Кеси къолчугъу бла къашыкъны, чолпуну, чанчхыны тутуб ашаргъа юреннгенди. Харифлени, тюрлю-тюрлю белгилени эсгериб, не болгъанларын айталгъанды. Аллай болум эсли сабийлеге 3-4 джылларында келеди. Уильям а, бир джыл бла джарымы тола, джаза билгенди, газетледе джазылгъан затланы эджиклемей окъуялгъанды, окъугъаныны магъанасын да ангылагъанды. Акъылман джашчыкъны 4 джылы толгъанында уа, ол эски грек тилде Гомерни джазгъанларын окъугъанды, басмалагъан машиначыкъда кеси сюйген затланы джазгъанды.

Уильямны атасы джашчыгъыны джетишимлерине асыры бек къууаннгандан, аны юсюнден илму ишле джазыб башлагъанды. Ма алай бла джашчыкъ школгъа барыр джылына да джетгинчи сау Америкагъа айтылгъан бир сабий болгъанды.

6 джылында Уильям школгъа баргъанында, джыл джарымдан биргесине окъугъан сабийледен эсе кёбге онглу болгъанды. Арадан 2 джыл озгъанында уа, 9-джыллыкъ Уильям орта школну джетишимли бошаб, Гарвард университетге кирирге излеб, къагъытларын бергенди. Экзаменледе эм уллу багъаланы алгъанды, алай а сабийди деб, университетде окъургъа эркинлик бермегендиле. Уильям заманын бош ашырмай колледжге киреди. Эки джылны ичинде математикадан, космологиядан бир бёлек китаб джазады. Ма алай бла 11 джылы тола, джангыдан келиб Гарвард университетге кириб, окъуб башлайды.

Уильямны джетишимлерини юслеринден джазыучула, журналистле кёб джазгъандыла. «Уильямны атасы Борис Сидис сабийин тюзмю, терсми юретгенди?» – деб алимле ёчешгендиле.

Ала джазыб, ёчешиб кюрешген заманлада уа 11джыллыкъ Уильям Гарвард университетде математикадан лекцияла окъуб башлагъанды. «Хансыз джомакъ болмаз» дегенлей кёбчюлюк джыйылгъан джерде билимни, акъылны юсюнден сёлешселе Уильям Джеймс Сидис, газетледе Уильям Джеймс Сидис! «Халкъны ауузуна тюшген иги тюлдю», - дегендиле буруннгула. Махтау, сый асыры кёб берилгенден, 12 джылы толгъан Уильямны халиси тюрлене тебрейди. Уллу кёллю болуб, тюз адамланы адамгъа санамайды, ачыулу, къычырыкъчы болады. Ма алай бла акъылман джашчыкъны саулугъуна къаратыргъа, бакъдырыргъа деб санаторийге ашырадыла. Уильям андан къайтханындан сора хазна киши бла сёлеширге излемейди. Айтылгъан бош сёзню терсине буруб, кёлкъалды болуб, джууаблашыучу болады. Алай болса да, 16 джылы тола Гарвард университетни бек джетишимли бошаб, «бакалавр искусств» деген дипломну алады. Университетден сора кесек заманны студентлеге дерс бериб да турады. Гарвард университетде Уильям окъутхан студентлени джыллары андан эсе тамада болгъанлары амалтын, студентле аны айтханын этмей, таб къозургъа, самаркъау этерге да кюрешиб башлайдыла.

Бир журналист бла ушакъ эте келиб Уильям: «Кесим джангыз къалыб (отшельник болуб), кесими саулай да илмугъа атаргъа излейме; юйдегили болургъа да излемейме, тиширыуланы барлыкъларындан, джокълукъларындан да меннге башхалыкъ джокъду...» – дейди. Ол айтханын тутадыла да газетде басмалайдыла. Айтхан сёзлерин хар ким кеси ангылагъан джанына сюреди. Къысхасыча айтыргъа, кеси окъутханла бла, устазла бла да Уильямны ёлю оту джанмагъанча болуб, ол университетде ишинден кетерге керек болады. Ма алай бла акъылман джаш устазны ата-анасы аны Гарвард университетден Хьюстон университетге ишге кёчюредиле. Анда да Уильямны джюреги тынчлыкъ табмайды. Билим джаны бла уллу алимле адам ортасына келгенден сора билген затланы Уильям 20 джылында билиб, асыры эртдеден хар затдан эригиб башлайды. Акъылманлыгъы да таркъая баргъаны амалтын, илмуда уруб бир уллу джангылыкъла ачалмайды. Ма алай бла 1919-чу джыл 21 джылы толгъан Уильям политикада кесин сынаргъа излеб, социалист къозгъалыулагъа къатышады да, тутуб аны тюрмеге атадыла. Атасы, анасы кюреш этиб, кючден бла бутдан башын тутмакъдан къутхарадыла да, Калифорнияда юйлерине элтиб, «тышындан киритни салыб», къайгъычы джашларын юйден эшикге чыгъармай бёлек заманны тутадыла. Уильям юйден къачады. Ким болгъанын да кишиге билдирмей, Американы бир шахарындан бирине бара, къара ишледе ишлей, джанын кечиндире айланады. Окъуугъа, илмугъа, не бир башха магъаналы, хайырлы ишни этерге чыртда кёлю тартмайды.

Сабийлигинде акъылман болуб, уллу болгъанында билимин джукъгъа джаратмай къойгъан къайгъылы джашны юсюнден журналистле болгъаныча хапар джазыб, газетледе басмалагъанларында, Уильям аланы сюдге бергенди. Аны чарлагъанын кёрген журналистле бютюн да бек къызыб, болгъан-болмагъан затланы да джазыб, Уильямны атын «къозулгъан телиге» чыгъарыб кюрешгендиле.

Уильям джашаууну экинчи бёлюмюн ёчешиу бла, тюйюшюу бла, сюдлеге джюрюу бла ашыргъанды. Ата-анасы бла да ортасы бек сууукъ болгъанды. Атасы ауушханында, аны ахыр джолгъа ашырыргъа да бармай къалгъанды.

Ма алай бла, 1944-чю джыл Уильямгъа 46 джыл тола, джюрек ауруулу болуб, башына къан уруб, илмуда бир джангы, уллу зат да ачалмагъанлай, дуниядан кетгенди.

* * *

Уильям Джеймс Сидисни джашау джолу адамланы кёб затха тюшюндюре болур деб келеди кёлюбюзге. Алай эсе: «Сабий болгъан дерсни да иги билиб нек къоймайды, бир уллу фахмусу нек джокъду?!» – деб ата-анала асыры бек джарсымасынла. Кърал, дин джорукълагъа къаршчы баргъан, халкъ адетлеге чыртда келишмеген бир терс ишлени этмей эсе, дерслерин бек иги билмегени ючюн, сабий къылыкъла этгени ючюн сабийге асыры къаты болмазгъа керекбиз. «Джашлыгъында джашлыкъ этмеген, ёсюб джетсе, башлыкъ этмез (къартлыкъ этмез)» деген айтыу бизни миллетибизде минг джылланы ичинде сыналыб айтылгъан болур.

ТОМПАЛАНЫ Алибек,
педагогика илмуланы кандидаты.
Tinibek 19.06.2018 02:58:05
Сообщений: 1273
2018 дж. никколну 2 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхыла
ИЛМУ ТАУНУ ТЁППЕСИНЕ ЧЫКЪГЪАН

2003-чю джыл башил (январь) айны 25-де ТАСС быллай затны басмалайды: «Впервые в истории Северного Кавказа профессор Карачаево-Черкесии Алимурат Текеев награждён одной из самых престижных мировых научных наград - международной премией ООН и золотой медалью «За выдающиеся заслуги в области информатизации мирового сообщества».

Быллай уллу саугъагъа тыйыншлы болгъан Текеланы Абуюсуфну джашы Алимурат, цивилизация чыгъаргъан ауруулагъа – атеросклерозгъа, гипертониягъа, инфарктха, инсультха, диабетге эмда башха ауруулагъа - къаршчы кюрешде джетишимли болгъаны бла кесинден озуб, миллетини да атын да айтдыргъанды.

Алимурат Къазахстанда, миллети депортациягъа ашырылгъан джерде, туугъанды. Халкъыбыз тарих джуртуна къайтхандан сора, Абуюсуфлары Огъары Тебердиде орналадыла. Фахмулу, акъыллы сабий Алимурат, былайда сегиз классны тауусхандан сора, Черкесскеде медицина училищеге киреди. Аны тамамлагъандан сора, Москвада И.М. Сеченов атлы Биринчи медицина институтха кириб, айырмагъа бошаб чыгъады.

1982-чи джылдан башлаб, 1985-чи джылгъа дери ол Къарачай шахарда санитар-эпидемиология станцияны бёлюм тамадасы болуб ишлейди.

1985-чи-1986-чы джыллада ол Ставрополь шахарда ВНИИКИМ-ни тамада илму къуллукъчусу болуб турады.

Билимин ёсдюрюрге талпыб, Алимурат 1986-чы джыл Москвада И.М. Сеченов атлы Биринчи медицина институтда аспиратурагъа киреди. Аны да бошаб чыгъыб, 1992-чи джыл Къарачай шахар бла Къарачай районда баш кърал санитар врач болуб ишлейди. Аны бла бирге доктор диссертациясын джазады.

Арадан беш джыл озаргъа Теке улу, доктор диссертациясын тыйыншлы джакълаб, медицина илмуланы доктору болады.

«Медико-биологические аспекты разработки и совершенствования технологии и продуктов питания массового, диетического, лечебного назначения» - былай эди аны доктор диссертациясыны темасы. Юч джылдан таулу джашха Эресей Федерацияны Окъуу бла илму министерствосу профессор атны да береди. 1999-чу джыл ол Информатизацияны халкъла арасы академиясыны – ООН-ну ассоциированный членини – академиги болуб сайланады.

Алимурат заманын зыраф ашырмагъан адамладанды, аны бла бирге тири, ауузу-тили джарашханладанды. Илмугъа толу берилген алим отуздан аслам илму форумгъа къошулгъанды. Аны бла бирге талай халкъла арасы джыйылыугъа да чакъырылгъанды. Айтыргъа, ол Англияда, Канадада, Данияда, Италияда, Москвада бардырылгъан уллу илму конференциялада болгъанды.

Илмуну дуниясында къуллукъ этгенле аны кёб илму ишлери бла шагъырейдиле. Аны чыгъармалары Эресейде, тыш къраллада да басмаланнганлай турадыла.

Теке улу тёрт патентни иесиди, тёрт илму лагъымны авторуду. Ала СССР-ни эмда РФ-ны Джангы затла къурау бла чыгъарыуну хакъындан кърал комитетинде регистрациягъа тюшгендиле.

Таулу алим диета ашарыкъны хазырлау бла да белгилиди. Ол атеросклероздан, ашхын эмда башха ич аурууладан инджилгенлеге джараулу ашны-азыкъны теджегенди.

Алимуратны илму лагъымларыны юслеринден белгили адамла кёб ашхы сёз айтхандыла. Барысы да чертген бир зат барды: этден эмда сютден этилген ашарыкъла аланы хазырлагъан заманда белокларын тас этедиле. Алимурат теджеген методика, ол белокланы сакълагъан къой эсенг, таб, байындыргъан да этеди.

Аны илму лагъымлары Чернобыль АЭС-де авариядан джарсыгъанлагъа болушхандыла, аны кибик ала бла Москваны хирургия, онкология, радиология институтларында, авиакосмос медицинада, Москваны клиникалары бла больницаларында, баш окъуу заведениеледе хайырланадыла.

Алимуратны илму-тинтиу ишлери къралны Илму бла техника комитетини, Эресейни Саулукъ сакълау, Окъуу бла илму министерстволарына, СССР бла РФ-ны Илму академияларыны программаларына джууаб этгенлерин чертерге тыйыншлыды.

1995-чи джылдан бери белгили алим джердешибиз Алийланы Умар атлы КъарачайЧеркес кърал университетни «Основы медицинских знаний» кафедрасында ишлейди.

Алимуратны медицина илму бла байламлы лагъымлары кёб тюрлю къыйын ауруудан сакъларгъа болушханларын да чертерге керекди. Аны илму-тинтиу ишлерини тамалында тёрт адам доктор, сегиз адам да кандидат диссертацияларын джетишимли джакълагъандыла.

Теке улу илму тауну тёппесине чыкъгъан онглу алимлени бири болгъанына шагъатлыкъ этген юлгюле кёбдюле. Айтыргъа, ол юч кере халкъла арасы илму конкурсланы лауреатыды, аны аты «Элита информационного мира» деген энциклопедиягъа киргенди. Ол 2000-чи джыл чыкъгъанды эмда саулай дунияны миллет библиотекаларына чачылгъанды. Ол энциклопедияда атлары дунияны башына айтылгъан алимле, нобелевчи лауреатла бардыла.

2000-чи джылны абыстол (ноябрь) айында профессор Теке улу Москвада, Кремль къалада, «Информационные проблемы человечества в XXI веке» деген бютеудуния форумгъа къошулгъанды. Ол Бирлешген миллетлени организациясыны (ООН) башчылыгъы бла бардырылгъанды. Аны ишине дунияны кёб къралыны башчысы, ООН-ну, ЮНЕСКО-ну, Бойсунмагъан къралланы союзуну келечилери, сенаторла, депутатла къошулгъандыла.

2001-чи джыл анга «Основоположник научного направления» халкъла арасы ат бла алтын медаль бериледиле, ол джыл Алимурат «Эресей Федерацияны махтаулу врачы» деген сыйлы атха да ие болады.

2004-чю джыл Алимурат «Международный изобретатель» атны да алады. Аны бла бирге алтын медаль да бериледи. Бу ат дунияда биринчи кере ООН-ну Баш секретары Бутрос Галлиге берилгенди. Эресейде аны биринчи болуб Москваны алгъыннгы мэри Юрий Лужков алгъанды.

Текеланы Абуюсуфну джашы Алимурат 2013-чю джылдан бери КъЧКъУ-ну «Основа медицинских знаний» кафедрасына башчылыкъ этиб келеди. Биргесине ишлегенлеге, кесине да излемни кючлю салгъан адамды. Бу кафедрада студентлеге медицинадан алагъа джашауда кереклилерине джарарча бир билим бериледи. Джаш адамлагъа саулукъ дунияда эм багъалы зат болгъаны эмда аны джашлыкъдан сакъларгъа кереклиси сингдириледи.

Таулу алим таймаздан билимин ёсдюргенлей турады – ол Ростовда, Санкт-Петербургда эмда Эресейни башха шахарларында окъуу-методика аралыкъла бардыргъан курслагъа джюрюгенлей турады.

Халкъыны керти уланы

Текеланы Алимурат белгили алим болгъаныны тышында да халкъыны керти уланыды, аны ючюн «учхан къушдан тюк алгъан» джашланы бириди.

Бу затланы айтханыбыз, аны айранны къарачай-малкъар халкъ чыгъарыб башлагъанды, ол бизни миллет хазнабызды деб, илму тилде айта билгени бла байламлыды. 2002-чи джылны аякъ сюреминде Алимурат тарих тюзлюкню орнуна салгъанды: айран къарачаймалкъар халкъны ашы болгъанына шагъатлыкъ этген патентге ие болгъанды. Ары дери уа, 1997-чи джылдан башлаб, бир тыш къраллы корпорация анга ие болуб тургъанды. 2006чы джыл ол кефирге патент алгъанды.

Айхай да, быллай джумушла алай тынч этилиб къалмагъанларын барыбыз да ариу ангылайбыз. Уллу терен билим, миллетине чексиз сюймеклик, эшикни джабсала, терезени ачыб кирирча бир ётгюрлюк, айтхан сёзюне ийнандыра билмеклик керек болгъандыла анга.

