2017 дж. февралны 21 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
РАЧЫКЪАУ БЛА АЙСАНА
Рачыкъауну къара кючю алайды,
Къаяладан ол хунала къалайды,
Пилни эки бармагъы бла кёлтюред,
Эмегенни джумдуру бла ёлтюред.
Рачыкъаугъа таула тарлыкъ этелле.
Бир-бирине ушаш кюнле ётелле.
«Тюзде мелхум джерлеге да къарайым,
Атам сюйген Адил суугъа барайым», -
Деб, Рачыкъау джолгъа чыгъыб кетгенди,
Адил сууну джагъасына джетгенди.
Созукга да тынчлыкъ хапар билдирди,
Мыдах кёрюб, чамла этиб кюлдюрдю.
Алай, Созук мыдахлыкъгъа къайтады,
Къарнашындан туугъаннга ол айтады:
«Сени атанг гитче болса да менден,
Джашаууну магъанасы болуб сен,
Кёлю токъду, ол насыблы джашайды!
Мени джашау джолум неге ушайды?!
Джашлыгъымда сан кючюме келишген
Къатын табмай, кёб заманны турдум мен,
Кючюм кете, «юйдеги» бла джалгъашдым,
Энди уа не, болмайд къызым, не джашым.
Бу дунияда, къойла кютген мен билген,
Келинигиз да къартайды, мен а, мен
Къаргъа къабар этим болмай къарт болдум,
Балам болмай, бек къолайсыз нарт болдум.
Бу джашауну магъанасы балангды,
Андан къалгъан, ийнан, бары джалгъанды!
Юйдегили бол, джетгенсе, кёб турма,
Тыбыр ташха къараб менлей олтурма».
«Кёкем, тюзсе...» - деб, Рачыкъау кетгенди,
Ёрге барыб, Адил суудан ётгенди.
Нарт атасы Къыр-Бийчеден кючлеген,
Ол къалагъа джыйылгъанды сау-эсен.
Кече аллай тюш кёргенди Рачыкъау,
Джаппа-джашил джашнагъанча Сары Тау,
Сары Тауну этегинде бир къала,
Туурасында суу джагъада бир тала,
Ол таладан нарт къарай эд къалагъа,
Къаладан а, джазгъы гоккача чагъа,
Рачыкъаугъа бир ариу къыз къарай эд,
Къутас чачын салкъын аяз тарай эд.
Бир кёргенлей аны сюйдю Рачыкъау,
Джазыууна берди уллу сый, махтау...
Ариу тюшден онгсунмайын уянды,
Тура келиб, ол ызына таянды.
Нарт кёзлерин къысыб кёрдю джангыдан,
Белги бере башлагъанлай къутлу танг,
Чабакъ тутхан кереклерин алгъанды,
Сары Таугъа таба джолун салгъанды.
Суу джагъада, кёк талада Рачыкъау,
Ол бир джагъада уа джашнайд Сары Тау.
Сары Тауну этегинде таладан,
Рачыкъаугъа къарайд тамам ариу джан.
Рачыкъау а, этмегенча аны сан,
Чабакъ тута, анга къарайд туурадан.
Сан этмеген кибик этсе къызны джаш,
Къыз джюрекге болум тиед болуб таш.
Ачыуланыб къыз ичинден кюйгенди,
«Хапар бил», - деб, къарауашын ийгенди.
Къарауашы бу джагъадан къычырад:
- Кимсе? Сени кёлюнгде уа, не мурат
Барды? Айт да, сен кесинги ачыкъ эт!
Айтмай эсенг, кёзюбюзден къуруб кет!
- Дау джокъ джерде, нек саласа меннге дау?
Чабакъчыма! Мени атым Рачыкъау.
Сен а, кимсе? Бийченг кимди, айт аны?!
Деди, джерден айырыла табаны,
Секиргенди, джюзюб суудан ётгенди,
Къарауашны къатына терк джетгенди.
- Сен къой мени, билмесенг да къайгъырмаз...
Мени бийчем Айсанады! Келсе джаз,
Чыпчыкъла да атын айтыб джырлайла,
Ма ол джырдан акъ булутла тохтайла!
Ол ышарса, сыртла джашил киелле,
Кюн таякъла къыш да джылыу иелле!
Айсананы танымагъан, сен кимсе?!
Аны бармакъ ортасына эзимсе!
- Айсанангча айсанала кёбдюле,
Тереклени къатларында чёбдюле!
- Тохта, сени айтханынгы айтайым!
