2017 дж. июнну 15 "Къарачай"
Тарих
ТАТАРКЪАН
Суратны ХАБИЧЛАНЫ
Магомет салгъанды.
Бурун заманлада хоншу миллетледе бир-бирине чабыуул этиб, адамларын, малларын сюрген, рысхыларын тонагъан зорлукъ ишле кёб болгъандыла. Къарачайда джортууулгъа барыу, кёнчекликге барыу-зат дегенча джумушакъ айтхандыла ол зорлукъ ишлеге. Къарачайны чёрчек джашлары хоншу миллетлени эллерине джортууулгъа, кёнчекликге да баргъандыла, хоншу миллетни чёрчеклери бизге да келгендиле. Бу аман ишлени эртдеден келгенлерине нарт эпосну бир-бир джырлары да шагъатлыкъ этедиле. Хар заманда да ол чабыуул этгенле аманлагъа, эллерин, джерлерин аладан къоруулагъанла да игилеге, джигитлеге саналгъандыла.
Дунияда хар бир халкъдача, Къарачайда да джигитлик этген джашлагъа уллу багъа берилгенди. Джырчыла да джигитлеге атаб, джырла этиб, аланы атларын халкъны эсинде ёлюмсюз этгендиле.
Татаркъан бизни халкъны тарихинде эм уллу джигитлик этген уланланы бириди.
Къарачай эллени эркишилери биченнге, къошлагъа кетер заманны мараб, элде сауут тутар эркиши къалмагъан кёзюуде джортууул этгендиле джаула. Ма алай бла бир джолда къызылбекле Дууут элни тиширыуларын, сабийлерин, къартларын джесирге сюрюб тебрегендиле.
Ол хапарны эшитген Татаркъан, кесича джигит джашладан бир бёлекни къураб, джауланы ызларындан сюргенди. Айтыугъа кёре, Татаркъанны аскер бёлеги, ашыгъыш джыйылгъаны амалтын, къуру 6-7 джашдан къуралгъанды. Къызылбекле уа бизникиледен эсе талай къатха кёб болгъандыла. Татаркъанны бёлеги Схауат сыртында джау аскерни ызындан къысха тюшгенди. Ачыкъ чабыуул этгенден магъана болмазлыгъын ангылагъан Татаркъан тенглери бла кече чабыуул этерге оноу этгендиле.
Ма алай бла, кече джукълаб тургъан къызылбеклени кёбюсюн боюнларындан къазыкъла бла басыб, буууб ёлтюргендиле дейдиле бирле. Джырлада айтылгъаннга кёре уа, шкокладан атыб ургъанча ангылашынады. Бюгюнлюкде аны тюзюн киши да айталлыкъ болмаз. Ким биледи, джау аскерчилени ичлеринде бойну бууулгъан да, бычакъ бла урулгъан да, шкокну огъундан ёлгенле да болгъан болурла?
Къысхасыча айтханда, Татаркъан бир талай адамны джесирликден азат эте, саулай халкъын ёмюр бедишден, учузлукъдан къутхаргъанды. Татаркъанны джигитлигин, тулпарлыгъын билгенден ары, «ол ким болгъанды, не заманда джашагъанды?» деб сорсакъ, джууаб табхан къыйыныракъ болады. Аллахды билген, Татаркъан XVIII-чи ёмюрню экинчи джарымында джашагъан болур деб келеди кёлюме. Бюгюнлюкде Татаркъанны тукъумун бирер тюрлю айтханла да бардыла. Халкъны кёбюсю Татаркъан Багъатырладан болгъанды дейдиле. Татаркъаннга аталгъан джырны бир вариантында «Батда улу батыр Татаркъан» деб джырланады. Джырны малкъар вариантында «Ботта улу» дейдиле. «Бота улу» деген малкъар вариант да кесича къалсын... Бизни кёлюбюзге келгенден «Батда улу» деб, Татаркъанны атасыны аты Батда болуб аны ючюн алай айтхан болурла. Сёз ючюн, мени атамы аты Мухаммат эди. Атамы атыны аллына аны атасыны атын да къошуб, Томпа улу Мухаммат деучен эдиле элде.