- Мен былтыр Венециягъа баргъан эдим, - дейди Алимурат. – Анда айранны билген къой эсенг, бек багъалатадыла. Мени Кавказдан эмда айранны патентини иеси болгъанымы билгенлеринде, бал чибинле балгъа джыйылгъанча, тёгерегими алдыла.

Таймаздан мен ишлеген университетни сайтына письмола келгенлей турадыла. Аланы авторларыны бири былай джазады: «Подскажите, пожалуйста, как связаться с Текеевым А.А. я работаю над производством кефира в Великобритании и хочу отдать дань уважения родине этого целебного напитка, производя его традиционным способом, и надеюсь на помощь Алимурата Абуюсуфовича в этом».

- Бизни гыпы айранны Германияда да бек сюедиле, - деб къошады Алимурат. Анга да сейирсинирге керек тюлдю. Акъыллы адамла айранны, кефирни да багъасын бек дженгил ангылагъандыла. Кюннге бир стакан айран неда эки стакан кефирни ичиб тургъанны саулугъуну хатасы боллукъ тюлдю. Алимле, алма адамны джашауун созады, дейдиле. Мен да айтама: айран адамны саулугъун да иги этеди, джашауун да созады...

Бир джолда Японияны «NTV» телевидениеси, Текеланы Алимуратны табыб, алагъа кефирни юсюнден телебериу этерге болушурун излегенди. Японлула кёб джашагъан миллетдиле, илмуда джангы затны эслемей къоярыкъ тюлдюле. Ол себебден кефирни адамны саулугъуна уллу хайыры болгъанын ангылаб, алим джашны ызындан тюшгендиле...

- Мен кесим да бир кесек сейирсиннген эдим, японлула мени излегенлеринде, деб эсине тюшюреди профессор Теке улу. – Аланы «NTV» компаниялары къралда эм белгилиди, анга кёб адам къарайды.

Алайды, бюгюнлюкде джерни кёб джеринде кефир бла хайырланыб тургъан миллетле, ол Кавказда джашагъан аланланы туудукъларындан – къарачаймалкъар халкъдан - чыкъгъанын биледиле. Аны ючюн халкъыбызны онглу джашына, дуниягъа аты айтылгъан алимге, миллети ючюн не заманын, не джанын аямай кюрешген Текеланы Абуюсуфну джашы Алимуратха уллу джюрек разылыгъыбызны билдиребиз. Кёб къыйынлыкъ, зарауатлыкъ чекген огъурлу, халал миллетибизге аныча керти уланла кёб туусунла. Биз онгсуз болгъан заманда бизни джерибизни, айраныбызны, алан атыбызны, дагъыда ким да сукъланырча кёб затыбызны юсюбюзден сыйырыб алгъандыла. Бюгюнлюкде Текеланы Алимуратча адамларыбызны кючлери бла бурун сыйыбыз, махтауубуз да акъырын ызыбызгъа къайтыб тебрегенди.

Биз бир адамны бир затына чабмайбыз, джутланмайбыз, алай а кесибизникин да, Алимуратча джашларыбыз сау болуб, кишиге сыйыртырыкъ тюлбюз.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 23.06.2018 17:07:09
Сообщений: 1273
2018 дж. никколну 16 "КЪАРАЧАЙ"
Энчи оюм
ЁЛЮМ ДЖОКЪДУ

Ёлюм деген ол неди? Ёлюмню не болгъанын Бир Аллахдан сора киши билмейди. Алай болса да, Уллу Аллах адамлагъа анг берген эсе, ангыбызны джетгенине кёре оюм этерге амалыбыз барды.

Мени сартын, джанны сандан айырылгъанына адам улу «ёлюм» деб атагъанды. Мени кёлюме келгеннге кёре гюнахлары кёб болгъан адамны джаны санындан айырылгъан заманда, джаны сау къойну терисин тартыб юсюнден алгъанча аллай бир ачый болур. Гюнахлары аз адамны уа джаны санындан, джыланны эски къабы джыландан айырылгъанча, ачымагъанлай айырылыб къала болур, деб келеди кёлюме.

Адам джангы туугъан сагъатында аны саныны 90дан артыкъ проценти суу, къарт болса уа 55 процент чакълысы суудан эмда 70 тюрлю химия элементден къуралгъанын билебиз.

Джан а неди? Джан - ангыды, акъылды, эсди. Джанны бояуу, ийиси, тауушу, тюрю болмайды. Аны амалтын, джанны кёрюрча, эшитирча, ийисин сезерча, къолунг бла тиерча мадар джокъду. Джан сууда батмайды, отда кюймейди. Адам санындан айырылгъанлыкъгъа джаны сау-эсен къалады. Бир къауум алимле сынау ишле бардырыб билгеннге кёре, джан сандан айырылгъанлай, санны ауурлугъу 5-10 граммгъа аз болады. Белгили американлы биолог, медик Дункан Макдугал (1866-1920 дж. дж.) бардыргъан сынау ишлеге кёре уа адамны джаны санындан айырылгъанлай, саны 21 граммгъа дженгил болады. Алай эсе джанны ауурлугъу 21 грамм болады. Бюгюннгю алимлени бир къаууму айтхандан, джан кесини санындан айырылгъанын кёрюб турады. Бир «быргъыны» ичи бла башха дуниягъа кетиб къалады. Ол алай эсе, анга шагъатха къарачай- малкъар нарт эпосда «Ачемезни хапары» деген джырда ёлюб сау болгъан нарт Ачемез кесини ёле баргъан халын былай суратлайды:

«...Менде уа джан сандан кете башлады...
Минг бояулу чыбыкъладан эшилген,
Бир сейирлик быргъы
ичге тюшдюм мен.
Саным кёрдю чыгъыб
баргъан джанымы,
Джаным кёрдю сагаланнган санымы.
Джан бла тёнгек бирбирине термилиб,
Хауа бетли халы да седирелиб,
Байлай эди бир-бирине
аланы,
Кёрлюк тюл эд къараб
башха кёз аны.
Кёре эди джаным ачыкъ
хар нени...»


Бу башында келтирилген, суратланнган юлгюлеге «хо», «огъай» деген да бек къыйынды. Адам баласы ёлгенден сора Уллу Аллах аны санын неден къурагъан эсе, ол затлагъа бура болур. Санны сууун (пар этиб) хауагъа, къалгъан къаты химия элементлерин топуракъгъа ашыра болур.

Джан а сандан айырылгъандан сора, гюнахына, сууабына кёре, бир башха дуниялагъа кетмей мадары бола болмаз. Джаханимге тюшсе азаб чегеди, джандетге тюшсе уа зауукъ этеди.

Адам баласы ёлеме деб къоркъмазгъа керекди. Ёлюм дегенден таза иннетли, гюнахлары аз адамла къоркъмаучандыла.

Мен окъугъаннга, эшитгеннге, оюм этгеннге кёре, ёлюмден ма быллай адамла къоркъадыла:

- Аллахны бирлигине ийнанмагъанла, ташха-агъачха табыннганла;

- Аллахха таза ийнаннган адамны, адамлагъа хатасы болмагъан инсанны джанын алгъанла;

- таза тиширыугъа къара тамгъа салгъанла;

- баш ие бла юй бийчени араларына кириб, кирсиз юйдегини чачханла;

- динине, тилине, тинине, джерине зорлукъ салыргъа деб келген джау бла халкъы уруш этген заманда, уруш тюзден къоркъуб къачханла;

- онгсузну, ёксюзню, сакъатны хакъын ашагъанла;

- кирсиз юйдегиси тургъанлай, кеслерин нафысха хорлатыб, джашагъан адамын (баш иесин, юй бийчесин) алдаб, сатыб, саякъ болуб, хауле болуб, зийна болуб айланнганла;

- дуниягъа эркиши болуб туууб, эркиши шартларын тиширыу шартлагъа алмашдыргъанла, не уа, дуниягъа тиширыу болуб туууб тиширыу шартларын эркиши шартлагъа алмашдыргъанла;

- акъыллы, билимли, фахмулу, не тюрлю ашхы ишледе да джетишимле этген адамгъа зарланнганла;

- кёбчюлюкге не уа энчи бир адамгъа заран келтирмеген адамны юсюнден ётюрюк тилле этиб, аны джашаууна заран салгъанла;

- адамны санларына, ангысына заран келтирген ичкилени ичгенле, ашарыкъланы ашагъанла.

Мен башында айтыргъа кюрешгенлеге къошулур керекли затла да кёб болурла... Не азы бла, бу гюнахладан кери адамла ёлюмден хазна къоркъа болмазла, деб келеди кёлюме.

«Туумай къалады деб къоркъма, аман тууады деб къоркъ», деб буруннгуланы айтханларына ушатыргъа кюреше, «Ёлеме деб къоркъма, ёлгенден сора не болама деб къоркъ» дерим келеди.

Джан ёлюмсюз, дайым болгъанына ийнана, «Джаныбыз саныбыздан айырылгъандан сора джаханимгеми барлыкъды огъесе джандетгеми барлыкъды?» деген соруугъа джууаб излей, оюм эте, джандетли болургъа тырмашхан – олду бу дунияда джашауну баш магъанасы.

Барыбызгъа да тёрелик этерик а Бир Аллах, Уллу Аллах, Сыйлы Аллахды.

ТОМПАЛАНЫ Алибек.
Tinibek 23.06.2018 17:33:45
Сообщений: 1273
Эресей Федерацияны Миллет гвардиясыны Тахса управлениесини башчысы,
Эресей Федерацияны Миллет гвардия аскерлерини штабыны тамадасыны орунбасары

БОТАШЛАНЫ Халисни
джашы Казимирге


генерал-лейтенант чын берилгени бла таза джюрекден

АЛГЪЫШЛАЙБЫЗ!

Юч кере «Ётгюрлюкню» ордени бла (Орден «Мужества»), эки кере да «Ата джуртну аллында махтаулу ишлери ючюн» («За заслуги перед Отечеством») деген орден бла, эмда талай башха кърал, джамагъат саугъала бла саугъаланнган онглу джашыбызны джашау джолу ёсюб келген тёлюлеге джарыкъ юлгюдю.

Хар заманда уллу Эресей къралыбызгъа таза къуллукъ этиб халкъыбызны, бютеу республикабызны да атларын кёб джылланы узагъына махтау бла айтдырыб турлугъуна биз бек ышанабыз.

Эресейни Байрамында эмда бу сыйлы ораза кюнледе Боташ улу Казимирни генерал-лейтенант чын алгъанын саулай миллетибизге огъургъа санаб, биз анга сёнгмез саулукъ, таркъаймаз насыб тилейбиз Аллахдан.


«Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешлик,
«Къарачай» газетни коллективи.





БОТАШЛАНЫ
Халисни джашы Казимирге
генерал-лейтенант чын берилгени бла

АЛГЪЫШЛАЙМА!


Багъалы къарнашым, сеннге кёзюулю аскер чын берилгенине, генерал-лейтенант, къууаныб, мындан ары да сюйген къралынга, халкъынга халал къуллукъ этиб, бусагъатха дерича, мындан ары кёзюуде да асыл адамлыкъ шартларынг бла тёгерегингдегилеге юлгю кёргюзюб турлугъунга ийнаннганымы билдиреме.

Сеннге бу уллу аскер чын берилгенине тукъумунг бла бирге халкъынг, туугъан Къарачай-Черкесиянг да бек къууаннгандыла. Кесинги да, бизни да къууандырыр чурумларынг кёб болсунла. Юйдегинг, джууугъунг-тенгинг бла саулукъда-эсенликде кёб джылланы джаша.

Насыбынг кёб болсун.

Эгеч салам бла БОТАШЛАНЫ Халимат.
Къарачай шахар.
Tinibek 23.06.2018 18:47:12
Сообщений: 1273
2018 дж. никколну 7 "Къарачай"
ДЖАНИБЕКЛАНЫ
Юнюсню джашы Сосланбек


Никкол айны 3-де Эресей Федерацияны махтаулу устазы, РСФСР-ны халкъ окъуууну айырмасы, Къарачай-Черкес Республиканы халкъ устазы, Эресей Федерацияны бютеулей билим бериуюню сыйлы къуллукъчусу, Учкуланда къарачай халкъны музейин къурагъан эмда аны директору болуб тургъан Джанибекланы Юнюсню джашы Сосланбекни джашауу юзюлгенди.

Сосланбекни ауушханы аны джууукъларына, тенглерине, бизни республикада джашагъанла бла таныгъанланы барына уллу къоранчды.

Ол кесини туугъан джерини, къралыны керти патриотуча, къарачай халкъны тарих эмда маданият терекесин сакълаугъа, джаш тёлюню Джуртун сюйген, багъалатхан, адебни-намысны тутхан ишленмекли адамла этиб ёсдюрюуге чексиз уллу юлюш къошханды.

Джанибекланы С. Ю. кесини урунуу джолун кёчгюнчюлюкню джылларында Къыргъызияда математиканы окъутхан школ устаз болуудан башлайды. Туугъан джуртуна къайтхандан сора да ол устазлыкъ ишин Учкулан элде орта школну директору болуб андан ары бардырыб турады. Бютеулей да бу къуллукъгъа Сосланбек джашаууну 50 джылын береди.

Ол кесини джигит тёлюсю сынагъан, чекген къыйынлыкъла бла артыкълыкъланы джырыб ётеди. Алай а тюзлюкню келирине ийнаннганын, джашаугъа сюймеклигин, джарыкълыгъын, адамлагъа ачыкълыгъын тас этмейди. Ол джердешлерини эслеринде да керти акъылманча, чамчы-накъырдачыча, ашхы башчыча, сейир хапарчыча къаллыкъды.

Джанибекланы Юнюсню джашы Сосланбекни ауушханына уллу бушуу этиб, ахлуларына къайгъы сёз беребиз. Ол аламат адамны, акъылманны, къайгъырыулу инсанны джарыкъ тюрсюню бизни джюреклерибизде ёмюрлюкге джашарыкъды.

Къарачай-Черкес Республиканы
Башчысы ТЕМРЕЗЛАНЫ Р. Б.

Къарачай-Черкес Республиканы
Халкъ Джыйылыууну (Парламентини)
Председатели ИВАНОВ А. И.

Къарачай-Черкес Республиканы
Правительствосуну Председатели
ОЗОВ А. А.





Учкуланда «Халкъланы шохлугъу»
деген этно-маданият аралыкъны
ёсдюрюуге къайгъыргъан фонд,

ДЖАНИБЕКЛАНЫ
Юнюсню джашы Сосланбекни


Онглу джамагъат къуллукъчуну, белгили педагогну, Эресей Федерацияны махтаулу устазын, Къарачай-Черкесияны джамагъаты къой эсенг, Къыбыла Эресейни, Москва бла СанктПетербургну адамлары да иги таный эдиле, сыйын кёре эдиле.

Ауруб кёб да инджилмегенлей, андан ол затны бирибиз да сакъламай тургъанлай, арабыздан, кёзню джумуб ачхынчы, бир къысха заманнга тас болуб кетгени барыбызны да мыдах этгенди.

Биз аны ёмюрде да унутурукъ тюлбюз. Игилик-ашхылыкъ этерге учунуб айланнган асыл тенгибизни джарыкъ тюрсюню джюреклерибизде джашарыкъды.

БЕРДИЛАНЫ Алийни джашы Исмаил хаджи, КАЙШЕВ Владимир Григорьевич, ЁЗДЕНЛАНЫ Сагъитни джашы Шарафутдин, СМАККУЛАНЫ Рамазанны джашы Дагир, ХАБЛАНЫ Хусейни джашы Руслан, ТАМБИЙЛАНЫ Хасанны джашы Аубекир, ХУБИЙЛАНЫ Магомедни джашы Хасан, ХАЛКЁЧЛАНЫ Нюрчюкню джашы Марат, ТАМБИЙЛАНЫ Нюрчюкню джашы Бурхан.