Аны айтхан сёзюн алыб къайтайым... -
Деб, къарауаш чабыб барыб, айтханды,
Айсанадан джууаб алыб, къайтханды.
- Бизни суудан нек тутаса чабакъла?!
Чакъырылмай келген сенлей къонакъла,
Тутханларын бередиле джасакъгъа,
Бермегенни башы къалад азабха!
Айсананы барды тогъуз къарнашы,
Хар бирини токъсан тогъуз джолдашы,
Хар джолдашны токъсан тогъуз нёгери,
Хар бирини барды бирер эгери!
Беллерине сырпынларын такъсала,
Аскер болуб ала джолгъа чыкъсала,
Киши къаджау туралмайды алагъа,
Эм залимни санаучулла балагъа!
Тогъуз къарнаш ол аскерге болуб баш,
Бермейдиле башхалагъа кёз, не къаш,
Айсананы хар айтханын этелле,
Аны ючюн отдан, суудан ётелле,
Анга чыртда тыйыншлы джаш кёрмейле,
Аны ючюн, кишиге да бермейле!
- Ха-ха-ха-ха! Да къаллыкъды тыбырда!
«Бир аманнга бармаз ючюн, къабырда
Джатарыкъма!» - дейди бизни бийчебиз,
Хар ол айтхан сёзге «джорукъ» дейбиз биз!
Сен а, тутхан чабагъынгы бер анга,
Бермесенг а, башынг къалыр аманнга!»
- Мен кишиге бойсунмагъан инсанма,
Тогъуз къарнашындан онглу бир джанма,
Тогъузун да тогъуз артмакъ этерме,
Гинджилени кибик алыб кетерме!
- Ой, къан салдынг, бийчеге не айтайым?!
- Айтханымы айт... «Да сора къайтайым»,
Деб, къарауаш мукъут болуб кетгенди,
Хапар алыб, бийчесине джетгенди,
Рачыкъауну айтханларын айтханды,
Бийчесинден джел-джел эте къайтханды.
«Меннге киши айтмагъанны айтханса!
Не бек тели, не бек хыйла инсанса!
Мен чёб эсем, къарнашларым гинджиле...
Айтханынгы айтдынг болур сен биле?!
Къарнашларым сени дуккул этерле!
Алай, ала джортууулгъа кетерле,
Сен а, тамбла кюнортада къайтырса.
Болумунг бла кимлигинги айтырса.
Не атышыб, не тутушуб кёрюрбюз,
Сёзюбюзге хар ким джууаб берирбиз.
Сен хорласанг, сен айтханны этерме,
Мен хорласам, сени башсыз этерме!
Бусагъатда уа кет, киши кёргюнчю,
Къарнашларым юрениуден келгинчи!» -
Деб айтханды бийчем, ол айтханча эт,
Ёхтемлене турма да, сен, дженгил кет!
Рачыкъау да болгъан затха сюйюне,
Мычымайын къайтхан эди юйюне.
Тынгысызды, джер табалмайд кесине,
Айсана тюшед да турад эсине.
Акъ тёшекге сора къучакъ кергенди,
Къалкъый келиб, ол тюшюнде кёргенди...
Джашнай эди гюлден толуб Сары Тау,
Тау башында Айсана бла Рачыкъау,
Дунияда къалгъан кибик кеслери,
Аскерчиле кибик бегиб юслери,
Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды
Бир-бирине кенгден садакъ атдыла,
Садакълары тиймей, джерге батдыла.
Бир-бирине мыллыкларын атдыла,
Бир-бирине тие, чортлай, джатдыла.
Сынаулары джангы кюч бла ашланды,
Къобдула да, къылыч уруш башланды.
Къылычлары чыдамайын сындыла,
Аякъ, къол, баш тюйюшледен къандыла,
Джагъалаша, кючлерин да атдыла,
Тамам арыб, сыртларындан джатдыла.
Къылыч уруш, джагъалашыу, атышыу
Кёл къандырмай, башланнганды айтышыу...
- Айтчы, нек келгененг бизни тийреге?!
Тюзюн айт сен, табула, - дей, - Тейриге!
Къарнашларымы артмакъгъа салаллыкъ,
Чёбню кибик мени юзюб алаллыкъ
Сен эсенг а, нек джатаса уялмай,
Уруш этиб бир къызны хорлаялмай?!
- Къыйын тюлдю тиширыуну хорлагъан,
Къанау эрни ишид къызны зорлагъан!
Мен урсам да сени, эслеб урама,
Тюзюн айтсам, ойнай-безий турама.