Татаркъанны анасыны тукъуму Сылпагъарладан болгъанды деген хапар да аслам джюрюученди халкъда. Алай да болур. Джазылыб къалгъан керти документ болмаса, былай деб айтыб къойгъан бек къыйынды. Мени сартын, мен Татаркъанны ата тукъуму Багъатырладанды, ана тукъуму уа Сылпагъарладанды деген айтыугъа ийнанама. Нек дегенде, мени къарт атам Томпа да (1895 - 1982 дждж.) алай айтыучан эди. Татаркъанны тукъуму кимледен болгъанындан эсе, миллетибизге аны къарачайлы болгъаны бек багъалыды. Нек? Татаркъан бир талай ахлусун джесирликден азат эте, саулай къарачай халкъын ёмюр бедишден, учузлукъдан къутхаргъанды. Алай эсе уа Татаркъан къуру Багъатырладан не уа Сылпагъарланы къыздан туугъан болуб къалмай, саулай къарачай-малкъар халкъыбызны джашыды! Саулай халкъны джашы болгъанны аты уа ёлюмсюз болады. Ма аны ючюн джырлайдыла Къарачайда, Малкъарда да Татаркъаннга аталгъан джырланы. Мени сартын, бу джырла бюгюнлюкде бизни тарихибизни иги билирге, джигитлерибизге ушаргъа, озгъан заманланы «кийик» шартларындан дерс алмазгъа, бюгюннгю хоншу миллетлеге дертли болмай, шохлукъда, рахатлыкъда джашаргъа юретедиле. Алай эсе, Минги Тауну кюн чыкъгъан, кюн батхан джанында да джашагъан къарачай-малкъар (асалан) халкъыбыз, джырлайыкъ джигит Татаркъанны джырын!
МУХАММАТЛАНЫ Алибек
ТАТАРКЪАН
(Къарачайда джырлагъанлары)
Джауумла джауалла тау джалпакълагъа, кёллеге,
Къуугъун келгенди Къарачайда эллеге.
Ныхытны башында сюеледиле юч къурукъ,
Дууут аягъындан чыкъды ачы къуугъун, къычырыкъ,
Бир къауум джетди Къарачайгъа ычхыныб,
Анда болур Батда улу батыр Татаркъан,
Джетишген кюн алады ол керти къан.
Экинчиси Мука улу омакъ Байчагъар,
Къылычындан къызыл-ала къан агъар.
Татаркъан бизден артыкъ не этеди?
Джау кёрсек а аллыбызгъа салабыз,
Джаугъа джетсек, къаныбызны алабыз.
Татаркъанны кюндюз излелле да табмалла,
Эр джигитле джукъламалла, джатмалла.
Иммолат да ёрге-энишге чабады.
Кеси миннген тору аджирни арытады,
Бийлигин сахтиян чарыкъла бла танытды.
Татаркъан а джолоучулукъ алгъанды,
Ох эте, кеч эте экинчи кюн келгенди.
Къарагъанды да элде киши кёрмегенди.
- Анам, джаным, бизни элибиз къайры кетгенди?
- Ишни заманыды, элибиз ишге кетгенди.
- Анам, тюнене къойчу къошда къалгъанем,
Джангур джаууб онгсуз, къолайсыз болгъанем.
Эртденбла сюрюу къобхунчу
Ашыгъыб мен эртде туруб кетгенме,
Бек ач болуб, уллу инджилиб джетгенме.
Бир хазырынг-бузурунг джокъмуду?
- Алгъын ийген къойларынгдан этген эдим къурманлыкъ,
Андан сеннге толу юлюш къойгъанем.
Юч ёзенден юч эгечинг джетдиле,
Ала, джылаб, сеннге алгъыш этдиле,
Юч сюегин ючюсю ашаб кетдиле.
Сеннге къалгъан джаурун бла баш джарты,
Сени ауузунга тийсин деб къойгъанем.
Ашай тур, ол тюлдю ашарыкъны арты.
Ол джаурунну этин сыдырды да юч къабды,
Элни къуугъуннга кетгенин джаурундан таныды.
- Анам, мени иш заманды деб, джубатма,
Къуугъуннга кетген аскерни да узайтма,
Берген сютюнг бла сенден тилейме.
- Къалмазлыкъса, джашым, аны билеме,
Дууут джалпагъын къызылбек аскер алгъанды,
Элибиз да къуугъун этиб къуралгъанды.
Джалпакъ къыллы къалмай ёзеннге да киргенди,
Къатынны-къызны джалан аякъ этдириб сюргенди.
Эмчек ананг бара эди къызгъан ийнекча ёкюре,
Къызылбекле бара элле джесирлеге джекире.
- Анам, бюгече бир джарлы джашчыкъ кёргенем,
Ол джашчыкъгъа чабырларымы бергенем.
Джокъмуду меннге эрик ашагъан чабырлыкъ?
Къалмагъанды энди рахатлыкъ, сабырлыкъ.
Чабырлыкъны ууа, чаба кетгенди,
Эрлай джолда эки чабыр этгенди,
Аскерни Схауат сыртында джетгенди.
Секириб ол эрлай ёрге туруб,
Эки этегин бюрек башындан къайырды,
Бёлек уланны сыртны энишге,
Сютден тойгъан маркъа къозулай, ойнатды,
Джетгени бла къан гыртчыла чайнатды.
Ёте барды да, эркек къузгъунча, къычырды,
Къыркъылгъан къойлагъа джыйын джанлы ычхынды,
Схауатны сууун къызыл къаннга алдырды.
Батда улу батыр Татаркъан,
Арыгъан джашлагъа салды аркъан,
Манс джетмейди батыр Татаркъанны белине,
Ой, бет табдырды Къарачай деген элине.
Батыр Татаркъан алтынлыгъа бетден бетге базады,
Къызылкёнчек улу омакъ Иммолат
Аягъындан черкес атлай асхайды.