ДЖАНИБЕКЛАНЫ
Юнюсню джашы Сосланбек


Никкол айны (июнь) 3де 90 джылы тюгел толмай, Эресей Федерацияны махтаулу устазы, Къарачай-Черкес Республиканы Учкуланда орналгъан Халкъ музейини директору, халкъда уллу сыйы болгъан джамагъат ишчи Джанибекланы Юнюсню джашы Сосланбек дуниясын ауушдурду.

Юнюс улу Сосланбек 1928-чи джыл элия (июль) айны 1-чи кюнюнде Учкуланда туугъанды. Джашлай кёчгюнчюлюкню къыйынлыкъларын сынаса да, сыныб къалмай, ачыулу болмай, кесин юлгюлю джюрютюб, иги окъуб, баш билим алыб чыкъгъан эди.

Къарачай халкъ тарих Джуртуна къайтхандан сора, Юнюс улу Сосланбек Учкулан школда устаз болуб ишлеб башлагъанды. Андан ары 50 джыл чакълыны школну директору болуб тургъанды.

Джылы джетиб тыйыншлы солуугъа чыкъгъанында да бош турмай, джамагъат ишлеге тири къошулуб, Учкуланда Халкъ музейни ачыб, анга башчылыкъ эте эди. Къарачайда Юнюс улу Сосланбекни танымагъан, анга сый-багъа бермеген хазна адам болмаз эди. Аны дуниядан кетгени саулай миллетибизге уллу къоранчды.

Джанибекланы Юнюсню джашы Сосланбекни ауушханына биз да, уллу бушуу этиб, аны юйдегисине, къысха джууукъ адамларына къайгъы сёз беребиз. Аллахны рахматында болсун.

«Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешлик, «Къарачай» газетни коллективи.
Tinibek 23.06.2018 19:22:09
Сообщений: 1273
2018 дж. никколну 7 "КЪАРАЧАЙ"
Кетгенлени джарыкъ тюрсюнлери
ХАЛКЪНЫ ЭСИНДЕ САКЪЛАННЫКЪДЫ

Миллетибизни белгили адамларыны бири Къобанланы Хаджи-Алийни джашы Дахир 1918-чи джыл Тёбен Марада туугъанды. КъарачайМалкъар адабиятха, маданиятха уллу къыйыны кирген фахмулу адамны джашау джолундан бир талай сёз айтайыкъ.

Окъуучула Дахирни творчествосу бла 1957-чи джыл шагъырей бола башлагъан эдиле. Ол джыл, кёчгюнчюлюкню сынагъан къарачайлыла джуртларына къайтыргъа хазырланнган заманда, Фрунзе шахарда чыкъгъан «Таза джюрекден» деген китаб, сюйген тауларындан салкъын аяз ургъанча болады. Анда къарачай-малкъар поэтлени назмулары басмаланнган эдиле. Аланы арасында Къобан улу джазгъанла да бар эдиле. Бери къайтхандан сора Дахирни джазгъанлары къарачайча, орусча да талай джыйым китабда чыгъадыла. Джырлары область радио бла берилиб тебрейдиле. Онтёрт джылны аллай затланы окъумай, эшитмей тургъан адамла уллу магъана бередиле. Джырларын энчи алыб айтсакъ, алтмышынчы джыллада «Джаз» бла «Тюбедим» деген эки джыры миллетни ауузунда эдиле.

Алай а Дахирни джазыучуча атын айтдыргъан «Таулада таууш» деген романы болду. 1963чю джыл, тюкенлеге тюшгенлей, талай кюнню ичинде чачыб кетдиле.

Къобан улу Аппаланы Хасанны иги таныгъанды, «Къара кюбюр» деген романыны андан арысын джазарыгъын, къайсы джылланы суратларыгъын кесинден эшитгенди. Автор зорлукъ джыллада ажымлы ёлсе да, роман аягъына дери джазылмай къалгъаны, окъуучула бир-бирине: «Мындан арысы къалай боллукъ эди экен?» - деб соргъанлары кёб джылланы узагъына эсин бёлюб тургъандыла. «Аны тышында да ол фахмулу адамгъа эсгертмеге санарма, деген акъыл да тынгы бермей эди», - деген сёзлени кёблеча мен да ауузундан эшитгенме. «Къара кюбюр» джангы чыкъгъан джылладан башлаб, эндилеге дери, аны тил байлыгъына сейирсине, дерслик китабланы бирине санаб келедиле. Ёлюб кетген адамны китабыны аягъын джазгъан болгъанды деб, мени сартын, эшитмегенме. Сюжетине, композициясына кёре хапарны андан арысын къурашдырыргъа да болур, тил хазнасын аны дараджасына джетдирирге базгъан Къобан улудан башха адам чыгъарыкъ болмаз эди. Ол уллу борчну баджаргъаныны юсюнден алгъаракъ джыллада кёб айтылгъанды, джазылгъанды. Мен былайда къошарыкъ, «Къара кюбюрню» окъуй келиб, «Таулада тауушха» кёчсенг, башхалыкъ танымайса, бир чыгъармагъа къарай тургъанча боласа. Къуру ол зат огъуна да авторну уллу фахмусуна, терен билимине, ишине бек джууаблы къарагъанына шагъатлыкъ этеди.

Къобанланы Дахирни миллет уллу эс бёлген экинчи романы «28 джылны – «буз кюбюрде» 1982-чи джыл чыкъгъан эди. Ол бизни литературада биринчи илму-фантастика китаб эди.

Къобан улу быладан сора да «Эки заман» деген трилогияны джазгъанды. Ол Черкесскеде ана тилибизде, Москвада орусчагъа кёчюрюлюб да чыкъгъанды. «Таулада таууш» деген романы да артда ара шахарыбызда орусча басмаланыб, СССР-ни республикаларыны барына да джайылгъан эди.

Къарачайлыладан кинематографиягъа биринчи атлам этген да Къобан улуду. Ол ишинден толу хапары барды РФ-ны халкъ артисти, республикада Орус театрны директору Биджиланы Хасанны. Ол былай айтады:

- Дахирни иги таный эдим да, фахмулу, кимге да сёзюн айырта билген, хар неден да терен хапарлы джазыучу болгъанын биле эдим. Кинофильмле салыуну къайгъысын эте тебрегенинде, белгилеген ишин тындыргъынчы кюрешген, муратына джетер ючюн мадарланы, джолланы табаргъа болуму джетген адам болгъанын да ангыладым. Аны ол шартлары кёчгюнчюлюкге аталгъан «Холод» деген кинофильмни эмда «Большой капкан или соло для кошки при полной луне» деген детектив фильмни салыргъа онг бердиле. Экисин чыгъарыр ючюн да Къобан улуну сёзю бла тахта кёгетле ёсдюрген «Южный» комбинатны алгъыннгы директору Байрамукъланы Магомет джоюм этди. Къобанланы Дахир, Анатолий Галиев деген режиссёр бла сёлешиб, сценарийлерин экиси джаздыла. «Холодну» Эрикгенланы Хусей салды, мен экинчи режиссёр да болдум, бир гитчерек ролну да ойнадым. «Большой капкан или соло для кошки при полной луне» деген фильмни режиссёрлары Анатолий Галиев бла мен эдик. Аланы салгъан кёзюуде да кёб тюрлю ишле чыгъа эдиле. Ол джумушланы тындырыугъа башчылыкъ этген да Дахир эди. Творчество джаны бла да этиле тургъан затла бла байламлы сценарийлеге кёз джетдиргенин, башха керекледе болушханын да къурутмай эди. Къысхасы бла айтсам, къурау, джарашдырыу ишлени ол тындырыб турду...

Къобан улу сурат салыргъа да уста эди. Джазыу ишге берилмесе, ол джаны бла да атын айтдырлыкъ болур эди. Ол джыллада къаламны къолгъа алгъан джаш къауумгъа да къайгъыра эди. Аны кесими юсюмде да сынагъанма. Дахирни джазыучуланы барына да этген бир игилигин да айтыргъа тыйыншлыды. Ол «Бюро пропаганды» деб къурагъан эди. Къралны бир-бир республикаларында, крайларында, областларында этилгенча, аны юсю бла мюлклени, предприятиелени, организацияланы тамадалары бла келишиуле джарашдыргъан эди. Аланы тамалында джазыучула бла окъуучуланы тюбешиулери болуб турдула. Ол джорукъ бла эллеге, шахарлагъа баргъанлагъа, кёб болмаса да, ачха тёлене эди. Аны бла да къалмай, хар ким тюбешиуледе китабларын саугъагъа бере эдиле да, джазыучула бла окъуучуланы арасында байламлылыкъ артыкъ да бегий эди.

Талай тилде китаблары чыкъгъан, кёб джерледе халкъыбызны атын айтдыргъан, Ата джурт къазауатны эки ордени, Къызыл Джулдуз орден, медалла бла да саугъаланнган Къобанланы Дахир 1993-чю джыл ауушхан эди. Аллах джандетли этсин. Ёлюм кимге да хакъды. Арабыздан кетгеннге бушуу этебиз, керек джерде алгъа чыгъарыкъ адамладан айырылсакъ, артыкъ да къыйналабыз. Алай болса да Дахирни китабларын окъуй эсек, джырларына тынгылай эсек, салгъан суратларын кёре эсек, кинофильмлерине къарай эсек, ол бизге нёгерлик этиб турады, мындан ары да халкъны эсинде джашарыкъды.

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 23.06.2018 19:22:46
Сообщений: 1273
2018 дж. никколну 7 "КЪАРАЧАЙ"
Энчи оюм
АЛЛАХ БИЗНИ НЕК ДЖАРАТХАНДЫ?

Акъыллары тюз адамлада бу сорууну кесине сормагъан бир адам да болмаз. Мени сартын, бу соруугъа Бир Аллахдан башха джууаб береллик да болмаз. Алай болса да Аллах бизге анг бергени себебден хар адам да окъугъанына, эшитгенине, оюм этгенине кёре бирер джууаб берирге дыгалас эте болур.

Мен Аллахны Бирлигине керти ийнаннган, андан ары алкъын диннге терен кирирге болуму джетмеген адамма. Меничала дагъыда болурла. Ма аны амалтын, бу уллу соруугъа кесим ангылагъанча джууаб бере, джууабымы кесимчалагъа баямларгъа излейме. Башха тюрлю сагъыш этгеннге да «тюзсе, терссе» дерге билимим джетерик тюлдю.

Уллу Аллахны биз керекли джери джокъду. Алай болса да, Аллах Кеси къурагъан ахырсыз дунияда эм уллу алим, эм уллу суратчы болуб, кесини этген ишлери бла джубаныргъа, аладан къууаныргъа излеб джаратхан болур бизни. Былайда энтда бир кере ачыкъларгъа излейме оюмуму – биз кесибизни кючюбюз бла джаратылгъан инсанла тюлбюз Аллах биз керекли болурча. Биз Аллах Кеси джаратхан, Аллахны энчи инсанларыбыз. Аллах бизни джаратханыча, башха бирлени да джараталлыкъ эди. Алай а, бу Джерде башха инсанланы тюл, адам улуну джаратхан эсе, ол Уллу Аллахны бизге сюймеклигин кёргюзеди. Аллах бизни сюе эсе уа, биз Анга ийнаннганлай, Аны сюйгенлей, хар заманда Анга таза къуллукъ этгенибиз бла разылыгъыбызны билдиргенлей турургъа керекбиз.

Ийнаннганыбызны, сюйгенибизни, разылыгъыбызны билдирген шартлагъа уа дин дей болурла. Динни къалай тутаргъа керек болгъаны Аллах Мухаммат (гъ.с.)-гъа ийген сыйлы Къур’анда джазылады. Дин тутхан а, ол борчун береди. Борчун берген адам а, «борчуму бере турама!» деб, къычырыкъ-хахай этиб айланмай, акъырынчыкъ берирге керек болур.

Таза динни кир политикагъа бурмагъанлай, Аллахны Бирлигине ийнаннганлагъа, Аллахны таза джюрекден сюйгенлеге, ангыларыны джетгенлерине кёре, Аллахха таза къуллукъ этиб, разылыкъларын билдириб кюрешгенлеге махтау!

ТОМПАЛАНЫ Алибек.

Багъалы окъуучула!
«Къарангыракъ адамны оюмларына» къошары, къоратыры болгъан болуб, джумушакъ халда, кёбчюлюк ангыларча джазыб джиберсе, бек разы болуб, басмаларыкъ эдик.

«Къарачай» газетни редакциясы.
Tinibek 23.06.2018 19:23:23
Сообщений: 1273
2018 дж. никколну 7 "КЪАРАЧАЙ"
Тукъум джыйылыу
КЕЛИР ЗАМАННГА САГЪЫШ ЭТЕ

Къарачайны башха эллериндеча, Шам Тебердиде да 60-чы, 70-чи джыллада хоншу-тийре бир юйюрча джашай эдиле. Джууукъ, тенг къысха-къысха бир-бирин джокълай эди. Джамагъат байрамла, джыйылыула, кенгешле кёб бола эдиле. Къартла джууукълукъну талай атагъа дери сагъына эдиле, анга бек эдиле. Бусагъатдача, артыкъ байлыкъ, мелхумлукъ джокъ эсе да, миллет ызына джыйылгъан заманлада берекет бар эди, джылыу кёб эди.

Бюгюнлюкде не эсе да джууукъгъа барыу, джууукълукъну эркин тутуу къала барады. Джаназыда, къууанчлада болмаса, хазна тюбеген да джокъду. Хар заманда да бир сылтау айтылады: «Джашау къыйын болгъанды да, хар ким джаны къайгъылыды, чабышыудады». Бир-бирлерин танымагъанлары амалтын, джууукълукъдан хапарлары болмай, джаш адамланы ичинде бир-бирлери бла джазыуларын байлаб къойгъанла да чыгъыб къаладыла. Аны амалтын юйюр, атауул, тукъум джыйылыуланы уллу магъаналары барды.

Бир ишексиз, аны ючюн болур эди, Лайпанланы Аубекирни джашы Къурманбий хаджини (Джобайны) эмда аны бла эки къарнашдан туугъан Хюсюнню джашы Мурадинни бу ёсюб келгенлеге, джашха, къартха керекли джыйылыу джумушха къайгъырыулары. Джыйылыу Джангы Теберди элни Джарыкълыкъ юйюнде ётдю. Сёз Огъары Тебердиде Лайпанланы Ибрайны джашы Мамушну юйдегисини юсюнден барды. Аны алты джашы бла юч къызы болгъандыла Локъман, Матай, Аубекир, Маджир, Хюсюн, Хасан, Гокка, Кёккёз, Тюрлю. Мамушну туугъанын, туудугъун санасанг, экиджюзге джууукъ боладыла.

Элчи къартла Текеланы Тюртлю, Лайпанланы Маджит айтхан хапарладан, Огъары Теберди эл къуралгъан кёзюуледе Мамушну иги танг къыйыны киргенди. Ёгюзле бла ташны, агъачны ариулатдыргъанды, илипин ишлетдириб, къулакъ сууну ары бурдуруб, бачхаланы сугъарырча этдиргенди. Мамуш, мюлклю, чомарт, тюз оноу эте билген, эл сюйген ашхы элчилени бири болгъанды. Керек болгъанлагъа атларын, ёгюзлерин бериб, хайырландыртханды. Къурманда, Халилланы Махмут афендича, Чомаланы АбулКеримча, дагъыда башхалача, эл межгитни арбазында кесини тууарларындан эмда бедеулерин келтиртиб, джыйылгъан джамагъатны сыйлагъанды. Атам айтханнга кёре, Мамуш бек къарыулу, эсли адам болгъанды. Кюнлени биринде къошдан тюше келе, агъач кесерге баргъан бир элчини, аууб тургъан терекни тюбюнде эслегенди. Эки буту эзилиб, дыгалас эте тургъанын сансыз этиб кетмей, Мамуш мазаллы лыхтын бла терекни кёлтюрюб, аны тюбюнден джаралыны ычхындыргъанды. Алайсыз ол элчини къаны кетиб ёллюк болгъанды. Шым баула бла аны бутун ёргеден къысыб, къанын тыйыб, баласха таяндырыб, Лайпан улу элге джыйгъанды.