Джанынга да бек тиймесин мен айтхан,
Ангылаб къой, мен киштикме, сен чычхан!
- Ай итден ит джаратылгъан махтанчакъ,
Энди уа бол сен кесинге бютюн сакъ!
Деб, Айсана эрлай ёрге тургъанды,
Джетиб нартны токъмагъы бла ургъанды.
Нарт, ышарыб, анга башын бургъанды,
«Разымыса?» - деб, нарт ёрге тургъанды,
Сабийнича джерден ёрге алгъанды,
Кёкге-кёкге атыб джерге салгъанды,
Кёзлери бла къучакъ-ийнакъ этгенди,
«Сени сюйюб ёлеме!» - деб, кетгенди.
Экинчи кюн тюшде кибик болду иш...
Рачыкъау да айырылыб, баш эниш
Кетиб бара, къыз: «Кетме!» - деб айтханед,
Рачыкъау да терк ызына къайтханед.
- Минги Таулу нартласыз сиз, биз башха,
Къарнашларым берлик тюлле тыш джашха
Ансы, мен да бир кёргенлей сюйгенме,
Сюймекликни шынгкъартында кюйгенме...
- Да, кел сора, къачайыкъ да кетейик!
- Эки халкъны биз къалай джау этейик?
Къарнашларым кемсиз ёхтемледиле...
Кеслерине бек базгъан бирледиле,
«Бизбиз нартны бийи - Албермезлары,
Тёбендиле бизден джерде нарт бары!
Дуниягъа урлукъ бизбиз!» - дейдиле,
Сиз бизге бойсунсагъыз излейдиле.
- Тюзюн айтсакъ, сиз да бизден чыкъгъансыз,
Башха джерде, кесек башха болгъансыз.
Сан тергеу бла биз болсакъ да сизден аз,
Минги Таулу нарт кишиге бойсунмаз!
Джокъду джерде бизге кючю джетерик,
Башчы Тейрид бизге оноу этерик!
Алайды да, джау этмейин бир-бирге,
Сен да огъай демей эсенг тюберге,
Джортууулдан къарнашларынг къайтхынчы,
Кёз байламдан танг да тюгел атхынчы,
Адил сууну джагъасында солурбуз,
Джазыуубуз айтхан кибик болурбуз.
Разы эсенг, мен дагъыда айтайым,
Сизге туура джерде чабакъ тутайым,
Тутханымы «джасакъды» деб, берликме,
Хакъгъа хар кюн сайын сени кёрлюкме!
Энди, джаным, оноудача этейик.
- Хайда, наным, джолубузгъа кетейик,
Кёз байланса, Адил суугъа энербиз,
Уллу ташны тюз къатында тюбербиз.
Къарайдыла кёкден ай бла минг джулдуз...
Джети кече тюбешгенли джаш бла къыз,
Бир-бирине къучакъларын керелле,
Сезимлеге эркинликни берелле,
Бир-бирине кире сюйген джанлары,
Бир-бирине тие таза санлары,
Адил сууда джуууналла экеулен,
Тейри, сакъла алагъа кёз тийгенден!
Джортууулдан къайтхандыла къарнашла...
«Таулу Джуртха чабхандыла «Бешбашла», -
Деб келди да къуугъун, кетди Рачыкъау...
Айсананы эки кёзюн басыб ау,
Хар кюн сайын суу джагъагъа къарайды,
Къутас чачын хашкен аяз тарайды.
Аяз айтад: «Сакъла, нанынг сауду-сау!»
Озадыла айла, къайтмайд Рачыкъау,
- Ол а, уруш этед, - дейле, - махтаулу...
Айсана уа болгъанды да сылтаулу,
Такъырлыкъ бла къоркъуу келе кёлюне,
Тартхыч беллик къысханды ол белине.
Аны халын къарнашлары кёрмейле,
Мыдахлыгъына магъана бермейле.
Заманны уа джангыз учхан тыяды,
Кёк къатны да къабыргъасын ояды,
Керек болса, къайтарады заманны,
Гитче къызчыкъ этеди къарт амманы...
Айсана уа къалай тыйсын заманны,
Туура этмез зат джокъ таша болгъанны...
Ана сезим сабыр-сабыр келеди,
Ичиндегин кеси сюйюб ёледи,
Къутулургъа излемейди ол андан,
Андан эсе къутуллукъду джанындан.
Къарнашлары бир кюн оноу этдиле,
Тохсан кюнлюк джортууулгъа кетдиле.
Джетди къайтыр заманлары аланы.