Татаркъан алтынлыны бетден бетге атады,
Къызылкёнчек улу аягъындан черкес атлай джатады.
Схауатда ачы барды да, гара джокъ.
Не къарайбыз да Алботланы Зулияда
Бирден сора джара джокъ.
ТАТАРКЪАН
(Малкъарда жырлагъанлары)
Жауунла жауалла тау жалпакълагъа, кёллеге,
Ой, алай да кёллеге.
Къуугъунла келдиле да уллу Къарачайда эллеге,
Ай-тай-та, о-рай-да-ра.
Ныхытла башындан бизге узатдыла юч къурукъ,
Жазлыкъдан, Дууутдан чыкъгъан эди ачы къуугъун, къычырыкъ.
Къарачайгъа, дейди, къызылбек аскер киргенди,
Къатын-къызны ол кюн жалан аякъ этип сюргенди.
Ол кюнледе жигит уланланы жокълайла,
Багъатыр улу жигит Татаркъанны тапмайла.
Излейдиле да Ботта улу батыр Татаркъанны тапмайдыла.
- Ёхтем жигитибиз Татаркъан къайда къалгъанды?
- Татаркъан оракъчылагъа тишлик мал жыя кетгенди.
Быллай кюнде, дейди, Татаркъанны аллыбызгъа салыучу эдик,
Жаугъа жетсе, дейди, жаудан къаныбызны алыучу эди.
Быллай кюнде, дейле, Гилястанны миннген аты бек чабар,
Татаркъан а болгъан жыйын быллай кюнде бек батыр.
Жигит Татаркъан къайтып элге келгенди,
Къарагъанында, бир да элде адам кёрмегенди.
- Анам, анам, - деди, - бизни элибиз къайры кетгенди?
- Ишни кезиуюдю, балам, ала иш ишлерге кетгендиле.
Алгъын ийген къойларынгдан санга къурманлыкъ сойгъанем
Ол къурманлыкъдан, балам, санга толу юлюш къойгъанем.
Юч ёзенден, балам, юч эгечинг келдиле,
Юч сюегин, балам, ала сени юлюшюнгден бёлдюле.
Ала жиляп, балам, санга тилекле этдиле,
Санга къалгъанды, балам, жауурун бла баш жарты.
Ол жауурунну бир сындырды, сора юч къапды,
Элни
. къуугъуннга кетгенин ол жауурундан таныды.
- Анам, Къарачай къайры кетгенди? - деб сорады.
- Къарачай жериндеди, биченнге чыгъар заман болады.
- Анам, Къарачайда сенек, чалгъы къайгъы жокъду,
Къарачай а къайры эсе да къуугъуннга кетгенди.
- Да алай эсе, айтайым: къызылбек аскер Дууутха киргенди,
Андан малны, адамны, сени да эмчек анангы
Къызылбек аскер сюргенди.
- Анам, мен чабырларымы малчылагъа бергенме.
Энди манга чабырлыкъ бер, - дегенди.
Ушкогун бойнуна атып, чабырлыкъны къолуна алып,
Ууа-ууа, чаба-жорта, ол жауну ызындан кетгенди.
Жолда ууа-ууа, эки чабыр этип кийгенди.
Дууут суу бойнуна жыйылып тургъан Къарачайны жетгенди.
Барса, къызылбек аскер кёпюрню атып, къутулуп,
Халкъ да бу жанында не этерге билмей, тыйылып.
Татаркъан жетип, белине манс аркъанла салдырды.
Тёппесинде уа ол жау чыракъла жандырды.
Сора айтды: «Мени башымда жаннган чыракъ ёчюлсе,
Аркъандан тартырсыз.
Ёчюлмесе уа, мен ол джанына ётерме,
Сизни да бир-бир тартып ётдюрюрме».
Татаркъан суудан ётген уланларын жокълайды,
Къызылбек аскер а къутулгъанбыз деп,
Ыран дорбуннга кирип жукълайды.
Аны эмчек анасы уа жукъламай болгъанды.
Татаркъанны, жумарукъча, сызгъыргъан адети болгъанды.
Бара барып, эмчек анасын ыран дорбунда эследи,
Ол да Татаркъаннга аны кёргенин билдирди.
Анасы, чачын тутуп: «Келме, мени чачым кибик,
Кёп аскер барды», - деди.
Татаркъан да, сакъалын кёргюзтюп:
«Ма мени сакъалымы тюклери чакълы
аскерим мени да барды», - деди.
Схауат сууну бойнунда эркек къузгъун къычырды,
Къыркъылгъан къойгъа гажай бёрю ычхынды.
Татаркъан бек къаты уруш этгенди.
Къызылбек аскерни кёбюсюн салам кибик къырып кетгенди.
Халкъын, малын, ол анасын да къутхарды.
Татаркъаным батырлыкъгъа сайланды.
Насыбын къайтарды ол Къарачайны элине,
Унутулмаз ат къойгъанды ол кесини туугъан жерине.