Деменгили кишини туугъанлары, туудукълары да къарт аталарына ушагъанлары бюгюнлюкде да танылады. Мамушну туудугъу Къурманбий хаджи айтханнга кёре, бу тукъум бёлекден, кёб асыл, ашхы, онглу адам чыкъгъанды. Аланы ичинде белгили врач-терапевт, Къазахстанны ауур атлетикадан эмда грекурум тутушдан чемпиону Лайпанланы Хусинни джашы Башир, саулукъ бакъгъан ишде 50 джыл ишлегенди. Ауушханды, Уллу Аллах рахмат этсин.

Аубекирни туудугъу, къыздан туугъан къарнаш Малкъардан, ОВД-ны штабыны тамадасы, майор Газаланы Хабибуллахны джашы Сейпуллах, Къарачай шахарда ишлегенди (1999чу джыл аманлыкъчыла бла сермеше ёлгенди. Аны ючюн анга «Ётгюрлюгю ючюн» деген кърал саугъа берилгенди, джандетли болсун).

Мамушну туудукъларыны ичинде хаджилик къылыб къайтханла да бардыла: Аубекирни джашы Къурманбий (Джобай) хаджи, Черкесск шахарда Шамил хаджини къызы, полицияны подполковниги, Матайны туудугъу Лайпанланы Мадина хаджи, Акъ Къаланы имамы Айгуф КъЧКъУ-да устазды, доцентди, дизайндан окъутады.

Хусинни къызындан туугъан Кулизарны джашы Абайханланы Хаджи-Муратны джашы Абрек-Заур «Джамагъат» халкъ бирлешликни члени эди. Къарачай-Черкесияны къраллыкъ алыууна кёб къыйын салгъанланы бириди. Халкъ поэт Лайпанланы Аббасны джашы Билал хаджини бабалары огъарытебердичиледиле. Билал да Мамушну джашы Матайны туудугъуду.

Мамушну туудукълары Ибрахим, Ханапий, Хасан, Шагъабан, Кёкчюк (Шакъман) къазауатда башсыз болгъандыла. Халилланы Рамазанны юй бийчеси Гыттыу, Аубекирни къызы, айтханга кёре, урунууда, къазауатда да бу юйюрде «джигит» деген атха тыйыншлыла да болгъандыла.

Бу юйдегиден, юйюрден сагъынылмайын къалгъан бар эсе да, игилик бла атлары айтылады. Бу джыйылыуда аланы билмегенле да билдиле, бир-бирин таныдыла, ёлгенлеге, саулагъа да дууа этилди, хант тепсини юсюнде кёбле алгъыш айтдыла. Ёсюб келген сабийле, сохтала белгили къарт аталары бла аналары бла ёхтемлендиле. Джобайны юй бийчеси Супият да бу джыйылыуну джаш тёлюге керти уллу магъанасы болгъанын хакъ кёлюнден билдирди келгенлеге.

Джыйылыуну ахырында Къурманбий хаджи сёлешди. Джыл сайын бир заманда джыйылыргъа оноу этилди. Урунууда алчы болгъан, джигитлик этиб ёлген ахлуларына, джашагъан джерлеринде белгилерге, хурмет къангала салыргъа оноулашдыла. Юйюрню кенгеши ауругъанга, стауаты чарпыгъаннга, окъуу-билим алыргъа излеген джаш адамлагъа, джангы юйленнгенлеге болушургъа деб фонд къураргъа, бегим алды.

БАТЧАЛАНЫ Башир.
Tinibek 23.06.2018 19:23:53
Сообщений: 1273
2018 дж. никколну 7 "КЪАРАЧАЙ"
Разылыкъ
АТЫН ИГИ БЛА АЙТДЫРГЪАНДЫ

Адамны джашауунда кёб зат болады. Мени да джангыз къызым ауушуб, анга къыйнала, ауруулу болдум, къолларым къалтырайдыла, башха ауруула да инджитедиле, джылым да келгенди.

Мен, болушлукъ излеб, талай джолда Къарачай районну администрациясыны башчысы Къушджетерланы Асхатны джашы Спартакга баргъанма. Ол, сёз да салмагъанлай, меннге болушлукъ этгенлей келеди. Бу адам, къуру меннге тюл, инджилиб баргъанлагъа къолунда болгъан зат бла болушханлай турады. Атын иги бла айтдыргъан район башчыгъа мен да газетни юсю бла разылыгъымы билдиреме.

Адамланы ангылай, аланы джазыкъсына билген адамды Спартак. Мени сартын, миллетни аллында тургъанла аллай адамла болургъа керекдиле. Мындан ары да Аллах аны тутхан ишинде бет джарыкълы этсин.

МЫРКАКЛАНЫ Мария.
Ташкёпюр эл.
Tinibek 23.06.2018 19:24:38
Сообщений: 1273
2018 дж. никколну 7 "КЪАРАЧАЙ"
Сейир дуния
ТЮЙЮШЕ-УРУША БИЛМЕГЕН ХАЛКЪ

Джер юсюнде адам сейирсинирча джашау этген тюрлю-тюрлю миллетле кёбдюле. Аланы бирине, сёзсюз да, хунза деген халкъны санаргъа боллукъду. Ол Индияны шимал табасында джашайды, хунзаланы джашау болумлары, айтыргъа, бизге кёре къыйынды. Ала джашагъан джерден эм джууукъ эл джюз километр узакълыкъда орналгъанды. Хунза халкъны эм уллу махтауу эсебсиз кёб джашагъаныды. Ортача ол халкъны адамы 110 джыл джашайды, бир къауумлары 160 джылгъа дери да тартадыла. 40 джыл болгъан эркишиле бла тиширыула джангы джетген джашла бла къызлагъа ушайдыла.

Хунза халкъ Гималаи таулада джашайды, тенгизни дараджасында 2000 метр мийикликде. Бюгюнлюкде халкъны адам саны 20 мингнге джууукъду. Бир къауумла айтыудан, ала Кашмирни тау джерлериндедиле, ала тургъан район Пакистаннга къарайды. Хунза халкъ Хунза сууну къатында джашайды. Аны джагъалары бу миллетге мекямлыкъ этедиле. Алайлары дунияда болмагъанча бир ариу джерледиле. Асыры ариудан ол джерни атына Насыблы (Счастливая) дейдиле.

Хунза халкъ ёмюрден бери да джерчилик бла кюрешгенлей келеди. Аны бла бирге, хунзала таймаздан таулагъа ёрлегенлей турадыла. Кеслерини кёб джашагъанларын мийикге ёрлегенлеринден, эт ашамагъанларындан, кёб ишлегенлеринден кёредиле. Бу миллетни тыш къарамы адамны кесине тартады, ким болса да алагъа къонакъгъа барса, асыры къууаннгандан не этерге, къалайгъа олтуртургъа билмейдиле, аны тёгерегине урчукъча айланадыла.

Хунзала, гитче юйчюкле ишлеб, анда джашайдыла – юйледе тютюн чыгъарча бир тешик болмаса, джукъ джокъду. Маллары да ала бла бирге турадыла, араларында буруу маталлы бир затлары барды. Агъач алайлада аз болгъаны амалтын, юйлеринде от этилмегенни орнундады, малла бла бирге тургъанлары аланы юйлерин джылыракъ этгенине сёз да джокъду. Былайда сууукъла эки-тёрт айдан кёб бармайдыла.

Джылы заманда хунзала эшикден юйге джыйылмайдыла, ишлегенлери, солугъанлары да хауадады. Сууукъ суу бла джууунадыла, ичген, джуууннган суулары да бек тазады.

Миллетге оноу къартла этедиле. Адамла аманлыкъ этмегенлери себебли, тюрме, азаб салыу дегенча затла былайда джюрюмейдиле. Хунзала аурумагъанны орнундадыла, ол себебден алагъа больница керек тюлдю. Бу миллет болмаса дунияда онкология ауруудан аурумагъан киши джокъду. Кючлю эминала джайылгъан кёзюуледе да бу миллетге хыянат эталмагъандыла, башха халкъла къырылыб, хунзала сау къалыб баргъандыла. Сокъур болуу, тиш ауруу дегенча затладан хунзаланы хапарлары джокъду. Бу халкъны эм къарт адамлары да бут-къол ауруу, джыйрыкъ, хыбыл болуу не болгъанларын билмейдиле. Кёб джашагъанларыны тышында да бу халкъны келечилери бек тёзюмлюдюле, чыдамлыдыла. Айтыргъа, джюз километр джолну эркишилери джаяу кетиб, базарларын да этиб, экинчи кюн къайтыб келедиле.

Бу миллетни юсюнден биринчи болуб Шотландиядан бир врач айтыб башлагъанды. Ол онтёрт джылны аланы ичлеринде джашагъанды. Андан сора алимле, джолоучулукъну сюйгенле алагъа джол салгъандыла. Кёб тинтиб, кёб сынаб, аланы узакъ къартлыкъгъа дери джашагъанлары ашлары-суулары бла байламлы болгъанына тюшюннгендиле. Бир къауумла, аланы диеталары бла уллу шахарлада джашагъанла хайырланнганлыкъгъа, алача бир джашаяллыкъ тюлдюле, дейдиле. Бир къауумла, алагъа нелери бла да ушар ючюн, ала джашагъан джерледе джашаргъа керекди, дейдиле.

Алай а аладан узакъ болмай джашагъан халкъла алагъа чыртда ушамагъанларына не дерге боллукъду.

Хунза халкъ белогу болгъан ашарыкъны ашамайды. Ала вегетарианецледиле. Адам, къайда джашаса да, аны саулугъу ол ашагъан аш бла байламлы болгъанын бегитедиле врачла.

Великобританияда джашагъан врач Мак Каррисон, бу халкъны ичинде кёб джашаб, ызына къайтхандан сора, юй хайуанла бла сынам бардырыб тебрегенди. Ол аланы эки къауумгъа юлешгенди. Биринчиге адамланы кёбюсю ашагъан ашны бергенди, экинчи къауумгъа хунзала ашагъанны теджегенди. Биринчи юй хайуанла адамла ауругъан аурууладан ауруб тебрегендиле, экинчилени джукълары да аурумагъанды.

Хунза халкъ ачлыкъ-джаланнгачлыкъ да сынай келгени амалтын, ашны аяй биледи, джукъну зыраф этмейди. Ала джашагъан ариу ёзенде кёгет кёб ёседи. Кёбюсюне халкъ аны бла кечинеди. Юй хайуанланы этлерин ашар ючюн тюл, джумуш этгенлери, аладан хайыр кёргенлери ючюн тутадыла. Ала къарт болуб, джукъгъа джарамасала, аланы кесиб этлерин ашайдыла. Ол малла кеслери да арыкъла боладыла. Хунзала гырджын бла тюрлю-тюрлю шорпала ашаб турадыла. Шорпаларына мюрзеу бла тюрлютюрлю кёгетлени къошадыла. Хунзала мал сютню да аз ичедиле, нек десегиз, джайлыкълары болмагъанлары амалтын, маллары да азды. Ашарыкъгъа тузну аз къуядыла, шекер ашамайдыла.

Хунза халкъны сюйген кёгети шапталды. Ала аны кесин ашагъандан сора да сюеклеринден джау этедиле. Аны бла бирге алмаланы башха кёгетни да кёб ашайдыла. Джай джангы джетген кёгетлени, къыш да къатхан кёгетлени ашайдыла. Шаптал адамны чархында заранлы затланы чыгъаргъанын ала иги биледиле. Ала гардошну да бек сюедиле. Аны тышын артмагъанлай ашайдыла. Мюрзеу бюртюклени кёб ашагъанлары себебли, керекли белокланы аладыла, ол себебден ауруу былагъа къатылмайды. Бютюн да будай бла арпаны кёб хайырландырадыла. Сютню бек сыйлы кёредиле, эчки сютден бышлакъ этиб ашайдыла.

Къудоруну тюрлю-тюрлюсю аланы тепсилеринден къурумайды. Хансны да, адам ашаргъа джараулусун, бу халкъ ушхуууруна къошаргъа ёчдю. Джай аланы джыйыб, кебдириб, сууукъ кёзюуде ашарыкъларына къошадыла.

Табигъат берген зат бла кечиннген миллет сууукъ кёзюуде ашарыкъ азыгъын джай хазырлаб къояды. Джер дыккы болгъан амалтын, ашарлары эркин тюлдю, азыкъны хар чакъгъа тенг юлешедиле. Джаз алада ашар азыкълары тауусулуб да къалыучанды. Ол заманда ала эки ай чакълы бирни ораза тутадыла. Ашларысуулары джаз башында джокъну орнундады. Ала, къатхан шапталладан суу этиб ичген болмаса, башха зат бла джубанырча болмайдыла.

Бу халкъны кёб джашагъанын алимле ашны чийлей ашагъанындан кёредиле. Этни аз ашайдыла – джылда бир-эки кере болмаса, тиллерине салмайдыла. Этни кесилгенлей бишириб ашайдыла, ала, къакъ этиб, неда бузлатыб асырамайдыла. Кёгетни анда-мында бишириб да ашаучандыла. Акъ гырджынны ашагъан адет джокъду алада. Кеслери джюзюмден чагъыр этиб да ичедиле.

Хунза ёзенде байлыкъ болмагъаны амалтын, халкъ бек джарлы джашайды. Бир адам да бизни ичибизден ары барыб джашаргъа излерик тюлдю. Хунзаланы ичлеринде окъууу-билими болгъан азды. Анда-мында бир адам окъуй-джаза биледи. Аланы юслеринде бир ашхы шартны айырыб чертерге тыйыншлыды – ала мыдахлыкъны сюймейдиле, джарыкъ, джашаугъа кёлленнген, джашауну сюйген адамладыла. Чам-накъырда этерге бек сюедиле. Эм аламаты уа – бир-бирлери бла дауур этмейдиле. Бирбирлерине ачыуланмайдыла, урлагъан-тырнагъан, аманлыкъ этген дегенча затладан керидиле. Ауруугъа да бек тёзюмлюдюле, аурусала, кёб заманны чыдаб турургъа боллукъдула.

Бу ёзеннге биринчи болуб врачла бла алимле келиб башлагъандыла. Кетген ёмюрню 70-чи джылларында хиппиле, джангы затла излеб, былайлагъа да джетгендиле. Алай бла, былайыны хапары Кюн батханнга джайылады. Хиппиле бери Индияда ёсген кендирни излей келгендиле. Арт кёзюуде ары джол тутханланы асламысы алайда ёсген шапталны ашар ючюн барады. Нек десенг, былайда ёсген шапталны татыуу башха тюрлюдю. Бери арт кёзюуде альпинистле бла тарихчиле да аслам келиб башлагъандыла.

Бу сейир халкъны юсюнден кёб тюрлю хапар джюрюудю. Айтыуланы бирине кёре, Александр Македонский Индиягъа чабхан заманда къуралгъанды бу халкъ. Дуниягъа айтылгъан аскер башчыны аскерлери былайда кърал къурагъандыла. Бу халкъны адамлары биргелерине сууукъ сауутсаба джюрютгенлей тургъандыла. Джатхан заманларында да аладан айырылмагъандыла.

Экинчи айтыугъа кёре, бу халкъны тамалын орус халкъ салгъанды. 60 джылны узагъына Индия бла Пакистан Хунза ёзенни юлешиб бошаялмайдыла. Сёзлюкде джерни аты барды, къайры киргени, къайсы къралныкъы болгъаны айтылмайды.