Айсананы джетгенд джатар заманы.
Къарауашха белгилиди тюз халы
Джашла къайтыр кюн болгъаны болджалы.
Эртденликде джашчыкъ табды Айсана.
Болалмады джорукъдача ол ана...
Чыртда эсин джыялмайды ойсураб...
Ол сюйюмчю аллыкъ джетди хахайлаб:
«Ойра-ойра, тогъуз атлы келеди!
Джукъ тюшерик къолум кичиб ёледи!»
Кыскыныкга кирди джарлы къарауаш,
«Бу болумну кёрселе уа тогъуз джаш,
«Джашырдынг!» - деб, мени кечиб къоймазла,
Ала мени къанымдан да тоймазла!» -
Деб, баланы терк къолуна алгъанды,
Чырмаб, элтиб кюбюрчюкге салгъанды,
Къолтугъуна алыб, чабыб кетгенди,
Балачыкъ бла суу джагъагъа джетгенди.
Бетчигине эринлери тийгенди,
Кюбюрчюк бла аны суугъа ийгенди.
Кюбюрчюкню толкъунчукъла тебрете,
Шош ауазы сууну белляу-джыр эте,
Кюбюрчюк да талай суу-джол къоратды,
Джел урду да, аны джагъагъа атды.
Илгенди да, джашчыкъ, къаты джылады,
Аяз аны джаякъларын сылады.
Ол кёзюуде, суу ичире къойлагъа,
Созук келиб къалгъанды да джагъагъа,
Суу джагъада кюбюрчюкню кёргенди,
Иги къараб, ол къучагъын кергенди:
«О, Баш Тейри, тюшюммюдю, тюнюммюд?!
Джашауумда эм насыблы кюнюммюд?!
Бир насыбсыз къулунг эдим мен сени,
Тилеклерими эшитиб, сен мени
Къартлыгъымда меннге насыб бергенсе,
Къууанчымы чегин бютюн кергенсе!
Бу насыбны бир къызгъанма къулунгдан,
Сен айырма кесинг берген улунгдан!» -
Деб, нарт Созук кюбюрчюкню джабханды,
Джерден алыб, къошу таба чабханды.
Мычымайын ол къошуна къайтханды,
Бийчесине къууанч хапар айтханды.
Ийнанырча халкъ джалгъан хапарына,
Кёбчек салыб бийчесини къарнына,
Сора анга къалын чепкен кийдириб,
Халкъ кёб джерге элтиб, хапар билдириб
Кюрешеди нарт: «Муратым толду!» деб,
«Къартлыгъында бу сылтаулу болду...», - деб,
Кёб да турмай, аллай хапар чыкъгъанды,
«Нарт Созукну бийчеси джаш табханды!»
Созук халкъны джыйыб этгенд уллу той,
Ол кюн кесгенд дейле, къойчу бешджюз къой.
Той бошала, къуугъунчула келдиле:
«Нарт Рачыкъау Джуртда ёлгенд», - дедиле.
РАЧЫКЪАУНУ ЁЛГЕНИ
Нарт Рачыкъау кёб джигитлик этгенди,
Уруш тюзню онгун, солун ётгенди,
Кюн урушу джыллыкъ сыйны бергенди,
Халкъ ауузу аны сыйын кёргенди.
Ол онгсузгъа, джарлыгъа да болад джакъ,
Махтанчакъгъа болад аяусузуракъ,
Бетсизлени бетлерине джетдиред,
Къара кюч бла айтханын да этдиред.
Телилени къулагъына алмайды,
Сатхычлагъа чыртда кечим салмайды,
Ачы сёзню чырт кётюрюб болмайды,
Джарыкълыкъдан чыртда кёлю толмайды.
«Бешбашланы» этгенбиз деб артларын,
Джыйыб бютеу Минги Тауну нартларын,
Аликлары уллу къууанч этелле!» -
Деб, чабчыла хар арбазгъа джетелле.
Рачыкъаугъа келди энчи чакъырыу,
Ол хорламгъа салгъанды да кёб къарыу.
- Бир аман тюш кёргенме да, Рачыкъау,
Анда киши салмаз кибик санга дау,
Шо, дженгиллик этме, джашым, сабыр бол...
Джигитлеге къыйын болад джашау джол,
Сюйгенингден сюймегенинг болур кёб...
Хаман терек ауанада къалад чёб,
Чёб а, къайдан кёрюб болсун терекни...
Ким ангылар сенде халал джюрекни?
Бара эсенг, джашым, бар сен, бек сакъ бол.
