Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

2018 дж. февралны 15
"КЪАРАЧАЙ"
Эсгериу
НАЗМУЧУГЪА СЫЙ БЕРДИЛЕ

Сюйюнчланы Алимни джашы Азамат миллетни тин байлыгъына юлюш къошхан белгили адамларыбызны бириди.

Ол 1923-чю джыл Джёгетейде туугъанды. Алайда орта школну бошагъанлай, къазауатха кетеди. Фашистле бла сермешлени биринде джаралы болуб къайтады. Кёчгюнчюлюкню заманында Къазахстанны Чимкент шахарында устаз институтда билим алады. Анда школлада орус тил бла литературадан дерс бериб турады. Джуртубузгъа къайтхандан сора да ол огъур ишни бардырады. Аны бла бирге Нальчикде Къабарты-Малкъар кърал университетни, артда аны аспиратурасын да заочно бошайды. Школну директору, халкъ окъууну Къарачай район бёлюмюню тамадасы, институтда устаз болуб да ишлейди. Къайда да кесини къуллугъун джетишимли тындырыб турады.

Азаматны литературагъа сюймеклиги Джёгетейде орта школну ахыр классларында белгили бола тебрейди. Къазауатда, кёчгюнчюлюкде да джазгъанын къурутмайды. Алай болса да, миллетибиз сюйген тауларына къайтхандан сора ачыкъланады фахмусу. Экиюч джылны ичинде къарачай джазыучуланы беш-алты китаблары басмаланнган эдиле. Аланы бири Сюйюнч улуну «Къобанны мынчакълары» деген назму китабы эди. Анга окъуучула джылы тюбейдиле. Ызы бла поэзия, проза китаблары къарачайча, орусча да чыгъыб тебрейдиле. Барын да тергесек джыйырмадан атлайдыла. Аланы арасында «Адамлыкъ», «Илкер», «Джангкъылыч», «Там, где мчался конь богатыря», «Белая лебедь на синей волне», «Двойной узел» дагъыда башхала бардыла. Къарачай юйдегиледе аланы экиси-ючюсю болмагъан джокъду, бир къауум чыгъармалары школлада окъуу китаблагъа да къошулгъандыла. Башха тиллеге кёчюрюлген назмулары, проза чыгъармалары да аз тюлдюле.

Азаматны назмуларына Ногъайлыланы Маджит, Байчеккуланы Абидин, Паранук Роза, Токъланы Альберт, Хубийланы Хасан, Байрамукъланы Юрий, Тхабисимов Умар макъам салгъан 200 джыр барды. Аланы арасында миллетге кенг джайылгъан «Кёгала», «Джумарыкъ», «Къарачайгъа алгъыш» эмда башхаланы айтыргъа боллукъду. Поэт керти дуниягъа кетгинчи Къарачай-Черкесияны адабият, маданият джашаууна, джамагъат ишлеге тири къошулуб тургъанды. Къайда да миллетге, айырыб да джаш тёлюге, ана тилни магъанасын ангылатханын, таза сакъларгъа кереклисин чертгенин къурутмагъанды.

Аны тёлюлеге къойгъан дагъыда бир тин хазнасы творчество юйюдю. Озгъан ёмюрню 60-чы джылларындан башлаб, XXI-чи ёмюрню ал джылларына дери джарашдырыб кюрешгенди. Муратына да джетгенди. Бюгюн республикада адабият бла байламлы аллай зат джокъду, аны музейге санаргъа боллукъду. Джазыучуланы чыгъармалары, аланы юслеринден хапарла, суратла бла къалмай, джюзле бла тюрлю-тюрлю документле сакъланадыла. Илму ишле, диссертацияла джазарыкъла хар нени да табарыкъдыла.

Адамны ишине джашауубузда магъанасына кёре сый да бериледи. Азаматха «КъЧР-ни халкъ поэти» деген ат аталгъан эди. Джаш тёлюге билим бериуде, ариу халиге юретиуде къыйыны ючюн тыйыншлы болгъан махтау къагъытлары, дипломлары онла бла саналадыла. Окъуу заведениеледе, библиотекалада аны 95джыллыкъ юбилейине аталгъан джыйылыула да бу айтылгъаннга шагъатдыла. Кёб болмай Черкесскеде Байрамукъланы Халиматны атын джюрютген ара библиотекада да болду джыйылыу. Аны ача, окъуу залланы тамадасы, КъЧР-ни маданиятыны махтаулу къуллукъчусу Гогуйланы Соня, Сюйюнч улуну творчество джетишимлерин черте, ана тил бла адабиятны миллетни тин байлыгъында магъанасындан, белгили джазыучуларыбызны юслеринден да къысхача айтды.

- Биз бюгюн къарачай халкъны адабиятыны, маданиятыны, тилини байрамын белгилерге джыйылгъанбыз, – деди библиотеканы тамадасы, КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну депутаты Хапчаланы Салых кесини сёзюнде. – Быйыл ол затла бла байламлы ай КъарачайЧеркесияны автономиясы къуралгъанлы 100 джыл толлугъуна аталады. Сюйюнчланы Азаматны юбилейи да бу кёзюуге тюшгени, анга артыкъ да махтау бергенибизни кёргюзеди.

Андан ары Хапча улу библиотекада бардырылгъан илму-излем ишлени, джыйылгъан документлени, аланы тамалында коллектив къураб чыгъаргъан китабланы, мындан арысына белгилеген затларыны юслеринден да айтды.

Джыйылыуда КъарачайЧеркес кърал университетни тамада устазы Магулаланы Фарида, КъЧР-ни миллет ишлерини, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы министрини биринчи орунбасары Хубийланы Ислам, тарих илмуланы доктору Къойчуланы Аскербий, республиканы махтаулу устазы Бостанланы Зубайда, журналист Тебуланы Шукур, Къарачай шахарда Азаматны аты аталгъан библиотеканы тамадасы Аджиланы Лариса, «Къарачай - алан халкъ» джамагъат бирлешликни тамадасыны орунбасары Боташланы Сулейман дагъыда башхала сёлешдиле. Школланы сохталары поэтни назмуларын азбар айтыб, джырларын джырлаб эшитдирдиле.

Джыйылыуну аягъында Сюйюнчланы Азаматны къызы, филология илмуланы доктору, профессор Чанкаланы Татьяна алайгъа келгенлеге джюрек разылыгъын билдирди.

АППАЛАНЫ Билял.

Къарачай 2018 джыл, февралны 22 орта кюн
КЪРАЛГЪА КЕРТИЛИКЛЕРИН БИЛДИРДИЛЕ

Къарачай-Черкес Республиканы ат спорт школуну сохталары, Ата джуртну Къоруулаучуну кюнюне атаб, ким да сейирсинирча аскер тема бла байламлы байрам этдиле.

Къууанчха джыйылгъанланы алларында республикан сабий-джаш тёлю спорт школну ат спортдан тренери-устазы Москалёва Алла сёлешиб, джаш тёлюню аскер-патриот сезимлени тамалында ёсдюрюуге устазла уллу эс бёлгенлерин чертди. Аны бла бирге бу школгъа джюрюген сабийлени саулукълары иги болгъанын да айтды.

Аскер-патриот джырлагъа джыйылгъанла эс ийиб тынгылайдыла. Ол кёзюуде джашла бла къызла атланы юслеринде манежге чыгъадыла. Аланы хар бирини къолунда джана тургъан джау чыракъла эсленедиле. Уллу Ата джурт къазауатда ёлгенлеге сый бере, атла тёгерек айланыб келедиле. Андан сора джыйылгъан миллет шошлукъну такъыйкъасына бёленеди.

Байрам башланды. Джашла бла къызла атланы юслеринде кеслерин ариу джюрюте билгенлерин кёргюзюб, къызыу харс къагъыла тургъанлай, тюрлю-тюрлю номерлени кёргюзюб башладыла. Атда баргъан ариу кийиннген къызла къышны кетгенин, джазны келе тургъанын кёргюзюб, къонакъланы сейирсиндирдиле. Эм гитче атлыла – беш джыл болгъанла – атда чабыб бара тургъанлай, назмула окъудула, джырладыла.

МАМЧУЛАНЫ Дина.

"Къарачай"
2017 дж. мартны 4
Тин байлыгъыбыз
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ХАЛКЪ АДЕТЛЕ
ТОЛГЪУРЛАНЫ Бекмырза
Аллы газетни 14-чю, 15-чи номерлериндеди.

Халкъны хант хазнасы

Бизни ата-бабаларыбыз ёмюрлени теренинден бери джашауларын малчылыкъ бла байламлы этиб келгендиле. Малны сютюнден джау, бышлакъ, айран этгендиле, этинден а тюрлю-тюрлю татымлы ашла хазырлагъандыла. Сёз ючюн, тишликни алыб айтсакъ огъуна, ол къарачай-малкъар халкъдан чыкъгъан затды, не ючюн десенг, ол тишлеген деген сёзден къуралыб айтылады, башха бир миллетде да джокъду. Бюгюн мен таулула ийнек, къой, эчки сютледен къаллай бышлакъла, джау, айран этгенлерини дагъыда башха затланы юслеринден айтыргъа излейме. Мени оюмума кёре, бу затла да бизни миллетни хант хазнасы болгъаны тарихде къалыргъа эмда ёсюб келген тёлю аланы билирге керекди.

Малны сойгъанда таулула аны бир затын да зыраф этмегендиле. Ушхолу, сёсю деб неге айтылгъанын билмегенле бюгюнлюкде джаш адамланы араларында къой эсенг, тамадалада да тюбейдиле. Ушхолу деб малны ичине ёпкесине, баууруна, джюрегине, ичегисине, бюрегине, къара ичегисине айтадыла. Аланы хар бирин да таб джарашдырыб, ашла хазырлагъандыла. Сёсю уа уллу магъанасы болгъан зат тюлдю, алай болса да халкъда джюрюгенди. Джёрмеден артыкъ къалгъан къара ичегини ариу сыгъыб, тёгерек чулгъаб биширгендиле. Сёсю деб а анга айтхандыла.

Ийнек къозлагъандан сора аны юч кюнню ичинде сауулгъан сютюн (ууузну) къайнатыб, ырпыс (уууздан этилген ашарыкъ) этгендиле. Аны туз да себиб ашагъандыла.

Алгъын боза эте, къара сыра сюзе билмеген айыб болгъанды. Бусагъатда уа ол да къала барады. Ол болмаса уа, ичер зат табылмаз дегенле да чыгъарла. Алай а иш анда тюлдю. Мени оюмума кёре, энди сатылгъан осал аракъыны ичиб онгсуз болгъандан эсе, боза джюз кереге да игиди. Бюгюнлюкде бозаны джарашдыра билгенле эллерибизде джокъну орнундадыла. Ол а миллетибизни энтда да бир энчилиги тас бола баргъаныны юсюнден айтады.

Энди уа мен сизге хуппегини (ачыгъан сютден бышлакъ неда мыстындау этген заманда чыгъыучу саргъылдым суусун зат) юсюнден къысха айтыргъа излейме. Ата-бабаларыбыз аны джылылай ичгендиле, не ючюн дегенде, аны дарманлыгъы барды. Ашхыны, ичегилери (ичи къатыб) ауругъанла, ётлеринде, бюреклеринде юзмез (бек ууакъ къум кесекле) неда ууакъ ташчыкъла болгъанла аны бла энчи хайырланнгандыла. Сёз ючюн, ол юзмезден бла ташладан адамны ичин тазалагъанды. Халкъда, ойнаб, бир-бир тукъумлагъа «Хуппегичилары» деб да айтхандыла. Бюгюнлюкде аны тюкенде дарманча сатханларына кесибиз шагъатбыз.

Бир джол, кёчгюнчюлюк джыллада, Орта Азияда болгъан бир затны юсюнден айтыргъа излейме. Быллым элде джашаб, ауушхан (джандетли болсун) Ёзденланы Уммолат бир кере меннге: «Хуппеги неге джарагъанын билемисе?» – деб сорду. Мен анга джууаб табалмадым. Ол а: «Ахшы джаш, аны бла адыр (сауут) джуусала, бир иги къара, ол аны къалай ариу этгенине. Сора аны къаллай хайыры болгъанын машинаны радиаторуна къуйсанг да кёрюрсе», - деди.

Мен ол затланы бир чыганлы тенгиме айтама. Ол да, сейирсиниб, радиаторгъа хуппеги къуяды. Бир бёлек кюнден ачыб къараса, машинаны мотору, радиатору да тазаланыб, чыммакъ болуб тура эдиле. Кертиси бла да, ол бек сейир болумду.

Миллет аш-сууубузгъа энтда да бир кере къайта, таулу хычынны бла бёреклени юсюнден къысха айтыргъа излейме. Халкъда бышлакъ хычын, гардош хычын, сюзме бышлакъ хычын, мерехуан хычын, сохан хычын, джууа хычын, дугъума хычын, эт хычын, джукъа эт хычын, хумужу хычын, кёмюлген хычын, къозукъулакъ хычын, таба хычын эмда башха тюрлю хычынла джюрюгендиле. Бёреклени да этден, бауурдан, бышлакъдан, гардошдан, къудорудан, чюгюндюр башдан, ич джаудан, алмадан, кертмеден, дугъумадан, наныкъдан, къара наныкъдан, шапталдан, тюртюден, къасмакъдан дагъыда башха затладан да этедиле.

Джаз заманда къарачайлыла, малкъарлыла ашда тюрлю-тюрлю джемишле бла, хансла бла хайырланнгандыла. Мен да аланы тизмесин келтирирге сюеме: тыхтен, къалияр, мурса, мант, зыка, мыстыкъулакъ, оразык, джыгыра, гедигин, джууа, дугъума, мандалакъ, кендираш, хыяр, юч чайракъ, джилек, туджут, къара наныкъ, къызыл наныкъ, къара ишкилди, къызыл ишкилди, шахшах, агъач алма, агъач кертме, чёртлеуюк, чынар, къара дугъум, джабышмакъ (сууун), тукъюзюк, зарш (балам), тюртю, къасмакъ, улёкъу, къушхамиш, балий, джумукъул, бешбармакъ.

Сютню джарашдырыу

Ийнекни саугъандан сора аны башын алыб, сютбашы джыйгъандыла. Ол сютбашыны чайкъаб, джангы джау этгендиле. Къышха сакъларгъа керек болса уа, аны къайнатыб, сары джау джыйыб, асырагъандыла. Сора уллу къазанда къайнагъан сютню къаймагъын чыбыкъгъа чулгъаб, салкъында къатдырыб, 4--5 кюнден алай ашагъандыла.

Сютден дагъыда бышлакъ хазырлагъандыла. Энди мен сизни аны алты тюрлюсю бла шагъырей этерге сюеме.

Къайнагъан бышлакъ. Аны сют къайнай тургъанлай айран къуюб этедиле. Сора бышлакъ сютню башына чыкъгъанлай, аны гадурагъа алыб, иги сыгъадыла.

Мая бышлакъ. Сютню джыйыб, мая суу къуядыла. Сора сютню тутханын бла къалгъанын билир ючюн анга агъач къалакъны саладыла. Сют тутду дегенлей, аны чагъыб, кебге салыб сыгъадыла.

Сюзме бышлакъ (творог) а кеси аллына тутады. Анга бир кесек сютбашы да къошаргъа боллукъду. Татыулулугъу бла барысындан да иги къой, эчки сютден джарашдырылгъан бышлакъды. Саугъандан сора сютню джылытыб, башында айтылгъаныча алай хазырлайдыла.

Къурум бышлакъ от джагъада къурутулады. 11,5 метр мийикликде кёнделен салыннган агъачны юсюне чалман салыб, аны юсюне бышлакъланы тизедиле. Аланы айландыра, бура турургъа керекди. Алай бла бышлакъ кёбге сакъланады. Андан сора да, аланы хуппегиге да саладыла. Мерехуан бышлакъны эритесе, иги биширесе. Ызы бла уа адыргъа саласа. Сууугъандан сора ашайса, кесине да туз къуюлмайды.

Башы алыннган бышлакъны уа таулула бек аз этгендиле. Кесин да къурумда къатдыргъандыла. Таулу халкъны айраны бюгюнлюкде адамла бек сюйген суусабладан бириди. Бюгюнлюкде аны заводла огъуна чыгъарадыла. Аны уа бизде ненча тюрлюсюн джарашдыргъандыла.

Джууурт айран. Ачыкъ къайнагъан сютге (ол сууугъандан сора) бир къашыкъ ырдауун къошуб, бир кюннге уютадыла. Андан алгъа аны бузаргъа джарамайды. Кесин да къалынлай ашайса. Артыгъын а иги уруб, чайкъаб сыйдам этиб ичесе.

Мыстындау. Анга чий айран деб да айтадыла, сютню аз-маз джылытыб, бир къашыкъ айран тамызыб хазырлагъандыла. Башхаладан эсе аны Чегем ауузунда кёб этгендиле. Башында айтханыбызча, сютбашыны чайкъаб, таулула джангы джау этгендиле. Андан айырылыб къалгъан айраннга уа джау айран дегендиле. Къыш къатыкъгъа деб таулула тузланнган айран джыйгъандыла. Сютню иги къайнатыб, айран уютуб, чапчакъ джыккыргъа (тыкыр агъачны базыкъ джеринден этилгенди, кесине да 50-100 литр сыйыннганды) къуйгъандыла. Сора халыгъа тизиб, сарысмакъ салгъандыла, туз себгендиле. Алай эте, джыккыр толгъунчу юсюне къоша тургъандыла.

Гыпы айран. Игиси эчки сютден этиледи, болмаса уа, башхаладан да джарарыкъды. Биринчиден, гыбытха гыпыны урлугъун атхандыла. Адетге кёре ол урлукъну урлаб алыргъа керек болгъанды. Сора сютню тюз саугъанлай, ол гыбытха къуюб, иги ураса, чайкъайса. Аны ичген адамны саулугъуна себеби уллуду.

"Къарачай"
2017 дж. мартны 4
ТЕБУЛАНЫ
РАМАЗАННЫ ЭСГЕРЕ

2017-чи джыл февралны 25-де джашаууну 79-чу джылында КъЧИТИ-ни этнография бёлюмюню тамада илму къуллукъчусу, КъЧР-ни илмусуну махтаулу къуллукъчусу, КъЧР-ни баш школуну махтаулу къуллукъчусу, Гуманитар илму академияны члени, джамагъат къуллукъчу, уллу адамлыгъы болгъан аламат адам Тебуланы Сагъытны джашы Рамазан джашаудан кетгенди.

Тебуланы Рамазан 1938чи джыл ноябрны 19-да Учкуланда туугъанды. Ол миллетибизни кёчгюнчюлюкню сынагъан тёлюсюнден эди. 1957-чи джыл къарачайлыла джуртларына къайтхандан сора ол, эл школну бошаб, 1963-чю джыл Москвада М.В. Ломоносов атлы кърал университетге окъургъа киргенди. Университетде тёртюнчю курсда окъуй тургъанлай огъуна Къарачай-Черкес илму-тинтиу институтда кичи илму къуллукъчу болуб ишлеб башлагъанды. Аны джашауу илму институт бла эмда устаз иш бла къысха байламлы болгъанды. Тебуланы Р.С. Къарачай бёлюмню тарих бла этнография секторуну тамадасы, ызы бла 1996-чы джылдан 2010-чу джылгъа дери Къарачай-Черкес илму-тинтиу институтну директоруну заместители болуб ишлеб тургъанды.

Айтылгъан алимибиз Тебуланы Рамазанны 50-ден аслам илму иши басмадан чыкъгъанды. Терслиги болмагъан миллетибиз кёчгюнчюлюкде сынагъан зорлукъну юсюнден эм алгъа архив къагъытланы тинтиб китаб джазгъан да ол болгъанды. Аны «Депортация карачаевцев. Документы рассказывают» (1997дж.) деген китабыны бюгюнбюгече да уллу магъанасы барды. Аны илму китаблары «Зарождение промышленности в Карачаево-Черкесии» (1975дж.), «Народы Карачаево-Черкесии: история и культура» («карачаевцы» раздел) (1998дж.), «Очерки истории карачаево-балкарцев» (Хатууланы Р. бла соавторлукъда) (2002дж.), «Вклад репрессированных народов СССР в победу в ВОВ» («карачаевцы» раздел, 2010дж., I-чи т.), «Народ свободный, храбрый, трудолюбивый...» (2011дж.), «Народ свободный, храбрый, трудолюбивый...» 2-чи кере толтурулуб басмаланнганы (2012дж.), «От сохи до электроники» (из истории промышленности Карачаево-Черкесии (1920-1985 гг.) (2013дж.), «Судьбоносные периоды в истории карачаевского народа» (2016дж.) эмда башха илму статьялары къралыбызны тышында да кенг белгилидиле.

Тебуланы Рамазан ахыр кюнюне дери къарачай миллетни тарихи бла байламлы затла бла кюрешгенди. Джамагъатыбызны арасында сыйы бек уллу эди.

Аны джарыкъ тюрсюню бизни джюреклерибизде ёмюрлюкге сакъланныкъды.

КъЧР-ни Окъуу бла
илму министерствосу,
Къарачай-Черкес
илму-тинтиу институтну коллективи.

Аллах джандетли этсин.

"Къарачай"
2017 дж. майны 27
Машук-2017
ДЖАШ ТЁЛЮ ФОРУМГЪА ХАЗЫРЛАНА

Къарачай-Черкес Республикада Шимал Кавказ округда боллукъ «Машук2017» деген форумгъа хазырланыула болдула.

Къарачай-Черкес кърал университетде юч кюнню юретиу тренингле (дерсле) баргъандыла. Алада Машукга барлыкъ адамланы проектле бла ишлерге юретгендиле, билимлерин ёсдюрюрге да болушхандыла.

- Быйыл бизни республикадан «Машук» форумгъа 195 адам барлыкъды. Бу хазырланыу ишле баргъан юч кюнде юретиу тренинглеге 320 адам джюрюгенди. Аладан 15 адам хазыр проектлерин юретгенлеге да, джыйылгъан адамлагъа да кёргюзюб, сынамлы болгъандыла. Къалгъанла ишлерини джетишмеген джерлерини юсюнден Шимал Кавказ округдан дерсле берирге келгенлени юретгенлери, болушханлары бла проектлерин джарашдырыргъа кюрешгендиле. Форум башланнгынчы энтда хазырланыу ишле бола турлукъдула, проектлери болгъанлагъа болушуб, джайгъа, форум башланыргъа толу хазырланыб барырча этерикбиз, - деди «Машук» форумгъа хазырланыуланы къурагъанланы бири, Къарачай-Черкес кърал университетни студент советини председателини заместители Бостанланы Эльдар.

Форумну юсю бла соруулары болгъанла ишни къурагъанла бла сёлеширча прессконференция да болгъанды.

- Регионубузну власты республикабызны джаш тёлюсю конкуренциягъа хазыр болуб, республикабызны айнытыугъа деб къуралгъан ишлеге тири къошулурча

мадарла къураб кюрешеди. Аны ючюндю регионда бу ишни этилгени, - деб сёлешди КъЧР-ни Туризмини, курортланы эмда джаш тёлю политиканы министрини заместители Арсен Казаноков.

Тамбийланы Карина «Машук» форумгъа быйыл биринчи кере барлыкъды. Айтханына кёре, аны акъылына кёб сейирлик фикирле келе тургъандыла, алай а аланы джашауда къалай бардырыргъа билмегенди. Быйыл университетге окъургъа келгенинде бу форумну юсюнден эшитиб, аны хазырланыу ишлерине къошулгъанды.

- Бюгюннге дери мен проект къалай этилгенин, анга не зат керек болгъанын билмегенме. Ма бу эки-юч кюннге кёб джангы зат эшитдим, кёб затха да юрендим. Бизге дерсле бергенле акъылынгда болгъан оюмдан проект этиб, аны джарашдырыб джазаргъа юретгендиле. Аланы кёб айтхан затлары эсимде къалгъанды, къуру проектим бла байламлы тюл, джашауда да джарарча кёб затдан хапарлы болгъанма. Энди, джай проектим бла Машукга барыб, хорлаб келир муратым барды, - деди Къарачай-Черкес кърал университетни студенти Тамбийланы Карина.

ГАДЖАЛАНЫ Назифат.

"Къарачай"
2017 дж. майны 27
Тин байлыгъыбыз
МИЛЛЕТ ШАРТЛАНЫ САКЪЛАЙЫКЪ

Биз, джылы келген адамла, миллетни миллет этген шартланы джаш тёлюге сингдирир джанындан дыгалас этгенлей турабыз. Алгъыннгы, эндиги джашауну да билгенибиз, сынагъаныбыз себебли, тенглешдириб айтыргъа, ангылатыргъа да болумубуз джетеди. Не джашырыу, бир къауумла магъана бермей къойсала, къыйналабыз. Алай болса да, уллайгъан тёлю ызындан келген тёлюге билгенин, сынамын къоя бармаса, джашауну татыуу къаллыкъ тюлдю. Бюгюн эс бёлмеген да тамбла ангылар терс этгенин деген умутда, кесибизни оюмубузну газетде чыгъара тургъанбыз, бу джазгъаным да сансыз болмаз, деб умут этеме.

Арт джыллада мен къууаннган затланы бири, миллетибиз кесини озгъан джолун билирге уллу эс бёле тебрегениди. Учкуланда тарих-маданият музейни кёбле джокълагъанлары бу айтханыма шагъатды. Тукъум тамгъаларын, малларына салыннган энлени дагъыда башха затланы излеб келедиле. Музейни юсю бла иш бардыра, бир талай тукъумну буруннгу тийре орунларын ачыкълагъанбыз. Байтокълары бла Баболары биринчи тамал салгъан арбазларын табхандыла. Аланы тийрелери Огъары Учкуланда болгъандыла. Байтокъланы Джашарбекни башчылыгъы бла бу тукъумдан адамла алайыны чегин белгилеб, мемориал къанга орнатхандыла. Саркытлары биринчи къазыкъ ургъан джер Тёбен Учкуланда Алботланы тийрени къатындады.

Къарачай Эресейге къошулгъанлы 188 джыл толгъан кюн, Къарачай, Гитче Къарачай районлада бизни джамагъат организацияланы тамадалары Къочхарланы Джашарбек бла Ёзденланы Аубекирни башчылыкълары бла, мемориал къанга ишлетиб, Хасаука уруш болгъан джерге салыннганды. Къарачайны Къадау ташы орналгъан джерде, джыллары сександан атлагъан къартларыбызны джыйылыулары болуб, Къарча атабызны юсюнден, миллетибизни тарихинден хапарла айтылгъандыла. Ол къартланы суратларын да салыб, китаб чыгъарыргъа оноу этилгенди. Бу ишге башчыгъа Черкесскеде джашагъан Къоркъмазланы Аубекир теджелгенди.

Джырла, ийнарла, кюуле, нарт сёзле, айтымла ёмюрлени узагъына миллетни джол нёгери болуб келгендиле. Мен ангылагъандан, былагъа тыйыншлысыча магъана бермейбиз бусагъатда. Биз хайырландырмай тургъанлыкъгъа, бир-бир поэтлерибизни назмуларында Къарачайны тил байлыгъы, кюзгюдеча, кёрюнеди. Юлгюге Орусланы Махаметни «Тору атым» деген назмусун алайыкъ. Анда быллай тизгинле бардыла:

«Бёдеу сыртлы, бёгек
джюрек тору атым,
Къыргъый санлы, джохар
джаллы хора атым...»

Къаракетланы Иссаны «Кавказ» деген назмусундан:

«Чардакъ тубан эм
булутла джыйылыб,
Джалкъаларын
артларына къайырыб,
Чайкъалалла
бир-бирине урушуб,
Демлешелле
ёшюнлерин бурушуб...»

Джаухар бюртюклеча, быллай сёзлени сан бирин эшитебиз неда окъуйбуз бюгюнлюкде. Аллайла асламдыла эски халкъ джырлада да. «Джансохлары», «Бийнёгер», «Татаркъан», «Эмина», «Кемисхан», «Джандар», дагъыда къайсы бирин айтайым, ала кёбдюле. Джырланыб эшитгенле, окъугъанла да аз тюлдюле. Китаб болуб кёбден бери да чыкъмагъандыла, бу ачха къыт заманда узаймай чыгъар деб ышанырча да тюлдю. Сахнадан айтхан тынчды. Культура-джарыкълыкъ ишлени джюрютген къуллукъчула къолгъа алсала баджарыллыкъ затды.

Тепсеулерибиз мындан ары къалай боллукъларын айтхан къыйынды. Къарачайда тюз тепсеу, абезек, истеме дагъыда башхала къайсы тойгъа да къууат са Тюз тепсеуде джашла, къызла да, лыб келгендиле.бирбирлерине джууукъ бармай, сюзюлюб тепсегендиле. Абезекде джашлагъа къызланы къолларындан тутаргъа эркинлик болгъанды. Ол кёзюуде сюйген къызларына накъырда этерге, ичги сёзлерин айтыргъа да мадар чыкъгъанды. Арт джыллада тюз тепсеу унутула барады. Аны орнуна башха миллетлени ёрге-энгишге секириб тепсегенлерин эниклерге кюрешедиле. Аны бла да къалмай, орусча вальсны башлаб да къоядыла. Аталары, аналары, джыллары келген башха адамла къараб тургъанлай бир-бирлерин къучакълаб, бизни намысха келишмеген затланы этедиле.

Кёлюбюзге джетмеген затланы дагъыда айтсакъ, тойланы ресторанлада этгенибизден башларгъа тыйыншлыды. Фатарлада джашагъанла тарлыкъдан амалсыздан, этедиле деб, аланы бир къауумун ангыларгъа да боллукъду, энчи юйледе тургъанланы алай этгенлери уа чыртда келишмейди. Арбазында къурманлыкъ къазанла къайнамай, къобуз, харс тауушла эшитилмей къыз чыгъарыу, келин келтириу юйдегиге толу къууанчды, деб айтхан къыйынды. Былайда дагъыда бир затны унутмайыкъ: ресторанда олтурургъа, ашаргъа-ичерге, тепсерге-ойнаргъа бир бёлек адам чакъырылады. Арбазда тойгъа уа хоншутийре, орам бла озуб баргъан да къараргъа эркинди. Тартыуларыбызны эшитгенлери, тепсеулерибизни кёргенлери, алайда хауа -была бары да миллет шартладыла. Бир къауум эллерибизде, келин баш иесини арбазына киргинчи, кюёу атасын, анасын да алыб, къайынларына кюёулеб барады. Алай бла иш дженгил тыныб къалгъанын джаратадыла кёбле. Бюгюн алай тынчды, деб этгенликге, тамбла аны аягъы къалайгъа барлыгъыны сагъышын да этерге дурусду. Келинле кеслери да асламысына къачхан ат бла келедиле. Эки джаны да биле тургъанлай болады кёбюсюне. Кюёу джёнгерле, къыз джёнгерле, орайдала унутула баргъанлары эсибизни бёлюб турадыла.

Кимле, нек башлагъанларын киши айталмайды, келинни ауун алгъан адетле да тюрлениб барадыла. Бизде ёмюрледен келген джорукъгъа кёре джашны къарт анасы, кесини анасы, уллу эгечи неда башха эт джууукъ адамлары келинчикни къучакълаб, ол ишни тындырыб тургъандыла. Энди уа джашла (эсиргени, сауу да) келинчикни тёгерегине айланыб, тепсеген кибик этиб, къаманы учу бла аладыла ау джаулукъну.

«Къалай-алай да этиле эселе, алагъа сёз табыб турургъа неге керекди бюгюн?» - дейдиле бир-бирле. Бюгюнню ызындан тамбла да келликди. Уллу, гитче да болсун аллай затладыла миллетни дараджасын сакълагъан ышанла. Аны унутхан оюмсузлукъду.

ДЖАНИБЕКЛАНЫ
Сосланбек,
Россия Федерацияны
махтаулу устазы.

"Къарачай"
2017 дж. майны 27
Халкъ медицина
ДАРМАН ХАНСЛА
БЛИМГЪОТЛАНЫ Кочар хаджи
КЕСЕКЛЕ ТИЙГЕН КЮНДЕН ТЕБРЕБ НЕДА КЕСЕКЛЕ АУРУУ ДЖАЙЫЛЫБ БАШЛАННГАНЫН ЭШИТСЕГИЗ

1. Бал бла сарысмакъ эзилгенни келишиулерин 1:1 этиб, джатарны аллы бла уллу шай къашыкъ бла бирни къабыл этиб, ызындан джылы сууну ичигиз.

2. Быхы сууну, балны, сютню бир-бирлерине къатышдырыб, уллу шай къашыкъ бла бирерни 6 кере ичигиз.

3. Бек иги джарайды джёге шай, къызыл джумукъул суу бла, бал къошуб ичсегиз. Эсигизге салайым: не тюрлю сууугъугъузгъа да джарар ючюн бал алсагъыз, джёге балны сайлаб ала туругъуз.

4. Балдан, ит бурунну джемишинден, къара дугъумну джемишинден, наныкъны джемишинден уллу шай къашыкъ бла бирер алыб, къатышдырыб, юсюне бир литр къайнагъан сууну къуюб, 15 такъыйкъаны тутуб, кюнюне 3-4 кере 100 миллилитрден ичигиз.

5. Джюзджыллыкъ бла фатар къытай тамырны сууун 5 тамчыдан хар бурун тешигигизге 3 кере тамызыгъыз, башыгъызны артына ийилтиб.

6. Наз джаудан 3-4 тамчыны, къанджал сауутда къайнай тургъан суугъа тамызыб, отдан алыб, башын ачыб, башыгъызны да къалын орун джабыу бла джабыб, ол тылпыу бла солугъуз. Солуб бошагъандан сора, кёкюрегигизге наз джау джагъыб, иги сылаб, джёге шайны бал бла ичиб, басдырылыб джатыгъыз.

КЁЗЮНДЕ СУУУГЪУ БОЛГЪАН

1. Бал хансны ариу тазалаб, сыгъыб, сууун чыгъарыб, аны духауайда къайнатыргъа джетдириб, сууутуб, 40 градус иссилиги бла кёзюгюзге къуюб джууугъуз.

2. Къара къайынны гоккасындан 5 граммны 100 миллилитр къайнай тургъан суугъа атыб, джарым сагъат тутуб, 3-4 къат суу кисей бла сюзюб, аны бла ауругъан кёзюгюзню джууугъуз.

3. Не гардошну, не алманы, не нашаны къыргъыч бла ууакълаб, ариу быстырчыкъ бла кёзюгюзню юсюне салыгъыз. Ол заманда экинчи къат этиб, тюз исси суугъа урулгъан быстырны да салсагъыз, кёзню ауруб къыйнагъаны сёнгерикди.

4. Кёзюгюзге бюртюк чыкъса, къолугъуз бла тиймегиз, сыгъыб, иринин чыгъарыргъа да излемегиз. 70 градус кючю болгъан аракъы бла бюртюкню тёгерегин, юсюн сюртюб, тазалаб, джыйырма процентли альбуцидни, фурацилинни неда гентамицинни тамызыгъыз кёзюгюзге.

Былай этерге да боллукъсуз: ит тилни хансындан юч уллу шай къашыкъ бла бирни юсюне 200 миллилитр къайнагъан сууну къуюб, шайча этиб тутуб, ол сууда ариу быстырны джибитиб бюртюгю болгъан кёзюгюзге салыб туругъуз кюнюне 6 кере. Алай джюзджыллыкъ ханс бла этерге боллукъду.

Юйде терезени ичи терлесе, ол мылыны таза бармакъ ууучунг бла бюртюкню юсюне джакъгъан да игиди.

5. Кёзюгюз бек ауруса, ингил хансны хансындан уллу шай къашыкъ бла бирни 200 миллилитр къайнагъан суугъа атыб, сериуюн отда 5 такъыйкъаны къоюб, башын джабыб, шайча этиб тутуб, 4 къат суу кисей бла сюзюб, гитче шай къашыкъ бла бир таза бал къошуб, къатышдырыб, анга таза быстырны уруб, иги джибитиб, кюнюне 2 кере ауругъан кёзюгюзге салыгъыз.

КЁЗЮНЕ АКЪ ТЮШГЕН

1. Къара будай ундан ётмекни иссилей бир джанын иги уллу тешик этиб, ариу таза стаканны ол тешикге сугъуб, бир кесекни тутсагъыз, стаканны ичине суу тамчыла джыйыладыла. Аланы акъ тюшген кёзюгюзге хар кюн сайын 2-3 кере тамызыб туругъуз. Кёзюгюзню агъы кетерикди.

2. Къарау сокъур болгъан ийнекни, къойну бауурун чоюнда бишириб, отдан алыб, башын ачыб, аны тылпыууна бетигизни, кёзюгюзню тутуб туругъуз 7 кюнню, башыгъызны да чоюн бла бирге орун джабыу бла джабыб 20-25 такъыйкъаны. Кесигиз да эки ыйыкъны бауур ашаб туругъуз.

2017 дж. июнну 10
"КЪАРАЧАЙ"
Къарачайны джигитлери
ДЖАТДАЙ

Хурзукдан халкъыбызны атын айтдыргъан кёб онглу адам чыкъгъанды. Аланы бири Къарачайны халкъ джигити Байрамукъланы Джатдайды. Кёб заманны аны керти хапарын миллетге айтыр мадар болмагъанды - тоталитар режим терс къарагъан адамланы бири болгъаны амалтын.

Джатдай 1894-чю джыл Хурзукда кёб башлы юйдегиде туугъанды. Ол заманнга кёре ал башланнган школда окъуу-билим алыб, атасына-анасына болушур иннетде малчылыкъ бла кюрешгенди.

1914-чю джыл къазауат башланнганын эшитиб, ол джылны август айында Черкес атлы полкну 3-чю Баталпашинскечи сотнясыны къурамына киреди. Ол сотня къарачайлыладан къуралгъанды. Бу атлы полкну Къобан джагъасында таулула бла Абхазияны келечилери къурагъанлары тарихге белгилиди. Уруш этиуню амалларына Кавказда, Украинада да иги юрениб, дивизияны атлылары декабрны 8-де Карпат таулада биринчи кере сермешиулеге къошуладыла. Аскерчилени алларында биринчиге 3-чю сотняны келечилери баргъандыла.

Эки айны тохтаусуз баргъан сермешиуледе ала уллу джигитлик эмда ётгюрлюк танытхандыла. Къышны къыяматында баргъан урушлада Байрамукъланы Джатдай, керти джигитлик кёргюзюб, ким да эслерча кёзге илинеди. 1915-чи джылны январь айында ол IV-чю дараджалы «Ётгюрлюк ючюн» деген Георгиевчи медалгъа тыйыншлы болады. 214323-чю номерли медаль тулпар таулугъа не зат ючюн берилгенинден архив документле хапар айтадыла: «Январны 8-де башындан от джангур къуя тургъанлай, ол джаралы Лиевни уруш тюзден алыб чыкъгъанды».

Сотняны атлы аскерчиси абаза джаш Лиев Мухаджир тахса билирге кетеди. Ызына къайтыб келген кёзюуде атылгъан снарядны огъу башына тийиб, ауур джаралы болуб, австриячы аскерле окъ-тоб къуйгъан джерде джыгъылады. Аны кёрюб, Джатдай, джанына уллу къоркъуу болгъанын да истемей, тенгин къутхарыргъа мыллык атады. Джаралы тенгин уруш тюзден чыгъарыб, санитарланы къолларына тутдуруб, джанын къалдырады.

Арадан кёб да кетмегенлей, февралны 15-де джаула кючлеб тургъан ЦуБабино элни алыр ючюн баргъан кючлю сермешиулени кёзюуюнде Джатдай айырылыб уллу ётгюрлюк танытханы ючюн IV-чю дараджалы Георгиевчи къач бла саугъаланады (¹273522). Бу джол да саугъа таулу уланнга уруш тюзден ауур джаралы тенгин алыб чыкъгъаны эмда ызына патронла бла къайтханы ючюн бериледи.

1915-чи джылны май айында 3-чю сотняны аскерчилери Прут сууну къатында джаудан сыйырылгъан джерлени сакълагъандыла. Къарачай джашланы ол кёзюуде этген джигитликлерини хакъындан 1915-чи джыл майны 20-да полкну командирине 3-чю сотняны болджаллы командири штаб-ротмистр Сааков кесини рапортунда былай джазгъанды: «Майны 6-да Видинов элни къатында, темир джолдан джаякълаб, кесибизни адамладан талайын бир юйде къарауулгъа салыргъа керек болду. Джау алайгъа окътоб атханы амалтын, бу ишни тындыргъан тынч тюл эди. Алты «уучу» алайын сакъларгъа кеслерини разылыкъларын билдирдиле: урядникле Дудаланы Леон, Чомаланы Хаджи-Мурат, ат аскерчиле Ёзденланы Хызыр, Байрамукъланы Джатдай, Биджиланы Азрет, Акачыланы Дауут. Ала, джанларына уллу къоркъуу болгъанына да къарамай, ол юйчюкге кириб, алайда бир кюн бла кечени турдула – темир джолну да, эл тёгерегин да джаугъа бермедиле. Бу джашланы барысын да Гюргиевчи медаль бла саугъаларгъа тыйыншлыгъа санайма».

Бу джашла барысы да саугъаланнганлы кёб заман ётмегени амалтын, алагъа медалла берилмейдиле.

Майны аякъ сюреминде джау алгъа таукел уруб башлайды. Таулула, аны джууукъ джибермей, уруш этедиле. Бютюн да Залещики районну къатында уллу сермешиулеге киредиле. Ол кюнледе батырлыкъ, джигитлик танытханланы бири Байрамукъланы Джатдай болады. Байрамукъ улуну саугъаларгъа теджелген къагъытда былай джазылгъанды: «Майны 25-де джау окъла башы бла джюзе тургъанына да къарамай, ол сотнягъа патронла алыб джетгенди, патронлары бошалыб тургъан аскерчиле, учунуб, джауну юсюне от ачыб, артха ыхтыргъандыла. Аны бла да къалмай, Байрамукъ улу, биягъынлай окъ-тоб атыла тургъанлай, джау ие болгъан Залещикиге кириб, алайда сауут-саба складланы кюйдюрюб, тёгерек айланыб, майны 30-да эртденбла аскер бёлегине сау-эсен келгенди». Бу джигитлиги ючюн III-чю дараджалы Георгиевчи къач бла саугъаланнганды (No¹ 44648).

1915-чи джылны джайында кючлю урушлада таулула джигитликни, тёзюмлюлюкню юлгюсюн кёргюзгендиле - бир кере артха турмагъандыла. Байрамукъ улу эки Георгиевчи къач бла Георгиевчи медалгъа ие болады, кесин да кичи урядник этедиле.

Дивизияны тамадасыны биргесине эскадрондан къуралгъан конвой айланнганды, ары хар полкдан бешишер адам киргенди. 1916-чы джыл майны 1-де ол конвойгъа Байрамукъ улу джибериледи. Анда ай бла джарымны къуллукъ этеди. Майны аягъында-июнну аллында орус аскерле джауну ыхтырыб башлайдыла – тарихге ол Брусил хорламча (Брусиловский прорыв) киргенди. Алай бла, къралны кёб джери джаудан тазаланады. Бу хорламгъа Кавказ атлы дивизияны 1-чи эмда 3-чю Тау бригадалары тыйыншлы юлюш къошадыла. 1916-чы джыл июлну 15-ден 30-на дери баргъан урушланы кёзюуюнде Байрамукъ улу кёб джигитлик этгени бла II-чи дараджалы Георгиевчи къач бла саугъаланады (¹31193). Сотняны командири штаб-ротмистр Делли Альбицци талай атлы аскерчини чынларын ёсдюрюрге теджейди. Алай бла, Джатдайгъа тамада урядникни чыны бериледи.

Халкъны эсинде Байрамукъланы Джатдай толу Георгиевчи кавалерча къалгъанды. Ай медет, 1916-чы эмда 1917-чи джылладан документ сакъланмагъаны амалтын, биз, ол алайды, деб бегиталмайбыз. Алай а, Джатдайны тенглери айтхан хапарлагъа кёре, ол толу Георгиевчи кавалер болгъанды. Документле бла бегитилген саугъалары Байрамукъ улуну 1916-чы джыл августну 1-не тёртдюле (бир медаль бла 3 къач).

Берген антларына кертилик танытыб, Кавказ атлы дивизия 1917-чи джылда, монархия къуругъандан сора, орус аскерни къурамында къалгъанды. Таулула 1917-чи джылны джайында орус аскерни ахыргъы уллу сермешиулерине да къошулгъандыла. Генерал Л.Г. Карниловну властха къаршчы ишлерине къатышыргъа излемей, ала 1917-чи джылны къачында Кавказгъа къайтадыла.

1917-чи джыл октябрны 25-де къралны ара шахары большевиклени къолларына тюшеди. Граждан къазауат башланыб, тюнене бирге айланнган тенг джашла экиге бёлюнедиле - бирлери джангы властха харс урадыла, экинчилери эски Эресейни джакъчылары болгъанларын танытадыла.

Къарачайда да хыйсаб алайыракъ болады. Уллу аскер сынамлары болгъан «Кийик дивизияны» атлыларын эки джаны да кесине бюгерге кюрешеди. Бютюн да алагъа Байрамукъланы Джатдай керек эди - джигит, джити, ётгюр, сёзю бла иши бир-бирин тутхан, адамланы ызындан элтир болуму, бютеу Къарачайда уллу сыйы болгъан.

1918-чи джыл ол акъ аскерлени тизгининде Шимал Кавказ бла Поволжьеде Къызыл Аскерге къаршчы урушлагъа къошулады. Энчи джигитлик кёргюзген бла къалмай, таб башчылыкъ да этиб, аскерчилени ызындан элтгени себебли, аны хорунжий чыннга тыйыншлы кёредиле.

Совет власть иги аякъ тирегенден сора, 1920-чы джылны джазында Байрамукъ улу, Къарачайны чеклерин сакълаб, анга чабыуул этерге тырмашханланы орунларына салады. Джангы власть кёзю джаннган, дуниядан хапарлы джигит уланны кесине бурады – аны Хурзукда ич ишлени (милицияны) тамадасы этедиле.

1921-чи джылны аягъында - 1922-чи джылны аллында къабартылыла бла къарачайлыланы араларында джерни юсю бла дау чыгъады. Къабарты милиционерледен къуралгъан отрядла, Къарачайгъа ычхыныб, къошланы чачыб, талай адамны да ачытыб, 10 минг малны сюрюб кетедиле. Къарачай округну башчылары – ревкомну председатели А.Хасан улу бла ич ишлени тамадасы М.Айбаз улу - миллетни ёрге къобарадыла. Алагъа башчылыкъ Байрамукъланы Джатдай этеди. Къарачайдан малларын сыйырыргъа баргъан джашла, Къабартыдан малларыны юсюне да аллай бирни къошуб, ызларына къайтадыла. Байрамукъ улугъа миллет халкъ джигитгеча къарайды, аны аты кенг джайылады.

Онглуну къачан да сюймегени кёб болуучанды. Джатдайны да аты айтылгъанын, халкъ сюйген улан болгъанын онгсунмагъанла табыладыла - анга уру къазыб башлайдыла.

Эки хоншу миллетни арасында бу чюйре ишге башында тюз багъа берилмей, Къарачайда бандитлени къурутабыз дегенни айтыб, аскер бёлеклени джибередиле. Ала 30 адамдан асламны къурутадыла. Байрамукъ улуну сюймегенлери да, бютеу кирни аны юсюне кюреб, къурутурча этедиле. Алай бла, Байрамукъ улуну ызындан тюшедиле.

Таула къойнунда орналгъан къошда юй бийчеси бла тургъан Джатдай 1922-чи джыл февралны 23-де – 24-де джангы властны келечилерини къолларындан ёледи. Аны эки къарнашы бла эки эгечин да тюб этедиле.

Биринчи дуния къазауатны джигити Байрамукъланы Джатдайны аты джетмиш джылны ичинде бир кере иги бла сагъынылмагъанды. Анга бандит, акъ гвардиячы абычар деб, табхан аманларын айтыб тургъандыла. Алай болса да, джангы Эресейде аны тыйыншлы сыйы орнуна салыннганды – кеч болса да, тюзлюк иесин табханды. 1994чю джыл халкъыбызны махтаулу, залим уланына толу реабилитация этилгенди. Бу джумушха «Джамагъат» организация бла тюзлюкню джакъчылары уллу юлюш къошхандыла.

Бюгюн, XXI-чи ёмюрде, джигит Джатдайны атын Къарачай шахарда 1-чи номерли школ джюрютеди, аны аллында Байрамукъ улуну эсгертмеси сюеледи.

Халкъыбызны тулпар джашыны аты ёлюмсюзлюкге джол тутханды.

МАМЧУЛАНЫ Дина.

2017 дж. июнну 10
"КЪАРАЧАЙ"
Фермерлени юсюнден
«АТАМЫ АЙТХАНЫН УНУТМАЙМА»

«Школда окъугъан заманымда уллу болсам, къаллай усталыкъ алырма?» - деб, кёб сагъыш этиучен эдим. Бир институтда да тохтамай, школну бошаб, Совет аскерни тизгинлеринде къуллукъ этерге кетдим. Барыб Москвагъа тюшдюм. Мени биргеме Иваново шахардан талай джаш къуллукъ эте эдиле. Шохла болгъан эдик. «Биз къарнашлача болгъанбыз. Бизни шахарда эл мюлк институт барды. Аны тюрлютюрлю факультетлери кёбдюле. Кел, къайсысына сюйсенг, анга кирирсе», - деб туруучан эдиле. «Тамгъан тамчы таш тешер» дегенлей, айтыб тургъанларында, кесими «хорлатдым». Мен студент болгъанымда да, орус тенглерим мени джокълагъанлай тура эдиле. Хар бирини юйюнде да талай кере болгъан эдим.

Окъуууму бошаб, ветеринар усталыкъны алгъанымда, мени Палехеге джиберген эдиле ишлерге. Беш джыл ишледим ветврач болуб. Мен ишлеген мюлк бал чибинле да тута эди. «Чибинлеге да бир къарай турурса», - деб, борч салгъан эди мюлкню тамадасы. «Мени аладан хапарым джокъду», - дедим. «Кёб турмай сени курслагъа джиберирбиз да, хапарлы болурса», -деди да къойду. Айтханыча да этди председатель. Мени бал чибинлени юсюнден курслагъа джибердиле. Курсланы ётген бла къалмай, экинчи усталыкъ алыб къайтдым ызыма. Тютюн тютюнчюню кесине тартханча, бал чибинле да мени кеслерине тартдыла. Ветеринарлыкъ этгенни къоюб, мюлкню бал чибинчиси болуб, ишлеб башлайма. «Тышында айланнганынг болду, энди юйюнге джыйыл», - деб, атам-анам къоймагъанларында, не этерик эдим, аланы джюреклерин мыдах этмейим деб, джуртума къайтдым.

Гитче Къарачай районда «Римгорка» совхоз бар эди. Ол, малчылыкъ бла кюрешген бла къалмай, бал чибинле да тута эди. Ары зоотехник болуб джарашдым. Бал чибинледен толу хапарлы болур ючюн, совхозда ишлей тургъанлай, Рязань шахарда институтха заочно окъургъа кириб, бал чибинчини усталыгъын алыб чыкъдым. Совхозда 17 джыл ишледим. Совет Союз чачылгъанында, къралны заводлары, фабрикалары, мюлклери да чачылдыла. Гитче Къарачай районну башха мюлклерича, «Римгорка» совхоз да къуруду. Ишсиз болдум. «Ишлемеген тишлемез» деген атам айтхан нарт сёз эсиме тюшдю. Юйленеме, сабийле тууадыла. Аланы бир зат бла керекли этиб инджитмейим деб, кёблеча, мен да цех ачдым.

Алай а бу ишде кёб турмадым. «Къан бла кирген джан бла чыгъады» дегенлей, эл мюлкню къойсам да, эсим кече-кюн да ары тартыб турду. Таблыкъ тюшгенинде, сабийликден сюйген ишиме къайтдым. Ол а былай болгъан эди: мюлкле чачылсала да, «Первомай» джаубышлакъ заводну 100-ден аслам тууар малы бар эди. Гитче къарнашым АзретАлий заводну директору эди. «Джюрегинг малчылыкъгъа тартыб турады, ферманы ал да къой», - дегенинде, мен огъай деялмадым. Джай айлада Бийчесында маллагъа къарай, къыш айлада элге джууукъ тюше, талай джыл ишледим. «Ючкекен» совхозда алгъын сабанлада мюрзеу, силослукъ нартюх ёсдюре эдик, кесибиз бичен хазырлай эдик. Тууар маллагъа къарагъан къыйын бола тебреди. Саууучу болуб ишлерге киши сюймей эди. Асыулу тукъумлу малладан 100 ийнекни къол бла саугъан къыйын болду. Саууучула джетишмегенлери амалтын, кесим сауа эдим. Джетишмей башлагъанымы кёргенинде Азрет-Алий: «Ийнеклени къоратайыкъ да, ууакъ аякълы малланы аслам этейик», - деди. Мен да огъай демедим. Бюгюнлюкде къошда 2000-ден аслам къарачай тукъумлу къоюбуз барды. Бир къарнашым Аубекир мени бла ишлейди. Экибиз да атабыз Мухамматны джолун сайладыкъ. Тууар малланы толусу бла къурутуб къоймагъан эдик. Сюрюуден кёб сют берген 1015 ийнекни къойгъан эдик. Ала табхан тиши бузоуланы сюрюуде къоя, эркеклерин багъыб, хар бирини ауурлугъун 400 килограммгъа джетдириб, саулай неда кесиб, этлерин сата эдик.

Фермерни сабаны, къышлыгъы, джайлыгъы болургъа керекди. Ол затланы бары да барды бизде. Малладан алгъан продукцияны уа сатар джерибиз болмайды. Ол зат, башха фермерленича, бизни да къыйнайды. Этибизни, сютюбюзню, тыйыншлы багъа бла сатарча мадар къуралса, сюйген ишибизде ишлей, рахат джашарыкъ эдик.

Юй бийчем бла мен тёрт джашны - Шамилни, Рамазанны, Османны, Ахматны ёсдюргенбиз. Ючюсюню баш билимлери барды. Бусагъатда тышындадыла... Ала энди эл мюлк бла кюреширик болмазла. Малчылыкъ санагъатдан айырылама деб, къыйналмайма. Мени орнуму гитчебиз Ахмат алырча кёрюнеди. Ол бусагъатда школда окъуйду. Школну бошагъандан сора, эл мюлк институтха кирирге муратлыды. Сабийликден огъуна биргеме айлана, эл мюлкню сюйгенди. Джай айлада бизни бла бирге Бийчесыннга чыгъыб, окъуу джыл башланнгынчы дери мал кютюб айланады. Къошубуз элге джууукъ болгъаны себебли, къыш айлада бизни джокълагъанлай турады. Маллагъа аш салады, ийнек сауады. Ол малланы асламысын кеси саууб чыгъады. Сёзюмю ахырын атамы «Ишлемеген тишлемез» деген айтыуу бла тамамларгъа излейме. Къадалыб ишлемесем, тёрт джашны ёсдюрген да, окъутхан да эталлыкъ тюл эдим.

КЪОБАНЛАНЫ Абдуллах,
фермер.

2017 дж. июнну 1
"КЪАРАЧАЙ"
Махтаулула
МИЙИКЛИКДЕ

Мийикде учуб баргъан темир къушдан секириб, кёкден келелгенича келе тургъанлай, къучагъын кенг кериб, саулай джерни къучакъларгъа излеген 14-джыллыкъ джаш адамчыкъны сезиминден мийик поэзия болурму дунияда?

Ётгюр джашчыкъ алкъын билмейди темир къушдан 8000 чакълы кере джерге секирлигин; ол джигит джашчыкъ алкъын билмейди 17 кере дуниягъа рекорд саллыгъын; ол батыр джашчыкъ алкъын билмейди кёкден келиб Минги Тауну башына тюшюб, Гиннессни рекордла китабында аты ёмюрлюкге къаллыгъын.

Миллетибизге келлик ол сыйла, ол махтаула алкъын алдадыла...

Биз а сагъышыбызда заман чархны ызына бурайыкъ, халкъыбыз кёчгюнчюлюкден къайтхан джыллагъа атлайыкъ, Зеленчук районну Къобу Башы элине барайыкъ, 1958-чи джылны декабрь айыны 22-чи кюнюн сакълайыкъ...

Джылны эм къысха кюнюнде тууду Къарачайгъа бир джигит эр – джашауу узун боллукъ, аты ёлюмсюз боллукъ Балаланы Мекер! Ауазлары мийиклеге чыгъа алгъыш айтадыла сыйлы къартла. Кёкден къараб, амин дейдиле ёлюмсюз нартла. Ма алай башланнганча кёребиз джашау джолу Къарча кёллю батыр эрни – Балаланы Магометни джашы джигит Мекерни.

Нарсанада 14-чю номерли школну бошагъанындан сора, Бала улу Ставрополда авиацион училищени лётный факультетине киреди. Анда аскер къуллугъун да, окъууун да джетишимли тындырыб, диплом алыб чыгъады. 14 джылында саулай джерни къучагъына къысыб къучакъларгъа излеген джаш уллу болгъанында, джазыуу бир джерде олтуруб, ишлеб турургъа буюрмайды. Ма, алай бла Мекер Совет Союзда, тыш къраллада баргъан парашют спортдан эришиулеге къошулгъанлай турады. Акъылы, фахмусу, билими болгъан, джюреги ётгюрлюкден толгъан, тау адетни, намысны тутхан, мийикледен учуб келе хауаны улутхан, къоркъунчлу халны джюрек кючю бла джыкъгъан, хар баргъан джеринде ал сафха чыкъгъан Балаланы Мекерни тутхан иши болса да къыйын, ненча кере чыгъаргъанды халкъыбызны сыйын!

Ол сыйланы миллетге келтирир ючюн, аямагъанды Мекер саулугъун, кючюн...

Бир кере Бала улу Австрияны Вилла деген шахарында парашют спортдан баргъан халкъла арасы эришиулеге къошулады. Самолётдан секириб, джерге тюшюб келгенлей Мекерни парашютуну джиблери бла бир австриячы джашны парашютуну джиблери джалгъашыб, къатышадыла. Мекер да, ол джаш да кёкде, къушлача, бурула келиб, ташлача, джерге тюшюб тебрейдиле. Мекер джунчуб къалмай кесини парашютуну лямкаларын кеседи. Австриячы джаш да Мекерча этеди. Алай бла джалгъашхан парашютчула къоркъунчлу болумдан азат боладыла. Запас парашютларын ачыб, экиси да сау-эсен джерге тюшедиле.

Францияны Виши деген шахарында парашют спортдан дуния эришиуле баргъан кёзюуде уа Бала улуну парашюту ачылмай къалады. Мекер запас парашютуну тогъайындан тартады. Запас парашюту былай ачылгъанлай, шайтан джелча, тёгерек бурулгъан бир уллу джел джетиб, Мекерни урчукъну бургъанча, буруб тебрейди. Ол джелге Мекерни джигитлиги, усталыгъы да къаджау туралмазча бир джаханим зат эди. Быллай затны ёмюрюнде кёрмеген Мекер эс ташламаса да джашауунда биринчи кере болушлукъсуз бола: «Бу къыямат джел Ибилисден келе болур? Я, Аллах, Сен болуш!» – деб, Аллахдан тилейди. Тилеген тилеги Аллахха джетген болур эди да, таурухдача, джел шаушалады. Мекер келиб бир кёлге тюшеди. Насыбха ол зат кюндюз болады да, бир кесек джунчуса да Мекер суудан джюзюб чыгъады.

1985-чи джыл а Нижний Новгородда купол акробатикадан Европаны чемпионаты баргъанды. 200 метр мийикликде, бир-биринден узакъ болмай учуб келген 5 спортчуну парашютлары бир-бирине джалгъашадыла. Мекерни парашюту, джели ийилген шарча, джоппу болуб, эниш сюрем къызыу кетиб тебрейди. Ол кёзюуде Бала улудан тёбенде парашюту да ачылыб Павел Ягиле деген джаш тынчлыкълы учуб баргъанды. Мекер аны тенглигине джетерге, Павел тирилик этиб, сермеб Мекерни парашютундан тутады да, джибермейди. Ма алай бла экиси да сау-саламат джерге тюшедиле. Ол кюн Нижний Новгородчу джаш Павел Ягиле бла Балаланы Мекер ёмюрлюкге къарнашла боладыла.

Мекер джашау джолунда быллай сейир, джомакълы, къоркъунчлу халланы кёрюр керекли къалгъан болмаз. Алай болса да, этген ишин бек сюйгени ючюн бир кюнню да парашют спортдан сууумагъанды.

Спортну халкъла арасы классыны устасы Балаланы Мекер Ессентукде авиаспротклубда инструктор, лётчик-парашютчу болуб да ишлегенди. Чехословакияда чыкъгъан истребителледе, совет МИГ самолётлада да учханды. СССР-ни парашют спортдан джыйым командасына да тюшгенди. Ставрополь крайны парашют спортдан джыйым командасыны тренери болуб да ишлегенди. Мекер юретген спортчула бизни къралда да, тыш къраллада да кёб кере джетишимле кёргюзгендиле.

2000-чи джылдан 2002-чи джылгъа дери Балаланы Магометни джашы Мекер Къарачай-Черкес Республиканы Спорт бла туризм министерствосуну министри болуб ишлейди. Черкесскеде, Къарачай шахарда, Медногорскеде аэроклубла ачаргъа мурат этиб, къарыуун аямайын кюрешеди. Алай а Бала улуну мийик муратларын, мийикликни не болгъанын сынамагъанла ангыламагъан эдиле. Этсе бек иги этген, этер мадары болмаса уа кесин да, башхаланы да алдамагъан Мекер, министр къуллукъну сыйындан эсе кесини таза фикирин, ийнамын, джюрек излемин онг этиб, уллу кърал къуллугъун къояды. Бала улу ишден кетгени ючюн бир адамдан да кёлю къалмагъанды. Дунияда мийикликни ангыларгъа хар адамгъа да буюрулмагъанын 8000 чакълы бир кере кёкден джерге джол туталгъан Мекер, 17 кере дунияда рекорд салгъан Мекер, таурухдача, кёкден келиб Минги Тауну башына тюшген Мекер, аты Гиннессни рекордла китабына джазылгъан Мекер, талай кере ёлюмден Аллах сакълагъан Мекер кимден да бек ангылайды. Къачан болса да ол этген мийик муратланы аныча ангылагъан, джюрегини кёзлери мийик кёкге къарагъан, аны ашхы муратларын джашауда баджарыргъа онгу болгъан бир адам табылыр деб ышаннганлай, ийнаннганлай турады.

Бала улугъа ийнам берген, кёлюн учундургъан а юйдегисиди. Аны юй бийчеси Ижаланы Халинни къызы Абриза («Акътамакъ» джырда айтылгъан Махара атауулдан) баш иесине къанат болгъанлай турады. Мекер бла Абриза адетни, намысны джолунда бир къыз бла бир джашны ёсдюргендиле. Къызлары Фериде Ставрополда медицина институтну бошагъанды, баш иеси бла эки сабийни ёсдюредиле. Джашлары Резуан Санкт-Петербургда институтну экономика факультетин бошаб, банкда ишлейди.

Алгъышда айтырча, юйдегисине оноу эте, акъыл юрете, туудукъларын эркелете джашайды Мекер.

Бир кёзюуде уа Бир Аллахха бек ийнаннган таза джюреги мийикликни тансыкъласа, чексиз кёкню къудуретине къараб, ахырсызлыкъ бла ушакъ этиученди.

ЁЗДЕНЛАНЫ Альберт.

Tinibek, Салам алейкум.

Къарачай газетни интернетде келечисисе Сен. Газетни къуллукъчулары аны эслей да болмазла. Сени кючюнгден кёб адам газетде чыкъгъан кёб материал бла шагъырей болады. Сау бол, кёб джаша, бек керекли, бек уллу ишни этесе.

Цитата
Tinibek пишет: 8000 чакълы бир кере кёкден джерге джол туталгъан Мекер, 17 кере дунияда рекорд салгъан Мекер, таурухдача, кёкден келиб Минги Тауну башына тюшген Мекер, аты Гиннессни рекордла китабына джазылгъан Мекер, талай кере ёлюмден Аллах сакълагъан Мекер

8000 прыжков с парашютом! Ол башдан не къалды ))

Aleykum Selam Sabr.. Saubol..

Sestrenka, meni em bek seyir etgenim, Minngi Taunu töpbesine paraşut bla tüşgeni. Paraşüt bla tüşgenden sora taudan tüşkeni iği kıyın bolgan boluredi.

"Къарачай" 2017 дж. июнну 3
Китаб тапха
ЧИНГИЗХАННЫ ТУУДУКЪЛАРЫ ШИМАЛ КАВКАЗНЫ ТАРИХИНДЕ

100-ден артыкъ илму ишни, «Карачаево-балкарская диаспора в Турции», «Абазины Северного Кавказа: внутренние и внешние миграции в ХVIII-ХIХ вв.», «Народы Северо-Западного и Центрального Кавказа: миграции и расселение. 60-е годы XVIII в.- 60-е годы XIX в.», «Северный Кавказ в составе Российской империи: народы, миграции, территории» деген терен магъаналы монографияланы автору, тарих илмуланы доктору, профессор Чотчаланы Борисни къызы Кипкеланы Зареманы «Потомки Чингизхана в истории Северного Кавказа ХVIII-ХIХ вв.» деген китабы быйыл Ставрополда чыкъгъанды.

Бу китаб нени юсюнден джазылгъанын китабны аты да айтыб турады. Алай болса да, анда Чингизханны къайсы туудукъларыны юсюнден барады сёз? Алтын Орда оюлгъандан сора, XV-чи ёмюрде, аны тамалында чингизчиле Кърымда ханлыкъ къурайдыла. Осман империяны болушлугъу бла кърым ханла 300 джыл чакълы бирни Шимал Кавказны талай халкъын, дагъыда тёгерекде бир бёлек халкъны бойсундуруб, кеслерини фикирлерин сингдириб, джыйыб тургъандыла. Кърым ханлагъа бойсуннган халкълагъа тамадалыкъ этгенле Гирей юзюкден адамла болгъандыла. Кърым ханла кеслерини адамларын, азатлыкъны бек сюйген шималкавказлы миллетлеге «джарым ханла» этиб салгъан бла толу бойсундуруб къоялмазлыкъларын ангылаб, аманат «аталыкъ» («аталычество») деген адетни къурагъандыла. Ол адетге кёре кърым ханлыкъны къурамына кирген хар миллетни эм онглу адамлары сабийлерин бир-бирине аманатха бериб ёсдюрюрге керек болгъандыла. Туугъан баласы башха бийни къолунда ёсген адам а, баласыны джанына къоркъгъандан, баласы аманатда тургъан бийге къаршчы баралмагъанды. Ма алай бла миллетле бир-бирлери бла хазна къаугъа ачмай, кърым ханлагъа къаршчы болуб баш кёлтюрелмей джашагъандыла. Герий юзюк да ол адетге кёре, джашчыкъларын башха миллетлени бийлерине ашырыб, аланы адетлерин, джашау турмушларын билирча этгендиле. Бойсуннган миллетлени аралырында ёсюб, аланы адетлерин, ич дунияларын, джашау турмушларын билген Гирей къанлы джашлагъа, артда ол халкълагъа бийлик этген тынч болгъанды.

Къысхасыча айтыргъа, 300 джыл чакълы бирни ичинде кърым ханланы импер политикалары Шимал Кавказны халкъларыны джашауларын уллу тюрлендиргенди. Хар уллу зорчу кърал да башха ууакъ къралланы, миллетлени къыргъанджыргъан, джасакъ джыйгъан адетлеринден сора да, бойсуннган къауумгъа кесини тилин, динин, адетлерин киргизиб, сингдириб кёб хайырлы ишлеге да юретиученди. Ма ол затланы да кёргюзеди Зарема китабында.

Алайды да, XVIII-чи - XIXчу ёмюрлени узагъына Шимал Кавказны тарихинде Cолтанланы къаллай магъаналары болгъаны суратланады. Бу тема ол халда илмуда биринчи кере ачыкъланады. Тинтиуню географиясы Ара эмда ШималКюнбатыш Кавказны абаза, адыг, ногъай эмда къарачай-малкъар этнолокал къауумларыны ол кёзюуде джашагъан джерлерине кёре белгиленнгенди. Эки уллу империяны - Эресей бла Тюркню - кючлю илипини бургъан тирмен таш ол миллетлени хар бирин кесича умур этиб чыгъаргъанды. Китабны «Между Россией и Турцией» деген башында Хасаука урушха, Эресейге къошулгъандан сора Къарачайны джашаууна да тарих джаны бла багъа берилгенди.

Кавказны миллетлери уллу Эресейни кючю бла кърым ханладан къутулгъандан сора, Эресей бла келише билгенлерине кёре джашауларын бардыра башлагъандыла. Эресейни патчахлары бла игирек келишелгенле, аланы ышанмакълыкъларына кириб, кёбюрек хайыр да табхандыла. Сёз ючюн, Шимал Кавказны халкъларыны джерлери Эресейни къурамына кириб бошагъандан сора, бир къауум джерлени орус патчах бир-бир миллетлени бийлерине азыракъ хакъгъа хайырланыугъа (арендагъа) бергенди. Ол арендагъа алгъанла да ол джерлени бир кесегин уллу хакъгъа (переарендагъа, субарендагъа) башха миллетлени байларына, бийлерине бергендиле. Эресейде патчахлыкъ оюлгъандан сора, бир-бир миллетлени миллетчи къауумлары, аланы ата-бабалары Эресейден арендагъа алгъан эмда кеслери субарендагъа берген джерле барысына да «бизни халкъны джерлеридиле!» деб, къычырыкъ-хахай этиб, хоншу миллетле бла дау айырыб, кюрешедиле. Аллай халили адамла Шимал Кавказны миллетлерини орталарын татыусуз этедиле. Ма аллай миллетчилени, экстремистлени ууларындан, ол даула бюгюн-бюгече да джукъланыб къалмайдыла. Анга юлгюге, 1922-чи джыл къабартыла бла къарачайлыланы орталарында болгъан дауну, 1992-чи джыл тегейлиле бла ингушлуланы араларында болгъан къанлы ишни эмда башха миллетлени араларында болгъан татыусузлукъланы келтирирге боллукъду. Бюгюнлюкде халкъланы араларында аллай къанлы ишле болмаз ючюн, XVIII-чи, XIX-чу ёмюрледе Шимал Кавказда керти хал къалай болгъанын, ол халны тамалын кимле салгъанларын ачыкълайды автор бу монографиясында.

Тарихде тюзлюкню табхан, тюзлюкню джазгъан бек къыйынды. Бу китабда уа документледе болмагъан бир учхара сёз джазылмагъанды. Бу тинтиу ишде Москваны, Ставрополну, Краснодарны, Владикавказны эмда Гюрджюню, Тюркню архивлеринден документле хайырландырылгъандыла. Аланы ичинде басмаланнган, алкъын басмаланмагъанла да бардыла. Башха миллетлени сыйларын тюшюрген не уа ачыулу сёз бла айтылгъан бир тизгин да джокъду. Китаб историяграфияны джорукъларындан чыкъмагъанлай ариу тилде джазылгъаныны тышында да, аны эм баш шарты тюзлюкдю. Тюзлюк а, иги дарманча, аллында джараны бир кесек ачытса да, артда ашланмазча сау этеди.

Тарих илмуланы доктору, профессор Чотчаланы Борисни къызы Кипкеланы Зареманы «Потомки Чингизхана в истории Северного Кавказа XVIII-ХIХ вв.» деген китабы, бир-бир миллетлени тин джараларын сау этер, бирлеге да себеблик берир, Шимал Кавказда джашагъан миллетлени араларында шохлукъну бегитиу ишде уллу юлюш къошар деб, ышанабыз.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.

2017 дж. июнну 1 "Къарачай"
Халкъда джюрюген хапарла
КЪАНАМАТ

Эбзеланы Алийни джашы Къанаматны юсюнден


1-чи хапар

Халкъ джырда аты айтылгъан Эбзеланы Алийни джашы Къанамат Тёбен Тебердиде джашагъанды.

XIX-чу ёмюрню 80-чы джылларында патчахны оноучулары Къарачайны старшиналарын Акъ Къалагъа джыйыб, халкъны ичинде аманлыкъчыланы, законнга терс къарагъанланы тутуб, беригиз дегендиле.

Тёбен Тебердини старшинасы Джаубаланы Токъмакъ, ол зат бла хайырланыб, кесини эртдеден энчи дерти болгъаны амалтын, оноучуланы алларында кесини бетин чыгъарыр мурат бла, хатасы болмагъан Къанаматны дагъыда аны биргесине хатасыз адамланы ЭбзеланыКъасботну, Ёзденланы Гыкканы - тутдуруб тюрмеге ашыртханды. Къанамат да, эки нёгери да тюрмеден къачхандыла. Элге келирге уа амаллары болмай, 7 джыл чакълыны абрек болуб, кеслерин тутдурмай, инджилиб джашагъандыла.

1893 джыл ол къыйынлыкъ джашаудан эригиб, тюзлюгюбюзню ангылатыб, башыбызгъа бир эркинлик излейик деб, Учкуланда къагъыт джазаргъа уста Гюллю улу Хаджи-Бекирге келгендиле. Гюллю улу къагъытларын джазаргъа, ишлерин джарашдырыргъа сёз берген кибик этиб, барыб Учкуланны старшинасы Къочхарланы Хаджи-Умаргъа тил этгенди. Хаджи-Умар да, Хаджи-Бекир да правленде адам табханларын джыйыб, аланы алыб келиб, Къанаматны ёлтюргендиле. Къасбот бла Гыкканы да Сибирге ашыртхандыла.

Бу джырны Къанаматны хатасыз джерде ёлгенине джюреклери къыйналыб, Къанаматны таныгъан адамла этгендиле.

2-чи хапар

Эбзеланы Алийни джашы Къанамат XIX-чу ёмюрню экинчи сюреминде Тёбен Тебердиде джашагъанды. Ётю болгъан, билек кючюне базгъан, «кесим айтхан» деген тири джаш болгъанды. Кесине ушаш бир бёлек тири джашны да джыйыб, алагъа башчылыкъ эте, Къанамат кесин эркин джюрютгенди. Бир кере, халкъ джыйылгъан джерде Тёбен Тебердини старшинасы Джаубаланы Токъмакъ, къалайда эсе да алкъын юлешиниб бошамагъан джер юлюшню кимге берирге тыйыншлы болгъаныны юсюнден сёлеше, оноу эте тургъанды. Ол джер юлюшден Къанаматны юйюрю да умутлу болгъаны амалтын, Къанамат Джауба улуну эте тургъан оноуун джаратмай, сёзюн бёлюб, аны бла илинишгенди. Старшина кеси излегенча оноу этиб, джерни башха адамгъа бергенди. Ма алай бла Токъмакъ бла Къанаматны аралары тик болгъанды.Айтыугъа кёре, Къанамат дертли болуб, старшинаны талай малын Тау Артына сюрдюртгенди. Джауба улу малларын ким сюрдюртгенин билсе да, шагъаты болмагъаны амалтын «былай» деб айтыб да къоялмай, Къанаматха дерт джетдирирге таблыкъны мараб тургъанды. Ол кёзюуледе, патчахны оноучулары къарачай эллени старшиналарын Акъ Къалагъа джыйыб, ичигизде аманлыкъчыланы, законнга терс къарагъан адамланы тутуб, беригиз дегендиле.

Джаубаланы Токъмакъны Къанаматха энчи дерти болгъаны амалтын, Къанаматны да, аны тенглери Эбзеланы Къасботну, Ёзденланы Гыкканы да тутдуруб «аманлыкъчыладыла, законнга терс къарагъан адамладыла» деген ат бла тюрмеге ашыртханды. Къанамат да, нёгерлери да тюрмеден къачхандыла. Ма алай бла, 7 джыл чакълыны абрек болуб таулада айланнгандыла.

1893 джыл, абрек джашла ол къыйын джашаудан тамам арыб, башларына мадар этерге умут этиб, Учкуланда Гюллю улу ХаджиБекир деген уста къагъыт джазыучугъа келгендиле. Хаджи-Бекир абрек джашлагъа джарарча къагъытла джазыб келтирейим деген сылтау бла кетгенди да, барыб Учкуланны старшинасы Къочхарланы ХаджиУмаргъа (Ачаугъа) болгъаныча хапар айтханды. Хаджи-Умар да, Хаджи-Бекир да правленде адам табханларын джыйыб, Къанамат бла тенглери болгъан джерге барыб, мекямны къуршалагъандыла. Къочхарланы Хаджи-Умар: «Законнга бойсунугъуз да, сауутларыгъызны да джерге атыб, къолларыгъызны ёрге кёлтюрюб, чыгъыгъыз! деб къычыргъанды. Джууаб орнуна, абрекле мекямны ичинден шкок атыб, правленчиледен бирин джаралы этгендиле. Алай болгъанында Учкуланны старшинасы да: «Атыгъыз!» деб правленчилеге буйрукъ бергенди. Атышыуда Къанаматха окъ тийиб, ёлгенди. Къанаматны ёлгенин кёргенлеринде эки тенги да сауутларын атыб, къолларын ёрге кёлтюрюб, чыкъгъандыла. Ма алай бла Эбзеланы Къасботну эмда Ёзденланы Гыкканы Сибирге ашыргъандыла.

Джырны юсюнден оюмла

Бир къауумла айтыугъа кёре, «Къанамат» деген джырны Къанаматны таныгъан, аны ёлгенине джюреги къыйналгъан адам этгенди.

Башхала айтыугъа кёре уа, «Къанамат» деген джырны Багъыр улу Къасбот этгенди.

КъарачайгъаСовет власть киргенден сора, джырны сёзлерин алгъынча къоймай, иги кесегин тюрлендиргендиле дейдиле бирле да.

Тюркде, Сирияда, Америкада джашагъан ахлуларыбыз да бу джырны бизден эсе башхаракъ тюрлю джырлайдыла.

Тюзю къалай болгъан эсе да, джырны къалай тюрлендирген эселе да, джыр ариу джыр болуб, халкъыбызны тин хазнасыны мийик тапхасында кесини энчи орнун алгъанлай келеди.

Бу джырда атлары айтылгъан адамланы юслеринден не къадар кёб хапар билсек, аланы аманла бла игилеге юлешиб къоймай, «балтада, сабда да барды» деген оюмгъа келишдирлик болур эдик. Мени сартын, алай болуб тюзлюк хорласа, ахлуларыбыз бюгюнлюкде бола тургъан затланы юсюнден сагъыш эте, тюз оюм этер эдиле деб келеди кёлюме.

Эбзеланы Алийни джашы Къанаматны юсюнден эмда бу эки хапарда атлары айтылгъан адамланы юслеринден башха тюрлю хапарла билгенле, эшитгенле бар эселе, «Къарачай» газетни редакциясына джазыб джиберселе, бек разы боллукъбуз.

МУХАММАТЛАНЫ Алибек.

Цитата

Tinibek пишет: Тёбен Тебердини старшинасы Джаубаланы Токъмакъ, ол зат бла хайырланыб, кесини эртдеден энчи дерти болгъаны амалтын, оноучуланы алларында кесини бетин чыгъарыр мурат бла, хатасы болмагъан Къанаматны дагъыда аны биргесине хатасыз адамланы ЭбзеланыКъасботну, Ёзденланы Гыкканы - тутдуруб тюрмеге ашыртханды. Къанамат да, эки нёгери да тюрмеден къачхандыла. Элге келирге уа амаллары болмай, 7 джыл чакълыны абрек болуб, кеслерин тутдурмай, инджилиб джашагъандыла. 1893 джыл ол къыйынлыкъ джашаудан эригиб, тюзлюгюбюзню ангылатыб, башыбызгъа бир эркинлик излейик деб, Учкуланда къагъыт джазаргъа уста Гюллю улу Хаджи-Бекирге келгендиле. Гюллю улу къагъытларын джазаргъа, ишлерин джарашдырыргъа сёз берген кибик этиб, барыб Учкуланны старшинасы Къочхарланы Хаджи-Умаргъа тил этгенди. Хаджи-Умар да, Хаджи-Бекир да правленде адам табханларын джыйыб, аланы алыб келиб, Къанаматны ёлтюргендиле. Къасбот бла Гыкканы да Сибирге ашыртхандыла.

Прямо джыларым келди(((
Революциягъа дери да болгъандыла сора сатхычла((

2017 дж. июнну 8 Къарачай
Тарих
ТАМАРА - ГЮРДЖЮНЮ ПАТЧАХЫ

Гюрджюню патча хы Тамара къайда асыралгъанын киши тюзетиб айталмайды. Тарихчиле, археологла, алимле, аны къабыры былайдады деб, бегиталмайдыла.

Тамара къачан туугъанын эмда къачан ёлгенин да киши билмейди. Джюрюген хапарлагъа кёре, ол кесини джашы Георгий Лашагъа, Гюрджюню келир заманда патчахына, кесини асыраллыкъ джерин осият этгенди. Ол хапарлагъа кёре, Тамара ауушханында, алтын эмда накъут-налмаз ташла бла джасаб, эменден этилген 12 сандыкъны чыгъаргъандыла. Бир къауумла сандыкъланы саны 9, бир къауумла 7, бир къауумла 4 болгъанды дейдиле. Тамара бла бирге Гюрджюню патчах кърал газнасы да басдырылгъанды, деген фатауала да джюрюйдюле.

Белгили болгъанына кёре, Тамара отуз джыл бла джарымны патчахлыкъ этгенден сора январны ара сюреминде ауушханды. Алайды да, сегиз ёмюрню ичинде патчах Тамараны обасын излеу барады.

Тамара Шимал Кавказ бла байламлы болгъанды, нек десенг, аны аллында патчахлыкъ этгенле Шимал Кавказны халкъларына христианствону сингдирирге кюрешгендиле. Ол оюмгъа шагъатлыкъ этген бурундан къалгъан юч христиан клисады: Тхаба-Ерды, Алби-Ерды эмда Таргимеский. Бу клисала VII-чи ёмюрде ишленнгендиле, ол кёзюуде Гюрджюню патчахы Давид Строитель болгъанды. Алай а, тарихчиле башха оюмну да айтадыла клисала VIII-чи ёмюрде ишленнгендиле. Кавказ таулуланы арасында Тамара патчах болгъунчу огъуна христианство джайылгъанды. Алай а, Тамара кючлю, болумлу, кишиге ал бермеген, джамагъатха да къайгъыра билген патчах болгъаны себебли аны юсюнден кёб хапар джюрюйдю, христианлыланы, муслиманлыланы да арасында.

Тюркню солтаны Нунардин Тамарагъа: «Христианствону къой да муслиман динни ал, кесинг да меннге эрге чыкъ», - дегенди. Ол

Тёбен Архызда патчах Тамара асыралгъан къала.

зат Тамараны бек ачыуландыргъанды. Тамара анга табхан аманын къуюб къагъыт джазгъанды. Нунардинни джебегине джетиб, уллу аскер джыйыб, Гюрджюге чабханды. Алай а, Гюрджюню аскери аны хорлагъанды. Нунардин ант этгенди: «Тамараны джаны саулай алалмадым эсе да, ёлгенден сора меники болур», - деб. Ма ол затны сылтауу бла Тамара кеси ёлгюнчю къайда басдырыллыгъыны сагъышын этгенди. Мен оюм этгеннге кёре, ол кесини обасына Сванетияны сайлагъан болур. Ол Гюрджюню къыйыр сюремиди. Кеси да, Алания бла бир чекде болгъанды. (Бюгюннгю Къарачай-Черкес Республика).

Бу айтылгъан джерледе IX-чу ёмюрны ал сюреминде беш къала (клиса) ишленнгенди. Ала Киевская Русда крещениеге дери этилгендиле. Киевская Русь а христианствону 988-чи джыл алгъанды - арадан джюз джыл чакълы ётгенден сора.

Черкесскеде республикан кърал-тарих культура эмда табигъат музейни-заповедникни директору Элкъанланы Юсупну джашы Умар меннге эки къаланы юсюнден хапар айтды: ала къыйын тау джерледе орналгъан Чууана эмда Сынты къалаладыла. Тарихге белгили зат: 1940-чы джылны джайында шиякыланы къазгъан заманда Тёбен Архызда шахар тюбню шимал къаласында, алан эпархияны кафедрал соборунда, айтыргъа аны къыбыла къабыргъасыны тюбюнде, тиширыуну сюеклери табылгъандыла. Къабырдан кёб багъалы зат чыгъаргъандыла - джюзден аслам алтын сыргъала, джюзюкле, бууунлукъла дагъыда башха затла. Аланы ичлеринде уллу кенг джюзюк болгъанды, юсюнде былай джазылгъанды: «Царю Армении - Ашоту Первому». Ол Багротуни деген тукъумдан чыкъгъанды. Багратиони тукъумгъа джууукълугъу тарихге белгилиди. Джюзюкню юсюнде джазыу араб тилде этилгенди.

Мени кёлюме келгеннге кёре, Москвадан келген археологла бу къабыр Гюрджюню патчахы Тамараныкъы болгъанын ангылагъандыла. Ол себебден ишни джукълатыб къойгъандыла. Нек десенг, репрессияладан къоркъгъандыла. Иосиф Сталин ол заманда гюрджюлю болуб Совет Союзгъа «патчахлыкъ» этгенди. СССР-ни ичинде энтда да гюрджю патчахны къабыры табылгъанды деб эшитсе, ол къайгъы ачаргъа боллукъ эди. Аны ачыуландырабыз деб къоркъгъандан тинтиу ишлени бардырыб кюрешмегендиле.

Бюгюнлюкде Тёбен Архыз шахар тюбню шимал къаласында табылгъан бу багъалы тиширыу къабыргъа джууаб джангыз бирди алайда Гюджюню патчахы Тамара асыралгъанды. Алимле тинтиу ишле бардырыб, башха оюмгъа келмегенлери амалтын бу оюмну тюзлюгюне ийнанырынг келеди.

Тамара Гюрджюню патчахы болуб къалмай, келир заманда аны не сакълагъанын да билгенди. Кертиси бла да, ол ауушхандан сора аны джашы патчах болады. Тюрклюле, уруш этиб, Гюрджюню кеслерине бойсундурадыла.

Элкъанланы Умар бла ушакъ этген заманымда ол меннге къабырдан алыннган тиширыу сюекле бусагъатда Москвада кърал тарих музейде болгъанларын, араб джазыулары болгъан патчах джюзюк да ол музейде сакъланнганын билдирди. Мен джюзюкню кёзюм бла кёрмегенме.

Мени кёлюме келгеннге кёре, кертиси бла да бу къабырда ким асыралгъанын билир ючюн, генетика экспертиза бардырылыргъа керекди. Тамараны атасы гюрджю патчах Георгий III-ню эмда бу къабырда табылгъан сюеклени юслери бла аны этер мадар барды. Радио-углерод анализни юсю бла къабырда табылгъан алтын, накъут-налмаз джюзюклени «джылларын» билирге боллукъду. Бусагъатда медицинаны эмда илмуну кючю не тюрлю анализни да этерге мадар берликди. Мен умут этгеннге кёре, Гюрджюню патчахы Тамара Аланияда асыралгъанды.

АКОПЯН Владимир.
Калининград шахар.

2017 дж. июнну 24 "КЪАРАЧАЙ"
Къанатлыла
КЪАРАЧАЙ-АЛАН КЁГЮРЧЮНЛЕ

Хапаргъа кёре, Мухаммат файгъамбарны (с.а.с.) ызындан меджисуу адамланы аскерлери сюргендиле. Ол таула таба къачханды. Бир уллу дорбуннга джетиб, ары киргенди. Уллу Аллахны буйругъу бла гыбы аны аллына ау салады. Ариу кёгюрчюнле дорбунну аллына чыкъгъан ташыны юсюнде уя ишлеб, ана кёгюрчюн гурт салыб джатады. Нёгери да къатында болгъанды. Меджисуучула алайгъа джетиб, дорбуннга къараргъа излеб, гыбы ауну, кёгюрчюнню гурт джатыб тургъанын кёрюб, муну ичинде адам болса алай этерик тюл эдиле, деб кетиб къалгъандыла. Андан бери муслиманда кёгюрчюн сыйлы къанатлыгъа саналады. Ол замандан башлаб, адамла кёгюрчюнлени тюрлю-тюрлюлерин къураб келгендиле. Алай бла джылла оза, заман бара, аланланы заманлары джетеди.

Тарихчи, устаз сексан джыл болгъан Батчаланы Ильясны джашы Сагъыт 2000-чи джыл аны юсюнден мени бла ушакъ эте: «Ол джигит миллет уллу кърал къураб, кёб джылланы, ёмюрлени бийлик тутуб джашагъанды. Тамам джашнагъан кёзюулери XI-чи - XII-чи ёмюрледе болгъанды. Уруш бошалгъандан сора, сюймеклик джюреклерине уя салгъан, дуниягъа джарыкъ кёзден къарагъан адамла джумушакъ, татлы джашау къураргъа тырмашхандыла. Джигер уруннган миллет эл мюлкде атла, тууарла, къойла, эчкиле, бал чибинле, итле башха затла тутханды. Фольклор билдиргеннге кёре, аланла къанатлыланы да бек сюйгендиле, артыкъсыз да кёгюрчюнлени. Кёк, чыммакъ, къарауз, къолан башха тюрлю бояулу кёгюрчюнлени багъалатхандыла, аланы кёб этгендиле.

Джууукъда, узакъда болса да, къыз бла джаш тюбеялмай, бир-бирине джюрек сезимлерин къалай айтыргъа билмей, кёгюрчюнню келечи этгендиле. Эки сюйгенни джюреклерине татлы сюймекликни сингдирген кёгюрчюн болгъанды. Джашны кемсиз сюймеклигини татыуун алыб барыб къызныкъына къошуб, аныкъын да келтириб джашны джюрегине къуюб, эки сюйгенни арасында джангкъылышча ариу, тау балча, татлы сезим хазнаны джарыгъын джая, аланы бир этгенлей тургъанды. Ол заманда бизни таурухлу джерде Аланияны ара базары болгъаны ючюн, ол сейир къанатлыланы былайда эркин джайгъандыла. Халкъла бир-бирлерин ауушдура барсала да, сюймекликни кёгюрчюнлери къуруб къалмагъандыла, ала джашайдыла. Джюзле бла джылланы джашаб тургъан къая ранлада, мийик тау къоюнлада аланы бир кесеги сакъланнганды. Энчиликлери-тюрсюнлери, башхалагъа ушамайдыла, - деб айтхан эди.

Бюгюнлюкде буруннгу ата-бабаларыбыздан къан бла келген кюч селекционерле Дотдайланы Ислам бла

Дотдайланы Ислам.

къарнашы Ахмат хаджини къоймай гитчеликден кёгюрчюн тутаргъа алларын бурады. Алай бла ала бизни атабабаларыбызны къанатлыларын джангыдан къураргъа излеб, кёб джылны кюрешгендиле.

Хар миллет кесини затын чыгъарады. Ала да, къарачай-алан кёгюрчюнню чыгъарыб башлайдыла. Ислам айтхандан, гитчеликден тутхан кёгюрчюнлерини тюрлютюрлю иги тукъумларын бирбирлерине къошуб, ала чыгъаргъанланы ёсдюрюб, башхалагъа къошуб, санына, сыфатына, башха затына къараб этгенди. Ол къурагъан къарачай-алан кёгюрчюнлени хапары болгъан адам былай къарагъанлай, башха аллай болмагъанын билликди, айтырыкъды. Тырнакълары, санлары, бояуу, кёзлери башхалача тюлдюле. Аякъларында тюклери эки сантиметр чакълы боладыла. Иссиге, сууукъгъа, тау хауа болумгъа толу келишеди. Сыфаты асыры ариудан кёзюнгю алдайды. Анга къарагъан хар адам несин да унутуб ариулукъну, къууанчны къучагъына тюшеди.

Чыммакъ кёгюрчюнле сары неда къызыл дорданлары бла, мийикде уча, ариу ойнайдыла. Эртденнгиде ийилселе, юйню башында бурула-бурула, 30 минутну ичинде асыры мийикге чыкъгъандан кёрюнмей къалыб, кёзден ташаядыла. Ала 7-8 сагъатны кёкде туруб, ызларына алай къайтадыла. Бир кере силкинселе, таууш этдириб онгуна-солуна 6-8 кере буруладыла.

Юй башындан ингирде учсала, сау кечени кёкде ойнаб туруб, ызларына эртденбла къонадыла. Къарачайалан кёгюрчюнле алай кючлюдюле. Къагъыт элтиучю омакълары да бардыла. Адам алагъа къараб турса, джан тамырлары, рахат болуб джангы кюч алады.

Алай бла бизни къарачайалан кёгюрчюнле адамны джюрегин къууанчлагъа ачыб, аны саулугъун бегитирге себеб боладыла. Ол ашхы къанатлыла да халкъыбызны накъут-налмаз хазнасыны бир кесегидиле.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

2017 дж. июнну 8 "КЪАРАЧАЙ"
Редакцияны почтасындан

Багъалы редакция!

Мен комсомолну, партияны джоругъу бла ёсген адамма. Ол фикирле оюлдула. «Аллах джокъду!» – деб къычырыучу бир къауумла да башларын диннге атдыла. Алагъа да огъайым джокъду, алай а партияны заманында, «Аллах джокъду!» деучюле, аракъы ичиучюле, хауле джюрюучюле, урлаучула, адам хакъны ашаучула бюгюнлюкде меничалагъа, «дин тутмайсыз», деб бедиш этерге кюрешедиле. Мени сартын, мен партияны заманында да: «Аллах джокъду!» - деб къычырмагъанма, аракъы ичмегенме, урламагъанма, адам хакъны ашамагъанма. Гюнах эсе, джангыз бир гюнахым – меннге уллу кёллюлюк этмеген ариу тиширыулагъа, мадаргъа кёре, ариу айтыр керекли къалмагъанма.

Таза диннге таза берилген адамланы сыйларын бек кёреме, сукъланнган да этеме алагъа. Алай а, дин тутайым деб тебрегенлей, башыма бир кёб соруула келедиле да, алагъа джууаб табалмасам, тохтайма да къалама. Бир къауум афендиле, имамла ауаз берселе, аланы айтханларын джюрегим алыргъа унамайды. Ма былай кесиме ушашла не сагъыш этедиле? Менича аккыллы бола келиб, таза диннге къайтхан адамла бар эселе, къалай къайтханларын меннге да бир юретселе деб, тилекчиме. Дагъыда бир тилерим, кесини фикирлерин, таурухланы айтханча айтмай, илмугъа джууугъуракъ келишдириб ангылатса бек разы боллукъ эдим.

Салам бла,
БАЙЧОРАЛАНЫ Ахмат.

АЛЛАХНЫ БАРЛЫГЪЫ, БИРЛИГИ ДА ХАКЪДЫ
(Байчораланы Ахмат бла ушакъ)

Аллахны барлыгъына, бирлигине (таурухха ийнаныб къалгъан сабийча тюл, джамагъатдан кёзбау сый алыргъа излеб тюл, ачхахызен къоллу болургъа излеб тюл) керти фатауаларым болгъаны ючюн ийнанама. Къысхасыча айтыргъа, Аллахха керти ийнаннганыма шагъатлыкъ этген (окъуб билген, кесим сагъыш этиб джетген) оюмларымы айтыргъа излейме. Дюллю-дунияланы, аламланы, джулдузланы, биз джашагъан джерни, тенгизлени, тауланы, тереклени, хансланы, джаныуарланы, адамланы, микробланы, молекулаланы, атомланы, ... барлыкълары хакъды. «Бизни кёзюбюз кёрген, къулагъыбыз эшитген, биз сезген затла къайдан чыкъгъандыла, къалай джаратылгъандыла?» – деб сорсакъ а, бу соруугъа не уллу алим да илму кёзден къараб, кескин джууаб береллик тюлдю. Бир-бир алимле: «...Молекулала айлана келдиле да, бир-бирлерине тагъылдыла да, джан кирирча табигъатда керекли затла бир-бирлерине джалгъашхан аллай бир таблыкъ болду да (необходимые условия, катализатор), алагъа джан кирди да, ала микробла болдула да, микробладан да ёсюмле, джаныуарла, адамла джаратылдыла», – дерге боллукъдула. Астрофизиклени бир къауумлары айтыудан, дуния къуралгъанлы 15 миллиард джыл болады. Алай эсе, ол 15 миллиард джылны ичинде, «таблыкъ болуб» кеси аллына бир самолёт къой эсе, самолётну бир чархы да нек къуралмагъанды? Алай эсе уа, атомла, молекулала, ёсюмле, джаныуарла, адамла, джулдузла, аламла кескин джорукъгъа, законнга бойсунуб къураладыла. Ол джорукъланы ахырсыз, чексиз ангысы болгъан бир зат къураргъа керек болады. Ол кескин джорукъланы къурагъанны атына хар динде бирер тюрлю айта болурла, биз билген аты уа Аллахды!

Айтханыбызны фатауасы деменгили болур ючюн тюшюндюрюр юлгюле келтирейик.

Башында айтханыбызча бу дуния къуралгъанлы 15 миллиард джыл болады. Алимле айтыудан, Уллу атылыу (Большой взрыв) болгъандан сора, ол атылгъан джерни ортасындан хар не зат да узакъдан узакъ кете, кенгере баргъанды. Ма алай бла эм азы бла 50 миллиард алам (галактика) къуралгъанды. Биз билгенден, атылыу болса, оюлуу, сыныу, чачылыу, къатышыу (хаос) болады. Уллу атылыудан сора уа, ол узая баргъан затла кеслери алларына узая бармайдыла, къайдан эсе да бир тартыуукъ кюч чыгъыб (гравитация, электромагнит кюч) ол кючню джоругъу узая баргъанланы бир-бири бла байламлы этгенди. Ол тартыуукъ кюч болгъанындан эсе не азчыкъ да къарыусуз, не азчыкъ да кючлю болса, дуния къатышырыкъ эди да, аламла да, джулдузла да, адамла да джаратыллыкъ тюл эдиле дунияда. Ма аны юсюнден уллу ингилиз астроном Бернард Ловелл: «Если бы вселенная расширялась на одну триллионную быстрее, то к настоящему времени во вселенной исчезла бы вся материя... А если бы расширение происходило на одну триллионную медленнее, то уже приблизительно в первый миллиард лет существования вселенной, гравитационные силы заставили бы её сжаться», – дегенди.

Уллу атылыудан сора къуралгъан эсе бизни дюллюдуния, башха джерге тюл, тамам да ол атылыу боллукъ джерге нек джыйылгъанды ол уллу кюч (энергия)? 15 миллиард джылны мындан алгъа, «бир джылда», «бир айда», «бир кюнде», «бир сагъатда», «бир минутда», «бир секундда» нек болду Уллу атылыу? Не аз да башха заманда, башха джерде болса ол атылыу, бюгюннгю дюллю-дуния, биз билгенча, былай боллукъ тюл эди. Дюллю-дунияны чексиз фахмусу болгъан алим къурагъанды. Ол Аллахды!

Энди, асыры уллу оюмла бла башыбызны къатышдырмайыкъ да дюллю-дуниядан кесибизни аламгъа (галактикагъа) - Къой джолгъа - къайтайыкъ. Бизни Джерибиз Къой джолну къыйыр сюреминдеди. Къой джолну ортасында болса, Джерни Къара джелмаууз («Чёрная дыра») джутуб къоярыкъ эди. Къой джолну бек къыйырында болсакъ а, керекли химия элементле джетишмегенлери амалтын бизни Кюн тийре («Солнечная система») боллукъ тюл эди. Кюн тийреси болмаса уа, бизни Джер да боллукъ тюл эди.

Кюн тийресинде Джер да «Чексиз уллу фахмусу болгъан алим - Аллах» къурагъан кескин джорукълагъа сыйынады. Сёз ючюн, Джер Кюнню тёгерегине айлана бир сагъатха 107 минг километр къызыулукъ бла учуб барады. Бир сагъатха 108 минг километр къызыулукъ бла барса, Джер Кюнден узайыб кетиб, бузлаб къаллыкъ эди. Бир сагъатха 106 минг километр къызыулукъ бла барса уа, Кюнню тартыуукъ кючю (притяжение, гравитация) Джерни кесине тартыб, кюйдюрюб къоярыкъ эди. Джер бузлаб не уа кюйюб къалса уа, биз да боллукъ тюл эдик. Къысхасыча айтыргъа, (ортача санагъанда) Джер бла Кюнню аралары 149,6 миллион километр болгъаны да, Джерден Айгъа дери 384467 километр болгъаны да, башха джулдузланы араларында узакълыкъ-джууукълукъ кереклисича болгъаны да; Джерни «джамбашлыгъы» 23,44 градус болгъаны да; Джерни юсюнде тенгизле 71 процент, къобанла, кёлле 2 процент, чыранла, мырдыла 2 процент, къургъакъ топуракъ 25 процент болгъаны да; хауада азотну 78, 9 процент, кислородну 20,95 процент, двуокись углероданы 0,3 процент болгъанлары да, тамам эсеблениб, джерде джаны болгъан затла джашау эталырча алай къуралгъандыла. Ол эсебле да кеслери алларына болмагъандыла. Аланы этген эм уллу алим Аллахды.

Хы, «бу башында айтылгъан затланы джанлары джокъду да, кеслери алларына бола барадыла» десин, бир ийнамсыз. Алай эсе, джанлары болгъанлагъа кёчейик. Мыйылары болуб, ангылары, акъыллары болмагъанланы юслеринден огъуна бир айтайыкъ.

Сёз ючюн, 500 чакълы тюрлю электро чабакъны ток чыгъаргъан «батареялары» барды. Чайкала, бакланла, альбатросла эмда бир къауум башха къанатлыла тенгизни тузлу, уулу сууун ичиб, керекли таза сууну ичлеринде къоюб, уулу тузланы тышларына чыгъарадыла. Къачда къыбылагъа учхан, джаз ызларына къайтхан къанатлыланы башларында компасча бир затлары барды. 100 метрден эсе мийик ёсген терекле тамырлары бла джерден сууну тартыб, баш булчукъларына дери чыгъарадыла. Табигъатда бу айтылгъан затлача сейирлик затла бек кёбдюле. Ала кеслери алларына болмагъандыла алай. Аланы джашарча этген эм уллу алим Аллахды.

Алагъа да, «джаныуарла джашар ючюн, миллион джылланы ичлеринде табигъатха кёре келише баргъандыла», дерик ийнамсызла да болурла? Ол да алай огъуна болсун. Ангы деген затха, акъыл деген затха уа не дерге боллукъду?

Немца акъылман, философ Иммануил Кант: «Всем людям свойственно нравственное чувство. Поскольку это чувство не всегда побуждает человека к поступкам, приносящим земную пользу, следовательно должно существовать некоторое основание, некоторая мотивация нравственного поведения, лежащая вне этого мира», – дегенди. Аны магъанасы – адам баласы ашагъандан, джукълагъандан, кийиннгенден, бир тыгъырыкъ ишлегенден, дуниягъа сабийле джарата билгенден сора да, тинин тамам этерге, джанын гюнахсыз этерге тырмашады. Аллай тырмашыуну туудургъан адамны акъылыды. Акъылны кесин кёзюнг бла кёрелмейсе, къолунг бла туталмайса. Акъылны этген ишлерин кёресе, къолунг бла туталаса. Ма аллайын, Аллахны кесин кёрелмесек да, этген ишлерин кёребиз, къолубуз бла туталабыз. Сора, дюллю-дунияны барлыгъын кёрюрге кёзле берген, сёзню эшитирге къулакъла берген, сюе билирге сезим берген, кесибизни дунияда барлыгъыбызны билирге ангы берген, ол Аллахды демей, башха не айтыр къарыуубуз барды.

Къысхасыча айтыргъа, Ахмат, алкъын дин джаны бла мен да сенден къолай тюлме. Алай болса да, къолуна сауут-саба алыб, не уа ачы сёзю бла адамланы ачытмагъан, политикагъа къатышмагъан таза муслиманлы болур ючюн, биринчи Аллахны барлыгъына, бирлигине ийнаныргъа керекбиз деб келеди кёлюме. Мен джазаргъа кюрешген затла сени бир кесек тюшюндюрселе, джюрегинге себеб болсала, мен бек къууанныкъ эдим. Аллах экибизни да, бизничаланы да рахатлыкъны, сабырлыкъны, адамлыкъны таза динни джолунда барырча тюз джолгъа салсын, деб тилейме.

МУХАММАТЛАНЫ Алибек.

2017 дж. июнну 8 "КЪАРАЧАЙ"
Узакъ ёмюрлюле
КЪАРАЧАЙДА КЁБ ДЖАШАГЪАНЛА

Кёб болмай алимле Индияда Хунза тюзледе джашагъан гитче миллетни табхандыла. Ала джашагъан джерге «Джандет мюйюш» дейдиле. Хунзаны миллети орта тергеу бла 110-120 джылны джашайды. Ёлюб дуниядан кетгинчи, анда адамла хазна аурумайдыла, джюз джылларында да джаш кёрюнедиле, деб айтыу джюрюйдю. Миссионерлени бири Хунзада больница ачханды да, кюнле, айла озсала да, бир адам ауруб больницагъа келмегени, аны уллу сейирсиндиргенди. Бу миллетни адамлары асламысына кёгет, къой эт, бышлакъ, шаптал ашайдыла. Шапталла бишгинчи, кюнде бир кере, кебген шапталладан суусун этиб ичедиле.Тиширыулары 100 джылларында да сабий табадыла.

Биз барыбыз да билиб, 80-90 джыл джашагъанлагъа «долгожителле» деб сёлешиучендиле. Азербайджанда, Гюрджюде, Дагъыстанда, Къытайда джюзден атлагъанланы саны башха джерледен кёбдю. Дунияда адамлары 45 джылдан ары джашамагъан миллетле да тюбейдиле. Къарачайлыла уа къалайдыла? Анга да къарайыкъ.

Мен соруб, кесим кёрюб да билгенден, кёб джашагъанла болгъандыла, энтда бардыла. Сёз ючюн, Джазлыкъ элден Батчаланы Дебош 147 джыл, Къумуш элден Батчаланы Гилястан 104 джыл, Эски Джёгетейден Бостанланы (Батчаланы) Асият 116 джыл, Къумуш элден Байрамукъланы Хабий 103 джыл, дууутчула Къочхарланы Чорна 116 джыл, Кипкеланы Ислам 138 джыл, аны къарнашы Таулу 128 джыл, Кипкеланы Шогъайыб 111 джыл, Кипкеланы Айса 124 джыл, Эрикгенланы Хаджибий 121 джыл, Сылпагъарланы Дебош 138 джыл, Къызыл Октябрь элден Кипкеланы Ибрахим джюзден аслам, эгечи Муджат джюзге джууукъ джыл, Кипкеланы Мухаммат 116 джыл, Батчаланы Балбу 110 джыл джашагъандыла. Морх элден мени анама джууукъ джетген Хубийланы Абидат джюзден атлагъанды. Энтда кесини юй джумушун тындыра, белин бюкмегенлей айланады, кёб туудукълу юйюрюне оноу эталады. Къартджуртдан Сарыланы Азрет 103 джыл, Мелекъайланы Бедра да аллай бир, Къызыл Къарачайдан Кипкеланы Узеир 125 джыл, Дотдуланы Узеир 126 джыл, Къочхарланы Къасбот 132 джыл, Огъары Тебердиден Къумукъланы Шогъайыб 99 джыл, аны къызы Зубайда 90 джыл, Тёбен Тебердиден Текеланы Сапрахан да аныча, Очакъланы Джубрай 100 джылдан аслам, Бирликден Хасанланы Бутдукъ 90 джылдан аслам джашагъандыла. Учкуландан Байчораланы Мусса 128 джыл, Байчораланы Таусолтан 124 джыл, Байчораланы Джандар 116 джыл, Къарачай шахардан Эбзеланы СеитАхмат 100-ден аслам, Архыздан Эбзеланы КъумукъАлий 128 джыл, Мирный элден Къочхарланы Джагъафар 104 джыл, Ташкёпюрден Акъбайланы Хурай бла Ёзденланы Кюмсер джюзден аслам джыл, Хумара элден Тотуркъулланы Халит 91 джыл, Къарачай шахардан Орусланы Халит 95 джыл, Байчораланы Исмаил 95 джылдан аслам джашагъандыла.

Мен иги таныгъан, 81 джылгъа келген Бедраланы Османны джашы Мурат алкъын ишлеб турады. Ол кёбден бери да сабийлени самолётла, планерле этерге юретеди. Джашауунда больницада бир-эки кере джатханды. «Мен алтмыш джылдан кёб джашамагъанчама. Къартлыкъ келгенди деб да ангылаялмайма», - деученди кеси да.

ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.

2017 дж. июнну 15 "Къарачай"
Тарих
ТАТАРКЪАН

Суратны ХАБИЧЛАНЫ
Магомет салгъанды.

Бурун заманлада хоншу миллетледе бир-бирине чабыуул этиб, адамларын, малларын сюрген, рысхыларын тонагъан зорлукъ ишле кёб болгъандыла. Къарачайда джортууулгъа барыу, кёнчекликге барыу-зат дегенча джумушакъ айтхандыла ол зорлукъ ишлеге. Къарачайны чёрчек джашлары хоншу миллетлени эллерине джортууулгъа, кёнчекликге да баргъандыла, хоншу миллетни чёрчеклери бизге да келгендиле. Бу аман ишлени эртдеден келгенлерине нарт эпосну бир-бир джырлары да шагъатлыкъ этедиле. Хар заманда да ол чабыуул этгенле – аманлагъа, эллерин, джерлерин аладан къоруулагъанла да игилеге, джигитлеге саналгъандыла.

Дунияда хар бир халкъдача, Къарачайда да джигитлик этген джашлагъа уллу багъа берилгенди. Джырчыла да джигитлеге атаб, джырла этиб, аланы атларын халкъны эсинде ёлюмсюз этгендиле.

Татаркъан бизни халкъны тарихинде эм уллу джигитлик этген уланланы бириди.

Къарачай эллени эркишилери биченнге, къошлагъа кетер заманны мараб, элде сауут тутар эркиши къалмагъан кёзюуде джортууул этгендиле джаула. Ма алай бла бир джолда къызылбекле Дууут элни тиширыуларын, сабийлерин, къартларын джесирге сюрюб тебрегендиле.

Ол хапарны эшитген Татаркъан, кесича джигит джашладан бир бёлекни къураб, джауланы ызларындан сюргенди. Айтыугъа кёре, Татаркъанны аскер бёлеги, ашыгъыш джыйылгъаны амалтын, къуру 6-7 джашдан къуралгъанды. Къызылбекле уа бизникиледен эсе талай къатха кёб болгъандыла. Татаркъанны бёлеги Схауат сыртында джау аскерни ызындан къысха тюшгенди. Ачыкъ чабыуул этгенден магъана болмазлыгъын ангылагъан Татаркъан тенглери бла кече чабыуул этерге оноу этгендиле.

Ма алай бла, кече джукълаб тургъан къызылбеклени кёбюсюн боюнларындан къазыкъла бла басыб, буууб ёлтюргендиле дейдиле бирле. Джырлада айтылгъаннга кёре уа, шкокладан атыб ургъанча ангылашынады. Бюгюнлюкде аны тюзюн киши да айталлыкъ болмаз. Ким биледи, джау аскерчилени ичлеринде бойну бууулгъан да, бычакъ бла урулгъан да, шкокну огъундан ёлгенле да болгъан болурла?

Къысхасыча айтханда, Татаркъан бир талай адамны джесирликден азат эте, саулай халкъын ёмюр бедишден, учузлукъдан къутхаргъанды. Татаркъанны джигитлигин, тулпарлыгъын билгенден ары, «ол ким болгъанды, не заманда джашагъанды?» деб сорсакъ, джууаб табхан къыйыныракъ болады. Аллахды билген, Татаркъан XVIII-чи ёмюрню экинчи джарымында джашагъан болур деб келеди кёлюме. Бюгюнлюкде Татаркъанны тукъумун бирер тюрлю айтханла да бардыла. Халкъны кёбюсю Татаркъан Багъатырладан болгъанды дейдиле. Татаркъаннга аталгъан джырны бир вариантында «Батда улу батыр Татаркъан» деб джырланады. Джырны малкъар вариантында «Ботта улу» дейдиле. «Бота улу» деген малкъар вариант да кесича къалсын... Бизни кёлюбюзге келгенден «Батда улу» деб, Татаркъанны атасыны аты Батда болуб аны ючюн алай айтхан болурла. Сёз ючюн, мени атамы аты Мухаммат эди. Атамы атыны аллына аны атасыны атын да къошуб, Томпа улу Мухаммат деучен эдиле элде.

Татаркъанны анасыны тукъуму Сылпагъарладан болгъанды деген хапар да аслам джюрюученди халкъда. Алай да болур. Джазылыб къалгъан керти документ болмаса, былай деб айтыб къойгъан бек къыйынды. Мени сартын, мен Татаркъанны ата тукъуму Багъатырладанды, ана тукъуму уа Сылпагъарладанды деген айтыугъа ийнанама. Нек дегенде, мени къарт атам Томпа да (1895 - 1982 дждж.) алай айтыучан эди. Татаркъанны тукъуму кимледен болгъанындан эсе, миллетибизге аны къарачайлы болгъаны бек багъалыды. Нек? Татаркъан бир талай ахлусун джесирликден азат эте, саулай къарачай халкъын ёмюр бедишден, учузлукъдан къутхаргъанды. Алай эсе уа Татаркъан къуру Багъатырладан не уа Сылпагъарланы къыздан туугъан болуб къалмай, саулай къарачай-малкъар халкъыбызны джашыды! Саулай халкъны джашы болгъанны аты уа ёлюмсюз болады. Ма аны ючюн джырлайдыла Къарачайда, Малкъарда да Татаркъаннга аталгъан джырланы. Мени сартын, бу джырла бюгюнлюкде бизни тарихибизни иги билирге, джигитлерибизге ушаргъа, озгъан заманланы «кийик» шартларындан дерс алмазгъа, бюгюннгю хоншу миллетлеге дертли болмай, шохлукъда, рахатлыкъда джашаргъа юретедиле. Алай эсе, Минги Тауну кюн чыкъгъан, кюн батхан джанында да джашагъан къарачай-малкъар (асалан) халкъыбыз, джырлайыкъ джигит Татаркъанны джырын!

МУХАММАТЛАНЫ Алибек


ТАТАРКЪАН
(Къарачайда джырлагъанлары)

Джауумла джауалла тау джалпакълагъа, кёллеге,
Къуугъун келгенди Къарачайда эллеге.
Ныхытны башында сюеледиле юч къурукъ,
Дууут аягъындан чыкъды ачы къуугъун, къычырыкъ,
Бир къауум джетди Къарачайгъа ычхыныб,
Анда болур Батда улу батыр Татаркъан,
Джетишген кюн алады ол керти къан.
Экинчиси Мука улу омакъ Байчагъар,
Къылычындан къызыл-ала къан агъар.
Татаркъан бизден артыкъ не этеди?
Джау кёрсек а аллыбызгъа салабыз,
Джаугъа джетсек, къаныбызны алабыз.
Татаркъанны кюндюз излелле да табмалла,
Эр джигитле джукъламалла, джатмалла.
Иммолат да ёрге-энишге чабады.
Кеси миннген тору аджирни арытады,
Бийлигин сахтиян чарыкъла бла танытды.
Татаркъан а джолоучулукъ алгъанды,
Ох эте, кеч эте экинчи кюн келгенди.
Къарагъанды да элде киши кёрмегенди.
- Анам, джаным, бизни элибиз къайры кетгенди?
- Ишни заманыды, элибиз ишге кетгенди.
- Анам, тюнене къойчу къошда къалгъанем,
Джангур джаууб онгсуз, къолайсыз болгъанем.
Эртденбла сюрюу къобхунчу
Ашыгъыб мен эртде туруб кетгенме,
Бек ач болуб, уллу инджилиб джетгенме.

Бир хазырынг-бузурунг джокъмуду?
- Алгъын ийген къойларынгдан этген эдим къурманлыкъ,
Андан сеннге толу юлюш къойгъанем.
Юч ёзенден юч эгечинг джетдиле,
Ала, джылаб, сеннге алгъыш этдиле,
Юч сюегин ючюсю ашаб кетдиле.
Сеннге къалгъан джаурун бла баш джарты,
Сени ауузунга тийсин деб къойгъанем.
Ашай тур, ол тюлдю ашарыкъны арты.
Ол джаурунну этин сыдырды да юч къабды,
Элни къуугъуннга кетгенин джаурундан таныды.
- Анам, мени иш заманды деб, джубатма,
Къуугъуннга кетген аскерни да узайтма,
Берген сютюнг бла сенден тилейме.
- Къалмазлыкъса, джашым, аны билеме,
Дууут джалпагъын къызылбек аскер алгъанды,
Элибиз да къуугъун этиб къуралгъанды.
Джалпакъ къыллы къалмай ёзеннге да киргенди,
Къатынны-къызны джалан аякъ этдириб сюргенди.
Эмчек ананг бара эди къызгъан ийнекча ёкюре,
Къызылбекле бара элле джесирлеге джекире.
- Анам, бюгече бир джарлы джашчыкъ кёргенем,
Ол джашчыкъгъа чабырларымы бергенем.
Джокъмуду меннге эрик ашагъан чабырлыкъ?
Къалмагъанды энди рахатлыкъ, сабырлыкъ.
Чабырлыкъны ууа, чаба кетгенди,
Эрлай джолда эки чабыр этгенди,
Аскерни Схауат сыртында джетгенди.
Секириб ол эрлай ёрге туруб,
Эки этегин бюрек башындан къайырды,
Бёлек уланны сыртны энишге,

Сютден тойгъан маркъа къозулай, ойнатды,
Джетгени бла къан гыртчыла чайнатды.
Ёте барды да, эркек къузгъунча, къычырды,
Къыркъылгъан къойлагъа джыйын джанлы ычхынды,
Схауатны сууун къызыл къаннга алдырды.
Батда улу батыр Татаркъан,
Арыгъан джашлагъа салды аркъан,
Манс джетмейди батыр Татаркъанны белине,
Ой, бет табдырды Къарачай деген элине.
Батыр Татаркъан алтынлыгъа бетден бетге базады,
Къызылкёнчек улу омакъ Иммолат
Аягъындан черкес атлай асхайды.
Татаркъан алтынлыны бетден бетге атады,
Къызылкёнчек улу аягъындан черкес атлай джатады.
Схауатда ачы барды да, гара джокъ.
Не къарайбыз да Алботланы Зулияда
Бирден сора джара джокъ.


ТАТАРКЪАН
(Малкъарда жырлагъанлары)

Жауунла жауалла тау жалпакълагъа, кёллеге,
Ой, алай да кёллеге.
Къуугъунла келдиле да уллу Къарачайда эллеге,
Ай-тай-та, о-рай-да-ра.
Ныхытла башындан бизге узатдыла юч къурукъ,
Жазлыкъдан, Дууутдан чыкъгъан эди ачы къуугъун, къычырыкъ.
Къарачайгъа, дейди, къызылбек аскер киргенди,
Къатын-къызны ол кюн жалан аякъ этип сюргенди.
Ол кюнледе жигит уланланы жокълайла,
Багъатыр улу жигит Татаркъанны тапмайла.
Излейдиле да Ботта улу батыр Татаркъанны тапмайдыла.
- Ёхтем жигитибиз Татаркъан къайда къалгъанды?
- Татаркъан оракъчылагъа тишлик мал жыя кетгенди.
Быллай кюнде, дейди, Татаркъанны аллыбызгъа салыучу эдик,
Жаугъа жетсе, дейди, жаудан къаныбызны алыучу эди.
Быллай кюнде, дейле, Гилястанны миннген аты бек чабар,
Татаркъан а болгъан жыйын быллай кюнде бек батыр.
Жигит Татаркъан къайтып элге келгенди,
Къарагъанында, бир да элде адам кёрмегенди.
- Анам, анам, - деди, - бизни элибиз къайры кетгенди?
- Ишни кезиуюдю, балам, ала иш ишлерге кетгендиле.
Алгъын ийген къойларынгдан санга къурманлыкъ сойгъанем
Ол къурманлыкъдан, балам, санга толу юлюш къойгъанем.
Юч ёзенден, балам, юч эгечинг келдиле,
Юч сюегин, балам, ала сени юлюшюнгден бёлдюле.
Ала жиляп, балам, санга тилекле этдиле,
Санга къалгъанды, балам, жауурун бла баш жарты.
Ол жауурунну бир сындырды, сора юч къапды,
Элни
. къуугъуннга кетгенин ол жауурундан таныды.
- Анам, Къарачай къайры кетгенди? - деб сорады.
- Къарачай жериндеди, биченнге чыгъар заман болады.
- Анам, Къарачайда сенек, чалгъы къайгъы жокъду,
Къарачай а къайры эсе да къуугъуннга кетгенди.
- Да алай эсе, айтайым: къызылбек аскер Дууутха киргенди,
Андан малны, адамны, сени да эмчек анангы
Къызылбек аскер сюргенди.
- Анам, мен чабырларымы малчылагъа бергенме.
Энди манга чабырлыкъ бер, - дегенди.
Ушкогун бойнуна атып, чабырлыкъны къолуна алып,
Ууа-ууа, чаба-жорта, ол жауну ызындан кетгенди.
Жолда ууа-ууа, эки чабыр этип кийгенди.
Дууут суу бойнуна жыйылып тургъан Къарачайны жетгенди.
Барса, къызылбек аскер кёпюрню атып, къутулуп,
Халкъ да бу жанында не этерге билмей, тыйылып.
Татаркъан жетип, белине манс аркъанла салдырды.
Тёппесинде уа ол жау чыракъла жандырды.
Сора айтды: «Мени башымда жаннган чыракъ ёчюлсе,
Аркъандан тартырсыз.
Ёчюлмесе уа, мен ол джанына ётерме,
Сизни да бир-бир тартып ётдюрюрме».
Татаркъан суудан ётген уланларын жокълайды,
Къызылбек аскер а къутулгъанбыз деп,
Ыран дорбуннга кирип жукълайды.
Аны эмчек анасы уа жукъламай болгъанды.
Татаркъанны, жумарукъча, сызгъыргъан адети болгъанды.
Бара барып, эмчек анасын ыран дорбунда эследи,
Ол да Татаркъаннга аны кёргенин билдирди.
Анасы, чачын тутуп: «Келме, мени чачым кибик,
Кёп аскер барды», - деди.
Татаркъан да, сакъалын кёргюзтюп:
«Ма мени сакъалымы тюклери чакълы
аскерим мени да барды», - деди.
Схауат сууну бойнунда эркек къузгъун къычырды,
Къыркъылгъан къойгъа гажай бёрю ычхынды.
Татаркъан бек къаты уруш этгенди.
Къызылбек аскерни кёбюсюн салам кибик къырып кетгенди.
Халкъын, малын, ол анасын да къутхарды.
Татаркъаным батырлыкъгъа сайланды.
Насыбын къайтарды ол Къарачайны элине,
Унутулмаз ат къойгъанды ол кесини туугъан жерине.

2017 дж. июнну 10
КъЧР-ни 25-джыллыгъына
ДЖИГИТ АСКЕРЧИ, ОЮМЛУ ПОЛИТИК

Къарачай халкъны атын махтау бла айтдыргъан уланлары кёбдюле. Аллай белгили адамланы бириди армияны генералы Семенланы Магометни джашы Владимир.

Ол 1940-чы джыл июнну 8-де Хурзук элде Магометни огъурлу юйюрюнде туугъанды. Мамыр кюнню джылы таякъларыны тюбюнде ойнай, орта школну Джёгетей Аягъында бошагъанды. 1958-чи джылдан башлаб СССР-ни аскер кючлеринде болады. Фахмусун, билимин, кючюн, тирилигин таныта, 1962-чи джыл Баку шахарда баш аскер училищени тауусады. Билимин андан ары ёсдюрюрге излеб, М.В.Фрунзе атлы аскер академиягъа кириб, 1970-чи джыл аны да джетишимли бошайды. Билим «тауну» башына ёрлей, Семен улу 1979чу джыл Аскер Кючлени Баш штабыны К.Е.Ворошилов атлы аскер академиясын окъуб бошайды. Билимини кючюн таныта, алайда да атын иги бла айтдырады.

Аскер къуллугъун ротаны командири болуб башлайды. Аны андан сора батальоннга, полкга командир этедиле. 1975-чи джыл дивизияны штабыны тамадасы болады. Андан ары таулу джашны дивизияны командири этиб саладыла. Ол джууаблы борчун сый бла толтура аскер къуллукъ эте тургъанлай, 1984-чю джыл армияны командири, артхаракъда Забайкал аскер округга башчы этедиле. Бизни ётгюр, таб оюм эте билген джердешибизге 1988-чи джыл генерал-полковник чын бередиле.

1991-чи джыл августну 31-ден СССР-ни джаяу аскерлерини баш командующийи, СССР-ни къоруулау министрини заместители болуб турады. 1989-чу1991-чи джыллада СССР-ни халкъ депутатына сайланнганды. КПСС-ни Ара Комитетини члени болуб да тутхан ишине, къуллугъуна кертилигин танытханды. СССР-ни джаяу аскерлерини бютеу барыны башчысы болуб тургъанды. Къарачайны тюз иннетли уланына 1996-чы джыл июнну 13де Россия Федерацияны Президентини бегими бла армияны генералы деген уллу чын бериледи. Аскерде аны аллай мийик джетишими бютеу къарачай халкъны сыйын кёлтюреди, атын кенгнге белгили этеди. Заман бара, 2004чю джыл аскер къуллукъдан запасха чыгъарадыла.

Кавказны атын махтау бла айтдыргъан армияны генералы Семен улу кёб тюрлю кърал саугъа алгъанды. Аланы арасында Къызыл Байракъны орденлери, «Джуртуна къуллукъ этгени ючюн», «СССР-ни Аскер Кючлеринде Джуртуна къуллукъ этгени ючюн» деген эмда башха медаллары бардыла.

Владимир Магометовични джамагъат-политика ишлерини юслеринден айтсакъ, ала да джетишимлидиле. Ол 1998-чи джыл туугъан джерине, Къарачай-Черкесиягъа, къайтыб, республиканы политика джашаууна тири къошулады. Аны 1999-чу джыл Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы къуллукъгъа сайлайдыла. РФ-ны Федерал Джыйылыууну Федерал Советини къурамына да киреди. Адамла бла тюбеше, аланы инджиулерине къайгъыра, къолундан келгенича болуша, 2003-чю джылны август айына дери ишлейди.

Бусагъатда тыйыншлы солуудады, Москвада джашайды. Къарачай кесини онглу уланларын унутмайды. Адамла Семен улуну бюсюреу бла эсгергенлей турадыла. Мындан ары да халкъыбызны арасында аныча генералларыбыз кёб болсунла.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

2017 дж. июнну 29
Эл мюлк
СЮРЮУЛЕРИ КЁБ БОЛА БАРАДЫЛА

Зеленчук районда «Дженгур» ООО племзавод къуралгъанлы быйыл 17 джыл болады.

Ол заманны ичинде аны кёб баш директору ауушдурулгъанды. Бюгюнлюкде анга башчылыкъ ЧОМАЛАНЫ Абдулланы джашы Борисбий этеди. Ол Москва шахарда халкъла арасы келишиу институтну бошагъандан сора Къарачай районда кёб джууаблы къуллукъда ишлегенди. Къайда ишлесе да, атын иги бла айтдырыб тургъанды. «Къарачайны» корреспонденти КЪОБАНЛАНЫ Махмут, «Дженгур» ООО племзаводну баш директору Чома улугъа тюбеб, мюлкню ишини юсюнден хапар соргъанды.

- Мен усталыгъым бла эл мюлкчю тюлме, - дейди Чома улу. – Алай болса да Ташкёпюрде уллу юйдегиде ёсгенме да джерчиликден, малчылыкъдан да хапарлыма. Совет Союзну джылларында Къарачай районда «Къобан Башы» совхоз бар эди да, анда атам малчы болуб ишлей эди. Сабий заманымда, къошха барыб, атха миниб, къой сюрюуню кютюб айланыучан эдим. «Дженгур» ООО племзаводда 2016-чы джылдан бери баш директор болуб ишлейме. Мен бу мюлкден кёбден бери хапарлыма: аны иеси мюлкге башчылыкъ эт, дегенинде огъай деялмадым.

Мюлкню зоотехниги Абдуллаланы Рашид, къочхарлагъа къарагъан Хасанланы Махмут, плем ишлени бардыргъан Ижаланы Батыр.

Не зат мюлкдю бу? Биринчи къуралгъан джылындан башлаб, ол къарачай тукъумлу асыулу къойланы ёсдюреди. Къарачай тукъумлу атлача, къойларыбыз да къуруй тебрегенлеринде, мюлкню иеси ата-бабаларыбыз чыгъаргъан малланы сакъларгъа излеб, джер-джерге айланыб, асыулу тукъумлу малланы джыйыб, бир-эки сюрюу къурагъан эди.

- Племзавод къуралгъанлы 17 джыл болуб барады, ал джыллада 1-2 минг къой болгъан эсе, бусагъатда аланы саны къаллай бирди?

- Бютеулей да 56000 ууакъ аякълы малыбыз барды. Ол сандан 22502-си ана къойладыла. Къалгъанлары токълула, къозула бла къочхарладыла. Хар къошда 900-1000 къой саналады. Къошланы саны уа 30-гъа джетеди. Къочхарла да 2000-диле. Бара баргъан заманда ана къойланы санын 25000-ден атлатырыкъбыз. Ол сандан эртде огъуна атлатырыкъ эдик, бауларыбыз, джайлыкъларыбыз эркин болсала. Бу арт джыллада эски бауланы къоратыб, джангы баула ишлегенбиз. Ортакъгъа алыб тургъан бауларыбыз да бардыла. 50 чакълы бир джарагъан бауубуз болса, малны санын бюгюнден эсе иги кесекге аслам этерикбиз.

- Къойчуларыгъыз джетишемидиле?

- Биз къойчуларыбызгъа бир да иги болумла къурагъанбыз. Джашагъан мекямлары джылыды, къойла тургъан баула бюгюннгю заманны излемине кёре ишленнгендиле. Малланы ашлары, суулары къатларындадыла. Мен мюлкге башчылыкъ этгенли джыл болады. Ол заманны ичине ишден бир киши да кетмегенди. Меннге дери ишлегенле бусагъатда да ишлейдиле. Биз аланы бир зат бла да инджитмейбиз. Айлыкъларын заманында беребиз. Ишге алырыбызны излеб кёбле келедиле. Алай а бош орнубуз

«Дженгур» ООО племзаводну баш директору Чомаланы Борисбий.

болмагъаны амалтын кишини алалмайбыз. Асламысына бизде юйдегилери бла ишлейдиле.

- Иш хакъларын ачха бламы огъесе малла бламы тёлейсиз?

- Ачха бла да, малла бла да тёлейбиз. Ачха алыргъа излемегенлеге къозула бла тёлейбиз. Сёз ючюн, сюрюуде 1000 ана къой бар эсе, къойчу бригада мюлкге 500 къозу берирге керекди. Къалгъаны - 400-450 къозу – бригаданы кесине къалады. Къозуланы къойчулагъа аналарындан айырыб бошасакъ беребиз. Ол кёзюуге хар къозу орта тергеу бла 20-25 килограмм чегеди. Аллай бир чекген къозуну багъасы уа 2500-3000 сом болуб кетеди.

Ишни къоюб кетгинчи къойчула бир малны да чарпытмазгъа керекдиле. Мюлк алагъа 1000 къой берген эсе, ишден кете тебреселе аллай бир мал берирге керекдиле. Къойчула бла келишиуге кёре, ала энчи малларын сюрюуде къаллай бир сюйселе, аллай бир тутаргъа боллукъдула. Мюлкню малы чарпыды эсе, аны орнуна кесини малын салыргъа керекди тамада къойчу. Алай этгенибиз малны санын сакъларгъа уллу болушлукъ этеди.

Джайлыкъларыбыз, биченликлерибиз, сабанларыбыз азлыкъ этедиле. Аны амалтын бизни къошларыбыз Къарачай, Гитче Къарачай, Уруп районлада, Ставрополь крайда да орналгъандыла. Къабарты-Малкъарда да талай къошубуз барды. Кесибизге кереклисича бир биченлик, мюрзеу хазырлаялмайбыз. Хазырларыкъ эдик, джерлерибиз эркин болсала. Джетмеген биченни, мюрзеуню сатыб алабыз.

- Алчыларыгъызны атларын айтсанг.

- Абайханланы Казбекден башлайым. Ол юйдегиси бла ишлейди. Сынамлы къойчуду. Аны сюрюуюнде 1000 къой барды. Джыл сайын хар 100 къойдан 97-98 къозу алыб турады. Батрукъланы Шамил, Ижаланы Баталбий, Ёзденланы Борис, Тебуланы Борис дагъыда башха къойчу бригадала, башында айтханымча, 1000 къойдан

Астраханда кёрмючде болгъан къочхарла.

950-970 къозу айырадыла.

- Къарачай тукъумлу къойла эгизле табамыдыла?

- Мен билиб, мен эшитиб, къарачай тукъумлу къойланы арасында эгизле табханла джокъну орнундадыла. Анда-санда 100 къойну ичинде бир къой таба болур эгизле. Бизни мюлкде уа аллай зат эсленмегенди. Бизни къойчуларыбыз малланы бир зат бла керекли этмейдиле. Биченлери, мюрзеулери эркинди. Малла джазгъа не заманда да хайт деген этлери бла чыгъадыла. Аланы арасында да эгизле табхан джокъду.

Къарачай тукъумлу къойла «кийик» малладыла. Белгилисича, кийик мал эгизле табаргъа ёч тюлдю. Табса да, балаларын асыраяллыкъ тюлдю.

Башында айтхан эдим, 2000 асыулу тукъумлу къочхарыбыз барды, деб. Къочхарлагъа Хасанланы Махмут къарнашы Исмаил бла бирге къарайды. Быйыл Астраханда болгъан эди кёрмюч. Анга къралыбызны кёб джерлеринден баргъан эдиле тюрлю-тюрлю тукъумлу къочхарла бла къойла. Хасанланы Махмутну сюрюуюнден талай къочхар элтген эдик да, ючюнчю орунну алыб къайтдыкъ. Биринчи орунну алгъаныбыз да болгъанды.

- Къарачай тукъумлу къойладан сора башха мал тутамысыз?

- Якларыбыз да бардыла. Бюгюнлюкде аланы саны 830-гъа джетиб турады. Ма ол сандан 318-и талай кере тёлю берген малладыла. Якланы эркеклерин, ёсюб, уллу малла болсала, сатабыз. Тиши таначыкъланы уа сюрюуде къоябыз. Келир джыллада тууар малла да къураргъа деб турабыз.

- Сабанларыгъыз аз болсала да, джерчилик санагъат бла да кюрешесиз. Не зат ёсдюресиз?

- Джыл сайын биз 200 гектарда кюзлюк арпа, 200 гектарда мюрзеулюк нартюх ёсдюребиз. Быйылгъа дери 100 гектарда гардош ёсдюрюб туруучан эдик. Аны багъасы чыкъмагъанында, 20 гектаргъа салыб къойгъанбыз. Арпа бла нартюхню маллагъа беребиз.

Мюлкде талай механизатор барды. Къаракетланы Борис, Джанкёзланы Хасан, Кипкеланы Мусса, Къочхарланы Алим бютеу сабан ишлерин кеслери бардырадыла: джер сюредиле, урлукъ атадыла, битим джыядыла. Техникабыз игиди.

Башында айтханымча, къошларыбызны саны 30гъа джетеди. Хар къошда 3шер адам ишлейди. Алай бла бизни мюлк 100-ден аслам адамны иш бла баджарыб турады. Тууар малланы къурасакъ а, ишлеген адамланы саны андан да кёб боллукъду.

2017 дж. июнну 29 "КЪАРАЧАЙ"
Афганчыла
ХУРЗУКНУ ХУРМЕТЛИ ЭЛЧИСИ

Гогуйланы Махаметни джашы Казбек аскер борчун берирге 1980-чы джыл Къарачай районну Хурзук элинден чакъырылгъанды. Ставрополда аскерчилени джыйгъан пунктда 2-3 кюнню тургъандан сора аны Ашхабадха ашыргъандыла. Алайда 6 айны аскерчилик усталыкъгъа окъутхандыла.

Кеси хапар айтхандан, аны элде къара иш бла чыныкъгъаны ол къазауатда тюрлю-тюрлю къыйын хыйсаблагъа тюшген сагъатда анга кюч-къарыу эмда ол болумдан сау-эсен чыгъаргъа къарыу бериб тургъанды. Киши джуртда не къыйын болумгъа тюшсе да, атасыны, анасыны хаман тёзюмлюлюкге юретгенлери аны эсинден кетмегенлей, кесине да дагъан болгъанлай баргъандыла.

Казбекни аскер усталыкъгъа юретиб бошагъандан сора Афганистаннга ашыргъандыла. Ол биринчи айлада юйюне чырт хапар билдирмей тургъанды. Ол кёзюуде ары тюшген совет аскерчиле, хазна къалмай, алай этиб тургъандыла. Ол Къундуз шахарны гарнизонуна артиллерия полкга тюшгенди. Аны биринчи айлада огъуна аскер башчыла билимин, таукеллигин, болумун кёрюб, тахса бёлюмге командир этгендиле. Ол башха аскерчиле бла бирге гарнизондан бир джанында «Северный городок» деген дивизионну моджахедлени чабыуулларындан сакълагъанды. Афганистанны къазауат баргъан башха джерлерине адам джетмесе, аны ары да ашыргъанлай тургъандыла. Алайды да, ол хар тахса джумуш бла баргъаны сайын башындан берилген буйрукъну толусу бла толтуруб, сау-эсен къайтыб тургъанды.

Афганчыланы къайсы бирине да ол джыллада аскер къуллукъларыны юсюнден хапар айтдыргъан бек къыйынды. Аланы хар бирини джюрегинде афган къазауат кесича бир ыз къойгъанды. Аланы джашауларында бюгюнлюкде да сау болмай тургъан джаралары болгъанларына сёз да джокъду. Афганчыланы ол кёзюуде джазыулары барысыны да бирча болса да, аланы хар бирини хапары, насыбы да бирер башха тюрлюдю. Гогуй улу къазауатны юсюнден хапар айтыргъа сюймесе да, тилегенимде бизни газет окъуучуларыбызгъа хапар айтды.

- Энди арадан талай джыл да ётгенди, алай болса да кёб зат бюгюн да эсимден кетмейди. Ол огъай эсенг, тюшюме келгенлей турадыла. Артыкъсыз да бек ол джыллада биргеме болгъан, анда джанларын берген аскерчи тенглерим. Анда кёб миллетни келечиси бла джолукъгъан эдим. Барыбыз да бир-бирибизге туугъан къарнашлача болгъан эдик. Бюгюнлюкде да сау къалгъан къауумубуз, Аллахха шукур, шохлукъ джюрютебиз, къарнашлыкъны бек тутабыз. Анда буйрукъ бла тахса джумушха чыкъсакъ, не джашырыу, бек къыйын хыйсаблагъа тюше эдик.

Бир джолда уа буйрукъ болуб, тахса джумуш бла чыкъгъаныкъда беш айны юсюбюзден кийимибиз тешилмей, шинеллерибизде джукъларгъа кюреше эдик, джукъларгъа да бек къоркъуулу эди. Ол огъай эсенг ичерге сууубуз да дыккы эди, аш биширген сауутларыбызны джууаргъа да суу джокъ эди. Алай бла беш айны ичинде уруш этген эдик. Не къоркъуулу болумгъа тюшсек да, ол кёзюуде къоркъакълыкъ тас болуб къала эди, нек десенг, къазауатда къызбайлыкъ аскерчиге эм уллу къыйынлыкъ болгъанын окъугъан сагъатыбызда огъуна сингдирген эдиле. Эм алгъа борчуму бир толтуралсам дегенден башха, - деб хапар айтады Казбек. - Бир джолда аллай джумушланы биринде таугъа ашырдыла. Бизден бир километр бла джарым узакълыкъда болур эди, бизни аскерчиле засадагъа тюшгендиле деб бизге рация бла хапар билдирген эдиле. Сора чыны бла менден тамадагъа: «Терк алагъа болушлукъ этсек керекди, полкга рация бла айт да буйрукъ ал, ротадан бошаргъа тебрегендиле моджахедле», дедим. Алай а ол меннге: «Башындан буйрукъ болмаса джокъду эркинлигим, сеннге да буйрукъ берирге», деди. Сора мен алайда хыныракъ да болдум, алай болса аны «хо» этдириб, алайда тауну башындагъылагъа мен аскерчи бёлек бла болушлукъгъа чабдыкъ, душманла бла уруш бардырыб алай бла ротаны ол къоркъуудан чыгъаргъан эдик. Не джашырыу, мени хапарым бютеу аскерчилени ичинде бир уллу джигитни юсюнден айтханча кёб заманны айтылыб тургъан эди. Башындан аскер башчыла да махтау, сый берген эдиле. Урушда хар солдатны джашаууна командир джууаблы болады. Ол себебден кесибизни юйдегибизге къайгъыргъанча, кесибизни аямай, таб оноу этиб, тюз ишлерге керек бола эди, деди Гогуй улу.

Аскер борчун бериб Казбек сау-эсен юйюне 1982-чи джыл къайтханды. Афганистан къазауатда билимин, тирилигин, тёзюмлюлюгюн танытханы ючюн эмда Совет къралны аллында этген антына кертилей къалгъаны ючюн анга талай саугъа эмда Хурмет грамотала бергендиле.

Совет аскерден келгенден сора ол Орджоникидзе шахарда аскер окъуугъа кириб, билимин андан ары ёсдюргенди. Андан сора Казбекни чынын да кёлтюргендиле. Ол лейтенант болуб туугъан элинде орта школгъа устаз болуб ишге джарашханды. Ол школда ОБЖ-дан дерсле бергенли 30 джылгъа джууукъ болады. Кёб джылланы узагъында Казбек къуру дерсден сора да сабийлени ариу халиге, адебге, намысха, Ата джурха сюймекликге юретгенлей, дагъыда кёб тюрлю патриотлукъ ишле бардыргъанлай турады. Хурзук орта школну директору Къарабашланы Фатима да аны юсюнден кёб ариу сёз айтды.

- Казбек къуру бизни школну болуб къалмай, саулай республикабызны сыйлы адамларыны бириди десем джангылмам. Нек десенг, аны болуму бла, билими бла бизни школ арт беш джылны ичинде республиканы школларыны арасында бардырылгъан талай эришиуледе алчы болуб тургъанды. Аны кесин да сабийле бек сюедиле, керти педагогду, ишин толу биледи, аллай устазла бла ишлеген барыбызгъа да сыйды. Ол алагъа къуру ОБЖ дерсни берген устаз болуб къалмай, атача, тенгча да шохлукъ джюрютеди. Аланы араларында аллай керти ышанмакълыкъ барды, таулу кишини керти джюрек джылыуу деген бар эсе, ол Казбекдеди, аны кимден да къызгъанмайды, - деди Къарабашланы Фатима.

Гогуйланы Казбек миллетине халал джумуш этгени эмда хурзукчуланы алларында уллу сыйы болгъаны хакъды. Аны бла байламлы Россияда афганчыланы ветеранларыны КъЧР-де бёлюмюню болушлугъу бла озгъан ыйыкъда Казбекге «Хурзукну хурметли элчиси» деген сыйлы ат берилгенди. Бюгюнлюкде Гогуй улуну юй бийчеси Рада да бу школда медсестра болуб ишлейди. Ала керти юлгюге айтырча эки уланны ёсдюредиле. Алай дегеним, бир джашы школну айырмагъа бошаб, бусагъатда институтда окъуйду, бирси джашы да школда. Гитче джашыны билими уа алтын медалгъа тыйыншлы болгъан дараджагъа чыкъгъанды.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.

2017 дж. июнну 29 "КЪАРАЧАЙ"
Къарачай ийнекле
БАШХАЛАГЪА УШАМАГЪАНЛА

Къарачай халкъ атабабаладан келген ашхы адетлени къатлай, джашау дараджасын иги этер ючюн, табигъатны кёб ашхы заты бла эсебли хайырланнганды. Бурундан къуралгъан къарачай ийнекле да халкъны рысхы байлыгъыны бир кесегидиле.

Россияны Илмула академиясында Миклуха-Маклай атлы этнология бла антропологияны институту 2014-чю джыл «Карачаевцы и Балкарцы» деб китаб чыгъаргъанды. Аны «Живодноводство» деген бёлюмюнде Хурзук элде болгъан хурзук тукъумлу мюйюзсюз ийнекле (гыджайла) айырылыб сютлюле, этлиле, агъачлыла болгъанлары джазылады. Андан сора, Аджилары тукъум къурагъан ийнекле - сарыла, ТемирболатларыКъарчалары тукъум къурагъан ийнекле - сары къулакълыла, Абайхан тукъум къурагъан белгили ийнекле сары-къоланла болгъандыла, деб джазылады.

Джашаууну асламысын малда урунуб ашыргъан, къошда къартланы ушакъларына тынгылаб, кёб ашхы затха юреннген фахмулу адам, 83 джыл толгъан Батчаланы Бекирни джашы Ибрагим мени бла ушагъында къарачай ийнеклени юслеринден айтханнга кёре, аланы тюклерини бояуу талай тюрлю болгъанды. Ибрагим къарачай халкъны Къазахстан бла Орта Азиягъа кёчюргюнчюлерине дери, сабийлигинден колхозда бузоучу болуб ишлегенди. Ол заманда, тюелеча, уллу, тюклери къара, кёксюл, сары къарачай тукъумлу ийнекле болгъандыла. Башха джюрюмегенди, не ючюн десенг, колхозну малы энчиледен къуралгъанды. Адамла колхозгъа членнге ийнекле, арбала, ёгюзле, къаладжюкле, тырнаула бериб кирмеселе, «сен колхозчу тюлсе», деб джер бла, суу бла хайырланыб джашарча мадар бермегендиле. Къарачай ийнекле иссиге, сууукъгъа, ташлы джолда джюрюрге тёзюмлю малладыла. Тоюб ингир ала стауатха барсала, джелинлери асыры уллудан чатларына сыйынмазча болуб тургъандыла. Сютню саууб къайнатхынчы алай къойсала, башы сап-сары къаймакъдан толгъанды. Ол сютден этилген айран да башы алынмагъан бышлакъгъа ушаш сары бетли болгъанды.

Миллетибиз кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора да, къарачай тукъумлу малла болуб тургъандыла. Ол заманда совхоз алагъа эс бёлюб, тукъумну ёсдюрмегенди, малланы тышындан келтириб кюрешгенди. Алай бла асламысы ууакъ-ууакъ джокъ болгъанды. Абайхан тукъумлу малла бюгюннге дери сакъланнгандыла. Сары-къолан уллу ийнеклени кёб адам энчиликде, Союзну заманында уа, совхозла тутхандыла. Сёз ючюн, Красногор совхозну 3-чю бёлюмюнде, Сарытюзню шимал джанында тюзде ишленнген уллу сют комплекси болгъанды. Аны тёрт тууар гурту Абайхан тукъумлу ийнекле эдиле. Ала, сютбашыча, къалын, кёб сют бергендиле. Къартла айтхандан, аланы бек эртделеде Абайханланы Чопанны джашы Исхакъ къурагъанды. Ол тыш къралдан эки тана алыб келиб, аланы ёсдюрюб, къарачай ийнеклеге къошуб, алай къурагъанды. Коммунист партияны заманында ол ийнеклеге «семитал» тукъум, деб къойгъандыла. Ала, уллу сары-къоланла, бурундан келген таза абайхан тукъумлу ийнекледиле. Бусагъатда Къарданикде, Зеленчукде, Къызыл Октябрда бардыла. Эт да, сют да иги берген онглу малладыла. Сууукъгъа, иссиге да бек тёзюмлюдюле. Тикли, джаргамлы, ташлы джерледе тынч айланадыла. Генала бла келген къанлары кючлюдю, дженгил ауруб къалмайдыла, тынч, рахат малладыла.

Бюгюнлюкде абайхан тукъумлу ийнеклерибиз болгъанлары бизни къууандырады. Башха тукъумлу малларыбызны да къайтарыр амалла къуралсала, ашхы иш этиллик эди, аллай мадар да табылыр деб, ышанабыз.

Халал ашын къыйын урунууда табхан берекетли, джигер халкъыбыз, тюзлюкню джулдузун джандырыб, алгъа къарай джашайды.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

2017 дж. июлну 1 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Устала
УЧХАН ДЖУЛДУЗЛАНЫ МАРАУЧУ

Къарачай-Черкес Республикада Псаучье-Дахе элни хазна къалмай барыбыз да билебиз. Черкес тилден «ариу джашау» деб кёчюрюледи.

Эл школну тюненеги устазы бюгюнлюкде кёб джылланы къатлай, сюйген ишинден арымай-талмай, билимин, фахмусун ёсдюрюб сейир мийик дараджагъа чыкъгъанына сёз да джокъду. Мен хапарын айтыргъа излеген адам 79 джылы толгъан астроном, КъЧР-ни махтаулу устазы Кедакоев Газраил Рамазановичди. Аны юсюнден хапар эшитгенимде, шагъырей болургъа деб, тебредим. Псаучье-Дахе элге киргенлей:

- Газраил Кедакоев къалайда джашайды, къайсыды аны юйю,- деб, орамда ойнай тургъан сабийлеге сордум.

- Майна олду, арбазында гитче «межгити» бла, - деб, элни къыйырында мийик тёппеси бла бир сейир ишленнген мекямны узакъдан кёргюздюле. Бизге ол гитче джашчыкъ джууаб берирбермез, къатында андан абаданыракъ сабий аны къабыргъасындан бармагъы бла тюрте: «Ол межгит тюлдю, джулдузлагъа къараучу мекямды», - деб тюзетди.

Газраил 50 джылдан аслам заманны школда математикадан, физикадан, астрономиядан дерсле бериб тургъанды. Аны тышында да ол сюйген ишин тохтатмай, сабийлеге астрономиядан кружокну бардыргъанды. Сабийле аны дерслерин бек сюйгендиле. Сохтала джай солургъа чыкъгъан кёзюуде Газраил аланы биргесине алыб, Тёбен Архызда обсерваториягъа элтгенлей тургъанды. Артда аны школну директору да этгендиле. Пенсиягъа чыкъгъанында да, ол чыгъармачылыкъ джолун кенгертген болмаса, тохтатмай, ишин андан ары бардыргъанды. Алай дегеним, кесини юйюнде Газраил джулдузланы тюрлениулерине къарагъан телескоп салгъанды. Энди ол аны бла кече-кюн демей хайырланнганлай турады, хар джол сайын джангы затлагъа кёз ачханлай барады.

- Бизни юйдеги тогъуз башлы эди. Мен эм тамада джаш болуб ёсгенме. Ол джыллада бек къыйын кёзюу эди, мени атам бла анам окъуу-билим алалмагъанлары амалтын, кеслери хаман бизге «окъугъуз», дегенлей тура эдиле. Ала джашауда билимге уллу магъана бергенлей джашай эдиле. Алай бла биз, сабийлери, барыбыз да билим алгъанбыз, ол билим бла да хайырланнганлай, бирер джерде уруна келгенбиз, - деб хапар айтады Газраил. - Мен гитче заманда, анам базардан «Сказания о Нартах» деб бир китабны алыб келген эди. Сора ингирде барыбыз да от джагъагъа джыйылсакъ, анам бизге: «Бу китабны ичинден бир окъугъуз», деучен эди. Биз да кёзюулеб хапарланы окъусакъ, барыбыз да бек сюйюб тынгылаучан эдик. Мен джашауумда бек кёб китаб окъугъанма, алай болса да тансыкълаб, балсытыб эсимде таймаздан тургъан а нартланы юсюнден хапарладыла. Алада уллу магъана барды. Ол огъай эсенг учхан джулдузланы тинтиуде да нартланы айтыуларына кёб къайтама. Бюгюн да, ненча кере окъуй эсем да ол китабдан эрикмейме, бек сюеме.

- Дагъыда меннге сабийлигимден огъуна бу санагъатха эсими бёлдюрген бир китаб болгъанды. Алтынчы классда окъуй тургъан джылларымда мени къолума белгили орус алимни, Воронцов-Вельяминовну, «Очерки о Вселенной» деген китабы тюшген эди. Мен аны бир бетин къоймай, окъуб чыкъгъан эдим. Ма, андан сора тебредим джулдузлагъа эсим бёлюнюб. Джюрегим бла бек талпый эдим бир телескоп салыб, кесим излегенча джулдузлагъа къараб турурча мадар къураргъа. Арадан бир кесек заман озуб, астроном Михаил Навашин джазгъан «Телескоп астронома-любителя» деген китабны табдым. Ма андан окъуб, юрениб, бу телескопну да алай салгъан эдим, - деди Кедакоев Газраил.

Джулдузланы юсюнден илмуну джолуна кирир ючюн китабладан кесича билим алгъан джетмейди. Алай бла Газраил институтну физика-математика факультетине окъургъа киреди да аны къызыл дипломгъа бошайды. Бюгюнлюкде ол уллу профессионал астроном болалмагъанлыкъгъа, сохталарыны арасында аны джолун тутхан, джашауну кенг, илму джолларында кеслерин танытхан сохталары да аз тюлдюле.

Школда устаз болуб ишлеген джылларында сабийлеге дерсни китабладан окъугъандан сора да кёзлери бла телескопну кёрюб, къоллары бла тутуб хайырланыргъа юренселе, алагъа уллу магъана боллукъ эди деген нюзюр бла Газраил Совет Союзда белгили обсерваториялагъа тилек къагъытла джазыб ийгенлей тургъанды. Сора кёб турмай анга болушлукъ келгенди - Эрмен ССР-ни Илмула академиясыны президенти, профессор Виктор Амбрацумян Газраил ишлеген школгъа бир телескопну саугъа этгенди. Ол 1970-чи джыллада болгъанды. Бу арт он джылны ичинде школ программадан астрономия дерсни къурутханлары амалтын ол телескоп школгъа керек болмай къалгъан эди. Алай бла Газраил аны юйюне келтириб, джарашдырыб, джулдузлагъа эмда кёкде, аламда тюрлениулеге къараргъа сюйгенлеге, кимге да, эшиклерин кенг ачханды.

Кедакоев кеси хапар айтхандан, ол джыллада аны Эрмен Республикада Илмула академиягъа ишге да чакъыргъандыла, алай а ол кесини туугъан элинде сабийлени, бирсилени да аламгъа кёз ачдырыр муратны алгъа салыб, анга джетген да этгенди. Профессионал астрономла кими Кюнню, кими башха джулдузланы, кими кометаланы тинтедиле, аланы кескин салыннган борчлары, планлары болады. Сюйюб къараучула уа кёкде аламны мараб тюрлениулерин кёрюрге, аны ариулугъуна сагъатла бла къараргъа боллукъдула.

Телескопну кёкге къарагъан уллу кюзгюлери биринчи джокъ эдиле. Газраил аланы джарашдырыр ючюн кёб къыйынын салгъанды. Энди ол къуру телескоп болуб къалмай, кесини гитче обсерваториясы болгъанды. Прибор ТСН-320 деген телескоп Ньютон физикни системасыны тамалында этилгенди, кюзгюлерини диаметри да 320 миллиметрди.

Аллындан да Газраил Кедакоев аны фундаментинден башлаб, меридианын келишдириб, башына дери хазна къалмай, кеси къолу бла ишлегенди. Ишни кёзюуюнде ол къурулушну темирлерин бир-бирине эритиб джалгъаргъа керек болуб усталагъа билдиргенинде, ала аны магъаналы уллу ишине сейирсиннгенден, анга уллу бюсюреу эте, ишлеген хакъларын алыргъа да унамай, алайына этген эдиле. Аны ол эки джылны ичинде ишлеб сюегенди.

ЕРШОВА Муминат.
«Черкес хэку» газет.

2017 дж. июнну 24 "Къарачай"
Искусствону адамы
ДЖЫРЧЫГЪА ДУНИЯ ЭРКИНДИ

«Джыр къанат кериб джетер, джырчы ат алыб кетер», - деб, Отарланы Омарча адамлагъа айтылгъанды. Нек дегенде, джыр не заманда да халкъны халкълыгъын сакълагъанды. Джыр халкъны тарихин, адетин, тёресин, халын, джюрегини тебгенин кёргюзгенди. «Джырны джолу - джюрекге», дегенди халкъ. Джырны джырлай билгени бла байламлыды джырчыны уллулугъу, аны мийиклиги, дараджасы, намысы-сыйы да.

Отарланы Омарны ауазы тюзлюк бла сюймекликни ауазыды. Анга ийнаннган этесе, джюрегинг бла къысылыргъа кюрешесе, аны бла бирге тёппенг джулдузлагъа тиеди.

Бир-бирде закий джырчыны тенглешдиреме десенг, Ай, Кюн, Джулдуз дегенча затла болмасала, тенглешдирирге бир джукъ да табмай къаласа. Ёзденланы Альберт да аны ючюн айтхан болур джырында:

«Джашил чепкен кийген
таула талай бар,
Акъ чепкенли Минги Тay
a - ол Омар! » - деб...

Омар джаны бла тенг кёрген халкъы бла бирге сынагъанды сюргюнню, аны къыйынлыгъын да. Аны бла да къалмай, Отар улу андан ары - Калымагъа ашырылгъанды тил этерге, сатаргъа джаратылгъанладан биреуню ууундан. Алай а Омар ол затлагъа уллу магъана бермегенди къачан да. Аны ючюн Отарланы Омар бир кишиге да ауузун ачыб, сёз айтмагъанды, дерт тутмагъанды: джарыкъ эсе кимден да джарыкълай, насыблы эce - кимден да насыблылай, оюнчу эce - къайсы бирибизден да бегирек оюнчулай къалгъанды.

Ачыуун сюймекликге буралгъан, къыйынлыкъ джюрегин джити тырнакълары бла терен алыб, кенг алыб тырнай тургъан кюнде да, бош дыгъы бола тургъанча кёргюзтюб, алай джашай билгенди.

Омарны кишилиги къайсы менме деб тургъан адамгъа да, ёмюрлюкге юлгю болуб, дерс болуб турлугъуна чыртда мени ишегим джокъду.

Къачан эce да бир, къайда эce да узакъда, ёмюрлени теренинден келген, сейир къалюпеледе болуб, бошалыб, унутулуб къалгъан ишлени Омар эси бла, джюреги бла да ётдюре, ата-бабаларыбызны сыфатларын, бизни барыбызны да кёз аллыбызгъа келтириб, тура эди.

Отарланы Омар айтхан джырланы къайсы бири да терен акъыллы, юзюлмеген магъанасы бла тёлюден тёлюге ётерик аллай джырладыла.

Къаллай адамны заманында джашагъанбыз биз! Къалай кеч ангылайбыз ол кёзюуню огъурлу сыфатын, аны джай джылыуун да. Отарланы Омар бир да болмагъанча бай, къууатлы къошумчулукъ этгенди бизни маданиятха.

Ол тюзлюк бла джашауну араларында кёпюр болалгъанды. Мындан ары да аны бизге къоюб кетген иши ол кёпюрню къатылыгъын, магъанасын не аз да эниш этмегенлей, биргебизге джашатады.

Отарланы Омар халкъны джашауундан не ары, не бери чыкъмагъанды. Къайда болса да, къайда джюрюсе да, узакъ элледе болсун, тау джайлыкълада болсун, арыса-талса да, ол джамагъатны аллына бир огъурлу нюрю бла, келир кюннге ийнаныуу бла чыгъа эди. Къайсы къыйын болумда да, анга аманлыкъ эте турсала да, Омарны баш сюймеклиги адамла кеслери болгъандыла. Ол a аны файгъамбар ышанларындан бири эди.

Отарланы Омар джыр айтхандан сора да, джыр джаза да билгенди. Ол джырла халкъ джырланы магъаналарында джюрюйдюле бусагъатда да. Аны джашау сюе эди, ол a - джашауну. Ала экиси да бир-бирлерин эм таза, эм уллу мийиклеге чыгъаргъандыла.

Аны ючюн келедиле бу тизгинле кёлюме:

Адалтаны адамлыгъы -
Отарланы Омар кибик адам.
Андан ары айтырыгъым -
Джюрегинде джашай эди алам.

Бир бек джетишмейди бизге,
Анда болгъан, шауданча, тазалыкъ.
Артдан кeлиp джерибизге
Аны атын джарыкъ бла джазаллыкъ.

Ёмюрлени къарангысын,
Къыстау чачады бюгюн да джыры.
Tvypa ача, тасхача, ангысын,
Эсден эсге джолла салды, джырыб.

Ётюрюкден тюбю джокъла,
Къыйынлары бата баргъан суугъа.
Терсликлерин джырда джокълай,
Ауузларын къысадыла, бугъа.

Аямай ий къарамынгы,
Ёрню-тёрню да сабыры!
Джырла, джырла! Къарангыны
Джаланда кюндю, Омар, къабыры.

ДОДУЛАНЫ Аскер,
Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, «Минги Тау» журналны баш редактору.

2017 дж. июнну 24 "Къарачай"
Тин байлыгъыбыз
КЪАРАЧАЙ АЙРАН

Кесини дамлыгъы бла, саулукъгъа иги джарагъаны бла, дагъыда башха магъаналы шартлары бла къарачай айранны хапары бюгюнлюкде бютеу джерни башына белгили болгъанды десек, джангылмазбыз.

Айранны ненча тюрлюсю болгъанын а кесибизни ичибизде да хазна кёб адам биле болмаз деген сагъыш бла аланы юсюнден талай сёз айтыргъа излейме. Айранны не тюрлюсюню да кесича энчи магъанасы барды, аны ичген бла къалмай, тюрлю-тюрлю хантлагъа, тылыгъа дагъыда башха ашарыкълагъа къошакъгъа этиб тургъандыла. Андан сора да тюрлю-тюрлю балхам, ингирчек салыб, гыбыны, къамыжакъны, чибинни дагъыда башха тюрлю уулу джаныуарланы ууу джетген джараланы, башха тюрлю аурууланы да бакъгъандыла.

Ёмюрледен бери да бир къарачай юйдеги айрансыз турмайды. Ол асламысына къарачай тепсиде эм баш ашарыкъгъа саналады бюгюн да. Къошда болсун, юйде болсун къарачай юйдеги гырджынсыз, этсиз талай заманны джунчумай турлукъду, айрансыз а болаллыкъ тюлдю, анга, эшта, огъай дерик адам болмаз ичибизде, деб келеди кёлюме.

Айран талай кюнню туруб, бу энди ачы болду, джукъгъа джарарыкъмыды, деген халгъа тюшсе да, аны дарманлыкъ этген магъанасын айтыб адамны къолундан келмез. Аны айтханым, айран не тюрлю халда болса да зыраф болуб къалмайды, кёб затха джарайды.

Белгили профессор, алим В.И.Абаев кесини чыгъармаларыны биринде джумушу тюшюб Къарачайда джолоучулукъда Махар ауушда орналгъан къошланы биринде къонакъ болгъаныны юсюнден былай джазады: «...Мы там провели несколько дней с пастухами. Пили айран, чудесный напиток из овечьего молока, вроде кефир, но гораздо приятнее. От него чувствуешь прилив бодрости и силы... организм преображался. И какая-то необыкновенная легкость и упругость ощущалась в каждом мускуле, в каждой клеточке».

Айран бла кёб аурууланы багъаргъа боллугъуну юсюнден XVIII-чи ёмюрню аягъында талай алим ачыкълаб кеслерини илмутинтиу ишлеринде да аны юсюнден джазгъандыла. Аланы бир талайыны джазгъанлары кертиси да къарачай айран бла бир талай аман аурууланы багъаргъа боллугъуна шагъатлыкъ этедиле. Ол магъаналы илму ишлени юслеринден артда басмалаб джамагъатны шагъырей этгендиле. Аланы архивде болгъаныча орус тилде беребиз.

«Разработанный в незапамятные времена на Кавказе рецепт ныне популярного в Советском Союзе молочного продукта - кефира (айрана) - тщательно исследуют сейчас в лабораториях ведущих японских фармацевтических корпораций, занятых созданием лекарств против рака. Ученые уже установили, (пишет газета «Джапан Таймс») что этот древнейший напиток обладает сильным антиканцерогенным действием и способен стимулировать иммунную систему человека в её борьбе с возникновениями опухолей. Японские врачи уверены, что этот напиток должен стать непременной частью диеты больных. Его грибок, по мнению специалистов, можно даже в перспективе использовать для создания новых мощных средств в битве с «бичом 20-го века»». («Кавказская здравница» 1987, 26 марта.)

Дагъыда 1880-чы - 1881чи джыллада Джёгетей бла Кувинскеде сют мюлкню устасы А.А. Кирш биринчи болуб Шимал Кавказда бышлакъ этген заводланы ачханды. Аны бла байламлы ол Уллу Къарачайны тийрелерине джумушлары бла баргъанлай тургъанды. Аллай кёзюулерини биринде ол кесини джолоучу дефтеринде былай джазады: «...Над мостом, на высокой обрывистой скале, царит над окрестностными горами хутор князя Науруза Урусбиева: над самым обрывом белеют сакли и полуразрушенная стена. По тропе над дорогой поднимаемся к княжескому дому. Через узкую калитку в стене входим во внутренний двор - клетку. Нас встречает старуха-горянка, ни слова не говорящая по-русски. Эти принесли несколько чашек чудесного горного напитка - айрана. Вкусом похожий на кефир, айран гораздо питательнее его: он освежает, придаёт силу и бодрость, утоляет голод и жажду. Недаром в народных эпических сказаниях о чудесных подвигах героев - богатырей Нартов, полубогов, прародителей горцев, айрану отводится первое место среди яств божественного стола.

...Распростившись с любезными хозяйками, ни за что не желавшими взять с нас деньги за молоко и айран, мы спустились к реке».

Белгили тарихчи Шаманланы Ибрагимни китабында айранны талай тюрлюсю ачыкъланнганды, аланы хар бирини кесича энчи татыуу, тепсиде энчи орну барды, аланы окъуучулагъа теджейбиз: джууурт айран, хылджи уюгъан, къаты уюгъан (къалын айран), булгъама айран, гыпы (эркиши айран, малкъарлыла кеф алдыргъан да деучендиле), мыстындау (малкъарлыла этедиле асламысына ол айранны), башы алынмагъан сютню айраны, башы алыннган сютню айраны, джангы уюгъан, эски уюгъан айран, эртде уютулгъан айран (басдырылыб кёб тургъан айран), гыбытда уюгъан айран, бурчакълы айран, сыйдам айран, джыйылгъан айран, джыйылгъан сютню айраны, гыбытда келген айран, къош айран, къошдан келген айран, джукъартылгъан айран (татыуу джукъа айраннга ушайды), хамешили айран, чайкъагъан айран, татлы айран, кючлю (къайнагъан) айран, ийнек сютден айран, къой, эчки, гаммеш сютден айранла, хуппеги айран, чагъылгъан айран, чокъуракъ айран (гулмакъ), ургъан (урулгъан) айран, къорлукъ айран, суусаб айран, гаралы айран, ингирчек айран, тузлукъ айран, къачхы айран (къысыр айран), завод айран, машина сютден айран (кёб малланы сютлери бирге къатышыб этилген), тюшден ингирге (хауагъа кёре тургъан айран), уюгъан айран, сютбашы къошулгъан айран, эски къайнагъан айран.

Аллах бизни ийманыбыздан да, айраныбыздан да айырмасын. Амин Аллах.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.

2014 дж. октябрны 18 "Къарачай"
Юбилей
КОСМОНАВТИКАНЫ ТАРИХИНЕ
АТЫ АЛТЫН ХАРИФЛЕ БЛА ДЖАЗЫЛГЪАНДЫ

Аллы газетни 80-чы номериндеди

Сен адам Джерден буйрукъ бериб, ызына къайтарыучу космос аппаратла кеслери тюшерча мадарланы илмугъа сингдиргенлени биринчисисе. Сени эмда биргенге ишлеген алимлени тергеулери ол халда аппаратланы къайтарыргъа боллугъун, алай этерге да дурус болгъанын ачыкълагъансыз. Ол джангылыкъ, Ю. Гагарин учхандан башлаб, эндилеге дери джараб турады.

Арт джыллада сен астероидледен къоркъууну эмда ала бла кюрешни юсюнден проблемаланы юслеринден илму-излем ишле бардыраса. Кюн системада учуб айланнган затлагъа барыуну хакъындан кюрешесе. Мындан къараб тинтиб кёрюрге, аладан ууакъ затланы къалай келтирирге боллугъуну эскизин джарашдыргъанса. Сен эмда биргенге къуллукъ этген алимле, космогонияны проблемаларына къараб, Галактикада эволюцияны хакъындан бир бёлек затны ачыкълагъансыз. Аны кибик Кюн системаны къуралыууну юсюнден оюм эте, анда бола тургъан затланы бир-бирлери бла байламлылыкъларын ачыкълагъанса.

"Механика и управление движением космических аппаратов" деген илму школгъа башчы болуб тураса. Анга къуру бизни институтну болуб къалмай, Москавада талай баш окъуу заведениеден да алимле, аспирантла, студентле джюрюб, ол санагъатлада джангылыкъла бла шагъырей боладыла, аланы мындан ары ёсюмлерине юлюш къошар ючюн кюрешедиле.

Сени джамагъат ишлеге тири къошулгъанынгы юсюнден да айырыб айтыргъа тыйыншлыды. Шималда къобанланы башха джары бурууну хакъындан проектге къаршчы къалай кюрешгенинг барыбызны да эсибиздеди. "Космические исследования" деген журналгъа баш редактор болуб, къаллай уллу ишле баджарыб тургъанынгы да кёребиз.

Багъалы Тимур Магомедович!

Сени бла бирге ишлегенибизни кесибизге насыбха санайбыз. Сени, къуру илмуда болуб къалмай, джамагъат проблемалада да кескин, онглу оюмларынг бизге бек багъалыдыла. Биз сени илму-табигъат эмда гуманитар джанындан терен билиминге сейирсиннгенлей турабыз.

Джуртубуз сени джашауда этген джигерликлеринге, джигитликлеринге уллу багъа бергенди. Сен Россияны Илмула академиясыны академигисе, Ленинчи саугъагъа тыйыншлы болгъанса, кёб тюрлю уллу кърал саугъала да берилгендиле.

Россияны Илмула академиясы Цендер атлы алтын медаль бла да саугъалагъанды сени. Халкъла арасы Астрономия союзну бегими бла Кюн системада планеталаны бирине Еnееу деген ат аталгъанды...".

Эней улугъа берилмеген саугъады деб Нобелни саугъасын айтыргъа боллукъду. Джерни спутнигин учургъандан сора Нобель саугъаны комитети бизни Правительствогъа, ол ишни тындыргъан алимлени билдир, деб, тилек къагъыт джибереди. Спутникни саулай халкъ этгенди, деб къояды Н. Хрущёв. Алай бла ол саугъаны бизден киши алмай къалады.

"Таша ишле этилиб тургъанлары себебли, Нобель саугъадан къуру къалдыла. Анга да не айыб, аллай заманла эдиле", деб джазады РАН-ны академиги Б. Чертков. Ракеталаны къалай, не халда учарыкъларыны хакъындан тергеу ишлени аллын башлагъан Эней улу болады. Джерни биринчи спутнигин аланы тамалында учурадыла. Аны бла байламлы справка илму сообществону хар ыйыкъда бир кере чыкъгъан "Поиск" деген газетини 2007-чи джыл 8-чи номеринде басмаланнганды. Анда джазылгъанны орусча окъусагъыз игиди: «1951 году Т. М. Энеев рассмотрел общую задачу о выборе оптимального управления ориентаций оси составной ракеты. Результаты ее решения впоследствии легли в основу расчётов по выбору программного управления при выведении искусственного спутника Земли (ИСЗ) на орбиту. Вместе с коллегами он рассмотрел также задачу об эволюции орбиты ИСЗ, движущегося в вверхних слоях атмосферы. Энеевым впервые была создана простая и надежная методика оценки времени существования ИСЗ, требовавшая минумума вычислительной работы при анализе большого числа орбит". И всё - впервые, и быть бы Тимуру Магомедовичу Нобелевским лауреатом, если бы не такой уровень засекреченности, не такие времена и не такая система".

Биргесине къуллукъ этгенлени бары да айтыудан, Эней улуну ишини тамалында, спутник Кёкде учууун сериуюн этерча болмаса, Ю. Гагарин да учаллыкъ тюл эди. Кесини оюмун биринчи М. Келдышге айтады. Алгъы бурун ол аны огъурамайды. "Ичинде адамы болгъан капсуланы атмосферада учууун сериуюн этген къоркъуулуду. Ол адамгъа асыры ауур тиерикди, аппарат кеси бек къызмазча этген да асыры къыйынды. Алай къызса температура, адам ичинде чыдаялмазча кёлтюрюлюрге боллукъду. Ол халда анда, илму тамалда ачыкъланнган затланы кёкден бери иер мадар барды, десенг да, аллай материалланы ол затха джораланыб ишленнген кассетагъа джыймай боллукъ тюлдю".

Энейланы Тимур РАН-ны члени-корреспонденти Э.Л. Аким бла.

М. Келдыш адамны ызына башха джорукъ бла тюшюрюуню къурар мадарны излерге алланыб эди. Алай демеклик, аппартха къанатла джарашдырыб, аланы кючлери бла акъырын келиб къонарча этерге излей эди. Алай болса да, Эней улу, олсагъатда иссини тыйгъан материалланы таб хайырландырыб, адамны чархына бек татымазча этерге боллугъун илму ишинде ачыкълайды. Медикле бла ушакъ этиб, адамгъа басым асыры уллу болмазлыгъын белгили этеди. Россияны Илму академиясыны сайтында Тимур Магомедовични юсюнден информациягъа да кёз джетдирейик: "Т. М. Энеев предложил использовать баллистический спуск космического аппарата с орбиты искусственного спутника на Землю для безопасного возвращения космонавта из орбитального полёта. Благодаря применению этого метода, космический полёт Юрия Гагарина завершился успешным приземлением. Было показано, что максимальная перегрузка при таком спуске не перевосходит десятикратной величины, причём перегрузки выше пятикратной длятся не более одной минуты. Были проведены, тоже впервые, оценки нагрева корпуса спускаемого аппарата за счёт теплопередачи от газа к стенке в турбулентном пограничном слое высокоскоростного потока воздуха, обтекающего аппарата".

Дагъыда анда джазылгъанына кёре, учургъан аппаратларыны кеслерин да, алада космонавтла болгъан кёзюуде да, къалайгъа къонарыкъларын да белгилеген, Тимур Магомедович чыгъаргъан джорукъ асыры таб болгъандан, ол заманладан башлаб бюгюн да аны хайырландырыб турадыла. Космосха биринчи "атлам" этилгенли бери ол джорукъда джангылыч болмагъанды.

Эней улу, талай затны билгени бла тохтаб къалмай, проблемаланы не джаны бла да кенгден алыб, аланы тёгереклеринде болумну терен тинтерге излеген алимди. Алгъаракълада тындыргъан ишлерине да джангыдан къараб, аланы башха тюрлю этерге таб, тынчыракъ мадарланы излегенин къурутмайды. Аллай кёзюуледе башха санагъатланы, илмуланы чеклерине да кириб, ала бла байламлы кесини оюмларын тинтерге ёчдю. Бир илмугъа берилмеклик, сюймеклик башха илмулагъа да эс бёлюрге, магъана берирге, барына да бирден къараргъа юретгенин аны юсюнде ачыкъ кёрюрге боллукъду.

Айтыргъа молекула биологиягъа уллу эс бёлгенин ангыларгъа боллукъду. Ол илму молекула бла тенгликде джашауну тамалы къалай башланнганын ачыкълайды. Аны ёзеги да генетика аппаратны клеткаларыны джайылыулары бла ёсюулериди. Кёб джылланы узагъына ол проблема бла байламлы илму ишле бардыргъанды. Алай этгени, бир джаны бла къыйын, саулай дуниягъа керекли темалагъа "узалыргъа" излеу эсе, экинчи джаны бла Кюн системаны къалай къуралгъанына бачхыч излеудю. Джашауну къалай къуралгъаныны юсюнден алимле талай гипотезаны айтадыла. Эней улу ала бла хош болуб къалалмай, Кёк бла Джерни арасында байламлылыкъны ачыкълаб кюрешгенди. "Постановка дерзкой задачи познать Вселенную возможна лишь для того, кто сам есть вселенная", - дегенди философ Бердяев. Мени сартын, бу сёзле Эней улуну юсюнден айтылгъанча кёреме.

Энчи джашауу бла да къысхача шагъырей этмесек, хапарыбыз толу боллукъ тюлдю.

Юй бийчеси Людмила Владимировна Понамарёваны мен иги таный эдим. Ол, МГУ-ну тарих факультетин 1950-чи джыл бошаб, артда аспирантурада билим алады. Кандидат, доктор диссертацияларын да Испанияны тарихини юсюнден джакълайды. Кеси да СССР-ни Илмула академиясында ишлеб турады. Эней улу анга 1956-чы джыл юйленеди. Къыркъ джылдан артыкъ заманны бир-бирлерине билек болуб джашайдыла. Людмила Владимировна 1996-чы ауушханды. Бир къызлары бар эди - Наташа. Ол турады бусагъатда атасыны биргесине. Кеси да искусствоведениеден илмуланы кандидатыды, университетде студентлени окъутады.

Дагъыда къошарым:

Тыш къраллада уллу конференциялагъа, илму бла байламлы башха джыйылыулагъа бизден алимле да кёб къошуладыла. Тимур Магомедович да бола тургъанды аллай джерледе. 1971-чи джыл, космонавтиканы тамалын салгъанланы бирича, Лондонда уллу конференцияда СССР-ни космос программасыны юсюнден хапар айтыргъа барлыгъын билдиредиле. Самолётну къачан учарыгъын да айтадыла, керекли документле да хазыр боладыла. Ол кёзюуде муну КГБ-ны биринчи бёлюмюне чакъырадыла. Ары баргъанлай тыш къралланы спецслужбалары ызындан тюшерге боллукъларын айтадыла. Аллай джукъ сезсе, Совет Союзгъа къаршчы зат болса, олсагъатлай бери билдирирге кереклисин эсгертедиле. Ол затлагъа разы болады. Аны бла да къоймайдыла. "Биргенге баргъан коллегаларынг тышындан адамла бла тюбешгенлери болса, билдир, кеслерин къалай джюрютгенлеринден да хапарлы болуб тур", - дегенлеринде, "отдан кёлек киеди". Былайда айтылгъан затланы унутуб къоярына ышаннганларын да ачыкъ чертедиле, ары да иймейдиле. Андан сора 1984чю джылгъа дери ары-бери барыргъа анга джол джабылады. Л. Брежневни заманында къралда хауа бир кесек маджал болгъан эди. 1984-чю джыл Индиягъа баргъан илму делегациягъа башчы этиб ашырадыла. Дагъыда бир къауум къраллада кенгешлеге къошулады.

Тохсан джылгъа келген Тимур Магомедович бюгюн да аламат эси, акъылы, творчество ишлеге тартханы бла таныгъанланы сейирсиндиргенлей, алагъа юлгю болгъанлай турады. Ол ангылагъан, ол бек сюйген Кёк, Аллахны буйругъу бла аны мындан ары да сакъласын.

Орусчадан АППАЛАНЫ Билял кёчюргенди.