Бу халкъны тили бир миллетни тилине да ушамайды. Халкъны тилин Шимал Кавказда джашагъан миллетлени тиллерине ушатадыла бир къауум алимле.

Хунзала (ала кеслерине хунзакутла дейдиле) кеслерини тиллеринден сора ингилиз тилде сёлешедиле. Халкъны 90 проценти муслиманды. Алай а анда ары баргъан туристле азан къычыргъанны эшитмегендиле. Хар ким намазын, башха джумушун да кесича этеди.

1984-чю джыл Великобританияны аэропортуна Хунза ёзенден биреулен келиб тюшгенди. Эмиграцион къуллукъну келечиси аны паспортуна къараб, 1823-чю джыл туугъанды, деб джазылгъанны кёреди. Къартха ол кёзюуде 160 джыл болгъанды. Аны ашырыб баргъан бу хунзалы болгъанын эмда кеслеринде шыйыхха саналгъанын айтады. Аэропортда адамла анга бек сейирсиннгендиле. 160-джыллыкъ къартны не алджагъаны, не серлиги, не ауругъаны болмагъанды.

Материалны джыйышдыргъан эмда басмагъа хазырлагъан МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 23.06.2018 23:35:19
Сообщений: 1273
2018 дж. никколну 9 "КЪАРАЧАЙ"
Никколну 12 — Эресейни кюню
ШОХЛУКЪНУ ОЮУЛАРЫ

Бир ашхы адамны ашхылыгъы ючюн саулай миллетини аты айтылады, таб, къралыны сыйы чыгъады. Аллай адамны аты тахрихге джазылса уа, саулай миллетини джигитлиги болгъан кибикди. Алай болса да, шохлукъгъа джетсе, къайсы миллетни келечисиди деб киши да къарамайды, адамлыкъны шартлары боладыла аны багъасын чыгъаргъан. Къаты шохлукъ къарнашлыкъдан да бекди. Анга шагъатлыкъ этген затлагъа джашауда тюртюле, юлгюлени кёзюбюз бла кёре барабыз. Къыйын кюнде къабыргъасын бериб, джан аурутуб, кесини джууугъуна къарагъанча, керек сагъатда къолун узатыб, аллай джууашлыкъда джашай келеди бизни миллет хоншу миллетлени келечилери бла.

Къызыл Урупда 30чу джылланы аякъ сюреминде биринчи школну ишлерге амалсыз керек болгъанында, анга Лайпанланы Иссалий таукеллик этиб, Преградна станседен къазакълы джаш Андрей Стороженко бла бирге башлагъан эдиле. Ол кёзюуде танышыб, школну ишлеуде, ауур эмда джууаблы ишде бир-бирин сынай, элде гитче класслагъа деб биринчи школну къабыргъаларын кеслери къоллары бла къалаб сюеген эдиле. Андан сора ала экиси да керти къарнашлыкъ джюрютюб тургъандыла. Къарачай миллетни джуртундан зор бла Орта Азиягъа кёчюргенлеринде, Андрей бир билеги юзюлген кибик джаны ачыгъан эди. Алай болса да, алагъа сорулмай этилген партияны ишин тюрлендирирге кишини къолундан келмегени амалтын татлы къарачай тенги Иссалий миллети бла ызына къайтырына бек ышаныб сакълагъанды. Ызларына, туугъан джуртларына, къайтыб келгенлеринде, Иссалийни юйюню тыбыр ташлары бла къабыргъаларындан сора хазна джугъу къалмай чачылыргъа джетиб тургъанды. Иссалийни юй бийчеси Дауум, сабийлери бла аны ичине кириб джашарча хыйсаб болмагъанын кёргенлей, эм алгъа баш иесини эски шохун Андрейни излеб табар къайгъы этгенди. Аны табыб, хапарын билдириб болушлукъ излегенди. Олсагъатлай Андрей Стороженко келиб, мекямны халына къараб, джумушну артха салмай, къолундан келгенича хар несин да джарашдырыб тебрегенди. Онтёрт джылны иесиз атылыб тургъан юйню Андрей кечекюн деб къарамай, къысха заманны ичинде Иссалийни юйдегиси джашарча этиб берген эди. Ол къадар къыйынына кеси разы болуб, алайына этген эди. Иссалийни туудукълары барысы да къарт аталары бла бирге аны къазакълы тенги Андрей ишлеген школгъа джюрюб, анда окъуб чыкъгъандыла.

1957-чи джылны хычаман айында Орта Азиядан къайтхан къарачайлыланы биринчи эшелонуна Эркин-Юрт элни Ураковский стансесинде ногъайлыла къууанч этиб джарыкъ тюбегендиле. Ала поездни тохтатыб, той этиб, джырлай, туздам бла къарачайлылагъа алай тюбеген эдиле. Ол кюн алайгъа Къарачай-Черкесияда джашагъан башха миллетлени келечилери да келген эдиле.

Джуртларына къайтхандан сора джыллада къарачайлыланы тыбырлары, арбазлары, стауатлары чачылыб, хар нени да джангыдан аякъ юсюне салыргъа керек болгъанды. Алагъа хоншу элледе джашагъан башха миллетлени келечилери иги болушхандыла. Сёз ючюн, ол кёзюуде Акъ Къала, Сары-Тюз дегенча джууукъ тургъан къарачай эллеге Хумара совхозну башчылыгъы бла кёб болушлукъ этилгенди. Сагъынылгъан элледе джашагъан бюгюннгю акъсакъал къартла аланы юсюнден хапарла айтханлай турадыла. Дагъыда ол джыллада «Путь Ильича» колхозну председатели черкесли Абубекир Дадимович Аргунов кёчгюнчюлюкню азабын чегиб келгенлени юйлери болмай инджилгенлерине колхозну юйлеринден да теджегенди, аланы юйюрсюндюргенди. Аны адамлыгъы, ишленмеклиги, намысы ючюн айтхан болурла Пата деб да (черкес тилде эркелетген магъанада). Аны атын бюгюнлюкде да унутмагъандыла миллетибизде.

Къуру къарачай элледе болуб къалмай, башха элледе да хоншу миллетлени арасында сакъланнганды джууашлыкъ, шохлукъ, хурметлик шартла. Черкесск шахарда 10чу номерли автобазаны тамадасы белоруслу Сергей Степанович Скоробогатый къарачайлыланы Орта Азиядан къайтыб келе тургъанларын эшитгенинде, базаны автобусларын да хазырлаб, Черкесскеде темир джолну вокзалында кече бла келиб сакълагъанды поездни аллын.

Дагъыда, 30-чу джыллада белгили джамагъат къуллукъчу бизни джуртлада джашагъан тегейли Пётр Михайлович Баскаев къарачай тилде уста сёлеше билгенди. Аны себебли, Уллу Къарачайны эллеринде джашагъанла бла дженгил табханды бир тил, шохлукъ. Аны башламчылыгъы бла Хурзук, Учкулан, КъартДжурт, Джазлыкъ, Дууут элледе джашагъан джаш адамладан комсомол ячейкала да къуралгъандыла. Аны бла да къалмай, Пётр Баскаев белгили уста врач Биджиланы Асхат бла бирге Къарачай автоном областда медицина учреждениелени къурауда да уллу къыйынын салгъанды. Кеси да къарачай тиширыугъа юйленнгенди. Юй бийчеси Орусланы Мудалифни къызы Софья бла эки сабийни ёсдюргендиле. Пётр Михайлович Баскаевни къарачай миллетни джашауун айнытыугъа уллу юлюш къошханы ючюн Къарачай шахарны Белгили адамларыны аллеясында мемориал къангагъа аты джазылыб, ёмюрлюкге бегигенди.

Хасаут-Греческий элде да кёчгюнчюлюкден къайтхан къарачайлылагъа бек къууаныб, элчиле хар бири да юйлерине джыйыб, юйюрсюндюрюб, алагъа тыйыншлы мекямла ишленнгинчи биргелеринде джашатхандыла. Ол огъай эсенг, алайда джашагъан урумлула къарачай тилде сёлешгендиле, 14 джылны кёрмей тургъанлыкъгъа къарачай хоншуларын, тилни унутмай тургъандыла. Артыкъсыз да бек, ол элге къайтыб келгенлеге урум къарнашла Кузнецов Василий бла Игнат болушлукъ этгендиле. Василий «Знамя коммунизма» колхозда бригадир, Игнат да эл Советни председатели болуб ишлегенлери себебли, къолларындан келген мадарланы къарачайлыладан аямай алай болушхандыла. Ёмюрлени теренинден бери урумлула бла къарачайлыла бу элде хоншулукъда джашайдыла. Бюгюнлюкде кимге сорсанг да, айтырыкъды, ёмюрде эки миллетни келечилерини араларында не дауур, уруш, дау болмай, хурметде джашаб келедиле. Ол огъай эсенг, хар бирини байрамын да башха байрамламайдыла, къууанчларын да бирге белгилейдиле, къыйынлыкъгъа да бирге тюбейдиле.

Дагъыда, джюрюген хапарладан, къарачайлыла джуртларына къайтханларындан сора, джаш къауумдан чалкъычы джыйын къуралыб чалкъыгъа чыкъгъанды. Ала чалгъан джерде хоншу биченликде да абазалыла чалгъандыла. Ишден солугъан кёзюуде бир-бирлерин къонакъгъа чакъыргъандыла, бирге олтургъандыла, ушакъ этгендиле. Абазалыла таза къарачай тилде сёлешгендиле. Аланы араларында джыллары келген абазалы къартла чам халда: «Къарачайлыла Орта Азиядан бир башха сёзле джыйыб келгенсиз, ары кетгинчи тилигиз кирсиз тил эди», - деб эсгере эдиле. Ала къарачай тукъумладан да иги хапарлы болуб, тукъумну тамырыны юсюнден да ушакъ этерге бек сюе эдиле. Андан сора чалкъычыла бири-бири бла халы юзмей, шохлукъ джюрютгенлей тургъандыла. Быллай юлгюлени учу-къыйыры болмаз.

Бизге, къарачай миллетге, хоншу миллетлени джууашлыкъда джашагъанлары, аланы бизни бла къарнашлыкъны джюрютгенлери шохлукъну бегитирге себеб болады. Ёмюрледен бери келген таулуланы ашхы шартларыны бириди ол. Хоншулукъда ариу джашагъан бизни ата-бабаларыбызны аманатыды.

АЙДАБОЛЛАНЫ Борис,
ЁЗДЕНЛАНЫ Шарафатдин.
Tinibek 23.06.2018 23:36:01
Сообщений: 1273
2018 дж. никколну 9 "КЪАРАЧАЙ"
Никколну 12 — Эресейни кюню
КЪАРАЧАЙЛЫЛАНЫ АРАЛАРЫНДА — 43 ДЖЫЛ

Римма Мухабовна Аброкованы къыз тукъуму Камбиевады. Мен аны эртдеден бери таныйма. 20 джылны мындан алгъа ол Первомайское элни орта школуну директору болуб ишлеген сагъатында мен аны юсюнден джазгъан эдим.

Аброкова Римма юйдегиси бла.

Римма Мухабовна, пенсиягъа чыкъгъанындан сора, Первомай аграр-колледжде кадрланы бёлюмюню тамадасы ишге джарашады. Школну юсюнден джазгъан заманымда мен Римма Мухабовна Гитче Къарачай районнга къалай тюшгенини, къарачайлыланы арасында ненча джыл джашагъаныны юслеринден джазмагъан эдим. Первомайское элде школну директоруду, коллективге таб башчылыкъ эте биледи, деб джазгъан эдим.

Мындан алда анга тюбеб, Гитче Къарачай районнга джашаргъа, ишлерге къачан келгенини, къарачайлыла бла къалай шохлукъ джюрютгенини юслеринден хапар сордум.


- Къабарты-Малкъар Республикада Зольский районда Каменномост деб бир эл барды, - дейди Римма Мухабовна. – Анда 1954-чю джыл ауузгерги айны 22-де туугъанма. Школгъа джюрюб башладым. Атам Мухаб, къазауатны ветераны, школну директору эди. Кесине да 1957-чи джыл «КъМАССР-ни махтаулу устазы» деген ат аталгъан эди. Арадан 11 джыл озуб, 1968-чи джыл, «Социалист Урунууну Джигити» деген атха ие болгъан эди. Кечирек кесим Къабарты-Малкъар университетни филология факультетин бошаб, орус тилден, литературадан школда дерсле бере башладым. Атам хаман дерслериме келиб, талай сагъатны тынгылаучан эди. Дерсле бошалсала кемликлерими айтыучан эди.

- Первомайское элге къалай тюшдюгюз да?

- Джазыу тюбетмеген зат джокъду. Аброков Магомет Мухарбиевич биз джашагъан элге къонакъгъа келиб тура эди. Хоншубузда къууанч бар эди да, бизни чакъыргъанларында, мен да атама, анама къошулуб баргъан эдим. Магометни анда кёрген эдим. Ол къууанч этген юйню джууугъу кёре эдим. Танышдыкъ. Бирбирибизни джаратдыкъ. Алай бла 1975-чи джыл бир юйдеги къурадыкъ. Первомайское орта школда устаз болдум. Бу эл элимден эсе джууугъуракъ, багъалыракъ кёрюнюб башлады. Бир-эки джыл ётгенинде уа, туугъан элимча болуб къалды.

Школну устаз коллективини, хоншуларымы асламысы къарачайлыла эдиле. Аланы джюрегим къалай эсе да бир дженгил алыб къойгъан эди. «Къабарты эгечибиз, энди биз сени бизни тилибизде сёлеширге, адетлерибизге юретирикбиз», - дей эдиле чам-накъырда халда. «Мени анам къарачай тиширыуду. Аны къыз тукъуму Гочияладанды», - дегенимде: «Да сора сен къарачай тиширыуса да», - деучен эдиле.

«Бу аламат, огъурлу халкъны кърал джуртундан зор бла нек кёчюрдю, аны къырыргъа нек изледи?» - деб кёб сагъыш этиучен эдим. Ол сорууланы атама да берген эдим. «Гюрджюню джерини чеклерин кенгертир ючюн кёчюргендиле. Къарачайлыланы мен иги таныйма. Огъурлу халкъды. Кишиге хатасы джокъду. Къазауатда да къарачай джашла ётгюр сермешгендиле душманла бла. Кёб къыйынлыкъ кёрген миллетди. Иги бол алагъа», - деучен эди.

1982-чи джыл мени юретиу джаны бла школну директоруну заместители этедиле. Талай джылдан сора школну директору болама.

Первомайское элде 6-чы номерли школ не заманда да юлгюлю эди. Бу школдан Гитче Къарачай районну орта школлары юлгю алыб туруучан эдиле. «Меннге дери юлгюлю болуб тургъанды, мен директор болгъанлай иш артха кетиб къалмасын», - дедим да, тамам кёлюм бла ишлеб кюрешдим: аны сыйын, махтауун сакъладым. Талай джылдан гимназия этдиле аны. 1987-чи джылдан башлаб, 2012-чи джылгъа дери директор болуб турдум. Сейири неди десегиз, мени атам Мухаб Алимович пенсиягъа 1987-чи джыл чыкъгъан эди. Мен да ол джыл Первомайскоеде 6-чы номерли гимназияны директору болгъан эдим.

- Бютеулей да школда ненча джыл ишлегенсе? Саугъа-зат алгъанмыса ишинг ючюн?