Тейри санга ачсын джарыкъ, сыйдам джол!
- Къайгъы этме, урушхамы барама?!
Хаман манга сабийгеча къарама!
- Мен сау болуб, сен сабийсе, бил аны,
Къайдан билгин сен сезимин ананы?
Ачы сёзню джанынга бек джетдирме,
Сабыр бол да, мен сарнарча этдирме.
- Къой-къой, анам, такъыр кёллю болма сен,
Ма кёрюрсе, къайтырыкъма сау-эсен, -
Деб, Рачыкъау ючаякъгъа джер салыб,
Сауут-саба кереклисин да алыб,
Аликлада джыйылыугъа кетгенди,
Ючаякъгъа: «Уч!» - дегенлей, джетгенди.
Ючаякъны бир аягъы аллында,
Аны эки аягъы уа артында,
Кёзлеринден чыгъа джарыкъ таякъла,
Джерге тийдиле дёнгерек аякъла,
Джелле хауа къабыргъаны ойдула,
Хырзалары бурулууну къойдула.
Нарт Рачыкъау тюшдю сора атындан,
Сейир болад миллет хар бир затындан,
Тыш кийими кюн таякъла ашыра,
Къарагъан да, къамаб, кёзюн джашыра.
Джыйылгъан халкъ айры бола, джол берди,
Ол да барыб Ёрюзмекге къол берди.
Нарт Ёрюзмек анга берди да къаш-кёз,
Махтаб, юлгю эте, айтды акъыл сёз:
«Бек къыйынды джигит атны алалгъан,
Андан эсе, къыйынд аны сакълагъан.
Урдургъучха сыйдам джууаб этген да,
Зарны зар сёзюне тёзюб кетген да
Бек къыйынды, алай а не, джокъ амал...
Керти джигит болмаучанды мал бла мал,
Сый тюшюрлюк затдан башхагъа сен тёз!»
Къарт-къуртла да, «тиймесин, - дей, - аман кёз»,
Рачыкъауну джигитлигин чертдиле,
Бир аууздан аны «Джигит» этдиле.
Ма барады Аликлада уллу той,
Кесилгенди минг тууар бла беш минг къой,
Ат чабдыргъан, къол таш атхан, тутушхан,
Джыр джырлагъан, тепсеген эм айтышхан...
Теке, чам-къум этиб, халкъны кюлдюред,
Хар уста да халкъгъа кесин билдиред.
Ачы тилли Гилястан да кёрюнед,
Онгсузла бла сёлеширге эринед,
Тюз нартланы чимдеб-чимдеб сёлешед,
Онглула бла кюле, ойнай ёчешед.
Не да этиб, эс бёлдюред кесине,
Ким биледи, не зат келди эсине?..
Бир тюз нартны учуз этиб сёлешди,
Ол тюз нарт да къарыууча ёчешди...
- Къуру да кет кёзюмден терк, сен джаман,
Гагайынга ургъунчу! дейд, Гилястан.
Киши хариб башлады да туракълай,
Рачыкъау да, къараб туруб, тёзалмай:
«Нек тиесе, сен кесингден онгсузгъа?!
Тегенеге ие болгъан тонгузгъа
Ушама да, нартча джюрют кесинги!
Бузукъ болсанг, табдырырма эсинги!» -
Деб, Рачыкъау Гилястаннга къарады.
Гилястан да, не этер деб, марады.
Рачыкъауну бютюн сабыр кёрдю да,
Ачы, къутсуз тамагъын ол керди да:
«И-й, сеннге уа не джетеди, Рачыкъау,
Ким айырад, бир айт, сени бла уа дау?!» -
Деб, бюсюреу этмегенча кюлгенди.
Рачыкъау да тюз къатына келгенди:
«Бир инсаннга бир тий, къараб турлукъма,
Тохтамасанг, тюз башынга урлукъма!» -
Деб, Рачыкъау да ызына бурулду.
Гилястанны уу тамагъы къурулду:
«Къутулмагъанд киши къыйнаб джанымы,
Халкъ шагъатды, буздунг таза къанымы!
Кимлигинге сен ёлесе ишекден,
Туугъанса да сен а, ат бла эшекден...
Къарауашдан туугъан сыйсыз бир джанса,
Джигит эсенг да, сыйсызлай къалгъанса!» -
Дейд, Гилястан тамам аман къатынлай...
Рачыкъау да анга мыллык атханлай,
Джоргъасына джетиб минди Гилястан,
Тютюн эте, айырылды иги танг...