- Школ джашаугъа 37 джылымы бергенме. «КъарачайЧеркес Республиканы махтаулу устазы» деген атны джюрютеме, РФ-ны халкъ окъуууну айырмасыма. 2006-чы джыл конкурсха къошулуб, «Эм иги устаз» деген атха ие болуб, РФ-ны Правительствосуну грантын – 100 минг сомун - алгъан эдим. 2004-чю джыл «Джылны директору» деген ат да аталгъан эди. 2000-чи, 2003-чю, 2004-чю джыллада КъЧР-ни Правительствосуну Хурмет грамоталары, 2000чи, 2002-чи джыллада КъЧРни Окъуу бла илму министерствосуну Хурмет грамоталары да берилген эдиле. КъЧРни Халкъ Джыйылыуу (Парламенти) да мени сансыз къоймагъанды. 2017-чи джыл ол Хурмет грамотасын берген эди.

Бу джетишимлеге мен школну устаз коллективини, Гитче Къарачай районну администрациясыны эмда аны окъуу бёлюмюню болушлукълары бла джетгенме.

«Бу къабартылы тиширыуду», - деб, районну тамадалары ёмюрде да сууукъ къарамагъандыла. Джууукъ адамларына санаб, не джаны бла да болушхандыла. Аланы кючлери бла, излемлери бла махтаулу, сыйлы атланы алгъанма, конкурслагъа къошулгъанма.

Мен тукъумларын, атларын айтырыкъ адамла керти дуниягъа кёб болмай кетгендиле. Хапаланы Адемей, Багъатырланы Къурманбий, Джараштыланы Асланбек, джыллары бла бир-биринден кёбге уллу, кёбге гитче тюл эдиле. Бир джыл, бир кюн туугъанча болуб, уллу шохлукъ, тенглик джюрюте эдиле. Аланы тёртюнчю нёгерлери Ёзденланы Мусса эди. Уллу Аллахха шукурла болсун, ол бюгюн да сауду. Ма бу тёртюсю да меннге кёб болушхандыла ишимде. Хапаланы Адемей районну окъуу бёлюмюню тамадасы болгъан джыллада кюн сайын дегенча ишимден хапарлы болуб тура эди. Аланы бирери бирер онглу адам эди.

Бир-бирде кесим джангыз къалыб, аланы эсиме тюшюрсем, кёлюм аз болуб, кёзлеримден джыламукъла чыгъыучандыла. Бары да джандетли болсунла. Ма аланы, алачаланы къайгъырыулары, джюрек джылыулары бла мен Гитче Къарачай районну адамы болуб къалдым.

Джашагъан юйюмде да къарачайлыла кёбдюле. Ала да ашхы адамладыла. Джашымы юйлендирген сагъатда, кесибизни фатарыбыз тарлыкъ этгенинде, къарачай хоншубуз фатарын толусу бла бизге бериб къойгъан эди. Къарачайлыла махтаугъа, сыйгъа тыйыншлы адамладыла.

Бусагъатда мен Первомай аграр колледжде кадрланы, педагогика кабинетни тамадасы болуб ишлейме. Аграр колледжни директору Гочияланы Аубекирни джашы Ахматды да, ол ишлеген адамны сыйын чыгъара билген адамды.

Ахырында айтырым, къарачайлыланы арасында джашагъаныма къууанама, аладан кёб затха юреннгенме. Уллу Аллах аланы хар къуру да къууанчлы этиб турсун!

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
Tinibek 23.06.2018 23:36:44
Сообщений: 1273
2018 дж. никколну 9 "КЪАРАЧАЙ"
Кавказ тарихни теренине къайта
АЛАЙ НЕК БОЛГЪАНДЫ?

«Биз, къарачайлыла, кимлебиз? Къарачайлы атыбызны къайсы ёмюрде алгъанбыз? Аланладан къарачайлыла къачан болгъанбыз? Чеклерибиз къалайлада болгъандыла?» деген дагъыда была кибик соруулагъа биз, бизни сюйгенле, сюймегенле да керти джууабла сакълагъанлай туруучанбыз. Иги сагъыш этсек, ма былайды деб, бизни тюшюндюрюр, ийнандырыр деменгили джууабла бериб, «мухурну» басыб сирелирлей тарихчи болурму дегенчабыз. Къарачай халкъыбыз андан-мындан келгенди деб, бу джуртлагъа къонакъгъа келиб, къалыб кетгенча сёлеше, ётюрюкчю тарихчиле къарачайны къайдан эсе да келген, джыйымдыкъ халкъ этерге дыгалас этгенлери сейирди. Бир джыйылгъан джерде иги джыллары келген къартла: «Бизни атабабаларыбыз Кърымдан келген гиназ къауумдан болгъандыла», «Бизни тукъум Гюрджюден келген гиназладанды», «Биз къабартычы гиназладанбыз», - дегенлерине: «Огъай, биз анданмындан да келмегенбиз, бизни ата-бабаларыбызны джуртлары Уллу Кавказны бу джандет табигъатлы мюйюшюдю! Джергили алан къарачайлылабыз!» - дерге дурус тюлмюдю?

«Кавказские горцы» деген, чапыракълары саргъалгъан 1869-чу джыл Тифлисде чыкъгъан китабны ачыб къарайбыз да, сейирсинебиз. Китабны талай автор джазгъандыла. Авторланы бири А.П. Ипполитованы джазгъанларындан бир кесеги бла танышдырайыкъ.

1550-1557-чи джыллагъа къайта: «Греческое духовенство проникло в недра гор до самой Кабардинской плоскости; теперь ещё существуют развалины христианских храмов в самых недоступных частях Кавказа, на Теберде и в низовьях Кубани», - деб джазгъанына, «хо» дейик. Алай а черкеслилени юслеринден сагъына, автор бу тизгинлени джазады: «...они называют себя христианами и имеют греческих священников». Не эсе да аланланы, къарачайлыланы юслеринден сагъыныргъа излемейди автор.

Энди 80 джылны арлакъ атлай, 1637-чи джыл джерсуу кёре, айлана келиб, доминиканлы джолоучу нелени джазгъанына бир эс бёлейик. «Черкесы говорят и почеркесски и по-турецки, некоторые из них магометане, другие греческого вероисповедания. Но магометане более». Черкеслиле тюрк тилде сёлешмегенлери хакъды. Алай эсе, былайлада джашагъанланы асламысы бизни халкъ болгъаны ангылашынады дерге боллукъбуз. Былайда биз хош болалмазлыкъ черкесин, къарачайын да «черкеслиле» этиб, къарачай сагъынылмай къалгъаны да сейир тюлмюдю?! Бизни заманны бир тарихчиси: «Карча знал, где расседлать лошадей. Расседлав, он не захотел уйти из наших земель», - деб, джазгъанына да сейирсинмей не этгин.

Андан да тамашасы Ипполитованы бу тизгинлеридиле: «...черкесы, которых знали греки ещё за 25 (!) веков назад, уложены на кладбище народов, рядом с ликийцами, фрикийцами, гуннами...» - дейди. Да, черкес къарнашларыбыз Кавказны биз джашагъан мюйюшюне XXV-XXVI ёмюрню бизден алгъа келген эселе, аланла, аланы туудукълары къарачайлыла къачан, къайсы ёмюрледе тюшгендиле бу джуртлагъа?! Автор «гунланы» сагъына эсе, «не сауланы, неда керти дуниягъа кетгенлени ичлеринде къарачайны аты-чууу нек джокъду?» деринг да келеди.

Чеченлилени, ингушлуланы, дагъыстанлыланы дин бла байламлы джашауларындан хапарлы эте, бизни халкъны атын-чууун да сагъынмайды А.П.Ипполитова. Эшта, «туземцы» деген сёзюне сыйындырыб къойгъан болур. «Кёзледе чёблени кёрюб, тереклени кёралмай» къалай къалгъанды ол?!

Энди Н.Ф. Грабовскойну «патауаларына» бир эс бёлейик. Ол ханлыкъ, бийлик джюрюген заманладан хапар айтады. Автор Шимал Кавказда айлана барыб, «къабарты тойгъа» шагъат болады. Бир таубийни (къабарты бийлеге алай айтханды) юйюне келин келирин былай суратлагъанды: «Хозяин, у которого я остановился в эту поездку, со дня на день ждал прибытия из Карачая...». Былайда окъуучу тюшюнюрлей, былай ангылатады: «Под именем Карачая известно горское общество Эльбрусского округа, Кубанской области, обитающие в верховьях р. Кубань». Къарачайгъа халкъ дери да келмейди... «Через минуту люди, затянув оридада (орайда дегенлиги болур) двинулись в путь по дороге к нам... Маленький отряд остановился, и встретившиеся начали приветствовать друг друга. Оказалось, что эти люди были кисджёнгеры» (бу сёз къабарты сёзмюдю огъесе...).

Багъалы окъуучу! Грабовскойну энтда бир сёзлерине къарайыкъ. «Музыка, под которую плясала молодёжь, состояла из одной длинной дудки, называемой горцами сыбызга и из нескольких деревянных трещёток – харс... », - дей эсе, сыбызгъы бла харс бизни халкъны сёзлери болгъанларына огъай дерик болмаз? Тойда оюнчу «текени» юсюнден айта келиб, Грабовской: «Молодой человек этот имеет значение распорядителя и погорски называется бегеуль», - дейди. Бегеуюл а биз барыбыз да иги билген къарачай сёздю. «Къарауул» деген магъананы джюрютеди. Орусбийланы тукъумну сагъына да, автор ол къарачай тукъум болгъанын сансыз къояды. Боза сёзню да къабарты сёзге бурады. «Этот назначенный для угощения женщин день называется ауалган...» дегенине уа не айтырыкъсыз? Былайда эжиу деген сёзню да къарачайны тилинден сыйырады автор. Къарауаш, дизига деген сёзлени магъаналарын тюз келишдирсе да, ала къарачай сёзле болгъанларына эс бёлюрю келмейди. Къарауашны барыгъыз да ангылайсыз, дигиза уа бай тиширыугъа къуллукъ этген тиширыу болгъанды. Экиси да бизни тилде джюрютюлген сёзле болгъанларына не сёз. Къабарты тойну къууанчын эте келиб, Н.Ф. Грабовской къой уча, тепси сёзлерибизни да къабарты тойну суратлаууна къошады.

Аллах къайсы халкъгъа да насыб, берекет, саулукъ-эсенлик берсин. Къайсы халкъла бла да эгеч-къарнаш болуб джашаргъа бек да разыбыз. Алай а, бизни ата-бабаларыбыздан келген тилибизни кесибизге къойсала разы эдик. А.С Пушкин бла М.Ю. Лермонтов да бизни халкъны черкеслиле этиб, Тебердиде Джамагъат тийребизге Джемат атагъанлары да боллукъ эди бизге.

Гюнахлары къурусун, ол заманлада белгили тарихчи П.А. Гаврилова ол къалын китабны аягъында кёллери къалмасын дегенча, бизни «обществобузну» къыйын джерледе джашагъанын, битим ёсдюрюрлей джерлери дыккы болгъанын сагъына келиб, былай джазады: «... по распоряжению Его Высочества (патчахны), впредь до решения подземельного вопроса в Карачаевском обществе, предоставлено в постоянное пользование жителей этого общества,

в смежных с Карачаем свободных земель около 33 тысяч десятин на правой стороне р. Мары и 14 тысяч десятин на левой стороне р. Теберды... по разрешению Его Высочества должен быть произведён надел причисленных к Карачаевскому обществу абазинских (?) аулах...». Джер дыккылыкъ болса да, къарачай халкъ аламат джайлыкълада малларын айнытыб, хайырлана, кесин джарлы этмегенин чертеди Гаврилова. «...так как порядок пользования землями и сложившееся временем право частной собственности на землю уже на столько установилась в Карачае, что у Карачаевского общества не возникает в этом отношении серьёзных недоразумений», - дейди автор. Алай бла къарачай халкъ не табсызлыкъланы сынаса да, басымлыды, тёзюмлюдю, къайгъыла чыгъарыргъа талпымайды дегеннге ушайды... Ол заманла артда къалгъандыла. Бизни халкъ башха халкъла бла бирге уллу Эресейни тизгининде билимли, болумлу да халкъланы ал сафларында джашаб келеди.

Къалай-алай эсе да, Кавказны джерлери эркиндиле. Къарачай халкъ не заманда да къайсы халкъла бла да келишиб джашаяллыкъды. Джырчы къарнашыбыз Хубий улу Хасан джырлагъанлай: «Саныбыз джетгинчи Къытайны, Аллах, Сен сакъла Къарачайны!..» деб тилейик да, таза джюрекли, кирсиз иннетли джашай барайыкъ.

ГОЧИЯЛАНЫ Аскер,
ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.
Tinibek 23.06.2018 23:37:21
Сообщений: 1273
2018 дж. никколну 9 "КЪАРАЧАЙ"
Ветеринар сакълыкъ
ЭМ КЪЫЙЫН БОРЧ

Къарачай районну баш ветврачы болуб ишлей эдим. Бир кюн эртденбла областда ветеринар къуллукъну тамадасы Филипов Дмитрий Иосифович мени джокъларыгъын билдирди. Келди Къарачай шахаргъа. «Экибиз Теберди заповедникге барыргъа керекбиз. Аны директору Сылпагъарланы Джаппаргъа тюбесек, андан сора нек баргъаныбызны ангыларса», - деди. Экибиз да, мычымай, джолгъа атландыкъ. Анда бизни Сылпагъарланы Джаппар сакълаб тура эди. Ол бизге бек джарыкъ тюбеди, ушакъ этиб башладыкъ.

Саламлашыб бошагъанлай: «Келигиз кетдик», деди. Тамадам меннге бурулду да: «Сен къойладан къан ала билемисе?» – деб сорду. Аны билмеген ветврач болмайды, дегенча айтдым. «Да къайдам, ишексиз болур ючюн сордум». «Алай эсе, толуракъ айтайым, – дедим мен. – Махтаннганнга санама, студент джылларымда огъуна, Зеленчук районда институт бла келишиу этиб, он минг къойдан къан алыб, лабораторияда анализле этген эдим».

Ючюбюз да машина бла Муху Башына тебредик. Алайда заповедникни бир сюрюу къарачай къою болгъанын, алагъа къараргъа кереклисин джолда айтдыла. Машина бла тюз къатларына барыб тюшдюк. Къойчу бир токълу кесди. Ол бишгинчи, онбеш къара токълудан къан алыб, пробиркаланы да бир-бирлерине аджашдырмазча алай джарашдырыб, Черкесскеден нёгериме бердим.

- Партияны крайкомуну биринчи секретары Михаил Сергеевич Горбачев къонакъгъа келеди. Анга салыннган ашарыкъ не ауруудан да таза болургъа керекди. Алай болур ючюн а лабораторияда анализ этиледи, хар неге джууаблы адамла боладыла. Бу затланы башхалагъа билдирирге джарамайды, сен да кишиге айтыб ойнама. Джууаблы болгъанынгы да унутма, джашауунгда эм къыйын, эм сыйлы борчха сана, - деди Дмитрий Иосифович.

Ауузланыб бошагъанлай, ол пробиркаланы да машинагъа салыб, Сылпагъар улу бизни ашырды. Быллай затха биринчи кере тюбеген эдим. «Не болду? Къалай болду?» деген сагъыш басыб турду. Экинчи-ючюнчю кюнюнде эсе да М. С. Горбачев Доммайда солугъанын, къарачай джашла аны тюрлю-тюрлю хантла бла сыйлагъанларын эшитдим.

БИДЖИЛАНЫ Мамай.
Къарачай шахар.
Tinibek 10.07.2018 23:37:31
Сообщений: 1273
Газета издается на балкарском языке
Геуюрге кюн, 10 июль, 2018 жыл
No:85 (20506)
Интернет-версия: zamankbr.ru

Премьера
«МИНГИ ТАУ» СИМФОНИЯ –
ХАЛКЪЫБЫЗНЫ КЪУУАНЧ ЖЫРЫ


Бу кюнледе Нальчикни Къырал концерт залында Саратовну къырал консерваториясыны симфония оркестрини концерти баргъанды. Анда республиканы жамауаты жаш композитор Малкъондуланы Махмудну жашы Ахматны «Минги тау» симфониясына тынгылагъанды.

Авторну юсюнден: Ахмат Нальчикде туугъанды. Мында Музыка школда Мадина Кожеваны къолунда юйреннгенди. Ызы бла культуражарыкъландырыу колледжде окъугъанды. Андан ары Саратовда консерваториягъа кирип, анда атын айтдыргъанды.

Ортада - сёлеше тургъан Малкъондуланы Ахмат.

Ол экинчи курсда окъуй тургъанлай, камерный оркестрге эм кавказ къобузгъа деп «Тилиндеди халкъны тарыхы» деген музыка поэмасын жазгъанды. Жаш композитор бу ишин малкъарлыланы бла къарачайлыланы кёчгюнчюлюклерине атагъаны кёплени къууандыргъан, жилятхан да этгенди. Ол чыгъарманы жазаргъа аны устазы белгили композитор Владимир Мишле кёллендирген эди. «Минги тау» симфония уа аны диплом ишиди.

Къууанчлы ингирни Екатерина Нестерова ачханды. Ол, келгенле бла жылы саламлашып, бек биринчи Саратовну къырал консерваториясыны тарыхындан бир къауум сёз айтханды. Ол бу шахарда Императорну орус музыка обществосуну Алексеев атлы консерваториясы деген аты бла озгъан ёмюрню аллында (1902 ж.) ачылгъанын, бюгюн Леонид Собиновну атын жюрютгенин айтып, анда оркестрлени камерный, духовой, халкъ инструментли тюрлюлери, бир ненча хор, бир къауум ансамбль, жангы музыканы театры, студент филармония да болгъанларын белгилегенди. Окъуу юйде, тёреге ётюп, жыл сайын бардырылгъан тюбешиулени юслеринден тынгылы айтханды. Аны бла бирге Къабарты-Малкъарны бла консерваторияны байламлыкълары эрттеден келгенлерин чертгенди эм сахнада кезиуню республиканы культура министри Мухадин Кумаховха бергенди.

Мухадин Кумахов Алексей Кошелевни саугъалагъан кезиу.

Ол, Екатерина Владимировнаны сёзюн андан ары бардыра, Къабарты-Малкъарны музыка дуниясыны айныууна Саратовну консерваториясы уллу къошумчулукъ этгенин белгилегенди. Анда окъуп, бери къайтып, бизни къууандырып тургъанланы саны жюзден атлагъанын чертгенди. Ол Борис Темиркановну, Къулбайланы Людмиланы, Надби Шабатуковну, Наталья Гасташеваны, Мадина Мидованы, дагъыда бюгюн Музыка театрда ишлеп тургъан иги кесек жаш адамны анда юйреннгенлерин белгилегенди

- Бюгюн бизге келгенлеге къонакъла деп айтырча тюйюлдю – была бизни къарындашларыбыздыла, – деп билдиргенди ол саратовчулагъа ыразылыгъын эм КъМР-ни Правительствосуну Председатели Мусукланы Алийни атындан махкемени проректору Алексей Владимирович Кошелевге, теория эм практика факультетни деканы Сергей Игоревич Нестеровха, музыка теорияны эм композицияны кафедрасыны доценти Владимир Станиславович Мишлеге Сыйлы грамотала бергенди. Ызы бла министр жаш композиторгъа айланып: «Ахмат, культурагъа бла искусствогъа жол салгъанынгда, сени жюрегингде не ахшы муратла жаратылгъан эселе да, ала толсунла!» – деп алгъыш этгенди.

Алексей Кошелев а, бери келип, сизге бу концертибизни кёргюзтюрге, искусствобуз бла таныш этерге онг бергенлери ючюн республиканы таматаларына, энчи КъМР-ни культура министри Мухадин Кумаховха ыразылыгъын билдиргенди эм: «Сизни бла бизни арабызда бу къарындаш байламлыкъ бир заманда да бошалмазына ийнанама. Келсинле бизге фахмулу сабийлеригиз, биз аланы кесибиз билген затлагъа юйретирбиз», – дегенди. Ызы бла, ол шуёхлукъну шагъатыча тутаргъа деп, министрге ол окъуу юй ишленнген суратны саугъагъа бергенди.

Андан сора Екатерина Нестерова концертни программасыны юсюнден бир къауум сёз айтханды. Ол Николай Чайкинни баяннга бла симфония оркестрге деп жазылгъан концерти бла ачылгъанды. Оркестрде алтышдан аслам адам бар эди – скрипкада, виолончельде, альтда, контрабасда, дауурбасда, трубада, тубада, вольторнада… ойнагъанла. Бу музыка чыгъарманы биринчи бёлюмюнде 3-чю курсну студенти Руслан Кочкин къобуз сокъгъанды, экинчи бёлюмюнде уа – окъууун быйыл бошагъан Кирилл Косович. Дирижерлугъ а Виктор Нестеров этгенди.

Концертни экинчи бёлюмю – «Минги тау» симфония сыбызгъы оюну бла башланнганды. Ол тёрт кесекден къуралгъанды. Биринчисинде Элбрусну этегинде къойчуну кюннге айланып, эрттегили ата-бабаларыбызны макъамын сокъгъаны эшитиледи. Анга шорха суучукъланы жырчыкълары, оюнчакъ аязланы шыбырдаулары къошуладыла.

Ызы бла тау бууланы, неден эсе да элгенип, бийикледе эчки жолчукълада чабып баргъанлары чалынады къулагъынга. Артда уа Минги тауну (халкъыбызны деп ангылагъыз) кючюню, анда баргъан табийгъат, адам кюрешлени ауазы эшитиледи, жангы танг ариу атханы да билинеди.

Симфонияны экинчи бёлюмюнде да бизни жашау болумубузгъа, эрттегили халкъ чыгъармачылыгъыбызгъа жууукъ музыка тауушла аладыла тёгерекни.

Ариу атхан танг... Сабанчыны, келген жазгъа, Аллах берген берекетге шукур эте, сабан агъачын алып, биринчи бараза тартханы, къойчуну къышдан сау чыкъгъан ууакъ аякълы малларын кёклене баргъан тау бетге жайып, алагъа ырахат къарагъаны билинеди.

Ахмат былайда биз къаллай мамыр, ариу жашаугъа деп жаратылгъаныбызны белгилейди, баям. Ызы бла уа ол сыйлы затланы малтагъан кючле чыгъадыла. Барады ала бла кюреш. Чыгъадыла нартла жортууулгъа, адам улуну жауларын къурутургъа…

Мени уа эсиме эски халкъ жырны бу сёзлери тюше эдиле:

Ёкюрелле Къара къолну
буулары,
Шууулдайла чучхурланы
суулары,
Къан кюрешде сермешелле
уланла –
Аталагъа махтаулукъгъа
туугъанла…
Ёкюрелле Къара къолну
буулары,
Къан баралла чучхурланы
суулары,
Къан аулакъда жатадыла уланла –
Аналагъа бушуулукъгъа
туугъанла…


Айхай, мамырлыкъ бла анга сугъанакълыкъ этгенле биз заманны жолдашларыдыла, кюреш андан тохтамайды жер юсюнде. Экинчи бёлюм да мамыр музыка бла бошалады. Алай бла автор а жер юсюнде не да кезиулю болгъанын айтады.

Чыгъармасыны ючюнчю кесегинде Ахмат халкъыбызны культура хазнасыны теренлигин билдиреди. Малкъар тойда барадыла жашла бла къызла абезехге, эски тартыуларыбыз жангыдан кюч аладыла. Ата-бабаларыбызны жырлары, тепсеу тартыулары келедиле. Залда сабийле, таматала да бар эдиле. Бирле биле болур эдиле аланы алдан да, бирле уа ол кюн эшитдиле. Бир сейирим, ала, къан бламы, эс бламы кирип, бизникиле болгъанларын билдирип къоя эдиле.

Симфонияны 4-чю кесегинде Малкъонду улу бизни терен тамырлы, урунууну ариулугъун сюйген, тауларыбызча къаты юйреннген халкъыбызны, ата журтубуз Минги тауну махтау жырын жазгъанды. «Бу къарачай-малкъар халкъны гимниди!» – деген ауазла эшитиле эдиле, оркестр тохтагъанда. Залда адамла, ёрге сюелип, узакъгъа созулгъан къарсла бла билдиргендиле авторгъа, оркестрге да ыразылыкъларын.

Ахырында жаш композитор сахнагъа чыгъып, иймене, уяла, устазларына, бери келгенлеге, анга бир тюрлю бир жаны бла болушханлагъа да жюрек сёзюн айтханды. Аны бла бирге, Интернетде, газетледе чыкъгъан материалланы юслеринден сагъынып, бу поэманы ол республикада жашагъан халкъланы араларын бузаргъа деп жазылмазын эсгертгенди. Не дериксе, не иги ишни да терс жанына тартыргъа кюрешгенле чыгъадыла арадан, жарсыугъа.

Адам бар къадарда зарлыкъ дегенинг къурумай келеди, ёмюрледен ёмюрлеге ётюп. Ариу фахмугъа къууана билмегенле бардыла. Ахмат халкъына, республикасына, устазларына келтирген махтау ол эриши затланы ызларын кетергени хакъды.

Консерваторияны музыковед ветеранларындан бири, бу поэманы эшитгенинде, жашны жетишимлерине къууанып: «Бу симфонияны ёмюрю узакъды, ол иесинден къайда кёп жашарыкъды!» – деп къууаннганды. Андан уллу багъа уа ким бераллыкъды?!

Ингирни чегинде, артистлени жолгъа ашыра, «Къайсыннга жюз атлам» фондну председатели Тетууланы Хадис а Ахматны устазларына чексиз ыразылыгъын билдире, ол окъугъан консерваторияны ректору Александр Германович Занориннге тауланы суратын саугъагъа жибергенди.

МУСУКАЛАНЫ Сакинат.
Суратланы ХОЛАЛАНЫ Марзият алгъанды.
Tinibek 18.07.2018 00:10:32
Сообщений: 1273
2018 дж. элияны 5 "КЪАРАЧАЙ"
Эсге тюшюрюу
ЮСЮП БЛА ТАНЫШХАНЫМ

Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, Къарачай-Черкес Республиканы санатларыны махтаулу къуллукъчусу, Къарачай-Черкес Республиканы Гимнини сёзлерин джазгъан СОЗАРУКЪЛАНЫ Шогъайыбны джашы Юсюп 2008чи джыл никкол (июнь) айны 15-чи кюнюнде дуниясын ауушдургъан эди. Созарукъ улуну джарыкъ тюрсюнюн эсибизге тюшюре, аны тенги Эресей Федерацияны махтаулу артисти, Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, педагогика илмуланы кандидаты ЁЗДЕНЛАНЫ Альбертни «Юсюп бла танышханым» деген хапарын окъуучулагъа теджейбиз.

1982-чи джылны элия (июль) айыны 2-чи кюнюнде, кюнорта бола, не эсе да бир джумушум болуб, Черкесск шахарда облдрамтеатрны ишчилери кириучю эшиги таба атлай бара эдим. Сол джаныма къарагъанымда, узун сюекли джаш мени таба огъурсуз къарай, терекни салкъынында тютюнню букъусурата, сюеле эди. Ол адамны къутсуз къарамындан джунчугъанча этиб, башымы силкиб, саламлашхан маталлы бир зат эте, озуб тебредим. Джунчугъаныма кесимден уяла: «Ким болуучан эди бу? Адам сюймеген адамча аллай къуджурла къарай эсе, мен андан нек джунчургъа керекме?! Андан да огъурсуз къараб, мен да аны нек джунчутмадым?! Тохтачы!» – деб, кесиме буйрукъ бере, атлауучланы юсюне мине, тохтадым. Дорданымы аллына чыгъара, ёрге созулургъа дыгалас эте, имбашларымы да кенгертирге кюреше, этиучюмча бир къашымы да биринден мийик эте, бетиме да огъурсуз тюрсюн алдыра, ол джашха къарадым. Узун чачы кесек джукъаргъан, хонча тюклери къулакъ тюблеринден иги энгишге созулгъан, чырайы бла гырхылыгъы бир-бири бла джагъалаша тургъан, джылы отузлагъа келген джаш «къашланы бир-бирлеринден мийик этген алай тюлдю, ма былайды!» дегенча, къашларын ойнатыб, ауузун къынгыр кибик эте, эринлерини онг къыйырларын да ачылгъан гыбыт башха ушата, хауаны ичине терен тарта, къоркъунчлу къарамын меннге бурду. Къысхасыча айтыргъа, чыртда джазыкъсынмакълыкълары болмагъан тёрт кёз бир-бирлерине джити къарашдыла. Кёзлени садакъла атар мадарлары болсала, аямай, бир-бирлерин къармарыкъ эдиле. Энди, «къарашыу» бла кесими бир хорлатмай къоялсам деген умутну эте, мен да къалышмай, кёзлерими «джандырала» этиб, къараб кюрешдим. Джыйырма бешге джылым келген, «ташны сыкъсам суу чыгъарырма» деген, бишген заманым болгъанлыкъгъа, ол адамны къарамы мени онгсуз эте башлады. Я, Аллахым, хорланама да хорланама, былай сыйым бла хорланырча бир себеб бер деб, Аллахха эсими бургъанлайыма, бизни къарамларыбызны ортасына, Батчаланы закий Мусса, къолунда да бир сарысыман портфели бла келиб, сюелди. «Тобатоба-тоба, я, Аллахым, къудуретинг кёбдю! Мени тилегими эшитгенча, бу адамны ортабызгъа келтириб салгъанынг ючюн, джаным къурман болсун, Аллахым!» – деб, «садакъатар» къарамымы джаясыны керилгенин ызына къайтара, джумушакъ тюрсюннге кирдим. Энди, чабыб барыб Муссаны къолун тутама да, ол «Огъурсуз»: «Къара мынга, подхалимге, эки ашыгъын бир-бирине ура, чабханына!» – дерикди, барыб саламлашмайма да, мен кесиме айыб этерикме. Къалай этейим деген сагъышха кире тебрегенлейме, Мусса:

- Былай келчи, Альберт! Сен да былай кел, Юсуф! – деди.

Мен дордан кибигими ызына джыя, къаш башларымы да тюзетирге кюреше, аллыма атладым.

Онг аягъындан ким эсе да резин бла тартыб туруб, терк бошлагъанча, Юсюп онг аягъын аллына терк атыб, дагъыда джюрюшюн тамам сабыр эте, Мусса таба тебреди. Экибиз да Мусса бла къол тутушдукъ.

- Бир-биринги таныймысыз? – деди Мусса.

- Да не знаю... – деди Юсюп, меннге джити къарай.

- Джангылмай эсем, Созарукъланы Юсюп болур? – дедим. (Мен Юсюпню кесин кёрмегенликге, атын эшитген эдим. Бир бёлек назмусун да окъуб, бек джаратхан эдим. «На ровном месте создают шум! Он просто выскочка!» – дейди Юсюп сеннге», - деб, меннге бир танышым айтхан эди, аз алгъаракълада. «Кёрген да, таныгъан да этмегенлей, не иши барды мени юсюмден къуджурла сёлеширге?» – деб, мен да бир кесек ачыуланнган эдим.

«Созарукъланы Юсюп болур?» – деб а, джюрегим ишек этиб, аны ючюн айтхан эдим Муссагъа).

- Хо. Ала-ма-ат! Бу Ёзденланы Альбертди. Назмула, джырла джазады, студентди кеси да, танышыгъыз! – деди Мусса.

Мен Юсюпге къолуму узатдым. Юсюп кёзлери бла Муссагъа къараб тургъанлай, бармакъларын бир-бирине къысыб, бууунундан энгишгесин, чабакъ суугъа секиргенча этдире, меннге къолун узатды. «Къолунгу да, кесинги да!» – деб, ичимден ачыулансам да, Муссадан уялгъандан, Юсюпню къолун тутдум.