Ючаякъгъа джетиб, миниб Рачыкъау
Къууду, «Энди къоймазма, - деб, - сени сау!»
Кёз туурадан ташайдыла, кетдиле,
Гилястанны тийресине джетдиле.
Ма, Рачыкъау джетед деген заманда,
(Аман амал болад хаман аманда)
Рачыкъаугъа таба ат кир чачылды.
Къурч къаланы къабакълары ачылды,
Ары джетиб киргенлей а, Гилястан,
Къаласыны къабакълары джангыдан
Джабылдыла, къала болду къадама,
Аны тешмез, кесмез садакъ не къама.
«Тфу-тфу»! эте, бетин сюртед Рачыкъау,
Ол кюн тууду сёл болмазлыкъ къанлы дау...
«Къаласындан чыкъмай турмаз Гилястан,
Мен нарт тюлме, атлам этсем былайдан,
Гилястанны джанын алмай кетмезме,
Нарт атымы мен кюлкюлюк этмезме!» -
Деб, сакълайды нарт Рачыкъау, кюеди,
Къурч къаланы къабыргъасын тюеди,
Учхара джер табалсам деб къарайды,
Табалмайын, къабакъланы марайды.
Алай эте озду токъсан тогъуз кюн.
Къатышханды Рачыкъауда тюш бла тюн,
Тёзалмайын сора эсин атханды,
Ол, сал бола, тюз сыртындан джатханды.
Гилястанны къаласыны башында,
Не болгъанын кёргючю бар тышында,
Кюзгюсюнде кёрген эди аугъанны,
Гилястаннга айтды къууанч хапарны.
- Чыкъчы ары! Ёлгенмиди, саумуд ол?
Уллу кёллю болмай къара, бек сакъ бол,
Ёлген эсе, сюйюмчюнгю берирме,
Башха болмай, балам кибик кёрюрме!
Ол къараучу сауут-саба такъгъанды,
Гилястанны къаласындан чыкъгъанды,
Къоркъа-къоркъа барды нартны къатына,
Бек эс бёлюб аны хар бир затына,
Рачыкъауну «ёлгенине» ийнаныб,
Бек къууаныб, ол ызына айланыб,
Ёрге-ёрге чынгаб, ушай балагъа,
Къууанч хахай этиб кирди къалагъа.
Гилястан да къараучусун къучакълай,
Бир кёрейим деб, аллына сакъ къарай,
Келди сора Рачыкъауну къатына,
«Табаным бла бир урайым чатына», -
Деб, керилди, урургъа да базалмай,
Бу болумну андан ары созалмай,
Бек къоркъса да, чыртда чыдам табалмай,
Болалмады ол къолу бла узалмай.
Рачыкъауну джаны чыгъыб санындан,
Санларына къарай эди башындан,
Джан бла тёнгек бир-бирине айланыб,
Нюр халы бла бир-бирине байланыб
Тургъан кёзюу базман эди дуниягъа...
Гилястанны джаягъындан тер агъа,
Рачыкъауну бойну таба тийгенлей...
Джан илгениб, терк санына киргенлей,
Сан тирилиб, ёрге турду Рачыкъау,
Тюз алында сюеле эд къанлы джау.
Къаласына мыллык атды Гилястан,
Рачыкъау да сюрдю аны ызындан,
Къаласына энди кирдим дегенлей,
Рачыкъау да къылычы бла терк сермей,
Гилястанны бойнун сылды учхара...
«Элия урду! Элия!..» - деб, къычыра,
Кючден кирди къаласына Гилястан,
Тутхунчугъа джетиб аны сыртындан,
Къабакъ эшик терк огъуна джабылды,
Нарт Рачыкъау энтда тышында къалды.
Ачыуланыб, табалмайын чырт кечим,
«Элияны кючю тенгли бир кючюм,
Джокъ эсе уа, ма былайда ёлейим!
Кимлигими бюгюн мен бир билейим!» -
Деб, тартады эшиклени ачалмай,
Уруб къала къабыргъаны чачалмай,
Ишин джарты джолда къоюб кеталмай,
Къайнай тургъан ачыуун сёл эталмай,
Ол кенгеред, узунуна ёседи,
Къылычы бла булутланы кеседи,
Къара, боз, акъ булутланы булгъайды,
Гулмак этиб, къылычы бла чулгъайды...
Менлик ачыу джаш къанына бек кирди,
Марда билмей, Тейрини да тебдирди,
Сора кёкде чартлады да Элия,
Джаппа-джарыкъ болду джашил дуния,
Буу мюйюзлю Элияны от кёзю,
Марлады да, сора чартлай мюйюзю,
Барыб тийди Рачыкъауну башына,
Дерт джетдирди Бёденени джашына.
Джигит уллу кёллю болгъаны ючюн,
Элия да кёргюзгенди деу кючюн.
Джаны чыкъды нартны кюйген санындан,
Улан къалды Рачыкъауну къанындан.
ГУЖДАР
Инсаннга къой, Элиягъа айта дау,
Элиядан ачыгъанды Рачыкъау.
Айсана да саудан ёлюк болгъанды,
Баш иесиз, баласыз да къалгъанды.
«Терс атлагъан, айланады терсине,
Мен джорукъсуз тыш адамны эрсине,
Тейригеми къаджау турдум, не этдим?!
Ай, телибаш, бу кюнлеге нек джетдим?!
Тюбемесе меннге джигит Рачыкъау,
Ким биледи, боллукъ болур эди сау?
Ким биледи, мени ууумму джетди,
Меннге ашыгъыб, терс атламмы этди?
Не этейим, ёлтюрюрмем кесими?
Кюбюрчюкде кетгенчигим эсими
Алындырад тамам да бек, ёлеме...
Сауду-сауду балачыгъым, билеме!
Мен билмейме излеб къайры чабаргъа,
О, Баш Тейри, болуш аны табаргъа!
Джангылгъаннга къаты болма быллай бир...
Саумуд балам? Шо, Сен, хапар бир билдир.
Тилегими къулагъынга алмайса,
Тынгылайса, меннге кечим салмайса,
Салмай эсенг, артха салмам айтыргъа,
Бир мадарым болса артха къайтыргъа,
Тюбеширем Рачыкъау бла джангыдан,
Мен джорукъсуз табар эдим джаш андан!
Аны джаны къарайд узакъ тауладан,
Ёлгенликге ол сауд манга сауладан!
Джюрегимде ол сау эсе, мен саума,
Къутсуз, ачы къадарыма мен джаума!
Аны хорлаб табарыкъма джашымы,
Аны табсам, бир кишиге башымы
Тенг этмезем, о, Баш Тейри, болуш сен!
Бир джазыкъсын, онгсузунгма сени мен.
Тилсиз къарауашынг болуб турурма,
Тобукъланыб, табыныб баш урурма!» -
Деб, джылайды кече сайын Айсана,
Ма алай бла кюнле санай, ай санай,
Хар кюн сайын табынады Тейриге.
Къарауашы джылауладан эриге,
Бир кюн айтды: «Терслик мендед, Айсана,
Зыккылланы кийиб чыкъсам айлана,
Мен джашчыкъны табыб къояр эсем а,
Тейри айтыб, хапар билиб келсем а,
Не этерсе ол заманда, бийчем, сен?!»
- Къарауашынг болуб турур эдим мен!
Умут кючлей, бийче анга салад таш,
Ма алай бла джолгъа чыкъды къарауаш,
Тюбегенден къабар затчыкъ тилейди,
Сёз къозгъайды, чарт-гурт хапар излейди,
Талай элге кире, чыгъа кетгенди,
Ол Созукну стауатына джетгенди.
«Бек арыдым, солуууму алайым,
Хо деселе, кече мында къалайым», -
Дегенди да, салыб къошха келгенди,
«Табу болсун Баш Тейриге!» - дегенди.
- Табулу бол, таб Тейрили устукну!
Деди, анга юй бийчеси Созукну.
- Сау бол, бийче, арыгъанма, талгъанма,
Ма сизлеге кёре, мен бир джалгъанма,
Ачма, мадар болуб, бир джукъ берсегиз,
Бир кечеге къонакъ кибик кёрсегиз,
Джюрегимден сизге алгъыш этерем,
Танг атханлай, мен джолума кетерем.
- Ким огъай дейд, тыш бёлмеде къалырса,
Эртденликде кереклинги алырса,
Джашыбызгъа иги алгъыш этерсе,
Сора, инсан, сен джолунга кетерсе.
Баш ием да джетед сюрюб малланы...
Джашчыкъ джылайд, ойнатайым мен аны!
Деб, ол бийче къошха мыллык атханды,
Ол ызына джашчыгъы бла къайтханды.
Таныгъанды балачыкъны къарауаш,
Сабыр бола, тюрлендирмей кёз, не къаш:
«О, Баш Тейри, бу джашчыкъгъа къучакъ кер,
Къызгъанмайын, ёлчелемей насыб бер,
Джолгъа чыкъса, чырмау чыкъмай джолуна,
Къайтар табхан анасыны къолуна!» -
Деди, сора ышарылды къарауаш.
- Тюрлю айтдынг, кет тиймесин сеннге таш,
«Табхан ана» деб, алайын нек чертдинг,
Джюрегими къайгъырырча нек этдинг?!
- Баш иенг да джетсин сора былайгъа,
Сиз насыблы болуб тургъан юч айгъа,
Хайт деб джашчыкъ тюрленнгенди, алай мен
Джангылмайма, алджамайма, ийнан сен...
- Айтма джукъ да, берлик тюлбюз баланы!
Ол танымайд менден башха ананы!
Деб, къычырды бийче. Джашчыкъ джылады,
Бийче аны кёзюн, бетин сылады.
Созук келди: «Неди дауур? Кимсе сен?!»
- Шо, кечигиз, тюз хапарны айтсам мен,
Къаргъамагъыз, кёлтюрюрча кёлюм джокъ,
Келечиме, келечиге ёлюм джокъ... -
Деб, къараууаш толу хапар айтханды.
Бийчесине хапар алыб къайтханды.
Джылайд, сарнайд Созукну юй бийчеси,
Бийчесинден къолай тюлд Созук кеси...
Кери болду насыблары аланы,
«Гуждарчыкъ!» - деб, къучакълайла баланы,
Ахырында бир оноугъа келдиле,
Балачыкъны къайтарыргъа дедиле.
Бийче айтды: «Болалмадым мен ана,
Джокъду меннге бу джашаудан магъана!
Баланг болмай джашаб кимге керексе?
Дангыл тюзде къуу болгъан бир терексе.
Нек келгенем мен бу ачы дуниягъа?!» -
Деб, джылайды, кюе-бише, тер агъа...
Созук анга ариу айтыб кюрешед,
Ичи кюед, кеси сабыр сёлешед:
«Сау тургъанлай Гуждарчыкъны анасы,
Биз айырсакъ, артда билсе баласы,
Кечим салмаз, аман атха къалмайыкъ,
Джаныбызгъа ауур борчну салмайыкъ!
Айсананы къарнашлары билмезча,
«Бет джойгъан», - деб, ана, бала ёлмезча,
Гуждарчыкъны алыб кече кетейим,
Албермезланы арбазгъа элтейим,
Киши джокъда салайым да кетейим...
Андан башха мен а, не зат этейим?» -
Деген Созук, айтханыча кетгенди,
Айсананы арбазына джетгенди.
Айырыла тебреди да баладан,
Юлюш этерге деб элияларындан,
Ич дуниясын, санын тамам къатдырды,
Ол кесинден талай кючюн атдырды.
Кюч да кире балачыкъны санына,
Элия кюч ёзек болду джанына.
Ол этимден кёк чартлады, джашнады,
Бир бурулгъуч, сейирлик джел башланды.
Бурулгъуч джел алай къаты бурулад,
Бурулууда аллай къуууш къурулад,
Ол къууушда заман бютюн тюрленед,
Бир кесекге эки дуния бирленед.
Гуждарчыкъ да, уллу болуб, терк тура...
Заман аны балачыкъгъа терк бура...
Ол кёзюуде Созук «сау къал» этгенди,
Бурулууну къууушунда кетгенди,
Мычымайын ол къошуна джетгенди,
Юй бийчесин алыб, кёкге кетгенди.
Джашчыкъ тура-тургъанды да бир аздан,
Джылагъаны ачыкъ чыкъгъанд арбаздан.
Албермезле чыгъыб аны кёрдюле,
Сейир болуб, алыб, юйге кирдиле.
Ойлашдыла, бир оюмгъа келдиле:
«Муну бизге Тейри ийгенд», - дедиле.
Къарауаш къыз таныб, барыб къатына,
- Шо, «Гуждар» деб, бир атагъыз атына,
Заман оза, бир кюн джетген джаш болур,
Кёкден тюшген бала, джерде баш болур!
Ой, къуруюм, шо, кечигиз сиз мени,
Бийлерине оноу этген телини!
Дегенинде, тогъуз къарнаш кюлдюле,
«Да къайгъырмаз, ариу атды», - дедиле.
Айсана да разы болуб кюледи,
Ичинден а, къууаннгандан ёледи.
Адам джокъда джаны кетед джашына...
«Бийчемсе!» дейд, бийче къарауашына.
Гуждарчыкъ да ёсюб келед, джаш болуб,
Кесича бир къауумлагъа баш болуб.