- Келигиз энди, заманыгъыз бар эсе, театрны башчысы Тохчукъланы Борисни кабинетине барыб, бир кесекчик олтурайыкъ, – деди Мусса. Аллыбызда Мусса, Юсюп аны ызындан, мен да ызларындан «тагъылыб», театргъа кирдик. Тохчукъ улу олтургъан орнундан ёрге къоба:

- Ма джашла десенг, джашла! Хош келигиз! Бирбиринги къалай да табыб келдигиз? – деб, джарыкъ саламлаша, олтурур джерлерибизни кёргюздю.

- Борис, мен сеннге къаллай джашланы алыб келдим! Алай эсе уа, бир хурметчик этерге керекбиз! – деди Мусса. Борис туруб, барыб эшикни киритин этди. Андан ары Борис тепсиге «джашыргъан» шышачыгъын, Мусса да портфелинден гитче коньяк шышачыкъларын чыгъарыб салдыла. Къысхасыча айтыргъа, Борис тамада, мен шапа болуб, олтурдукъ. Тюзюн айтсам, ала бла олтургъанны мен башыма бек сыйгъа санай эдим. Кесими къатдырыб, бир терс зат этиб джибереме деб, къоркъуб, билгенимча шапалыкъны бардырыб башладым. Къуяма, ичгеннге къабарыкъчыкъ узатама, алгъыш айтсала, бетими акъыллы сыфатха киргизиб: «Амин Аллах!» – дейме, къайдам, андан ары мен да не этейим, кёргенимча, билгенимча этерге кюрешеме. Бир кесекден Борис: «Альберт, биз бирер кере айтдыкъ, сен да бир джукъ айтчы, шапа эсенг да, столну джаба башлагъаннга санама да», – деди. Секириб туруб, джунчуб, не айтыргъа билмей: «Haзму айтсам боллукъмуду?» – деб сордум.

- Айхай-айхай, айт! – деди Борис. Мусса да, кёзлюклерин кёргюзюучю бармагъы бла ёрге тебере, башын азчыкъ силке, разылыгъын билдирди. Джангылмай эсем, Мусса сюйюучю, «Джаз келди да джилек дедим атынга» деген джырымы сёзлерин назму халда айтдым. Мусса да, Борис да разылыкъларын билдиргенлеринде, мен учунуб, шапалыгъымы андан да иги бардырыргъа кюрешдим. Не дыгалас этсем да, кесими не таб тутаргъа кюрешсем да, Юсюпню тишин кесиме ышарталмадым. Ышаргъан къой эсенг, бир кесек тарта келгенден сора, мен аны рюмкасына коньякчыкъ къуяргъа тебрегенлейиме, меннге ачыулу къараб: «Ты что тут путаешься под ногами?! Что ты подлизываешься, ходишь тут?! – деб, биягъы бир къашын биринден мийик этиб, биягъы эрин къыйырлары бла хауаны ичине тарта, боюн тамырларын къатдыра, кёзлерин джандырыб, меннге къарай, къолумдан шышачыкъны тартыб алыб, кеси кесине къуюб, «таркъ» этдириб, тепсиге салды. Ичимден: «Ой, ананг бергенни ашагъан, сен а озуб кетдинг да, «Растяшкин»! («Растяшкин» дегеним Созарукъ улу дегенни орусчагъа кёчюргенлигим эди. Джандетли боллукъ къыйынлыгъа, артда бек иги тенгле болгъаныбыздан сора айтыучан эдим «Растяшкин» деб). Кёргюзейим мен сеннге, «Кто под ногами путается», «Кто подлизывается?!» деб, секириб ёрге турдум. Айхай, секириб ёрге тургъанлыкъгъа бир уллу кючюнг болуб, уруб къармаб къоялсанг бек да иги, алай болмай, джагъалаша келиб, тюбге тюшгеним болса, бу ачыулу адам къундуз ийлеуюмю бермесин деген оюмланы эте, юсюне мыллыгымы тюгел атыб да къоялмадым. Юсюпню чыртда артына туракълар къаны джокъ эди.

- Альберт, олтурчу орнунга! Юсюп, сен да олтур! Уллу, гитче деб болады!.. Вот столкнулись два характера... совершенно разнополярные! – деди Мусса.

- Нек этесиз алай?! Понимаешь, возможно, эм иги тенгле сиз боллукъ эсегиз да, билмейсиз... – деди Тохчукъ улу да.

- Юсюп, сен тышында кёб айланнганса да, тау адетлени бир кесек унутханса. Сен да, Альберт, Юсюп сенден тамадады, не айтды эсе да

«къамагъа» чабыб башлама! Олтуругъуз! – деб, кёргюзтюучю бармагъы бла биягъы кёзлюклерини ортасындан ёрге тебере, джумушакъ къарады.

Мен олтурдум. Юсюп да, ауур къарамын менден алмагъанлай, сабыр олтурду. Эки уллу адамны къатларында кесибизни тута билмегенибизге ыйлыгъыб: «Айыб этмегиз, мадар бар эсе, мен кете барыр эдим», – дедим. Мусса, айтханымы онгсунмай:

- Да, Альберт, мен сеннге уллу джаш болгъан болурса деб тура эдим... Шапалыгъынгы да ахырына дери бардырмагъанлай, бек уллу джумушунг болуб, барама дей эсенг, къайдам, кесинг сагъыш эт... – деди. Мен башымы энгишге ийдим да, шапалыкъ этерге джарашдым. Мусса кесек заманны тынгылаб туруб:

- Билемисиз, керти кертиси да джашау деген сейир затды. Биягъында Борис айтханлай, экигиз уллу шохла болуб къалыргъа да боллукъсуз. Экинг да фахмулу джашласыз. Сен, Юсюп, билимлисе, орус, европа маданиятла бла иги танышса. Сен а, Альберт, тамырдан чыкъгъан, къарачай джашса. Экигиз джетмеген джерлеригизни бир-бирине къошсагъыз, халкъыбызны маданиятына уллу юлюш къошаргъа боллукъ эдигиз. Сен, Юсюп, Альбертге билгенинги айта тур. Сен а, Альберт, Юсюпге кёз-къулакъ бол, атыб къойма... – деди.

- Да кто он такой, сопляк, меннге «кёз-къулакъ» болургъа, атыб къояргъа, къоймазгъа да?! – деб, Юсюп Муссагъа ачыулу къарады.

- Юсюп, биягъында Мусса Альбертге: «Кесингден уллу бла демлешме», - дегенинде, кёремисе, ауузун къатычыкъ къысыб тургъанын. Энди, мен сеннге айтама, Мусса бла демлешме! Бузма адетни! – деди Борис Юсюпге.

- Ладно, кечигиз. Продолжаем дальше! – деген Юсюпню айтханын этерге, ичкибиз да бошалгъан эди. Мен, тепсини юсюнден къалгъан-булгъанланы алыб челекге ата, тепсини сюртюб тазаладым. Ол Мусса келтирген, биз ичлерин бошалтхан гитче коньяк шышачыкъланы, Тохчукъланы Борис джыйыб, шкафыны ичине салгъан эди. («Бюгюн-бюгече да Муссаны шышачыкълары деб, багъалатыб, асыраб турама», – деученди Тохчукъ улу, тюбешиб, ушакъ этгенибиз болса).

Ма алай танышхан эдим мен Юсюп бла. Ол кюнден сора, джангылмай эсем, 12 кюнден Муссаны ток уруб ауушхан эди. Мен къой къыркъаргъа Къалмукъгъа кетиб, талай кюн туруб къайтхандан сора билген эдим закий Муссадан айырылгъаныбызны.

Муссаны аманаты меннге уллу борч болуб тюшген эди. Мусса кетгенден сора, джыйырма бла алты джылны шохлукъ джюрютген эдик Юсюп бла мен. Бири бирибизни ангыламагъан кюнлерибиз да болгъан болур эдиле. Алай болса да, ангылагъан кюнлерибиз бютюн да кёб эдиле. Бир ачыулу, аман адамны юсюнден хапар айтханча суратладым болур Юсюпню. Хоу, ачыулу эди, максималист эди, юй турмушдан чыртда хапары джокъ эди, бетсиз фахмусузланы, алдагъанланы, урлагъанланы, тил этгенлени кёрюб болмай эди, адам сёзге бек къарагъан, сабий кёллюрек эди, дженгил кёлкъалды болуб къала эди, адамлагъа ишекли къарай эди, алай а джетген кюнде, къарыууна кёре ёргe къоба эди, джюреги халал эди, билими терен эди, фахмусу уллу эди. Ала барысы керти поэтни хали шартлары болурла деб, келеди кёлюме. Аны юсюне да, Юсюпню энчи джашау джолу къыйын болгъан эди да, хар затха асыры кемсиз эте, кеси кесин ашай, ахырында тауусулуб кетди. Джандетли болсун!

Муссаны Юсюп бла мени бир-бирибизге аманат этиб кетгени: «Мен кетерикме, сиз бир-биринге дагъан бола, мен башлагъан джолну ахырына джетдиригиз!» - дегенлиги болур эди. Юсюп керти поэт эди, мен а, Юсюпге кёре, тюз джашау джолда барыргъа устаракъ эдим. Болгъан болумубузну бирбирине къошуб, экибиз бирден Муссагъа ушаргъа кюреше, аны аманатын тындыралдыкъмы, билмейме... Юсюп сау болса, экибиз бирден джууаб берирге кюреширик эдик. Кесим джангыз къалыб, Муссаны джарыкъ сыфатын кёз аллыма келтириб джууаб берирге, кесиме базалмайма. Джарыкъ бетден керти дунияда джанларыбыз тюбешселе, хайда сора, аямагъанлай ушакъ этербиз.
Tinibek 18.07.2018 03:06:17
Сообщений: 1273
2018 дж. элияны 5 Къарачай
Адетлерибиз
ТАУ НАМЫС

Намыс болмагъан юйде насыб, берекет, къууанч да болмайды. Озгъан ёмюрлени тыш къралчы алимлери, джолоучулары, къаячылары къарачай-малкъар халкъны ариу джерлерине, мийик тауларына, гара сууларына, джигитликлерине, адетлерине, намысларына сейир болуб, кёб джазгъандыла. Тау адет къарачай-малкъар сабийлени акъылларына ата бабаларыбызны - ас- аланланы, нартланы - къанлары бла сингнгенди. Аны бла чекленмей, таулу сабийни адеблиликге юретиуге акка, амма, ана, ата, джууукъ джетгенле, тийре-хоншу да кеслерин борчлугъа санагъандыла.

КЪАРТЛАГЪА БЕРИЛГЕН НАМЫСДАН

«Къартны бурнун сюрт да, оноугъа тут», - дегендиле буруннгу къарачайлыла бла малкъарлыла. Къартны олтургъан джери юйде бек сыйлы джер болгъанды - отджагъаны къатында, тёрде неда хант тепсиде сыртын къабыргъагъа, бетин эшикге айландырыб олтургъанды. Къарт амманы олтургъан джери кийиз джайылгъан тапчан болгъанды. Къартланы джатхан джерлерине олтурургъа джарамагъанды. Къартны оноууна къуру кесини юйюрю тюл, тукъум да, хоншула да, элчиле да тынгылагъандыла. «Юйню башы акка, бойну уа амма», - дегендиле буруннгу таулула.

КЪАРАЧАЙ БЛА МАЛКЪАРДА ТИШИРЫУНУ НАМЫСЫ

Тиширыуну намысы бурун таулада уллу болгъанды. Суу анасы, Джер анасы, Тау анасы барды деб ийнаннгандыла. Ала да тиширыуну сыйы уллу болгъаныны белгилеридиле. Тиширыуну къатында аман сёз, хыны сёз айтылмагъанды. Тюйюш ачылмагъанды. Кетиб баргъан атлы тиширыулагъа тюбесе, тюшюб, салам бергенди. Дертчиле сюрген кишини джанын къарт тиширыу тилесе сакъларгъа болгъанды. Эркиши аны ёшюнюне эрнин тийирсе, ол тукъумну джашына саналыб къалгъанды. Къама уруш эте тургъан джашланы арасына тиширыу джаулугъун атса, уруш-тюйюш тохтагъанды. Ол адет бизни ата-бабаларыбыздан къалгъанды. Таулулада эки къатын алгъанла бек аз болгъандыла. Бийчеси ёлсе, сабийлени ёксюз этмейбиз, ёге анагъа къаратмайбыз деб, эркишини къайын къызын келтиргендиле, болса. «Къызны намысы мияла табакъ кибикди. Сынса, джамалмаз», - дегендиле, буруннгу къартларыбыз.

Тиширыула намысларына бек сакъ болгъандыла. Зийна айланнган болса уа, тиширыула аны ташла бла ургъандыла, джаны саулай таш оба этиб къойгъандыла. Эрли тиширыу намысын къыздан да бек сакълагъанды. Сюймегенлери къызгъа аман ат чыгъарсала да, ол, эрге барыб, къыз атын ачалгъанды. Эрге барыб тургъан тиширыугъа аман ат чыкъса, аны аллай амалы болмагъанды. Элде намыслары джюрюген тиширыуланы эркиши оноугъа огъуна къошхандыла.

Анасыны къатында аман айтхан, эрши сёлешген, анга джууаб этген бек осал адамгъа саналгъанды. Ийнек саугъан, бачха иш болмаса, къыйын иш бла эркишиле, бир амал болуб, тиширыуларын арбазларындан тышында къыйнамагъандыла. Совет власть келгенден сора урунуб башлагъандыла эркишиле бла тенг. Малны тиширыу кёзден ташада кесгендиле. Кесерден алгъа малдан кечмеклик тилегендиле. Малны санлаб, ичегилерин айырыб, джёрмеле этиб, андан сора алай бергендиле тиширыулагъа этни. Той болса, эркишиле этни уллу къазанлада кеслери къайнатхандыла. Тиширыуну ургъан, тюйген адет болмагъанды. Аллай кишини толу эркишиге санамагъандыла. Къызланы сабийликден огъуна кишини затына тиймезге, ётюрюк айтмазгъа, зарланмазгъа, чомартлыкъгъа, къонакъ алыб, къонакъ ашырыргъа юретгендиле. Бай къызланы уа къарыусуз кийиндириб, уллу кёллю болмазгъа юретгендиле.

Аякъ тюбюне атсанг, бютеу Кавказдан келиб, сатыб алырча омакъ оюулу кюйюзле, кийизле, джамчыла, башлыкъла, алтын, кюмюш халыла бла сырылгъан сейирлик кийимле, инджиле бла сырылгъан джол джаулукъла, къол артмакъчыкъла, тютюн дорбачыкъла эте билгендиле.

Таулу тиширыуланы намысларына къачан да бек сакъ болгъандыла. Ауругъаннга къарай билгендиле. Сабийи болмагъан тиширыуну саулугъуна къарай билгендиле. Тиширыугъа ёчюкленмесинле деб, джин ургъанлагъа къуру эркиши устала къарагъандыла.

ЭРКИШИ БЛА АНЫ ЮЙ БИЙЧЕСИНИ НАМЫСЛАРЫ

Эркишиге туурада юй бийчесин махтаргъа, анга ариу айтыргъа, эркелетирге, къучакъларгъа, уппа этерге джарамагъанды. Ол сууукълукъдан тюл, намыс этгенден болгъанды. Кавказ халкълада бек джумушакъ, сабыр халили, юй бийчелерине, сабийлерине иги таулу эркишиле саналгъандыла. Зийна айланнган тиширыуну болмаса, бизде къатын къойгъан адет болмагъанды. Юйге къонакъ келген кече эркиши бийчеси бла бир орунда къалмагъанды. Ол асылсызлыкъгъа саналгъанды.

УЛБАШЛАНЫ Саният.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный