Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

2017 дж. январны 19
" К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
НАРТ ЭПОС

Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды

ЁРЮЗМЕК БЛА
НОГЪАЙЧЫКЪ

Ногъайчыкъ нарт Ёрюзмекге баргъанды,
- Хей, юйде уа ким барды? – деб, соргъанды,
Джумуш этген джашчыкъ эшик кергенди,
Арбазында Ногъайчыкъны кёргенди.
- Къонакъ аламысыз? – деди Ногъайчыкъ.
- Айхай-айхай да алабыз! – дей джашчыкъ,
- Тюш атынгдан, сыйлы къонакъ, джууукъ бол! –
Деб, аллына атлаб барыб, тутду къол.
- Да мен сизге джыл къонакъгъа келгенме,
Джюрегими Джуртугъузгъа бергенме...
Хар кюн сайын мен бир иркни ашайма,
Атымы да бир гебеннге бошлайма...
Ол джумушчу джашчыкъ юйге терк кирди,
Ногъайчыкъны бу хапарын билдирди.
Нарт Ёрюзмек арбазына чыкъгъанды,
- Кел, джууукъ бол! – деб, къонакъгъа айтханды.
Ногъайчыкъны ол юйюне чакъырды,
Сауутларын быкъылагъа такъдырды,
Сау иркни да салдыргъанды къазаннга,
Ашармы деб, сынаб къарайд ол анга.
Сау гебенни салдыргъанды атына,
Сынаб къарайд, мал къойдурмай къатына.
Ногъайчыкъ а, сау бир иркни ашады,
Алашасы да гебенни бошады.
Ол багъыудан аны сау джыл бакъгъанды,
Нарт Ёрюзмек къонагъына соргъанды:
«Сау бир джылны турдунг хазна дыф демей,
Не, къалайса, турамыса эрикмей?»
- Аман эрик суу ичмегин, Ёрюзмек!
Эрикдириб ийдим болур сени бек?..
-Таланмазлыкъ, бюгюн ачмы болгъанса,
Сен а, мени нек къозургъа къалгъанса?
Джетдиртме да джумдур быдыр майынга,
Айт, не айыб табдынг къонакъбайынга?!
- Мен ашаргъа азыкъ излей келмедим,
Киерге да кийим тилей келмедим,
Къонакъ болуб нарт батыргъа келгенем...
Мен сени бла джол тутаргъа сюйгенем.
- Алай эсе, бойнум къылдан ингичге,
Тик сёзюмю такъма джюрек илкичге.
Сен къонакъса, керек эсе болдум сир...
Айланырбыз сен излеген чакълы бир.
Экиси да джортууулгъа чыкъдыла.
Джол азыкъгъа кёб маралны джыкъдыла.
Узакъ эди, къыйын эди джоллары,
Кёб джюгенни юзгенелле къоллары.
Тылпыулары тубан болгъан атлары,
Кулдаланы быргъаелле наллары.
Туякъ тюбде кенг чунгурла къалалла,
Тер тамчыла тузлу кёлле болалла.
Ол барыудан кёб джерледен ётдюле,
Ат солутур бир къонушха джетдиле.
Нарт Ёрюзмек айтды: «Энди тюшейик,
Не табсакъ да бу джерледен сюрейик».
Ногъайчыкъ да айтды мизни чачханча:
«Къатынладан гюттю урлаб къачханча,
Кесек малны сюрюб къайры барлыкъбыз,
Ёмюрлюкге бедишликге къаллыкъбыз».
Ёрюзмек да айтды, джая къолланы:
«Тауусханма мен шагъырей джолланы».
- Алай эсе, сен ызымдан джолгъа чыкъ! - –
Деб, тебреди, алгъа чыгъа Ногъайчыкъ. -
Бири бири ызларындан кетдиле,
Бара-барыб, джылкъы къошха джетдиле.
Тёгереги темир буруу этилиб,
Эшиги да бек къаты бегитилиб...
- Энди,– деди, Ёрюзмекге Ногъайчыкъ,
Боллукъ тюлме сёзню этмей мен ачыкъ,-
Ма бу къошда юч эмеген джашайла,
Къарнашлалла, эгизлеча ушайла.
Бард бир сейир аджирлери аланы,
Ичиндеди тогъуз къатлы къаланы.
Чачалсанг да тогъуз къатлы темирни,
Токъсан тогъуз кёз сакълайды аджирни.
Ол кёзледен бир инсан да бугъалмаз,
Ол аджирге башха ие болалмаз.
Бир башха къол тийсе, болад гинасуу,
Иелери минсе, болад бютюн туу.
Туч къылладанд чачакълары чохуну,
Мулдасындан ёрюш чыкъгъан тохуну.
Эки къулакъ ортасында кюзгюсю,
Ол кюзгюде кёрюнеди джер юсю.
Чабса, джерни къара къанын ичеди,
Ат сыфатдан къуш сыфатха кёчеди,
Хырзалары айланджюкча бурула,
Бурулсала, къоба джелле, боранла.
Акъ кюмюшню унун ашайд учханда.
Чырт магъана джокъду андан къачхандан.
Биз джылкъыны сюрюб, алыб тебресек,
Баргъанлайыкъгъа къычырымча бир кесек,
Тебрендире джерни, къобара джелни
Аджир джетер алыб бир эмегенни.
Эмегенни ёлтюрсек, аджир кетер,
Экинчини алыб, бизге терк джетер.
Ючюнчюню ёлтюрсек, кютю болур,
Кишнеб келиб, ол джылкъыгъа къошулур.
Энди, сакъ къарайым мен ары-бери,

Сен бурууну эшиклерин ач кери.
Темир эшикле уа бегиб бютюн бек,
Кёб сыгъынды, ачалмайды Ёрюзмек.
Ногъайчыкъ а, чотха къараб тургъанды,
Сора, келиб, табаны бла ургъанды.
Къурч эшикни къадауларын чачханды.
Стауатха Ногъайчыкъ джол ачханды.
Кёб джылкъыны ала мукъут этдиле,
Ызларындан джел толкъунла джетдиле.
- Нарт Ёрюзмек, хайда, къатдыр энди бел!
Душманны ат тылпыууду ургъан джел.
Мычымайын ызыбыздан джау джетер,
Сюйсенг, сен атланы сюр да, тёкдюр тер,
Сюйсенг, къал да, эмегеннге къаджау чыкъ,
Оноуунгу терк айт! – деди Ногъайчыкъ.
Нарт Ёрюзмек айтды: «Хайда, сен айда!
Тюбешейим джау бла мен а былайда».
Бир кесекден ахырзаман джел урду,
Ёрюзмекни джылкъы таба учурду.
Ногъайчыкъ да сорду: «Терк нек джетдинг сен?»
- Учуб кетдим ол аджирни джелинден! -
Деб, амалсыз ышаргъанды Ёрюзмек.
Джел а сюред къачханланы бекден бек.
- Да, Ёрюзмек, энди сен сюр джылкъыны,
Мен сакълайым сюрюб келген атлыны,
Сен, къутулуб, узакъ кетсенг, сакъларса,
Мен ызынгдан джетмей къалсам, джокъларса,
Ёлюб тургъан болсам, джерден алырса,
Къанджыгъамда кебинликге салырса,
Ёлюгюмю атха къаты байларса,
Кеси баргъан джары атны айдарса,-–
Деб, Ногъайчыкъ, бетджан къуруб джатханды.
Эмегенни кёзюн мараб атханды,
Джангыз кёзге уулу садакъ киргенди,
Деу эмеген мычымай джан бергенди.
Эмегенни аты чабыб кетгенди,
Экинчи къарнашны алыб джетгенди,
Экинчи да биринчилей ёлгенди,
Ат ючюнчю эмеген бла келгенди,
Тылпыуу бла тереклени аудуруб,
Шытылары джангурланы джаудуруб...
Эмегенни кёрелмегенлей ачыкъ,
Уу садагъын атды джаугъа Ногъайчыкъ,
Садакъ аз-маз бир джанына кетгенди,
Эмеген да мычымайын джетгенди.
Эки тулпар бир-бирге ал бурдула,
Бири бирин аямайын урдула,
Экиси да чортлаб барыб, джатдыла,
Къоба келиб, садакъладан атдыла.
Эки садакъ учдула да тюзюне,
Садакъ кирди эмегенни кёзюне,
Деу эмеген аууб тюшдю дыркъыгъа,
Аджири уа кишнеб кетди джылкъыгъа.

Ногъайчыкъгъа аджал къучакъ кергенди -
Джити садакъ киндигине киргенди.
Киндигинден ол садакъны алгъанды,
Акъ башлыгъын джарасына салгъанды,
Кючден-бутдан Ёрюзмекге келгенди:
«Осиятымы толтур», – деб, ёлгенди.
Ёрюзмек да кебинликни алгъанды,
Ногъайчыкъны чырмаб, атха салгъанды,
Къаты байлаб, ахыр джолгъа ашырды,
Кёз джашларын джаугъан джангур джашырды.
Мылы аяз эжиу эте кюуюне,
Ол джылкъыны сюрюб кетди юйюне.
Андан сора кесек заман озгъан эд,
Ёрюзмекни кёлю кесек тозгъан эд,
Ногъайчыкъны къыстаса да эсинден,
Нарт Ёрюзмек кетелмей эд кесинден.
Ногъайчыкъны ким болгъанын билирге,
Танышларын, ахлуларын кёрюрге,
Нарт Ёрюзмек айта юйде хапарын,
Ол эмеген къарнашланы атларын
Адеж тартыб, узакъ джолгъа атланды,
Кёб тауладан, сууладан да атлады.
Тау джуртлада джукъ да билмей кетгенди,
Тюзге тюше, Адил суугъа джетгенди.
Бир элчикни къыйырындан киргенди,
Къарт амма бла бир джашчыкъны кёргенди.
- Кюнюнг ашхы болсун! – деди, Ёрюзмек.
- Ашхылыкъ кёр! Сабырчыкъ бол бир кесек,
Джашчыкъ юйге кириб суусаб чыгъарсын,
Ол чыкъгъынчы джюрегими джарасын
Сёл этерча, айт дуниядан бир хапар...
- Джюрегинги джарасына мен мадар
Этер кибик, аны несин билейим?
Сен биринчи айт деб, сенден тилейим...
- Онгмагъандан хапар сорма, джашым, сен...
Бу дунияда нени кёрмегенме мен...
Баред мени баш ием бла юч джашым,
Баред мени илячинча къарнашым.
Насыб кючлеб, джашау этиб тургъанлай,
Бир кесекден болдукъ биз буз ургъанлай.
Бизни джуртха юч эмеген келдиле.
Ма аланы къолларындан ёлдюле...
Алгъы бурун баш ием бла къарнашым,
Дертли болуб эки абадан джашым,
Кетдиле да, башсыз болуб къалдыла,
Джюрегиме уллу джара салдыла.
Ючюнчю джаш кёб оюмла этгенед,
Ол Нарт Ёрюзмекни излеб кетгенед,
Ёрюзмекге ышанаед джарлы джан.
Ол болушса алаллыкъма, - дей эд, - къан.
Джыл чакълыдан къайтырма, – деб, айтханед,
Алай, атда ол сал болуб къайтханед.
Хей, къудурет, дуния деген джалгъанды.
Эркек уру болуб ма бу къалгъанды,
Ногъайчыкъны джангыз ёксюз баласы
(Джюрек ауруу табыб ёлдю анасы),
Деб, къарт амма, шош хапарын терк юздю.
Суусаб алыб келгенчикни кёргюздю.
- Анам, менме ол Ёрюзмек деген нарт.
Табу уллу Тейрибизге! Тюзлюк бард.
Мен а, сизни кёб джерледе изледим,
Буйрукъ болуб, ахырында тюбедим! –
Деб, къучакълай Ногъайчыкъны анасын,
Эркелете уппа эте баласын,
Соруулады хар бирини къадарын,
Башдан аякъ айтды болгъан хапарын,
Джукъ керекли болмаз кибик зат берди.
Ногъайчыкъны джашчыгъына ат берди –
Эмегенле миннген атха миндирди,
«Атанг кибик джигит, тулпар бол!» – деди.
Учунады Ногъайчыкъны баласы,
Къууаннгандан джылайды къарт анасы,
Сау болгъанча баш иеси, къарнашы,
Хорлам алыб къайтхан кибик юч джашы.
Хар не кереклерин этиб Ёрюзмек,
Экисин да къууандырыб тамам бек,
- Энтда сизни джокъларма, – деб, къол тутду,
Нарт Ёрюзмек Нарт Джуртуна джол тутду.

"Къарачай"
2017 дж. январны 21
Сейир-тамаша затла
БИЗНИ ТАРИХИБИЗНИ ЫЗЛАРЫ

Биз билмейбиз ансы дунияны башы сейир-тамашалыкъдан толуду. Алай болгъанына Важный элни (анга Темир тюз да дейдиле) тюзлеринде, сабанларында, тау этеклеринде табигъатны кючю бла, адам къол бла джаратылгъан, этилген затла да шагъатлыкъ этедиле.

Мен кесим усталыгъым бла экономистме. Совет Союзну джылларында тюрлютюрлю предприятиеледе, организациялада экономист болуб иги кесек заманны ишлегенме. «Красногор» совхозда атам Хубийланы Чомайны джашы Хусей, мюлкню фермасына талай джылны башчылыкъ эте туруб, социализм оюлгъанында, кесини пай юлюшлерин алыб (ол ауушханлы иги кесек заман болады), аланы кесини юйдегисине къоюб кетген эди. Ол ауушханлы биз – эгечле бла къарнашла, туудукъла - институтлада алгъан усталыкъларыбызны къоюб, джер бла, мал бла кюрешебиз.

Джыл сайын пай юлюшлерибизни сюрюб, алада гардош, нартюх, арпа ёсдюребиз. Джазгъыда неда къачхыда джер сюрсек, буруннгу затладан бир зат табмай къоймайбыз. Аланы, бош затладыла деб, атмайбыз. Юйге келтиребиз, аланы сейирликлерине къуру кесибиз сейирсиниб къалмай, башхалагъа да кёргюзюб, Къарачайны джеринде быллай затла табылгъандыла, деб айтыучанбыз.

Мен тарихни, археологияны, литератураны бир да бек сюеме. Артыкъ да бек Къарачайны юсюнден газетде, башха басмалада джазылса, сюйюб, эс бёлюб окъуйма. Ким да болайыкъ, хар бирибиз, кесибизни тарихибизни билиб, керек джерде кесибизни джакълай билирге керекбиз. Алай этмесек, бизни джуртсуз халкъгъа санарыкъдыла. Не джашырыу, бизни тарихчилерибиз алкъын халкъыбызны тарихин толусу бла бери чыгъарыб, белгили этиб къоялмагъандыла. Алайлыгъы бла бир къауумла хайырланыб, бизни тарихибиз болмагъанча, болгъан эсе да, аны къолайсыз, мутхуз бетли этиб кёргюзюрге кюрешедиле. Тонаялсала, эм иги затларыбызны тойнайдыла да, аланы кеслериникиди деб, бегитиб кёргюзюрге кюрешедиле.

Алай болгъанына бир юлгю келтирейим. Ма бу сиз кёрген ат къууушхан, бусагъатда айтыугъа кёре, Тюркдеди. Ол кимники болгъанды? Аны иеси Хубийланы Мухаммад афенди, Къарачайны къадысы болгъанды. Аны Хубий улу афенди 1861чи джыл, атына салыб, джюрютюб тургъанды.

Бу ат къууушхан, къаллайла эсе да къабартылыланы къолларына тюшеди. Аны тута турадыла да, Азербайджаннга сатадыла. Тюркню президенти Реджеп Тайип Эрдоган Азербайджаннга къонакъгъа келгенинде, ат къууушханны анга саугъа этгендиле. Бусагъатда ат къууушхан Тюркдеди. Бизни тарихчилерибиз айтханнга кёре, ала, Тюркге барыб, анда Эрдоганнга тюбеб: «Ат къууушхан Тюркню музейинде къалсын, алай а ол Къарачайныкъы болгъанын ачыкъ этсинле», - деб, келишиуле бардырлыкъдыла.

Мени кёлюме келген бла бизни тарихибизде уллу магъанасы болгъан затларыбызны кишиге бермезге керекбиз. Бусагъатда сейир затла бола турадыла: бизни джерлерибизде табылгъан затланы аладыла да кетедиле, анда уа ала Къарачайныкъы болгъанын ачыкъ этмейдиле.

Энди мен Важный элни (Темир тюзню) сабанларында, тау этеклеринде табхан затларыбызгъа кёчейим. Сиз кёрген ма бу мазаллы ташны, аны ортасын керекли затланы хайырландырыб, тешик этгендиле. Ол тешик, тёгерек тюлдю, тёртгюлдю. Аны къатында, тешикни джабхан болурла, эшик маталлы бир тёртгюл таш сюеледи. Бу ташны не затха джаратханларын алкъын толусу бла ачыкълаялмагъанбыз. Эшта, ол таш дорбуннга кирген тешикни эшиги болур.

Ташны къалынлыгъы бир 30-50 сантиметр барды. Кеси да къаты ташды. Аны юсюнде терен ызланы кёре болурсуз? Аланы анга механизаторла джер сюрген заманда плугла бла салгъандыла. Таш иги теренде тургъанды. Биз аны къалай табдыкъ? Бир кюн джер сюрюрге къарнашым Отар К-700 маркалы тракторну джибереди. Ол кючлю зат джерни сюрюб бара тургъанлай, плугу бир затха илиниб, тохтаргъа аздан къалады. Муну плугу неге илинди деб, Отар тюшюб къараса, аны лемихи (сабан темири) кеси да бюгюлюб, бир затны къыйырын бери кесек чыгъарыб тура. «Бу не зат болду экен» деб, тракторну артына бериб, алайда талай адам болуб, къазыб башлайдыла. Бир кесекден эшиги да салыныб, бир тёртгюл таш кёрюнеди. Толусу бла аны къазыб алыб, тракторгъа джюклеб, базыбызгъа алыб келген эдиле. К-700 маркалы тракторну плугуну бир лемихи ташны бир къыйырында иги кесек джерин къобаргъанын да кёрдюк. Энди ташны сакълаб турабыз. Ким этген болур аны? Ата-бабаларыбыз этгенлерине сёз джокъду.

Аны къатында талай гюх ташны кёресиз. Была да Важный элни тюзлеринде табылгъандыла. Аланы ичлери иги кесек теренликге дери алыныбдыла. Алагъа толу челек мюрзеу сыйынмаса да, аны джартысы сыйыныб турурчады. Аланы хар бирини этилгени бирер тюрлюдю: бир-бирлерине ушамайдыла. Уста къоллу ташчы этген гюх ташла ариуладыла, аланы тышлары, ичлери да сыйдамдыла. Аланы буруннгу заманлада термен-зат болмагъаны амалтын, ата-бабаларыбыз, ичлерине мюрзеу къуюб, мени кёлюме келген бла, аны тюйюучюню агъачдан этген болурла, ол а токъмакъча бир зат болгъанды, мюрзеуню хантус-зат этерча дараджагъа джетдириб тургъандыла.

Андан сора бир гитче темир балтачыкъ да табылгъанды. Ол бусагъатдагъы балталагъа ушаймайды: аны бир къыйырында джитиси барды. Узунлугъу 10 сантиметр болур. Не затлагъа хайырландыргъандыла бу балтаны? Билмейбиз. Эски буруннгу затла бла кюрешген археологла, тарихчиле кёрселе биллик болурла. Дагъыда табигъат кеси джаратхан, адам къолу этген сейир затланы кёрюрге да боллукъдула бизни базыбызгъа келгенле. Ма бу таш адамны башына тамам ушагъан затды. Аны кёз тешиклери, бурну, ауузу, сакъалы, къысхача айтсакъ, адамны башында не затла бар эселе, аланы бары да бардыла анда.

Ма бу тёгерек ташны уа, санагъанбыз да, 18 тешиги барды. Сейири неди десенг, къайсы болса да бир тешикге суу къуйсанг, суу тешиклени барына да юлешиниб чыгъады. Аладан сора да биз табхан, джыйгъан башха уллу, ууакъ ташла да сейир затладыла. Аланы бир къауумларын адамла этиб, джашауларында хайырландырыб тургъандыла, бирсилерин а табигъат, сейир-тамаша этиб джаратханды. Бизни юйдеги эрикгенликден джыйыб айланмайды сабанлада тюбеген сейиртамаша затланы. Бара баргъан заманлада, фахмулу археологларыбыз, тарихчилерибиз чыгъыб, Къарачайны тарихи тереннге кетгенин бигитирле деб, джыяды.

САЛПАГЪАРЛАНЫ
Кулизма.
Джёгетей Аягъы шахар.

2017 дж. январны 21
" К Ъ А Р А Ч А Й "
Культура
КАВКАЗНЫ ТИШИРЫУЛАРЫНЫ КЁРМЮЧЮ

Кёрмюч проектлени Кавказ бёлегинден «Мир Кавказа» деген маданиятны ёсюмюне болушхан джамагъат фонд эмда Ставрополь крайны суратлау искусствосуну музейи озгъан джылны декабрь айыны 9-дан бери «Кавказны тиширыулары» деген ат бла кёрмюч бардырадыла.

Музейни эки бёлмесини тёрюн архив билдирген керти материалла, бояула бла салыннган суратла, буруннгу тарихден эски тюрсюн алгъан сейир картла бардыла. Ала Кавказны тиширыуларыны эртдеги, бусагъатдагъы турмушларыны юсюнден терен хапар айтадыла. Бу кёрмючде адамла къарар ючюн деб салыннган затла, башында айтханымча, къуру XIX-чу ёмюрню заманыныкъыла болуб къалмай, революциядан сора кёзюуню, бусагъат заманны да затларыдыла. Былайда Кавказны кёб тюрлю халкъларыны, аланы ичинде Тегейни, Дагъыстанны, Чеченни, Къабарты-Малкъарны, Къарачай-Черкесияны халкъларыны тиширыуларыны джашауларыны турмушлары кёрюнедиле.

Къартджуртда къарачай тиширыула
сабан ишлеге баргъан кёзюу.
XIX-чу ёмюрню аягъы.

Кёрмючге салыннган картланы белгили, аламат суратчыла алгъандыла. Аланы кючлеринден ол заманны билиу, эсгериу бизни кёзюуге дери джетгенди. Бизден сора келлик тёлюле да алагъа къараб къууанныкъларына, кёб затны кёрлюклерине, билликлерине сёз джокъду.

Бусагъатха дери болмагъан быллай кёрмючню къурагъан тынч болмагъаны хакъды. Аны юсюнде Ставрополь край суратлау музейни директору Зоя Александровнаны уллу къыйыны барды. Ол Кавказны керти патриотуду десек, джангылмазбыз. Тири тиширыу, республикалагъа айланыб, кёб адамгъа тюбеб, материалла джыйыб, музейине салады. Бу джол да алай болгъанды. Аны музейин джасагъан суратлагъа къарагъан хар адам эртде джашагъанла къаллай кийим кийгенлерин, турмушларыны болумун кёреди. Бизни ата-бабаларыбызны маданиятлары бла шагъырей болады. Кеслерин къалай джюрютгенлерин, ол заманда байрамла къалай ётгенлерин, элле къалай болгъанларын биледи. Суратланы айтханларына эс ийген адам кёб, керти затны ангыларыкъды.

Хубийланы Марьям.

Библиотеканы директору айтхандан, Боташланы Магометни къызы Медина быллай кёрмюч болады, деб эшитгенинде, къарачайлыладан кимле болгъанларын билирге излеб, музейге барыб къарайды. Бусагъат заманны махтаулу къызларын халкъ поэтессала Байрамукъланы Халимат бла Мамчуланы Динаны (ол заманда КъЧРни культурасыны министри къуллукъну толтургъанды) суратларын кёреди. Алагъа къууаныб, эртде замандан къалгъан къарачай тиширыуланы юслеринден да музейге материалла бергенди. Алай бла Медина, Къарачай эртдеги тиширыуларыны онглулукъларын, культураларын ачыкъ эте, адамлагъа керти тарих ызларын кёргюзюрге энчи юлюш къошады.

Аминланы Салима.

Медина билимни гюллю джайлыгъыны, терен фахмуну, мийик культураны юйюрюнде ёсгенди. «Россия Федерацияны махтаулу врачы» деген сыйлы атны джюрютеди. Ставрополда джашайды. Халкъын, туугъан джуртун, ана тилин бек сюеди.

Мен, толу хапар билирге излеб, музейде анга тюбеб, ушакъ этдим. Кёрмючню юсюнден сёлеше, ол меннге былай хапар айтды:

«Мени юйюмде архивими бир бёлюмюнде кёчгюнчюлюкге дери джыллада джашагъан къарачай тиширыуланы юслеринден материалла бардыла. Музейни директору Зоя Александровнагъа айтыб, эки онглу тиширыуну суратларын алыб келиб береме, аланы юслеринден хапар айтама.

Къарачайда биринчи врач, окъуу-билим джайыучу Хубийланы Иммолатны къызы, халкъны белгили адамы, революционер Алийланы Умарны юй бийчеси Марьям болгъанды. Иммолат 30чу джыллада Шимал Кавказны Ростовдагъы тарих музейини директору болуб ишлегенди. Аллай юйдегиде ёсген къыз, билимин ёсдюре, Москвадагъы медицина институтха тюшюб, джетишимли окъуйду. Анда Алийланы Джашууну джашы Умар бла танышыб, аны бла бир юй къурайды. Ол кёзюу 30-чу-37-чи-38-чи джылладагъы репрессияланы заманы эди. Марьямны баш иесин тутадыла. Атасын да, тутуб, ёлтюредиле. Аны кесин да тутадыла, тюрмеде, лагерде да болуб, терслиги болмагъанлай, кёб къыйынлыкъ чегеди. Ол заман озгъанында, кёбле реабилитациягъа тюшедиле. 1957-чи джыл Марьям Къарачай шахаргъа келеди. Туугъан тауларыны дарман хауасын тогъуй, врач-гинеколог болуб ишлей, заманы джетиб ёлгюнчюннге дери Къобан суу бла Теберди сууну къошулгъан джерини джыр ушагъына тынгылай, алайда джашагъанды. Кёб тиширыуну саулугъун багъа, адамладан сый табыб ишлегенди. Джаш врачланы талайын юретгенди. Алай бла Къарачайны биринчи медицина джулдузу джашауун халкъына къуллукъ этиуге атаб ашыргъанды.

Мамчуланы Дина.

Къарачай халкъны тарихинде экинчи врач Аминланы Абдул-Къадырны къызы Салимады. Ол 1915-чи джыл Нарсана шахардан узакъ болмай орналгъан Хасаут элде туугъанды. Абдул-Къадырны юйюрюнде 10 сабийни бири болуб ёсгенди. Атасы бай адам болгъаны себебли сабийлерине баш билим алдырыб кюрешгенди. Юйюрде искусствогъа, литературагъа, музыкагъа сюймеклик уллу болгъанды.

Салима, Нарсанада орта школну айырмагъа бошаб, Москвада медицина институтха тюшюб, 1937-чи джыл аны джетишимли тауусуб, туугъан джерине, Нарсанагъа, къайтады. Алайда «10 лет Октября» деген санаторийде врач болуб ишлей тургъанлай Нарсана шахарны аскер прокурору Биджиланы Борис бла джашауун бир этеди. Джаш юйдеги джашаугъа къууаныб, джашаб тургъанлай, сталинчи репрессияны кёзюую болуб, Борисни тутуб ёлтюредиле. Уллу Ата джурт къазауат башланнганында, Салиманы 4 къарнашы да аскерге кетедиле. Салима, бир джанында къалыб кеталмай, джаудан Джуртун сакълай, Нарсанада аскер госпиталда джаралы аскерчилени саулукъла
рын багъыб турады. Немцала шахаргъа джууукъ баргъанларында джаралы къызыласкерчилени подваллагъа джашырыб, джанын-къанын аямай къарагъанды. Аны кючюнден кёб аскерчи, аякъ юсюне туруб, фронтха кетгенди.

Байрамукъланы Халимат.

1943-чю джыл ноябрь айда Аминланы юйюрлерин халкъ бла бирге Къазахстаннга кёчюредиле. Уллу фахмусу, билими болгъан къарачай къызны, Салиманы, Къазах ССР-ни Луговая станциясыны район больницасына баш врач этиб саладыла.

Эркинлик берилиб, 1957-чи джыл Джуртуна къайтханында, Салима Къарачай шахаргъа барады. Анда кёб джылланы район больницаны баш врачыны орунбасары къуллукъну толтуруб турады. Тыйыншлы солуугъа чыкъгъандан сора да, усталыгъына кертилигин таныта, функционал диагностиканы врачы болуб ишлеб, кёб адамны саулугъун багъыб къууандыргъанды. Джаш врачлагъа юлгю кёргюзе, аланы кесини усталыгъына юрете, кюрешгенди ишинде. Аны къызы Джульетта, туудугъу Фатима да врачладыла. Аминланы юйюр халкъыбызгъа 18 фахмулу врач бергенди.

Салиманы атасыны къарнашындан туугъан Мусса да джигит адам болгъанды. Уллу Ата джурт къазауатда тюрлю-тюрлю фронтлада кёргюзген джигитликлери ючюн «Совет Союзну Джигити» деген атха эки кере теджелгенди», - дейди Салпагъарланы Медина.

Кёб заманны адамла, музейден кетиб къалалмай, тёгереклерине эс ийиб къарайдыла. Мен да, аланы бири, хар суратха, картха къарагъаным сайын, ол заманнга тюшгенча болама. Халкъыбызны тиширыулары, анала, эгечле, къызла, келинле, къалай фахмулу, билимли, джигер, джигит, ариу болгъанларын энтда да къайтарыб джангыдан ангылайма. Хар заманда алагъа сый, махтау берирге тыйыншлыды.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

2017 дж. январны 21
" К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
НАРТ ЭПОС
НАРТЛА ЭМЕГЕНЛЕНИ
КЪЫРДЫЛА

Нартла, джорта, таудан, суудан ётдюле,
Кёсе Тауну тийресине джетдиле,
Тёбелеча эмегенле кёрдюле,
Хазырлыкъгъа кескин буйрукъ бердиле.
Тизилишиб, бетджанланы къурдула,
Джауларына къурчатарны бурдула,
Къурчатардан талай кере атдыла,
Сора, сынджыр болуб, алгъа чабдыла.
Къурчатарла къаяланы ойдула,
Эмегенле къалабалыкъ болдула.
Нарт батырла къылыч уруш ачдыла,
Эмегенле Къула Тюзге къачдыла.
Деу Ёрюзмек, буйрукъ беред хахайлаб,
«Къачханланы иймегиз!» - деб, тууайлаб,
Нарт Ёрюзмек от сырпынын булгъайды,
Аууз джелинден а, булут къайнайды,
Сырпынындан элия мюйюз чыгъады,
Тийген-тийген эмегенин джыгъады.
Сюйсе, сырпын къычырымгъа созулад,
Ишин эте, терк ызына джыйылад,
Нарт аскери арымады, талмады...
Къула Тюзде сау эмеген къалмады.
Токъсан кюнню уруш этди Ёрюзмек,
Тейриле да болушдула анга бек.
Нарт аскерле кёб джигитлик этдиле,
Хорлам алыб эллерине кетдиле.

Суратны МИЖАЛАНЫ Умар салгъанды

ЁРЮЗМЕК БЛА ФУК УЛУ ДЖАНБАРАЗ

Къызыл Фукдан къутхаргъанлы Ёрюзмек,
Он джыл толгъан кюнде уллуд къууанч бек...
Уллу ишде къызгъанчлыкъны къойдула,
Аликлада къыркъ бугъаны сойдула.
Той барады таш тёшелген арбазда,
Бирлик макъам согъулад хар къобузда,
Тейрилеге махтау сала джырчыла,
Къызыл Фукга къозгъуч къурай чамчыла...
Тутушалла, таш аталла уланла,
Джатма тюбде къайнайдыла къазанла.
Тепси джанда чёкген алкъын джокъ тилли,
Ёрюзмекни сакълайд бютеу нарт эли.
Ёрюзмек а, чакъырылмай бармайды,
Чакъырыргъа аны киши базмайды.
- Нек турасыз Ёрюзмекден сиз къоркъа?
Мен барайым! – деди сабий Сосуркъа.
Баш джартыдан тилни джыртыб къабханды,
Ёрюзмекге келечиге чабханды,
Къоркъмай-юркмей Ёрюзмекге келгенди:
- Мени элинг келечиге ийгенди,
Кюч бюсюреу болмай элни разы эт,
Мычый турмай, Аликлагъа дженгил джет!
- Хей, халисиз, хей, сен ёлгюн кёмеден!
Базыб, меннге тик сёлешген кимсе сен?! –
Деб, Ёрюзмек мараб аны аягъын,
Джашчыкъ таба быргъагъанды таягъын.
Табанына тийиб таякъ сыннганед,
Джашчыкъ аны истем этмей къойгъанед,
Артха къараб ышаргъан да этгенед:
«Келмей къалма!» – деб, ышарыб кетгенед.
Сатанайгъа къараб айтды Ёрюзмек:
«Уллу болса, бу къалмазлыкъ бек халек
Зат боллукъду, деб алайды акъылым.
Ким биледи, шохум болур, не къанлым...»
Сатанай а, бир джомакълы ышарды,
Не эсе да айта тебреб джашырды...
- Сени ары бош чакъыра болмазла,
Джаулукъ этер итле болмай къалмазла...
Тейри кесин сакълагъанны сакълайды,
Сакъ болмагъан уянмаздан джукълайды! –
Деб, Сатанай, Ёрюзмекни сакъ этиб,
Бир кесекге аны бойнун къакъ этиб,
Богъурдагъын тешиб, быргъы кийирди,
«Боза ичсенг, ма муну бла ич», - деди.
Аман инсан аман урлукъ къояды,
Аманлыкъны ашхы улан джояды.
Иги джашла кёб болсунла, аман - аз.
Къызыл Фукдан туугъан эди Джанбараз.
Фукну джашы Нартда джашаб къалгъанды,
Фук джашына чола къанын салгъанды,
Атасыча, ол да къутсузд, джалгъанды...
Ёрюзмекни джояр акъыл алгъанды,

Кеси кибик бир къауумну табханды,
Дуния мал бла ауузларын джабханды,
Ёрюзмекни джокълаб, тёрге къарайды,
Кёрмейди да, келлик джолун марайды,
«Уу ичириб ёлтюрейик!» - дегенед,
Ол оноуун Сатанай да сезгенед...
Кёб да турмай, сора, келди Ёрюзмек.
Харс уралла, табынады бир бёлек...
Уллу къууанч джангы кюч бла ашланды,
Къурч садакъдан атыу эриш башланды.
Джюз атламдан ийне учну марайла,
«Ай, джаш заман а...», - деб, къартла къарайла.
Ийне ушча джитид кеси садакъ окъ,
Джаш къауумдан тийдиралгъан киши джокъ.
Ёрюзмекге тутдурдула джаяны,
Бюсюреусюз къолгъа ала ол аны,
Джая къылны тартхан кибик этгенди,
Садагъы да мычымайын джетгенди,
Терсеймейин, ийне учха тийгенди,
Садакъ учда ийне, бишиб, кюйгенди.
Садакъ, барыб, батханд темир чыпыннга,
Тартыб киши къарыу эталмайд анга.
Джаш Сосуркъа, джетиб, тартыб алгъанды,
Гёджеблеге джюрек къайгъы салгъанды.
Фукну джашы: «Сырпынланы сынайыкъ,
Ат джал тюкню кёкге атыб урайыкъ,
Олду аны уруб эки этелген,
Усталыкъда тамамлыкъгъа джетелген».
- Джашчыкъ, мен да нарт ичинде ёсгенме,
Бу сырпын бла кёб баш токъмакъ кесгенме,
Бу сырпынды бугъа этле биширтген,
Буд атангы баш токъмагъын тюшюртген.
- Ийилчин! – деб, тобугъундан салгъанды,
Тулусундан тюгюн джыртыб алгъанды,
Къызыл тюкню, «уф» деб, кёкге учургъанд,
Сырпыны бла элияча терк ургъанд,
Къызыл тюкню эки кесек этгенди,
- Юренигиз! – деб, ышарыб кетгенди.
Ёрюзмекни чакъырадыла тёрге,
Унамайды ол да ёрге ётерге.
Къызыл Фукну джашы бютюн бетсинед:
«Атам ючюн мен джууаблы тюлме!» - дейд,
«Нартла башы сенсе, сенсе, Ёрюзмек,
Атамдан да сени сюе эдим бек!
Дерт къалмазча биз бир-бирни кечейик,
Ант этейик да, бозадан ичейик!» -
Деб, Фук улу уу бозаны теджейди.
Ёрюзмек да айтылгъаннга, «хоу», дейди,
Разы эте, джюреклени «къандырад»,
Бозаны ол быргъысы бла бардырад,
Уулу боза джерге тама кёл болад.
Фук улу уа, баш муратым терк толад,
Деб, сюйюнюб Ёрюзмекге къарайды,
Къачан эсин ташлайды деб, марайды.
Болмады да, келечиле ийгенди...
Аман тилли Гилястан да келгенди,
Бергендиле анга «алгъыш» аягъын,
Чапылдата эки къангич джаягъын:
«Къабантишни эки тиши ууалсын,
Хар бир санын шынгкъарт тили джаласын,
Кюл тегене болсун джатхан обасы,
Кюлю болсун калак джелле табасы!» -
Деб, Гилястан бетин кёзбау этгенди,
Кёрюнмейин, туруб чыгъыб кетгенди.
Ёрюзмекни сёз джанына джетгенди,
Ёрге туруб, ол ма былай дегенди:
«Къабантишни эки тиши ууалмаз,
Къурч ашхынын бозадагъы уу алмаз,
Кюл тегене болмаз джатхан обасы,
Биргесинде эсе сауут-сабасы!» -
Деб, эшикни къылычларын бек салды,
Къылычы бла сермеб башларын алды.
Деу Ёрюзмек адам къаннга батханды.
Сосуркъа да кесин юйге атханды,
Эшиклени чачыб юйге киргенди,
Ёрюзмекни джунчугъанын кёргенди,
Имбашына салыб, алыб чыкъгъанды,
Элтиб, аны шоркъа суугъа тыкъгъанды,
Къанын-къунун да тазалаб, ышарды,
Атха миндириб, юйюне ашырды.
Сатанай да Ёрюзмекге соргъанды:
«Чууакъ кюнде джибирча не болгъанды?»
- Да, иссилеб, кесим суугъа киргенме...
Ой, мен бюгюн бир тамаша кёргенме...
Бюгюн бизге келиб кетген баланы,
Кёб мычымай келир керти заманы,
Терсеймесе, ол боллукъду нартха баш,
Насыблылла ёсдюргенле аллай джаш...
- Ол къарнашчыкъ болса сеннге, сюерменг,
Къууанса, къууаныб, кюйсе, кюерменг?
- Огъай. Онглу болсанг, къарнаш къарнашды,
Онгсуз болсанг а, джюреги къуу ташды.
- Сюерикменг джашынг болса ол сени?
- Джюрек джарамы къозгъама сен мени!
Меннге къайда аллай насыб дунияда...
Джангыз терек ёсген кибик къаяда,
Адамым джокъ, аусам, сарнаб джыларгъа,
Тур, атам, - деб, джаягъымы сыларгъа...
Мен эсем да нартла башы Ёрюзмек,
Бушууума джокъду, джокъду, джокъду чек!
Кёз джашларын сюрте обур Сатанай,
Тау артындан чыкъгъан кибик толгъан ай,
Джарыды да, Ёрюзмекни къаратды,
Къарамы бла шош джюрегин джарытды,
Айтды сора Сосуркъаны хапарын,
Аны ташдан джаратылгъан къадарын...
- Хазыр тюленг аны сен джаш этерге,
Ашыгъаем мен бу кюннге джетерге,
«Хоу!» десенг, ол энди сени джашынгды,
Къартлыгъынгда сен таяныр ташынгды!
«Джаш туугъанд!» – деб, къууанчына болмай чек,
Хахайлайды нартла башы Ёрюзмек.

"КЪАРАЧАЙ" 2017 дж. январны 21
Эсгериу
ТЮЗЛЮКНЮ ДЖАКЪЧЫСЫ ЭДИ

Россия Федерацияны прокуратурасыны сыйлы къуллукъчусу, Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу юристи, юстицияны 3-чю класслы кърал советниги, кёб джылланы республиканы прокуроруну биринчи заместители болуб тургъан генерал къызыбыз БОТАШЛАНЫ Зульфагъа быйыл 70 джыл толлукъ эди. Законну къаты тутхан прокурор къуллукъчу эди, ол кёб тюрлю кърал саугъаланы да иеси эди. Алай а танышланы, тенглени кёзлеринде ол халал, огъурлу адамча къалгъанды. Зульфа Абдуловна ауушханлы юч джыл кетсе да, аны къайгъырыулу джюрегин, оюмлу сёзюн, джумушакъ ауазын унутмагъандыла. Ёмюрде да унутурукъ болмазла. Ол тюзлюкню джакъчысы эди.

Ол биринчи эди

Дуниягъа белгили авиаконструктор Сергей Королёв Юрий Гагаринни сыйына аталгъан бир уллу къууанчда: «Мындан ары бизде космонавтла кёб чыгъарыкъдыла. Аламны къойнун къармай, ала андан эсе магъаналы, уллу джигитликле этерге да боллукъдула. Ёзге ол биринчиди, эсибизде ёмюрлюкге ол халда къаллыкъды», - дегенди.

Аллайынды Зульфа эгечибизни да джазыуу. Кесини ишинде, кесини джеринде ол да биринчи эди. 1947-чи джыл сюргюнню эм къыйын кёзюуюнде туугъанды ол. Джёгетейчи Боташланы Какуну джашы Абдул бла юй бийчеси Хаджият, Борлакъланы Кёккёзню къызы, юч къызларын ариу халиде ёсдюрюб, ючюсюне да баш билим алдыргъандыла. Уллулары Земфира устазлыкъны, гитчелери Люба врачлыкъны сайлагъандыла. Люба Черкесскеде шахар поликлиникада бюгюн да ишлейди, Земфира пенсиядады, хирургия бёлюмню тамадасыды. Мангылай къыйынлары бла джашагъан бу халал адамла балаларына урунуугъа сюймеклик бла бирге адамлыкъ шартланы да сингдирген эдиле. Абдул Уллу Ата джурт къазауатны ветераны эди, офицер чыны бар эди, ол себебден Азиядан къайтхандан сора, аны военкомат ишге Уруп районнга буюргъан эдиле. Юйдегисин да Джёгетейден ары кёчюрген эди. 1966-чы джыл Зульфа орта школну анда тауусхан эди. Аны юрист болургъа нюзюрю болгъанын эслегенликге, ол тауну иги мийигине чыгъарыкъды деб ата бла ананы эслеринде джокъ эди. Школдан кюмюш медаль бла чыкъгъан джити къызчыкъ, билимине базыб, МГУ-гъа кирирге деб Москвагъа тебрегенинде: «Аллах джол берсин», - деб ашыргъан эдиле. Аллах таукеллеге джол бергенин, «бёрю атарны бёркюнден» дегенлей, Зульфаны да тамам аллайладан болгъанын, тутхан ишин ахырына джетдирлигин ала кимден да иги биле эдиле. Алай бла Зульфа МГУ-ну юрист факультетине окъургъа кирген биринчи къарачай къыз эди.

Боташланы Зульфа коллегалары бла бирге.

1971-чи джыл дипломун алгъанлай Москва областда Можайск шахарны прокуратурасында стажёр болуб къыйын джолну аллын башлагъанды. Бир джылдан аны болумун ангылаб, прокурорну болушлукъчусу къуллукъну ышаннгандыла. Арадан эки джыл ётгенлей, аны Ставрополгъа ашыргъандыла. Крайисполкомну юстиция бёлюмюнде тамада консультант болуб анда бёлек заманны ишлегенди. 1978чи джыл февралны 5-де Къарачай-Черкесияны Джёгетей Аягъы районуна сюдде ишлерге джиберилгенди. Ол айда огъуна аны район сюдню председатели этгендиле. Айтыугъа кёре, къарачай тиширыуланы ичинде район сюдге председатель къуллукъгъа тюшген да биринчи Боташланы Зульфа болгъанды.

1996-чы джыл РФ-ны Президентини указы бла анга юстицияны 3-чю класслы кърал советниги чын берилгенди. Ол генерал чыннга тенг болгъаннга саналады.

Ол кёзюуде Зульфа Абдуловна бизни республиканы прокуроруну биринчи заместители болуб ишлей эди. Ол джыл аны юсюнден «День республики» газет КъЧР-де джашагъан тиширыуланы арасында Боташланы къыз биринчиди деб джазгъан эди. Аны бла да къалмай, быллай чынлы юрист тиширыула, таб, сау Эресейде да алай кёб болмагъанларын черте эди.

«Аны къолуна тюшмезге кюрешигиз»

Юристлени арасында джюрюген бир белгили сёз барды. Орусча ол «пусть погибнет мир, но восторжествует юстиция» деб бир таб айтылады. Чам сёз эсе да билмейме, магъанасы уа «юстиция къачан да тюздю» демекди. Биз хапарын айтхан юрист эгечибиз аллайладан болмагъанына ишегим джокъду. Джууаблы къуллукъчула, тамадала анга берген багъаны, тюз джамагъатны айтыучусун да эшитиб, кёрюб тургъанбыз. «Башчы болсанг, тюзлюкчю бол» деген эселе халкъда, «юрист болсанг, тюзлюкчю бол» деб да къошарыкъ эдим мен, ол акъыллы сёзню бюгюннгю джашаугъа келишдире.

Зульфа Абдуловнаны принциплигин, законну къаты тутханын, компромиссге барыргъа унамагъанын кёбле айтадыла. Аны бла эки эгечден туугъан, кёб джылланы культура санагъатда ишлеген, бюгюнлюкде республикан библиотеканы къуллукъчусу болуб тургъан Гогуйланы Соня, сёз ючюн, былай хапар айтады.

- Зульфа МГУ-ну бошаб, дипломун алгъан сагъатда ахлулары Джёгетейде анга атаб этген бир къурманлыкъда мени атам Азнаур: «Муратына джетсин, махтаулу къызыбыз андан да бет джарыкълы болсун. Иши бери тюшюб, ол сюдню тамадасы болуб, адамла болушлукъ излей бизни анга келечи этгенлерин кёрейик», - деб алгъыш этген эди. Аллахны «амин» деген кёзюую болур эди, ол затла толгъан эдиле. Сора Зульфаны тюзлюкчюлюгюн, законну, джорукъну чыгын не аз да тайдырмаучусун билген атам: «Ол кимлеге да болушады, джангылгъанны, абыннганны ангылайды, джазыкъсынады. Алай а терслигигиз болуб аны къолуна тюшмезге кюрешигиз, марджа, «брат, сват» деб къарарыкъ тюлдю», - деген эди. Джумушакълыкъ, къатылыкъ да аны джюрегине бирча сыйына эдиле. «Ичиб, эсириб неда безиб, къутуруб, тойгъанлыкъ этиб, аманлыкъ этгенлени кечерим келмейди, билмей тургъанлай бир чырмаугъа тюшюб (сёз ючюн, авария-зат этиб) къалгъанланы уа къутхарыргъа, болушургъа кюрешеме», - деучен эди, зауаллы. Этген иши да иннетича эди. Зульфача адамланы тюз ишлегенлери себеб болуб, гюнахсыз тутулгъанланы ненчасы сюд баргъан залда огъуна башына бош болуб юйюне кетген болур...

Аны черте эди къралны Баш прокурору Юрий Чайка да Россияны прокуратурасыны 290-джыллыгъы бла байламлы бизни республикадагъы коллегаларына джиберген алгъышлау письмосунда. «Прокуратура къуралгъан кюнюнден бери да законну сакълауну гаранты, къраллыкъны ара багъанасы болгъанлай келеди, - деб джазыла эди анда. – Джорукъгъа къаты болуу, аны бла бирге адамны сюйюу, аны излемлерин джакълау быладыла джюзле бла джылланы узагъына прокуратураны тамалы болуб келген затла...

Боташланы Зульфа Налог полицияны къуллукъчусу Салпагъарланы Билял бла.

Къарачай-Черкесияны прокуратурасыны иши да Россияны прокуратурасыны тарихине энчи бет болуб къошулгъанды. Республиканы прокуратурасыны органларында ишин билген устала, керти адамла ишлейдиле...»

Бу джаны бла республикабызгъа быллай багъа, сый бердирген Боташланы Зульфача адамладыла, деб акъылым алайды. Адамны адамлыгъы, тамаданы тамадалыгъы, айхай да, къыйын кёзюуде бек танылады. Сёз ючюн, президент сайлаула бла байламлы республикабызда халкъ чайкъалгъан сагъатда кёблени керти бетлери ачыкъланнганды. Аллай кёзюуде джорукъ сакълагъан органланы боюнларына да ауур борчла тюшюучендиле. Зульфа эгечибиз тиширыу башы бла аллай кёзюуледе, къоркъмай-юркмей, майданда халкъны аллына чыгъыб, ангылатыб, къызгъан джюреклеге да сабырлыкъ келтирирге кючкъарыу табханына мингле бла адамла шагъатдыла. Аллай кёзюуледе къыйын соруулагъа джууаб берир ючюн, тюз оноу эте билир ючюн акъыл, ёт, уллу тёзюм да керекди.

Реабилитацион ишледе да Боташланы къызны уллу къыйыны болгъанын да чертерге керекди. Реабилитацион комиссияны члени болуб ол документ джарашдырыуда юрист этерик джумушланы уллу профессионал дараджада баджарыб тургъанды. Ол ишни аллы 30чу джыллада джоюлгъанлагъа реабилитация этиуден башланыб, сюргюнню сынаб къайтхан къарачай миллетибизни тюзлюк ючюн кюрешине дери баргъанды. Къарачай-Черкесияда юристлени билимлерин ёсдюрюуде да танг къыйыны барды аны. Кёб джылланы республиканы прокуратурасында аттестацион комиссияны председатели болуб тургъанды, бютюн да бек джаш юристлеге кёб акъыл юретгенди.

«Ол Зульфады демез эдигиз»

- Миллетин керти бек сюйген адам эди Зульфа. Аны бла бирге уллу интернационалист эди, - деб хапар айтады газетге бу материалны хазырлай этген ушагъыбызда Гогуйланы Соня. - Аны кёб тюрлю асыл шартлары, творчество фахмусу ишден тышында таныла эдиле. Тюз ангылагъыз, эт адамымды деб айтханлыгъым тюлдю. Юй турмушда, солууда, къууанчда, бушууда, къысхасы, кюндеги-кечедеги джашауда кёб джылланы къазанлашыб тургъанбыз да, кёрюб, сынаб айтама. Санаторийге барса да нёгерге мени алыучан эди. Джашауда башха тюрлю адам эди. Ол прокуратурадагъы Зульфады демез эдигиз...

Эм биринчиге аны Аллахха ийнаннган, динни бек сыйлагъан адам болгъанын, кёб джылланы узагъына бир кере Рамазан айда ораза тутмай къоймагъанын айтады. Къабырланы джокълагъанлай туруучусу уа! Дин китабла сатыб алыб, джууукъгъа-тенгнге чачхан адети бар эди. Къонакъны сюйюучюсю, юйю къонакъсыз турмаучусу джюрек ачыкълыкъны, таза иннетлиликни ышанларыдыла: тышындан келген къонакълагъа Джуртубузну сюйдюрген, миллетибизни иги бетден кёргюзген Зульфача адамла тюлмюдюле!? Кесини юйдегиси болмагъанлыкъгъа, сабийле бла джаны бир эди. Эгечден туугъанланы кеси ёсдюргенча алай ёсдюрген эди.

- Табигъатны бек сюе эди, анда ариулукъну кёре, сезе биле эди, терек чакъгъаннга да, суу шууулдагъаннга да, джангургъа, къаргъа да къууана эди, - деб ахсынады Соня, эгечин эсине тюшюре. - Черкесскеде къар джокъду, кел Архызгъа барайыкъ деб тебреучен эди. Ашха-суугъа да бир да джарыкъ эди, татлы ушхууурла эте эди. Тенгликни тута билгени да аны кибик алай эди. Къолу джюн затлагъа да бек уста эди. Кеси этген затланы джууукъгъа-тенгнге саугъа этмесе тынгы табмай эди.

Дагъыда ана тилибизни, ашхы адетлерибизни, миллет искусствобузну кёлю бла багъалатханын сагъынады Соня. Къарачай театрда не бир премьерадан, неда къарачай концертден къаллыкъ тюл эди, дейди. Эски джырларыбызгъа да сюйюб тынгылаучан эди, адебге-намысха, ашхы адетлеге аталгъан китабланы сюйюб окъуучу эди.

Къысхасы, Зульфаны юсюнден аламат китаб джазаргъа боллукъду. Арт джыллада пенсияда болгъанлыкъгъа джамагъат ишлеге къошулгъанлай тура эди, аны джашауу бла джашай эди. Аны юсюне да прокуратураны джамагъат советинде башчылыкъны бардыргъан да ол эди.

- Айыб этме, эгечими махтадым, - деди ушагъыбызны ахырында Соня. – Библиотекабызда анга аталгъан ингирни хазырлайма деб, бир кёб затын эсге тюшюргенме...

- Огъай, махтамадынг, тюзюн айтдынг, этген ишлерин сагъындынг. Аллай адамладыла джашауну джарыгъыракъ, джылыракъ да этгенле. Зульфа эгечибиз керти да джарыкъ ыз къоюб кетгенди. Ол дуниясы джарыкъ болсун! – дедим мен да.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.

"КЪАРАЧАЙ" 2017 дж. январны 21
Алийланы Шахарбийни 80-джыллыгъына
ДЖАШАУНУ КЮЗГЮСЮНДЕ

Сау болса бу кюнледе Алийланы Шахарбийни юбилейи бла алгъышларыкъ эдик. Аллахны буюргъаны алай болур эди, джашлай кетди дуниядан. Ол аз заманны ичинде бизни культурабыз бла искусствобузну ёсдюрюрге къошхан юлюшю барыбызны да эсибиздеди. Республиканы Къарачай театрына аны аты аталгъаны да бу айтханыма шагъатды. Ол санагъатланы юслеринден сёз башланса, аны аты сагъынылмай къалмайды. Алгъаракълада Шахарбийни юсюнден уллу очерк джазгъан эдим. Аны бир кесек къысхартыб окъуучулагъа теджейме.

- Салам алейкум, Шахарбий!
- Алейкум салам!
- Алан, туугъан кюнюнг джууукълашханды, деб хапар джюрюйдю.
- Хо, туудум да, дуниягъа бир игилик этдим.
- Игилик этер ючюн, иги адам болургъа керекди...
- Хы-хы, башлама! Не дейсе?
- Суратынг керекди.
- Газетни джасаргъа мени бурнумдан сора джукъ табмаймыса?
- Излей кетсек, табарыкъ да болурбуз, алай а заман джокъду. Аллахны игилигинден, шаржны, карикатураны орнуна да келишириксе...

- Кюзгю таба эсенг, кесинги хамхотунга къара...
- Келе кел да, бирге къарарбыз...&line_return&

Алийланы Шахарбий бла мени бир-бирибизге сёлешиуюбюз кёбюсюне былай эди. Чам да, накъырда да, самаркъау да, "чимдеу" да эркин айтыла эдиле. Чыгъармачылыкъ ишни юсю бла даулашхан кёзюулерибизде да, экибиз эки джанына "тартсакъ", самаркъау бла "чимдеу" алгъа чыгъа эдиле. Ол джол телефон бла сёлешгенибиз а, Шахарбийге элли джыл толурну аллы бла эди. Кюнортадан джанлай, тёрт суратны да алыб, редакциягъа келди. Газетде аланы бири чыкъды. Аны юсюнден статьяны уа, мен кесим айтыб, Къараланы Асиятха джаздыргъан эдим.

Шахарбийни джашаууну, джазгъан затларыны, театрда кёб джылланы ишини юсюнден аз-аз сагъына, аны дуниягъа къараууну, халисини, адамлыкъ шартларыны, экибиз бирге этерге тюшген ишлерибизни, бирбир тюбешиулерибизни юсюнден айтыргъа излейме. Бу затла бла байламлы къарасам, мен таныгъан, мен билген, мен сынагъан адамланы арасында Шахарбийден сейир адам болмагъанды.

... Бир джолда Шахарбий, белгили джырчыбыз Ёзденланы Альберт, поэт Созарукъланы Юсуф Черкесскеде больницада кимни эсе да кёрюб чыгъадыла. Джазны аягъы сюрем, терекле чакъгъан кёзюу болады. Тротуар бла келе тургъанлай, Шахарбий, тохтаб:

- Бу былай нек болгъанды?! – дейди, бурууну ичинде къуу болуб сюелген шаптал терекни бармагъы бла кёргюзюб.

- Да, къайдам, ким биледи, - дейди Альберт.
- Ма алайды, киши билмейди, - дейди Шахарбий хыны. – Алай джарамайды. Ма бу терекни, бачханы, юйню иеси адам тюлдю. Аны бла къуу болгъанды шаптал...

- Да, бизге не дейсе? Бизде не гюнах барды? – дейди Юсуф.

- Киши джукъну билмейди, киши джукъгъа акъыл бёлмейди, киши джукъну кёрмейди... Аны бла юйюбюз къуруб барады...

Аны айтханын онгсунмасала да, Шахарбийни таза иннетин, уллу фахмусун билген джашла аны айтханларын да тюзге санайдыла да, даулашмайдыла. Ол а терекни иесине, аллай затлагъа учхара къарагъан адамлагъа да аманны къуйгъанлай келеди джолну джол узуну. Хар затха ма аллай бир джан аурутхан халал адам эди Шахарбий.

Биргесине ишлегенле, башха адамла да ол сюйгенча, ол умут этгенча болурларын излей эди. Мен ангылагъандан, аны айтханларыны кёбюсю тюз эди. Алай а бир-бир адамла кеслерин андан да тюзге санай эдиле. Анга да не сейирсиниу, хар кимни башы башхача, акъылы да, халиси да, сёзю да, дуниягъа къарауу да башхады. Адамла алай джаратылгъандыла. "Мен", "мен айтхан" деб турмакълыкъ къайсы бирибизни да юсюбюздеди. Шахарбийни уллу фахмусуна, ишин тындыргъанына киши сёз табмаса да, ол шарты анга кёб джерде чырмау бола эди. Бу затла бары да саулугъуна къатылгъанларын кеси да иги биле эди.

Къарачайда адам атла кёбдюле, аланы арасында Шахарбий деген ат аз джюрюгенлени бириди. Мен аллай атлары болгъан къуру ючеуленни билеме. Иги алгъаракъда, Черкесскени паркында талай джаш тюбеб къалдыкъ да, сеннге ол ат нек аталгъанды деб, къайсы эсе да Шахарбийден сорду.

- Къарачайны эм фахмулу уланларыны бири Эбзеланы Шахарбийни творчество джетишимлери бла саулай Кавказда аты айтылгъан заманы болады, - деб джууаб берди. – Айтыуларына кёре, атам аны къачан да бек сюйгенди, сыйын кёргенди, багъалатханды. Тепсегенине, джырлагъанына, музыка инструментледе сокъгъанына, спектаклледе ойнагъанына кёб кере къараб, сейирсиниб тургъанды. Ол адамгъа джюрек разылыгъын билдирирге, аны атын атагъанды меннге. Фин къазауатны ууундан гитче сабий болуб айырылгъанма атамдан. Алай а аны таныгъанла, Эбзе улугъа бир джугъу ушаса уа деб, ол умутну да эте эди, дейдиле. Эбзеланы Шахарбийча адамла аз тууадыла. Алай болса да ол башлагъан ишлеге къошулгъанымы кесиме насыбха санайма.

Алий улу аллай ишлеге ал башланнган класслада огъуна къошулуб тебрейди. Школда тепсеген, джырлагъан, драма кружоклагъа джюрюгенлей турады. Алай болса да, усталыкъ алайым да, артда кёре барырма деб, 7чи классдан сора эл мюлк техникумгъа окъургъа джарашады. Андан аскер къуллукъ этерге аладыла. Ызына къайтхандан сора, джюреги сюйген усталыкъны сайламагъанын ангылаб, медучилищеге киреди. Аны да къояды да, устаз институтха джарашады. Не келсин, кёлю алмайды. Джюреги культурагъа, искусствогъа тартыб турады. Гитче Къарачай районда Джарыкълыкъ юйде, Нарсанада къурулушчуланы клубларында ишлейди. Драмкружоклада, халкъ театрлада салыннган спектаклледе ойнайды. Черкесскеде театр студия ачылгъанын эшитгенинде, келиб, анда окъургъа джарашады. 1963-чю джыл аны да бошаб, область драмтеатрда актёр болуб ишлеб тебрейди. Бир джылдан Нальчикге кетеди. Анда малкъар театрда ишлейди. 1965-чи 1970-чи джыллада Ленинградда театр, музыка, кинематография институтда режиссёрлукъгъа окъуйду. Окъуу бла практика байламлы болмаса, терен билим алгъан къыйынды. Муну уа театрда ишлегени ол усталыкъны тамалын бегитген эди. Айтыргъа, мындан алгъа билим алыб къайтхан актёрла Аджиланы Амбий, Алийланы Чотай, Тохчукъланы Борис, Хапчаланы Роза, Ёртенланы Борис дагъыда башхала бла бирге Эбзеланы Шахарбийни "Огъурлу" деген пьесасында баш ролну ойнагъан эди.

"Шахарбий Огъурлуну халисин, адамлыкъ шартларын, былай къарагъаннга тынч, хазна джукъ ангыламагъанча болгъанлыкъгъа, акъылы, таукеллиги бла кёбледен онглу болгъанын танытады. Аны бла бирге чамны, накъырданы сюйгени, джашауда орун алыргъа излегени, тенгликге берилгени да ачыкъ кёрюнеди. Бу шартла Шахарбийни кесини юсюнде болмасала, Огъурлуну пьесадан сахнагъа кёчгенча, алай кёрлюк да тюл эди джамагъат". Бу тизгинле Къараланы Асиятны статьясындан алыннгандыла. Малкъар театрда да ол кёзюуледе салыннган спектаклледе эм джууаблы ролланы ойнаб турады.

1973-чю джылны джазында ызына келди да, Къарачай труппагъа режиссёр этдиле. Унутмагъан эсем, бу джол биринчи спектаклни Эбзеланы Шахарбий бла мени пьесаларыбыздан къурагъан эди: "Хамамны директору" бла "Джууулгъан шляпа". Ол джыллада спектаклге бизде да, КъабартыМалкъарда да сюйюб къарагъанлары эсимдеди. Плёнкагъа джазыб къойгъан эдиле да, энтда эки республиканы радиосу бла да бериледиле, кёблени юйлеринде кассетала да бардыла. Бу эки чыгъарманы былай кёб "джашагъаны" огъуна кёргюзеди Шахарбийни режиссёрлукъ фахмусун. Быладан сора да башха тилледен кёчюрюлген пьесаладан, кеси джазыб да бир пьесаны салды юч джылны ичинде. 1971чи джыл Тбилисиде окъуб келген актёрла, алгъындан ишлегенледен юч-тёрт адам ойнай эдиле ол спектаклледе.

Башха ишге кетиб, дагъыда да къайтыб 1979-чу джыл биягъы Къарачай труппагъа режиссёр болду. Барыбызны да эсибизде къалырча спектаклле да салды. Аланы бири ол кеси джазгъан "Ходжа бла Азраил" деген пьесагъа кёре джарашдырылгъан эди.

1986-чы джылны джазында Москвадан театргъа комиссия келеди. Белгили драматургла, критикле, РСФСР-ни Культура министерствосуну къуллукъчулары. Баш ишлери театрны джергили драматургла бла байламлылыгъына къарау, миллет труппаланы литература бёлюмлеринде пьесаланы окъуб, аланы авторлары бла тюбешиу болады. Ол ишлени эте келедиле да, мени "Тышындан адам" деген пьесама тюртюледиле. Аны окъуйдула да, джаратадыла. Къарачай труппаны режиссёру Алий улу узаймай аны къолгъа алады.

- Сени "Тыш адамынгы" комедия халда салсам къалай кёресе? – деди меннге.

- Сейир затны айтдынг, дедим. – Анда кюлкюге, самаркъаугъа, чамгъа орун джокъду. Сен айтханнга чыртда келишмейди.

- Джангыласа, - деди. – Сен комедияла джазаса да, муну башха тюрлю этерге излегенлигинге, комедияланы шартлары бардыла. Сора келишдире билирге да керекди. Ким къолгъа алгъанын да унутма, - деб кёз къысды.

- Да алай база эсенг, кёр.

Бир кере къалайда эсе да тюбеб къалдыкъ да, кёб турмай, спектаклни сахнагъа чыгъарлыкъларын билдирди, репетициялада болмагъаныма кёлкъалдылыгъын да джашырмады. Экинчи, ючюнчю кюнюнде эсе да бардым. Иш "къызкъачханнга" джетсе, ахыр репетицияла ол спектаклни кёргюзюрюк сахналарында болуучандыла асламысына. Анда эдиле да, кирдим. Актёрланы бири кечигибми келген эди, къайдам, дагъыда не болгъан эди, Шахарбийни халы тюрлениб эди.

- Энди сен а не айланаса мында? – деди ол мен саламлашыргъа ауузуму ачханлай.

- Да къайдам, акъылоноу керек эсе деб келген эдим, - дедим.

- Акъыллыла мында да кёбдюле, - деб, актёрланы бирине бурулду да, сахнада къалай къымылдаргъа кереклисин айтыб башлады.

Спектаклни 1987-чи джыл январны 17-де биринчи кере джамагъатха кёргюздюле. Айтханыча, комедия халда салгъан эди, къарагъанла бек джаратдыла. Не келсин, Черкесск бла талай уллу элден башха джерлеге элтирге мадар болмады. Декорациясы ауур да, къыйын да джарашдырылгъан эди. Кёбле айтыудан, Шахарбийни уллу фахмусуна шагъатлыкъ этген бу спектаклге ол чурум бла эллени асламысыны джамагъаты къараялмай къалды.

"Ходжа бла Азраилден" сора да Шахарбий "Ётюрюкге ушагъан керти", "Хоншула", "Байрым кече" дагъыда башха пьесаланы авторуду. Аланы хазна къалмай барын да кеси сахнада салгъанды. Пьесала бла чам, самаркъау хапарладан къуралгъан китаблары да басмаланнгандыла. Тыш къралланы, алгъыннгы СССР-ни белгили драматургларыны, бизден да Эбзеланы Шахарбийни, Байрамукъланы Халиматны, Батчаланы Муссаны, Капаев Исаны чыгъармаларыны бир къауумун сахнагъа джарашдыргъанды. Шахарбийни ахыр иши "Текеле бла къойла" деген, кеси джазгъан пьесагъа кёре салгъан спектакли болду.

Творчество къуллукъчула асыры назик джюрекли адамладыла. Башха биреу эс бёлмезлик сёз алагъа татыб къалады. Шахарбий да кёлюне джетмеген затла болуб, 1990-чы джылны ал сюреминде, театрда ишин къоюб, облисполкомну культура бёлюмюне искусствону юсюнден баш уста болуб джарашды. Алай а энтда да театрсыз болалмады. Джети-сегиз айдан ызына къайтды. Биягъынлай баш режиссёр къуллугъуна джарашды. Не келсин, кёбге бармады. 1991-чи джыл январь айда джюреги тохтаб къалды. Ючкекен элни джамагъат къабырларына элтиб асырадыкъ, джандетли болсун!

Кёб уллу муратлары бар эди Шахарбийни. Къарачай труппа кеси энчи театр болурун излегени да аланы бири эди. Ол джашаудан кетгенден сора бир джылдан миллет театрла къуралдыла. Шахарбий бизни культурабызгъа джашаууну отуз джылгъа джууугъун бериб кетди. Аны актёрлукъ, режиссёрлукъ чемерлиги халкъыбызны тин байлыгъын ёсдюрюуде магъана болгъанлай келгенди аллай бир заманны ичинде. Мындан арысында да джазгъан затлары ол дараджаны тута, миллетге къуллукъ этгенлей барлыкъдыла.

Къарачайда биринчи профессионал режиссёр усталыкъны алгъанланы бириди Алийланы Шахарбий. Андан сора, мен билиб, бешеулен бардыла. Ол тынч иш болса, халкъыбызны санына кёре, режиссёрларыбыз эки-юч къатха аслам боллукъ эдиле. Алайды да, Шахарбий культурабызны бу ауушуна биринчи сокъмакъ салгъанланы тизгининде ёмюрлюкге къаллыкъды.

АППАЛАНЫ Билял.

"Къарачай" 2017 дж. январны 28
Тин байлыгъыбыз
«КЪАРАЧАЙНЫ БИР БЁЛЕК АДЕТЛЕРИ»
АЛИЙЛАНЫ Ибрахим
АБДЕЗ АЛГЪАННЫ ЮСЮНДЕН

Абдез алгъан былай болады. Юсюнг таза болургъа керекди. Тиширыугъа джууукълашханынг бар эсе, юсюнгю джуу. Кирсиз эсенг, аллынгы къыбылагъа буруб, олтуруб, эки къолунгу джуууб башлайса, иннет этесе: «Аллах ючюн мен иннет этдим абдез алыргъа». Андан сора, ауузунгу, бурнунгу, андан сора бетинги. Къолларынгы чынанга дери алгъын онг къолунгу, артда сол къолунгу джууаса: сууну уучунга къуюб, аны билегинге саркъытыб башындан энгишге сылаб, тюбю бла билегинги ёрге сылайса. Юч кере эки къолунгу этесе, башынга суу джетдиресе. Андан сора онг аягъынгы, артдан сол аягъынгы инчигинге дери джууаса. Джангыдан эки къолунгу чайкъайса, мадарынг болса, джан джаулукъ бла сюртесе.

АТНЫ ДЖЕРЛЕГЕННИ ЮСЮНДЕН

Джаяулай атны башындан тутуб барсанг, хар заманда атны онг джанынгда элтирге керекди.

Джюгенни алыб, барыб бир атны тутуб келдинг эсе, аны джерлер ючюн, эм алгъы бурун эринмей ариу сюртерге, сыларгъа керекди къыргъычынг, сюртюучюнг бар эсе. Болмаса - не салам, не бичен буштукъ бла сюртесе.

Сюртюб бошагъандан сора ат джеринге къарайса, биринчи терилигин аласа. Ол териликни ичине кёз джетдиресе, ичинде тер къатханы неда башха джабышханы бар эсе ариулайса. Андан сора териликни атны сыртына салгъандан сора бир кере атны сыртын терилик бла сылаб артына чыгъараса. Сора териликни тыйыншлысыча орнуна саласа.

Териликден сора джауурлукъну саласа, джауурлукъдан сора ат джерни саласа. Ат джерни салыр ючюн, сол къолунг бла ат джерни айылларындан тутаса, онг къолунг бла джерни ал къашындан тутуб, атны сыртына къаблайса.

Атны ёшюню бла чыгъарыб, айылларын, ёзенгилени тюз этесе, узалыб аллында айылын азыракъ къысаса. Атны арт аягъы таба барыб, эм алгъын къууушханын джарашдыраса, сора атны къуйругъуну къылын буруб, эки къат бюклеб, къууушханны къуйругъуна кийдиресе, андан сора къуйругъун иесе да къояса, кеси тюзеледи.

Ызынга атлаб, ат джерни силкиндириб, орнуна таб саласа, айылын орнуна тартаса, сора тартхы айылын, арт айылын тартаса. Миниб тебрегинчи, айылланы бошуракъ къоярыкъса, минерге тебресенг, айылланы джангындан бегирек тартаса, атны ауузлугъун саласа.

Кюн батмакъ болса атны къуйругъун тюесе, алай болмаса къуйругъуна тиймейсе.

Кесинг минерик болсанг, миндинг да кетдинг, башха адам минерик эсе, атны джюгенин бойнуна атыб онг джанына чыгъыб ёзенгиден тутаса.

Атха миннген адамны къамчиси къолунда болургъа керекди. Адамла бла ол адам атха миннгинчи саламлашады. Мындан арысы басмаланныкъды.

"Къарачай" 2017 дж. январны 28
БАГЪАЛЫ КЪАРАЧАЙ ХАЛКЪ!

Къарачай-Черкес кърал университетни илму лабораториясы (НЛ ПЭИСО) къарачай халкъны зорлукъ бла Орта Азиягъа эмда Къазахстаннга кёчгюнчюлюкде ауушхан адамларыбызны атларын эсгертме китаб этиб басмаларгъа излейди. Багъалы къарнашларыбыз эмда эгечлерибиз, ол себебден, хар юйдеги кесини депортацияны джылларында ауушхан ахлуларыны атларын, тукъумларын, джылларын, ауушхан заманларын, ауушхан джерлерин ажымсыз билиб лабораториябызгъа билдириригизни тилейбиз! Ишибизни не къадар ажымсыз эмда кёб заманны созмайын тындырыргъа керекбиз.

Хапар билдирирге боллукъсуз Интернет почтагъа laboratoriyapeiso@mail.ru неда Россияны почтасы бла бу адресге ийсегиз деб тилейбиз: г. Карачаевск, ул. Ленина, 29, Научная лаборатория педагогических и этнокультурных исследований в сфере образования КЧГУ. Хурмет бла, илму лабораторияны ишчилери.

" К Ъ А Р А Ч А Й " 2017 дж. январны 28
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
НАРТ ЭПОС
СОСУРКЪАНЫ ЁРЮЗМЕКГЕ ДАРМАН ИЗЛЕЙ БАРГЪАНЫ, ДЖЕР ТЮБЮНДЕ БОЛГЪАНЫ

Нарт Ёрюзмек джортууулдан къайтханды,
Не эсе да ауруйма деб, айтханды.
Сауутларын, кючден теше, атханды,
Онгсуз бола, тёшегине джатханды.
Сатанайгъа къайгъы ауруу тийгенди,
Сосуркъагъа къуугъунчуну ийгенди.
Тюрлю-тюрлю дарман-дары этгенди,
Къыйыны уа бошунакъгъа кетгенди.
«Ёмюрюнде аурумагъан Ёрюзмек
Нек ауруду? Нек хорлады ауруу, нек?!» -
Деб, Сатанай кёб сагъышла этгенди...
Мычымайын Сосуркъа да джетгенди.
«Балам, тангнга кёз къысмайын чыкъгъанма,
Билимими барын аулаб чыкъгъанма.
Джарамайла мен эталгъан дарманла,
Джангыз амал барды энди,тынгыла:
Ол амалгъа ич эсим бла джетгенме,
Сагъышымда барыб, кёрюб кетгенме.
Кюн чыкъгъаннга джолну тутуб барсанг сен,
Талай таудан, тюзден, суудан сен ётсенг,
Къара орман чакъгъан джерге джетерсе,
Къалынлыгъын истем этмей ётерсе,
Бара барыб, чыгъарыкъса талагъа,
Ол талада тюртюллюксе къалагъа.
Акъ мермерден ишленнгенди ол къала,
Ол сюелед, тёгерекге нюр сала.
Бир ариу къыз иесиди къаланы,
Эшигинден кириб барсанг сен аны,
Бек хазыр тут сырпынынгы къынында...
Къыз джукълагъан орундукъну аллында,
Гулла кибик тегенени кёрлюксе,
Тегене уа чий алтынданд - билликсе.
Ол толубду джылтырауукъ бир суудан,
Нюр алгъанча Кюнден, Айдан, джулдуздан.
Ма ол сууда джюзедиле чабакъла,
Кёз алдарча, бир-биринден омакъла.
Чабакъланы санлары уа алтыды,
Бир чабакъны тыш къабугъу алтынды.
Ол чабакъны алыб, бери джетелсенг,
Сен атанга аны азыкъ этелсенг,
Олсагъатда кетерикди аурууу,
Алгъын кибик къайтырыкъды къарыуу!» -
Деб, Сатанай Сосуркъагъа юретгенд.
Нарт Сосуркъа эрлай атын джерлегенд.
Ат туякъла джерни талай къакъдыла,
Бир чегетден кенг талагъа чыкъдыла.
Ол талада уллу джылкъы отлаед,
Ол джылкъыны алау киши сакълаед.
Джылкъы таба къутсуз джыртхыч чабады,
Джетген атын аямайын къабады.
Алау киши да тюшгенди арагъа,
Джыртхыч тырнакъ салгъан ачы джарагъа,
Тёзелмейин киши хахай этгенди,
Ол кёзюуде Сосуркъа да джетгенди.
Сырпыны бла ол джыртхычны ёлтюрдю,
Сора барыб ол кишини кёлтюрдю...
Джарасын да байлаб къанын тыйгъанды,
Сора алау киши эсин джыйгъанды.
Сосуркъаны джылы бетин кёргенди,
«Сау бол! Мен а, не этейим?» – дегенди.
Нарт хапарын ол кишиге айтханды.
Джылкъысындан киши бир ат тутханды.
Тутхан аты джабагъылыд, арыкъды,
(Анга миниб, ким уялмай барлыкъды?..)
Атны джерлеб киши, нартха бергенди.
- Юретирим сеннге ма буд... - дегенди, -
Бу джерледе биз джашайбыз юч къарнаш,
Ичлеринде тамадама – менме баш.
Тамам бири бирибизге ушайбыз,
Беш къычырым узакълыкъда джашайбыз.
Гитчебизден ма ол Къызны къаласы
Он къычырым узакълыкъдад арасы.
Андан джууукъ ол къалагъа джокъ инсан,
Ол хариб да, кёчалмайды алайдан.
Къыз тынгысыз этгенден ол тойгъанды,
Замансызлай сакъалы акъ болгъанды.
Ортанчы да, кичибизча, агъаргъанд,
Ол къыз этген къайгъыладан арыгъанд.
Мен тамада болгъанлыкъгъа аладан,
Узагъыракъ джашайма да, къаладан,
Агъармагъанд алкъын чачым, сакъалым.
Буду сеннге эм биринчи хапарым.
- Экинчиси, ма бу ат бла бар да сен,

Ортанчыбыз джашагъан джерге джетсенг,
Ауушдуруб, аны атын алырса,
Ма ол ат бла кичибизге барырса.
Алайда да сен ауушдур атланы,
Кичибизни аты таныйд къаланы.
Ары джетсенг, эсинги бек джыярса,
Атны такъмай, кишенлемей къоярса!
Кёб адамны ол къыз джоя келгенди,
Бек кёб джигит сырпынындан ёлгенди!
Ол къыз кетиб джортууулгъа юч кюннге,
Андан сора къайтыб келсе юйюне,
Хаман да да къызда адет алайды:
Сау юч кюн бла юч кечени джукълайды.
Сен акъырын кириб бар да юйюне,
Мычыма да ариулукъгъа сюйюне,
Тегенеден алтынтыш чабакъны ал,
Андан сора терк джуртунга джолну сал».
Джылкъычыгъа алгъыш эте Сосуркъа,
Атха миниб, умут эте джортургъа,
Тарт-соз эте, къамчиси бла керилгенд,
Ол заманда ат адамча сёлешгенд:
- Къамчи тийген атны кёлю болмаз токъ,
Атны ургъан эркишиге ийнам джокъ!..
Хомух болмай, сен кишилик этелсенг,
Ийнан, керти атлыкъ этеллигем мен !
Алай эсе, алгъа! – дегенд нарт атха, -
Атлыкъ этсенг, мен да турмазма артха!
Алау киши айтхан кибик этгенди,
Къыз джашагъан акъ къалагъа джетгенди.
Атдан тюшюб, сакъ къалагъа киргенди,
Пил сюекден орундукъну кёргенди.
Орундукъда бир ариу къыз джукълаед,
Алтын чачы кёкюрегин джабаед,
Къатында уа, нюр сууу бла тегене,
Ичинде да, хар тауушдан илгене,
Джюзеелле тамам айбат чабакъла,
Уллу-гитче, бир-биринден омакъла!
Сосуркъа шош орундукъгъа баргъанды,
Къызны чачын сакъ къолуна алгъанды,
Орундукъну къулагъына байлаб бек,
Сора алтын чабакъчыкъны алыб, терк
Чабыб чыгъыб, атха миннгенд къууана,
Ол кёзюуде къыз джукъудан уяна,
Къычырыгъы шош хауаны бузгъанды,
Джел сызгъыра, джер тебгенча болгъанды.
«Итден туугъан, къутулуб а кетмезсе,
Менден къачыб, юйюнге сау джетмезсе!» -
Дей, Алтынчач Сосуркъаны сюргенди,
Нарт да къача, къыз да джете келгенди.
Ол заманда нарт атындан тюшгенди,
Ортанчыны деу атына миннгенди.
Ол амал бла къыздан кесек узайгъанд,
Къыз дагъыда джууукълаша башлагъанд.
Ол кёзюуге нарт, атына джетгенди,
Джабагъылы тору атха миннгенди.
- Атым, энди атлыкъ этиб кёргюз сен,
Айтханымча кишиликни этдим мен! Дей, -
Сосуркъа бошлагъанды джюгенни.
Олсагъатлай джыра ачы джеллени,
Ат, сюзюлюб, джерден кёкге чыкъгъанды,
Джерде къуру кёлеккеси къалгъанды.
Сюрген къызны къозугъанча кёлекке,
Джерде джюзед, мине ташха, терекге...
Терк огъуна бек мийикге чыкъдыла,
Акъ тауланы башлары бла учдула,
Тау сууланы, ауушланы ётдюле,
Джерге тюше, бир дорбуннга джетдиле.
Нарт Сосуркъа атын бошлаб отларгъа,
Бутакъладан орун тёшей джукъларгъа,
Анга джастыкъ болур кибик таш излей,
Бара барыб, ол дорбуннга киргенлей,
Тайыб кетиб сырты джерге джетгенди,
Джер ачылыб, джер тюбюне кетгенди.
Аякъ тиреб къоялмайын, тёнгерей,
Бешли бугъа джардан эниш кетгенлей,
Ташла салгъан джараладан къан агъа,
Ахырында тюшдю сейир талагъа.
Узакъ болмай шаудан суучукъ саркъаед,
Къатында уа сейир терек чагъаед.
Ол терекни чапыракълары тюрлюлле,
Бир тамаша, джюз бояулу нюрлюлле.
Хар чапыракъ кёзчюклери болгъанчад,
Баш Тейрини джарыгъындан толгъанчад.
Нарт Сосуркъа ол шаудандан ичгенди,
Джаны солуй, санына кюч киргенди.
- Бармыд мадар джер башына чыгъаргъа,
Уллу Тейри къанат берсе учаргъа,
Учар эдим къушча къанат къакъгъанлай –
Деген сагъыш ангысында чакъгъанлай,

Бир джашчыкъны алгъа сюре, уруша,
Ол джашчыкъ да къылыкъ эте, къарыша,
Ол талагъа бир тиширыу джетгенди.
Нартны кёрюб, уллу сейир этгенди.
Нарт айтханды бери къалай тюшгенин.
Джашчыгъына къатын бере этегин:
- Кёремисе, мен да къоркъа балама,
Алгъа сюре, терк барама къалама.
Ызыбыздан эки къочхар келелле,
Къаугъалаша бири бирин сюрелле,
Бири акъды, бири къарад аланы,
Келе келиб, джагъасында шауданны,
Сермешиуден бир кесекни солурла,
Суудан иче, аз сериуюн болурла.
Ол кёзюуде сен тирилик эталсанг,
Акъ къочхарны мюйюзюнден туталсанг,
Ол илгениб, джерни къаза, макъырыр,
Силдеб сени джер башына чыгъарыр.
Тутуб ийсенг сен къараны джангылыб,
Ол силдесе кючюн сала, макъырыб,
Мындан терен бир дуниягъа тюшерсе,
Кюн джарыкъны мындан да бек кюсерсе,
Дей, ол къатын джашчыгъы бла кетдиле.
«Чаркъ-чуркъ» эте, эки къочхар джетдиле.
Суугъа джете, къагъышыуну къойдула,
Солуу ала, кесекге шош болдула.
Сосуркъа да секирди да, абынды,
Акъ къочхарны тутама деб, джангылды,
Къара къочхар нартны силдей, макъырды,
Бютюн терен бир дуниягъа ашырды.
Бу къаты уа джерни чарслы, тубанлы,
Тёгерекде кёрюнмейди бир джанлы.
От аууздан джанлай дженгил кетгенди.
Эл башында бир юйчюкге джетгенди.
Ол юйчюкде бир къатын бла къызлары
Джашаелле, къачха ушай джазлары...
Нарт Сосуркъа хапар айтыб алагъа,
«Суу ичерем», - деб, тилегенд къызлагъа.
Ол заманда аналары джылагъанд,
Сосуркъагъа ол тарыгъыб башлагъанд:
- Суусуз къалыб, суу кюсейбиз кесибиз,
Суу амалтын къырылады элибиз,
Къара къадар бизге палах салгъанды,
Сууну аллын бир эмеген алгъанды.
Бир-эки деб, тогъуз башы бард аны,
Ол ашайды суугъа баргъан инсанны.
Бизни анга къарыуубуз джеталмайд,
Суу Анасы анга джукъ да эталмайд.
Халкъыбызны ол тауусуб барады,
Кюндюзюбюз кечеден да къарады...
Дей, ол къатын джыламугъун сюртгенди,
Сосуркъа да терен сагъыш этгенди.
Къыйналгъандан джюрегинден къан агъа,
Ол айтханды ол къызла бла анагъа:
- Сырпынымы билерча таш беригиз,
Эрлай меннге сегиз гоппан этигиз.
Хоншу-тийре, бары дженгил джетдиле,
Нарт Сосуркъа айтхан кибик этдиле.
Тёрт гоппанны салыб онг имбашына,
Тёртюсюн да салыб сол имбашына,
Сегизин да имбашлагъа тикдириб,
Хар гоппаннга бёрклени да кийдириб,
Сырпынын да, джаясын да алгъанды,
Сермеширге эмегеннге баргъанды.
- Къуджур ийис! Ас ийис! – дей, эмеген,
Эрнин-бурнун джыйыргъанды бек кенгден.
Ёрге къоба, келген джашны кёргенди:
- Атышыуму, тутушууму?! - дегенди.
Сосуркъа да: «Атышыуду!» – дегенди,
Андан сора: «Тутушууду!» – дегенди.
Атышыудан башладыла урушну.
Джюз атламдан кёзюн ургъан нарт къушну,
Терк тартды да, джая къылны сызгъыртды,
Джити садакъ эмегенни къычыртды.
Онг башыны боюн джигин юзгенед.
Деу эмеген бу къоранчха тёзгенед.
Андан сора эмеген да атханды,
Сосуркъаны онг гоппаны тайгъанды.
Сосуркъа да мараб энтда атханды,
Эмегенни сол башына ургъанды.
Къызыныша, садакъ уруш ачдыла,
Сызгъырыша, садакълары учдула...
Сосуркъаны гоппанлары тюшгелле,
Эмегенни сегиз башы кетгелле.
Андан сора башланнганды тутушуу,
Аякъ тиреу, бир-бирине къатышыу.
Нарт Сосуркъа, деу къарыуун салгъанды,
Эмегенни имбашындан ургъанды.
Уруб аны джерге терен батдыргъанд,
Дебет этген къурч сырпынын терк алгъанд,
Эмегенни къалгъан башын кесгенди,
Ма алай бла элге сууну ийгенди.
Эл джыйылыб, уллу къууанч этгенди,
Сосуркъагъа, «мында къалсанг», дегенди,
«Юй ишлербиз, къыз берирбиз», - дегенди,
«Не айтсанг да, биз этербиз», - дегенди.
Сосуркъа да, алай айтханд алагъа:

- Мени келед бек кетерим нартлагъа,
Кетер эдим, сиз разылыкъ берсегиз,
Миллетиме къайтыр мадар этсегиз.
Ол заманда къартла кенгеш этдиле,
Сора нартха: «Бек тынгыла», – дедиле.
Бизни элни башында бир къаяда,
Къуш балала чыгъарыучанд уяда.
Балалары айныб, къанат къакъгъынчы,
Къуш тауладан азыкъ алыб къайтхынчы,
Хар джыл сайын бир Джелмаууз джетеди,
Балаларын ашайды да, кетеди.
Сен къаяда къуш уягъа чыгъалсанг,
Балаларын Джелмаууздан къутхарсанг,
Ол къуш сеннге ашхылыкъла этеред,
Сени алыб, джер башына джетеред».
Нарт Сосуркъа, сауутларын хазырлаб,
Ол элчикде къартны, джашны алгъышлаб,
Джолгъа чыгъыб, ол къаягъа баргъанды,
Ёрлей барыб, къуш уяны табханды.
Къуш балала Сосуркъадан къоркъгъалла,
Башчыкъларын къанат тюбге сукъгъалла,
Андан заран джетмезлигин сезгенлей,
Къуш балала бир-бири бла джюйюлдей,
Кёзчюклерин, кюн джарыкъгъа бургъалла,
Сосуркъа бла аз шагъырей болгъалла.
Бир замандан къая ранла къызгъалла,
Кырдык, чапыракъ кюйюб кёсеу болгъалла.
Ёкюре да, ауузун ачса, от чыгъа,
Ташны басса, аны бышлакъча сыгъа,
Бир Джелмаууз чыгъыб келгенд къаягъа.
Нарт Сосуркъа садакъ салыб джаягъа,
Джелмауузну ёшюнюнден ургъанды,
Къара къанын ташха, хансха къуйгъанды.
Джелмауузну онгу кете, аугъанды,
Сырпыны бла нарт къатына баргъанды,
Джелмауузну дуккул этгенд, туурагъанд,
Къуш уяда балаланы къутхаргъанд.
Къуш балала Сосуркъаны ийнакълай,
Бир кесекни алай эте тургъанлай,
Кюнню бети джабылгъанча болгъанды...
Тёгерекге бир уллу джел ургъанды.
Сосуркъаны кёлюн къайгъы алгъанды:
- Неди бу? – деб, къушчукълагъа соргъанды,
- Бу а, бизни деу анабыз келеди,
Къанат къакъса, булутланы сюреди,
Ауанасы кюнню бетин джабады,
Аны ючюн кюн кёрюнмей къалады.
Бир кесекден кёкден джангур джаугъанды,
Тамчылары тузлу, джылы болгъанды.
Джангур тохтаб, ызы бла кюн тийгенди,
Нарт Сосуркъа: «Бу уа неди?» – дегенди,
- Бу джангур а, джылай келед анабыз,
«Джелмаууздан къалмагъанд», - дей джаныбыз,
Кюн тийген а – джюрегине ышаныу,
Балаларын сау кёрюрге ийнаныу!
Къанат таууш тамам джууукъ джетгенди,
Джерни, кёкню бирден титиретгенди.
Къуш балала Сосуркъагъа къоркъгъалла,
Нартны юсюн къанатла бла джабхалла.
Ол кёзюуде къуш уягъа джетгенди,
Балаларын барын саулай кёргенди.
-Хар джыл сайын чыгъараем балала,
Джелмаууздан къалмай эдиле ала!
Ма сизни да сау кёрюрге ышанмай,
Келе эдим, бушуууму чачалмай...
Джелмаууз бла мен джау эдим ёмюрден,
Ким къутхарды барынгы да ёлюмден?
Джюрегиме быллай къууанч салгъаннга,
Не айтса да, этер эдим мен анга!
- Бу инсанды Джелмаууздан къутхаргъан,
Бу инсанды, Джелмауузну туурагъан! –
Дей, балала кёргюздюле батырны.
Ана къуш да кесине къысыб аны,
Ийнакъ эте бетин, башын джалады,
Бек къууаныб, такъыр болуб джылады.
Баласына этген кибик этгенди.
- Не ашхылыкъ этейим мен?! – дегенди.
Нарт айтханды болгъаныча хапарын,
Джер башына чыгъалмайын тургъанын.
Къуш айтханды: «Алай эсе, сен элге
Къайтыб бар да, тиле да хар тийреге,
Сайлаб-сайлаб, тогъуз геммеш кессинле,
Териледен эки гыбыт этсинле,
Къанларын да, бир гыбытха къуйсунла,
Этлерин а, экинчиге джыйсынла,
Экисин да орнатсынла сыртыма,
Сен кесинг а, минерсе да бойнума,
Мен «къаркъ» десем, эт къабдырыб барырса,
Мен «къуркъ» десем, къан уртлатыб барырса!»
Нарт Сосуркъа, къуш айтханча этгенди,
Эл джыйылыб тогъуз геммеш кесгенди,
Гыбытланы джюклегендиле къушха,
Минерге да болушхандыла джашха,
Ызларындан талай алгъыш айтхалла,
Джаш бла къуш да, уча, кёкге чыкъгъалла.
Къуш бурула, айланч уча барады,
Эки дуния къанат тюбде къалгъанды,

Сосуркъа да къан уртлатад, «къуркъ» десе,
Эт къабдырад кёзюуледе, «къаркъ» десе.
Алай эте, джер башына джетерге,
Кёб къалмайын джерни Кюнюн кёрюрге,
Къуш «къуркъ!» десе, уртлатыргъа къан къалмад,
Къуш «къаркъ!» десе, къабдырыргъа эт табмад!
Ауур болду къушну къанат къакъгъаны,
Къарыу къоюб башлагъанды санланы!
Джер да аны эниш тартыб тебреди,
Тёзе кетиб, къуш дагъыда «къаркъ!» деди.
Нарт Сосуркъа эрлай бутун кесгенди,
Бут этинден къушха къабын бергенди.
Къарыу кире, мыллык атды къуш ёрге,
Тейри джарыкъ кёзге джете тебрерге,
Къуш дагъыда нартха, «къуркъ-къуркъ!» дегенди,
Нарт, бутундан акъгъан къандан бергенди.
Ма аны бла джер башына чыкъдыла,
Ол дорбунну туурасында къондула.
- Ма, джетдик! – дей, – сен термилген бу джерге,
Къуш болушду нартха джерге тюшерге.
Андан сора къуш айтханды батыргъа:
- Энд керекме мен ызыма къайтыргъа,
Кетгинчиме джюрюб кёрчюн, къарайым,
Кетгинчиме, бир затынга джарайым!..
Сосуркъа уа, ауур асхай атлагъанд,
Бутдан саркъгъан къаны хансны боягъанд.
Къуш, алайда бу болумну ангылаб,
Алай айтханд, Сосуркъаны къучакълаб:
- Бир татлыед артда уртлатхан къанынг,
Бир татлыед артда берген къабынынг,
Ол къабынны тил тюбюме джашырыб
Къойгъан эдим, – дей, ызына чыгъарыб,
Сосуркъаны джарасына салгъанды,
Андан сора джалаб, къанын тыйгъанды.
- Сеннге саулукъ, хайда меннге эсенлик,
Сен да, мен да, джуртубузгъа кетейик! –
Дей, батыргъа, къуш ызына кетгенди.
Сосуркъа да дорбун таба келгенди.
Аны кёрюб, тору аты джетгенди,
Кишней-кишней нартны ийнакъ этгенди.
Атха миниб нарт, джуртуна джол салгъанд,
Ауушланы, тауну, тюзню да баргъанд.
Элге джете бир сюрюуню кёргенди,
Ол сюрюуню бир нарт джашчыкъ кютгенди.
Сюрюу кюте ол джашчыкъ а джырлайды,
Джырлаб бошаб, ызы бла уа джылайды.
- Ой, кёб болсун! – дей, нарт салам бергенди,
Ол джашчыкъ да анга: «Сау бол!» – дегенди.
- Къарайма да, ангыламайма сени,
Бир джырлайса, кенгертесе джюрекни,
Бир – джылайса, болгъан кибик ёлгенинг,
Неди сени былай тюрлю этгенинг?! –
Дей, Сосуркъа ол джашчыкъгъа соргъанды.
Ол джашчыкъ да, нартха хапар айтханды:
- Бизни элде бир нарт баред - эм батыр,
Аны сорсанг, ким да хапарын айтыр.
Мен а, сабий, танымай эдим аны,
«Сосуркъа эд» дейле аты ол нартны,
Ёрюзмекди ол батырны атасы!
Ёрюзмек а – джулдуз ташны баласы!
Нарт Ёрюзмек къаты ауруб джатханда,
Бир дарман да болушмайын къалгъанда,
Алтын чабакъ излей кетгенд Сосуркъа,
Чыртда джукъдан билмегенди ол къоркъа!
Ол чабакъны этин къабса атасы,
Сау боллугъун айтханд дейле анасы!
Андан бери талай Ай, Кюн батханды,
Сосуркъа уа джуртха къайтмай къалгъанды.
Бу ингирде къазанланы асалла,
Аны ашын юлешелле, чачалла.
Баш Тейриден излейдиле болушлукъ,
Хар юйге да этилликди хоншулукъ,
Ма меннге да, джукъ джетер деб, джырлайма,
Бир а, нартны джазыкъсыныб джылайма!
- Къой джарсыма! Тейри айтса, къайтыр ол –
Дей, Сосуркъа эли таба тутду джол.
- ...Ёлюгюн да ашагъалла къаргъала! –
Дей, ызындан джылай къалды нарт бала.
Ёрюзмекледе джаналла шынгкъартла,
Арбазында джыйылгъандыла нартла.
Шынгкъартлада эт къазанла къайнайла,
Нарт арбазда сабийчикле ойнайла.
Ёрюзмек а, ауруй, онгу кетгенди,
Джашын сакълай, аманына джетгенди...
Ол кёзюуде элге киргенд Сосуркъа,
Бек ашыгъа, санларындан тер саркъа,
Аны таныб, миллет сейир болгъанды,
Аны таныб, халкъ къууанчдан толгъанды!
Аны кёрюб, сабийчикле чабдыла,
Сатанайдан сюйюмчюлюк алдыла!
Нарт Сосуркъа ата юйге киргенди,
Атасына алтын чабакъ бергенди.
Халкъгъа айтды джолда болгъан хапарын,
Чабакъ алыб, джуртха къалай къайтханын.
Чабакъ этден бир къабханлай Ёрюзмек,
Ауруу кетиб, деу къарыуу къайтды терк!
Бишген этден толуб тургъан къазанла
Къурманлыкъгъа юлешиндиле ала!

" К Ъ А Р А Ч А Й " 2017 дж. январны
Къарачай къойла
АЛА БАШХАЛАГЪА УШАМАЙДЫЛА

Озгъан ёмюрню 80-чы джылларында беш джылны «Красногор» совхозда тамада къойчу болуб ишлегеним себебли, кёргеними, сынагъанымы, къартладан, алимледен эшитгеними, билгеними хакъындан айтыргъа излейме.

Къарачайлыла, джерни юсюне джаратылгъанларындан башлаб, мийик тауланы къоюнларында джашагъанлары себебли ала, неден да алгъа мал къурагъандыла. Къойланы, тууарланы, атланы, эчкилени этлерин ашаб, сютден айран, бышлакъ, ачыгъан бышлакъ (творог), башха затла этиб, ала бла хайырланыб джашагъандыла. Къарачай тукъумлу къойланы, башха тукъумла бла къатышмай, кеслери таза къуралгъанларын кеслерини тинтиу ишлеринде бусагъатдагъы алимле да бегитгендиле.

Аланы туугъан джерлери, Къарачайны ата-бабасы, алан халкъны джурту, гелеу сыртладан, чокъуракъ сууладан толгъан, Европаны эм мийик башы Минги Тауну этегиди. Алимле айтхандан, бизни къойларыбыз дунияда эм эртдегилени тизимин къурагъанланы бириди.

Ата-бабаларыбыз, аллай малла къурар ючюн, кёб джылланы кюрешгендиле. Мийиклени сюйген, кийиклеча, саулукълу къойла, Ташлы Сыртны ариу сыртларында, Бийчесынны терен ёзенлеринде, узун кюн бетлеринде, тик чегет бауурларында, мийик тауларыны башларында отлай, кюмюш бюркген чучхурладан, чокъуракъ къара сууладан иче, мийикликни, ёхтемликни, джомакълы ариулукъну кючю бла байлана, алтын кюнню таякъларыны джылыуунда джайыладыла.

Алагъа къардан, джангурдан да къоркъуу джокъду. Башха тукъумлу маллача, кенгнге джайылыб, чачылыб кетмейдиле, джоппу болуб, бир кёзюуде, турналача, тизилиб отлайдыла. Кюн бетлени хансы татымлы болгъаны ючюн, къыш кёзюуде, джаз алада къойчула малларын алайлада кютедиле. Къарачай тукъумлу къой, бек чыдамлыды, саулукълуду, теркди, дженгил къымылдайды, ол, аякълары бла къарны къазыб, тюбюнден дамлы хансны, къауданны ашайды. Ала башха къойлача, аурумайдыла, бронхаларына сууукъ чабыб, джётел этмейдиле. Бир-бир къойланы ёпкелери ауруб къабыргъаларына джабышады, джюреклери ауруб кёбеди, алай бла ала, аманнга кетиб, эм ахыры кётюрем болуб, джюрюялмай къаладыла. Къарачай тукъумлу къойда аллай зат джокъду. Кийиклеча секириб, чабышыб айланадыла. Туякълары дженгилдиле, къатыдыла. Тауланы тик къабыргъаларында, джаргамлада, ташлы, къыйын джерледе джюрюйдюле. Аланы арасында къарыусуз неда асхагъан болмайды, къозулары да алайдыла, къышда, джазда туусала да, ёлмейдиле. Аналарын бир эмселе, аны бла тирилиб кетедиле. Аланы сютлери кёб болады, этлери татлыды, витаминлиди, бишсе, къаты болмайды, джумушакълай къалады. Билген адамла айтханнга кёре, къарачай тукъумлу къойну этини дамлылыгъы, адамны саулугъуна джетген хайыры дунияда 1-чи орунну алады. Джюню да алайды, джылыды, джумушакъды. Андан этилген джюн чындайланы, кёлекни кийиб айланнган адам сууукъ болмайды, аурумайды. Джюнюню адамны саулугъун сакълагъан витаминлери дегенча сейир затлары барды. Къуйругъу, ич джауу да дарманды. Къаллай бир ашаса да, адамны не ашхыны, не башха джери аурумайды. Отлаб айланнган малны холестерини болмайды. Артыкъсыз да къуйругъунда джауун адам ашаб тоймаз, аны сылыб, туз себиб, бир кесек къакъ болгъандан сора, нартюх ундан как этиб, анга чанчыб ашаса, адам керпеслениб джашарыкъды, саулугъу бла турлукъду, кюч аллыкъды.

Къарачай тукъумлу къойну этини татлылыгъын Кавказда, Россияда къой эсенг, тыш къраллада да иги биледиле. Дунияда къарачай къойну этинден татлы болмагъаныны юсюнден белгили тинтиучю С.Б.Токай улу да айтханды. Сютню да андан кёб берген джокъду. Кече бла кюннге юч литр сют береди.

Джюнюню юсюнден теренирек айтсакъ, бир къой юч килограмм, андан аслам бергени да болады. Джылына эки кере къыркъылады. Джюнню бети къарады, кёкдю. Ол бир-бирине тынч, иги киргени ючюн, къарачайлыла аламат кийизле этиб, юй тюблерине джайгъандыла, къабыргъаларына такъгъандыла. Джаулукъла, чепкенле этиб, тиширыула башларына къысхандыла, юслерине кийгендиле. Эркишилеге кёнчекле, кёлекле этгендиле. Адамны сууукъдан, къардан, джангурдан, кюнню кюйдюрюб баргъан иссилигинден сакълагъан, кенгнге белгили къарачай джамчыла да андан этиледиле.

Къочхарларыны ариу бурулгъан базыкъ мюйюзлери болады. Ана къойланы мюйюзлери ингичгеледиле, ала асламысына эки джанына джайылыб ёседиле. Къойланы ичинде мюйюзсюзле да бардыла, къарачайлыла аллайлагъа тумакъла деб атагъандыла. Алагъа кюл бетли, темир бетли, кёк джюнлю да дейдиле. Сейири неди десенг, къарачай тукъумлу къойла, мийик джерледе, тау джайлыкълада кютюле, дарман хансланы къайсыла болгъанларын билиб, айырыб аны отлайдыла.

Бизни къойла эгизле табаргъа да ёчдюле. Джюз къой 110-120 къозу береди. Къойчу, къойланы ит бла сюрдюрюб, илгиздик этиб, джанларын чыгъаргъа джетдириб кютмей, аланы тау джайлыкъда кеслери сюйгенча эркин айландыра, сабырлыкъда, рахатлыкъда къойса игиди. Ол заманда 100 къой 140-150 къозу берирге боллукъду. Аналарыны сютлери дарман болгъаны ючюн, къозула алты айны ичине уллула, маркъала болуб ёсюб, 40-50 килограмм ауурлукъгъа дери джетедиле. Аллайны эти уа, адамны ауузунда, башы алынмагъан бышлакъ эригенча, эрий, аны саулугъуна саулукъ къоша, джарыкъ къууанчха, зауукълукъгъа бёлейди.

Къарачай тукъумлу къой дунияда башха бир тукъумгъа да ушамагъан, энчи шартлы тукъумду. Ол затха дунияны алимлери да шагъатлыкъ этгенлей турадыла. Ала кеслерини тенглешдириулеринде, илму-тинтиу ишлеринде аны ачыкълагъандыла. Алайды да, къарачайлыла дунияда малчылыкъда эм алгъа чыкъгъан къралланы дараджаларында баргъанлай келедиле.

Къарачай тукъумлу къойну ариулугъу да къараб тоялмазчады. Неси да юсюне джарашыб, аны чырайы, кефи сейирди.

Ата-бабаларыбыз кёб ёмюрлени ичлеринде сакълаб келген къарачай тукъумлу къойларыбызны, ёсюб келген джаш тёлюбюз да тас этиб къоймаз деб, бек ышанабыз. Аллах болушсун!

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

2017 дж. январны 26 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
СОСУРКЪА БЛА ЭМЕГЕН

Нарт батырла джортууулгъа чыкъдыла,
Ала джолда къуусуз, отсуз къалдыла.
Ачы сууукъ замансызлай джетгенди,
Хар бир джанны джик-джигине ётгенди.
Сосуркъа да ол джыйында болгъанды,
- Бир от алыб келейим, - деб джортханды.
Джорта барыб таудан, суудан ётгенди,
Бир дорбунда от джарыкъны кёргенди.
Тору атын дорбун таба бургъанды,
Атдан тюшмей ары кириб баргъанды.
Чыкъмад ауаз хош кел деген, кир деген,
От джанында джукълай эди эмеген.
Нарт Сосуркъа отха джууукъ баргъанлай,
Атдан тюшмей бир кёсеуню алгъанлай,
Джылыныргъа кирген джелчик дорбуннга,
Кесин ышый Сосуркъаны къолуна,
Чартлатханды кёсеуюнден джилтинни,
Ол кёзюне тюшдю деу эмегенни.

Суратны МИЖАЛАНЫ Умар салгъанды

Тюшюн бёлмей эмеген а, узалгъанд
Сосуркъаны къолгъа аты бла алгъанд.
Экисин да кёз ичине атханды,
Джукъусуну теренине батханды.
Сосуркъа уа, кёз ичинден чыгъалмайд,
Эмеген да хур-хурундан уянмайд.
Деу эмеген джукъ да сезмей джукълайды,
Кёзюнден а, от джилтинчик чартлайды.
Бир заманда ол уяныб эснеди,
- Бу джукъуму бёлдюртген зат, бу неди...
Чёбмю тюшгенд? – дей, кёзюне узалды,
Кёз ичинден ол атлыны чыгъарды.
Сейир болду: «Кимсе, къайдан келгенсе?
Кёзюме уа къалай, къачан тюшгенсе?»
- Биз, - дегенди, - нартла, джолгъа чыкъгъанек,
Заман ёте къуусуз, отсуз къалгъанек.
Акъсакъалла кесек кенгеш этдиле,
Артда мени от алыргъа ийдиле.
Джорта келиб дорбунунгу эследим,
Кёсеу алыб, мен ызыма тебредим,
Сен а, сермеб кёз ичинге салгъанса,
Уяннгынчы барамталаб къойгъанса.
- Сиз нартлада Сосуркъа деб бармыды,
Хапардача ол пелиуан нартмыды?
Оюнларын билемисе сен аны?
Биле эсенг, меннге айтчы аланы!
- Айхай барды, бек таныйма мен аны,
Кёб кёргенме ол этген оюнланы.
Оюнларын айтсам а, бек кючдюле,
Алай сеннге кереклиси ючдюле.
Бири буду: мен бир таугъа минеем,
Къаяланы оюб андан иеем,
Сосуркъа уа, тау тюбюнде тураед,
Къаяланы ол башы бла ураед.
Ургъан ташы чартлай эди ызына...

Эмеген да къарыууна базына,
Сосуркъагъа: «Кел, кёрейик!» - дегенди.
Нарт Сосуркъа тау башына миннгенди,
Къаяланы уллуларын сайлагъанд,
Бирем-бирем таудан ийиб башлагъанд.
Эмеген да учуб келген ташланы
Джангыз бирин джибермейин башлады!
Тюшген ташны ол башы бла урады,
Ургъан ташы терк ызына чыгъады.
Бир-бир ташла къушла кибик учдула,
Сосуркъаны тёппеси бла аудула.
- Сосуркъача ойнаймамы, айтчы, мен? -
Деб, сорады ташны ура эмеген.
- Айхай, - деди, - андан иги ойнайса,
Сосуркъаны бу оюн бла онглайса.
Эмегенни джюреги хош болгъанды,
- Экинчиси не оюнд? – деб соргъанды.
- Ол а, - дегенд, - алтмыш сабан темирни
Бирге джыйыб, алыб андан хар бирни,
Отха салыб, къыппа-къызыл къыздырад,
Джутады да, ызына да чыгъарад.
- Ол да джарайд, темирлени джый да, джет.
Отха сал да, бек къыздыр да, хазыр эт.
Сосуркъа да, темир джыйыб къыздыргъанд,
Эмегеннге: «Джут да кёр», - деб буюргъанд.
Деу эмеген темирлени алгъанды,
Джутуб, артда чыгъарыб да баргъанды.
- Ай, бу нечик ашхы оюн терк тынды,
Сууукъ къарным бир кесек да джылынды! -
Деб, эмеген нартха башын бургъанды,
- Ючюнчюсю не оюнд? – деб, соргъанды.
- Нарт Сосуркъа, къамиш кёлге кире эд,
Тёрт санын да саулай суугъа бере эд,
Баш токъмагъын мени таба бура эд,
Тёрт санын а, къымылдатмай тура эд,
Къыш чилледе ётдюре эд беш кюнню,
Кёл бузласа, кёлтюре эд ол кёлню.
Къамиш кёлге кирген эди эмеген,
Сосуркъа уа, тилеген эд Тейриден:
«Уллу Тейри, къыш чиллеча, ий сууукъ,
Кёлню юсю болур кибик бузлауукъ!»
Тилегича бузлагъанды къамиш кёл,
Эмеген кёл болмагъанды аз да сёл.
Кючюн джыя къымылдатханд санларын,
Къамиш кёлню чыкъырдатханд бузларын.
Ол заманда нарт Сосуркъа къоркъгъанды:
- Джангылгъанма, ашыкъма! – дей, чабханды.
- Сен керексе эндта кесек сакъларгъа,
Мен чыкъ десем кюреширсе чыгъаргъа, -
Деб, Сосуркъа эмегенни алдады,
Эмеген а, биягъынлай ийнанды.
Нарт Сосуркъа къамиш башла ташыды,
Кёлню ол, джарылгъанларын джашырды,
Андан сора ол Тейриден тиледи:
«Сен беш джыллыкъ сууукъну бир ий!» - деди.
Келди аллай бир сууукъ - ахырзаман,
Кёл бузлады, къатды ташдан да аман.
Сора айтды: «Хы, эмеген, силкинчи,
Къарыуунгу бу буз кёлге билдирчи!»
Эмеген а, силкинирча болалмад,
Къысыр бузгъа ол къарыу да эталмад.
- Ай медет а, ай нарт улу, болуш сен,
Бу оюнну эталмайын къалдым мен...
- Къарт эмеген, нарт Сосуркъа ма менме!
Сизден джетген кёб зорлукъгъа тёзгенме!
Энди сени башынгы мен кесерме,
Отну алыб нарт джыйынга кетерме.
- Сен къаягъа чыгъа туруб, сезгенем,
Сосуркъаса деб, аз ишек этгенем,
Ай, байтамал! Энди кесмей къоймазса,
Мен сау къалыб, сен тынчлыкълы болмазса!
Меннге сени къылычынг джукъ этелмез,
Деу бойнуму сенде къылыч кеселмез.
Чач тюбюмде къылычымы алсанг сен,
Ма аны бла кесериксе, сермесенг.
Сосуркъа уа, сескеклирек болгъанды,
«Хыйла этер бу джаман» деб, къоркъгъанды,
Излей кетиб, эмен къазыкъны табханд,
Чач тюбюне ол къазыкъ бла узалгъанд.
Олсагъатлай къылыч чынгаб башлагъанд.
Джетген джерин кесиб, юзюб ташлагъанд.
Ол къазыкъны тынч кесгенди сапындан,
Сосуркъа да сермеб тутханд сабындан.
Эмегенни уруб башсыз этгенди.
Отну алыб нарт джыйыннга кетгенди.

2017 дж. февралны 2 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
НАРТ ЭПОС
ЁРЮЗМЕК БЛА ДЖАНЫБЕК

Нарт элине бир кюн атлы киргенди,
Ёрюзмекни къаласына келгенди.
Ол къаланы эшиклерин къакъгъанды,
Нарт Ёрюзмек къаласындан чыкъгъанды.
Келген къонакъ деу атындан тюшгенди,
Ёрюзмекге ашхылау сёз бергенди.
Ёрюзмек да: «Кел, джууукъ бол!» – дегенди,
Къаласыны эшиклерин кергенди.
- Уллу Тейри хурмет берсин къаланга!
Сен къарасанг, къарагъанча баланга,
Къонакъ болуб бёлек заман турлугъем,
Керек кюнде сеннге билек боллугъем.
Хар кюн сайын мен бир иркни ашайма,
Суусаб ичсем, бир гыбытны бошайма,
Деу атым да гебен ашайд кюнюне,
Менден сора джан миналмайд юсюне, –
Деб, келген джаш нартха сынаб къарады.
Ёрюзмек да, сагъышлана, ышарды.
Къонакъ джашны ол атындан таныды,
Кетген заман джюрегинде джангырды...
Ёнге, бузмай джаш башлагъан оюнну,
Джашха айтды кёлюндеги оюмну:
- Сыйлы улан, орнал, кир да къалама,
Мен къарарма, къарагъанча балама.
Айтхан сёзюнг уятханды эсими...
Эсге салдынг ёлюб кетген тенгими.
Кёз аллымда - ётюб кетген джылларым...
Къалтыратдынг джюрегими къылларын.
Сени кибик алгъын бир джаш келгенед,
Къонакъ болуб эшигимден киргенед.
Ашай эди ол да кюннге бир иркни,
Джаяу сюрюб джете эди кийикни.
Аны аты Ногъайчыкъ эд, сорсанг а...
Сен ким болдунг, хапарынгы айтсанг а?..
Джаш ышарыб: «Мени атым – Джаныбек...
Сен а, дюллю-дуния билген Ёрюзмек,
Эртделеде келген эдинг бизге сен,
Бек къууанчлы болгъан эдим ол кюн мен!
Тура туруб къарт анам да ауушду.
Сен берген ат меннге иги болушду,
Алай а не... кемирди да джангызлыкъ,
Джаным саудан болмайым деб мен джазыкъ,
Туралмайын кириб сагъыш тубаннга,
Ата джылыу излеб келдим мен санга.
Бир сёзюнгю тюшюрмезме мен джерге,
Ауурсунмай айтханынгы этерге
Сёз береме, эт кесинге джаш мени».
- Сау бол, бала, джаш эталмам мен сени,
Ногъайчыкъны джашыса сен, бил аны!
Бизге къараб турад аны хур джаны...
Мен а, сеннге боллугъуча айтайым,
Сен Ногъайчыкъ улу болуб тур дайым,
Унутулмаз ючюн аты атангы,
Эсден атма чыртда юзюк шартынгы!
Мени туугъан джерим да джокъ, джокъ атам,
Дебет атам болуб, мени бир хатам
Болмаса да, къараб чексиз кёклеге,
Джашлыгъымда джыламукъла да тёге,
Бек кёб кере тыхсыгъанма, бил аны,
Мен артда айтырма ол хапарланы...
Бек сейирди дунияда джашау джол...
Сен, Джаныбек, меннге гитче къарнаш бол!
Башха болмай, балам кибик кёрюрме,
Ата, къарнаш джылыуну да берирме! –
Деб, къучагъын керди анга Ёрюзмек.
Бек къууаныб, къучакъ керди Джаныбек.

АКЪБИЛЕК

Ойра-ойра, хоншу элде Чолпан деб къыз джашай эди,
Ариулугъу чууакъ кёкде Танг Чолпаннга ушай эди.
Экиджюрек деген тулпар аны кёрюб, сюйген эди,
Тамам билиб, бютюн сюйюб, келечиле ийген эди.
Ариу Чолпан намыслы да, этимли да болгъанд, дейле,
Нарт элине келин болуб, саны сабыр толгъанд, дейле...
Нарт келинни къадары уа бир бушуулу болгъан эди,
Къызчыкъ табыб, эрнин къабыб, уянмайын къалгъан эди.
Туугъанкъызчыкъэртденликдекюнтийгенлейтуугъанд,дейле,
Сабийчикни билегине кюнню нюрю ургъанд, дейле.
Экиджюрек къызчыгъына Акъбилек деб атагъанды,
Ёз джашауун кёз джарыгъы къызчыгъына атагъанды.
Акъбилекчик атасыны тыбырында джашай эди,
Ариулугъу джашил сыртда къызыл гюлге ушай эди.
Къызчыкъ джетиб, нюр сыфаты хар бир джанны къаратханды,
Къолун созса, ол нюрю бла къарангыны джарытханды.
Ариулугъу кибик аны къарыуу да болгъанд, дейле,
Деу бугъаны мюйюзюнден тутуб джерге салгъанд, дейле.
Экиджюрек Ныхыт-Башын сакъларгъа деб кетген эди,
Нарт Джуртуну чеклерине джау аскери джетген эди,
Экиджюрек безген эди джауну бетден бетге кёре,
Юч къурукъну сюегенед, нарт элине къуугъун бере...
Артха турмай кеси джангыз къан урушха кирген эди,
Джюз душманны башсыз этиб, ичи кюйюб, ёлген эди.
Ол ёлгенлей, Акъбилекни уллу бушуу кючлегенед,
Бир кюн джылай, кюуле тизе, суу джагъагъа ол келгенед.
Сабыр бола суу шоркъала, мыдах кюуге эжиу эте,
Ол кюу, хауа толкъунланы джырыб джюзе, узакъ кете,
Бара барыб Сосуркъаны къулагъына джетген эди,
Джаш Сосуркъа бек тынгылаб, тесукъа да этген эди.
Сора, туруб макъам чыкъгъан таба аллын бургъан эди,
Ол макъамны ызлай кетиб, суу джагъагъа баргъан эди.
Джаш Сосуркъа суу джагъада Акъбилекни кёрген эди,

Къыз ариулукъ джаш джюрекни эшиклерин керген эди.
Акъбилекни бушууун сёл этер сёзле айтхан эди,
Экинчи кюн тюбеширге деб, сёз алыб, къайтхан эди.

СОСУРКЪА БЛА АКЪБИЛЕК

Нарт Сосуркъа Акъбилек бла тюбеше,
Джюрегине джарар сёзле сёлеше,
Ышанмакълыкъ сала аны эсине,
Ахырында илешдирди кесине.
Сосуркъадан насыблы джан бюгюн джокъ!
Сюймекликден кёлю болуб тамам токъ,
Акъбилексиз кёрмеди да къадарын,
Сатанайгъа айтды болгъан хапарын.
Кёбню кёрген, кёбню билген Сатанай,
Сезген затын толусу бла айталмай,
Андан-мундан сакъ келтириб сёлешди,
Боллукъ ишни болдуртмазгъа кюрешди.
Сосуркъа уа сабий къылыкъ этеди,
Аналыгъын тюз джанына джетеди:
«Сен, насыблы болуруму сюймейсе,
Балангача джарамайса, кюймейсе!»
- Экигизни къанларыгъыз келишмез,
Бир-бирингден эригирсиз экинг тез! –
Дейд Сатанай, боллукъ затдан бек къоркъа...
Чыртда, чыртда бюгюлмеди Сосуркъа.
- Да, Тейрини буйругъундан кетерге,
Сеннге, балам, башха джазыу этерге,
Джокъду, джашым, джокъду мени мадарым...
Хар джан кёред, буюрулгъан къадарын! –
Деб, Сатанай, тутмаса да бек ичи,
Акъбилекге кеси болду келечи,
Боллукъ затла джара сала эсине,
Акъбилекни келин этди кесине.
Къыркъ ёгюзню кесиб, къууанч этдиле,
Эки сюйген бир муратха джетдиле.
Сослан ташдан туугъан таджал инсанны,
Акъбилек бла келишмеди чырт къаны,
Келгенликге къаны къызгъан джыллары,
Къозгъалмады джюрегинде къыллары.
Акъбилекни акъылы бла сюйген джан,
Кеф болалмай ол солугъан тылпыудан,
Керти эрлик эталмазын эсгере,
Кесин тамам болумсузча ол кёре,
Сюймеклиги бурулгъанед ачыугъа
Кете эди джортууулгъа не уугъа,
Джигитликле эте эди ол анда.
Нартла анга сыпас этген заманда,
Керти эрме! – деб, ол алгъа чартлай эд,
Юйге къайтса кесин бютюн махтай эд.
Акъбилек да шош тынгылай сёзюне,
Мыдах кёз бла къарай эди кёзюне.

СОСУРКЪАНЫ ЁЛГЕНИ

Нарт Сосуркъа бир кюн бир айлана кетгенди,
Нарт элинден узая, Къыркъ-Суугъа джетгенди,
Ариулукъну джюреги тамам тишлегенди,
Къыркъ-Сууну джагъасында къала ишлегенди.
Нарт элине барыб, ол хапарын айтханды,
Акъбилекни да алыб, къалагъа къайтханды.
Къыркъ-Сууну уа тауушу бекди, къоркъуулуду,
Теркди аны саркъыуу, къарыуу уллуду.
Излей барыб, Сосуркъа кёчюуге джетгенди,
Хазна киши ётмеген Къыркъ-Суудан ётгенди.
Бара барыб, бир ариу ёзеннге киргенди,
Джайылыб отлай тургъан джылкъыны кёргенди.
Иелери джылкъыны деу эмегенлелле,
- Сен, джанынга къоркъмайын, нек келдинг?! -– дегелле.
Нарт Сосуркъа аланы сёз бла алдагъанды,
Къанджыгъасындан, тешиб, гыбытны алгъанды,
Хыйла этиб алагъа боза ичиргенди,
Ол эмеген джыйынны барын эсиртгенди.
Мынгыланы ашатыб, телиле этгенди,
Джетмиш эмегенни ол башларын кесгенди.
Андан ары джылкъыны бир джерге джыйгъанды,
Чарс этдире джолланы, алгъа айдагъанды.
Ай тутула, Сосуркъа Къыркъ-Суугъа джетгенди,
Къаласына ётерге суу джолун кесгенди.
Кече къара джамчысын джерге къаблагъанды,
Кёчюу табмай, Сосуркъа тамам апчыгъанды.
Джылкъы кишней Къыркъ-Сууну тауушун джабханды,
Ол тауушдан уяныб, Акъбилек къобханды.
Ол къаланы башына чыгъыб, къарагъанды,
Къолун соза суу таба, билегин ачханды,
Билегини акълыгъы сууну джарытханды,
Сууну къутсуз ауазын джырлаб шаушалтханды.
Ма алай бла Сосуркъа кёчюуню табханды,
Болуб къууанч тыбырлы, аллына чабханды,
Мукъут эте джылкъыны, къалагъа джетгенди.
Былай эте, арадан бёлек джыл ётгенди...
Нарт Сосуркъа тышында бек кёб айланнганды,
Юйге къайтса, хапарын айтыб махтаннганды:
«Дуния билген Сосуркъа менме, мен!» – дегенди,
«Меннге кёре чыртда джукъ тюлсе сен!» – дегенди.
Ол сёзлеге Акъбилек тамам джарсыгъанды,
Кюйюб, бишиб джюреги, ол джылаб айтханды:
«Юй бийченги къатында сен бютюн тирисе,
Менсиз ким болгъанынгы сен артда билирсе!..»
Сосуркъа уа дауурла чыгъарыб тургъанды,
Бир кюн джууаб этдириб, бийчесин ургъанды,
Джылау-сарнау этдириб, Сосуркъа кетгенди,
Джылкъы сюрюб ол къайта, Къыркъ-Суугъа джетгенди.

Ол кюн къутсуз кюн болуб, джангурла джаугъалла,
Шыбыла уруб, тауладан къаяла аугъалла,
Къара булут джабыуун кёклеге джайгъанды,
Кёчюу табмай, Сосуркъа, джунчуб, сымпайгъанды.
«Нек уянмайд Акъбилек?» – деб, сагъыш этгенди,
Ол керекли болгъаны бурнуна ётгенди.
Къоллары бла бек къысыб, бетин сылагъанды,
Джюрексиниб ол, тыкъсыб, сора джылагъынды:
«Бу къутсуз кечеге ушагъан къадарым,
Джокъду-джокъ мен сени башхартыр мадарым!
Аджашханма, къайдады тюзюм бла терсим?
Кёчюуден да ётелмей турама кесим...
Джигитлик да этдим, джауланы да чалдым,
Джылкъыла да сюрдюм, къалала да салдым,
Нартладан-къартладан махтаула да алдым,
Джашаудан магъана уа табалмай къалдым!
Бу этген рысхымы мен неге джояйым?
Дуниядан кетгенде кимиме къояйым?
Джашым джокъ, мен ёлсем, санымы джууаргъа,
Къызым джокъ, «Ой, атам!» - деб, сарнаб джыларгъа.
Керексиз ёхтемлик – намысны табаны,
Джаныма себебге сайлагъанма аны,
Кесими алдагъан - махтаннган джазыуум,
Алайсыз, юзюллюкдю мени джашауум!»
Сосуркъаны такъырлыкъ джагъагъа джыкъгъанды.
Къаласыны башына Акъбилек чыкъгъанды,
Къолун созуб суу таба, билегин ачханды,
Тёгерекге билеги джарыгъын чачханды.
Суу, кюмюшча, джылтырай, кече джарыгъанды,
Акъбилек сёлешгенлей, Къыркъ-Суу шаушалгъанды.
- Кёремисе, Сосуркъа, сен менсиз сокъурса!
Джарытмасам джолну, суу азыгъы болурса,
Сени чунгкъуллугъунгдан къатын атлы къызма,
Сен джерде бир таш эсенг, мен кёкде джулдузма!
Сен этими ачытма, ачы сёзле айтма,
Ачытырыкъ эсенг а, чыртда меннге къайтма!
- Уялмайын мени бла неле сёлешесе?!
Дуния билген нарт бла, сен, къалай демлешесе?!
Кёрюб болмайма сени, джанынгы алдыртма!
Билегинги ары джаб, джолуму джарытма! Деб, Сосуркъа хахайлаб, кёчюуню кёргенди,
Атланы да терк сюрюб, Къыркъ-Суугъа киргенди.
Джылай тургъан Акъбилек билегин джабханды,
Бетин къолу бла джаба, ол эрнин къабханды.
Терк огъуна къарангы джерни тум этгенди,
Шаушалгъан суу терк къобуб, толкъуну джетгенди,
Сосуркъаны, джылкъыны да алыб кетгенди,
Чулгъай, булгъай ёлюмню ауузуна элтгенди.
Эсин джыйыб Акъбилек, билегин ачханды,
Этгенине ёкюнюб, джылаб, ачыгъанды...
Сосуркъаны эшиги алай джабылгъанды,
Юч кюнден айрымканда ёлюк табылгъанды.
Сосуркъаны ёлюгюн нартла тюзетгелле,
Ахыр джолгъа обагъа сал этиб, элтгелле.
Чууанада ёлюсю таш болуб къалгъанды,
Нарт джыйыны тёрт санын сын этиб салгъанды.

АКЪБИЛЕК БЛА
ДЖАНЫБЕК

Ёксюзлюкню кёб сынагъан Акъбилек.
Кюуле эте кёб джылагъан Акъбилек,
Нарт Сосуркъа сюйюб алгъан Акъбилек,
Эр бла джашаб, къызлай къалгъан Акъбилек.
Бёлек джылны кеси джангыз джашады,
Джыламукъ бла гырджынын тенг ашады.
Кимге айтсын джарсыуларын джарлы джан?
Айтса, джууаб табмайд тёрт къабыргъадан.
Анасы джокъ, башын салыб джыларгъа,
Атасы джокъ, аны башын сыларгъа,
Эгечи джокъ, ичги сёзюн тёгерге,
Къарнашы джокъ, джакъ болуб, кёл этерге.
Тыш насыбдан кери къалгъан Акъбилек.
Тюшлеринде эри къыйнайд джанын бек,
Тюнюнде уа шош джангызлыкъ бийлейди,
Баш Тейриден ол кечмеклик тилейди.
Суу кюсеген гюлге ушайд Акъбилек,
Кёрсе, анга кёл этеди Джаныбек.
Кюз, къыш ёте, джаз да оза, келди джай...
Акъбилекге бир кюн айтды Сатанай:
- Биле эдим не боллугъун къадарынг...
Сосуркъаны джокъ сау этер мадарынг.
Кетер мутхуз сагъышланы эсингден,
Къарангы теш, бошама да кесингден.
Джокъду кесин бошагъаннга махтау, сый...
Тенг къызла бла бар да, кесек наныкъ джый...
Бу оноугъа учунмаса да ол бек,
«Да, барайым...» - деб, тебреди Акъбилек.
Кюнортада кёк къаралды, джашнады,
Аякъданча, джангур къуюб башлады.
Элиядан къызла бютюн къоркъдула,
Кау-куу болуб, бирер джары букъдула,
Акъбилекни бийлегенди сабыр хал,
Элиядан излегенча ол аджал,
Кёк чартлауну чыртда истем этмеди,
Джаяу джолдан ары-бери кетмеди
Сюеле эд, сынча болуб, Акъбилек,
Ол кёзюуде джолоучуед Джаныбек,
Тюз юсюне келиб, атдан тюшгенди,
Терк огъуна ол джамчысын тешгенди,
Къаблагъанды Акъбилекни юсюне,
Джерден ала, къаты къысды кесине,
Сабийнича алды сора къойнуна...
Ол да салды къолун аны бойнуна,
Джаныбек да алгъа тири тебине,
Джетди уллу джатма ташны тюбюне.
Акъбилекни суу чачларын сылады,
Къыз Акъбилек къалтырады, джылады...
Джылы сёзден джылыу табыб кёлленди,
Сюймекликни къучагъына бёленди.

2017 дж. февралны 2 "Къарачай"
Тинтиу
ШАХАРЛА, КЪУШ УЯЛАЧА

Россияны эм мийикде орналгъан шахарларындан тизим къуралгъанды. Бизни шахарларыбыз тизимни баш джанындадыла, ол себебден миллетибиз махтаныргъа да, ёхтемленирге да боллукъду.

Къралыбызда 10 эм мийикде орналгъан шахар – барысы да Шимал Кавказда – Минги Тауну этегиндедиле. Аны ючюн Дагъыстанны, Чеченни, Ингушетияны, Адыгеяны эмда Краснодар крайны шахарлары мийикликни рейтингини тёресине тюшалмагъандыла.

Тырныауз. Бу тизимде алчылыкъ малкъар къарнашларыбызгъа джетгенди. Къабарты-Малкъарны башха шахарлары мийиклик бла джетишимли болмагъандыла.

Тырныаузда 21000 адам джашайды

Теберди. Бу шахарны сау дуниягъа заповедниги белгили этгенди. Россияда эм мийикде орналгъан шахарланы арасында уа Теберди эм гитче шахарды.

Нарсана. Россияны эм магъаналы курорту саулукъну ариу хауасы бла да, мийиклиги бла да багъады.

Къарачай шахар. Къобан, Теберди эмда Мара суула бир-бирлерине къошулгъан джерде орналгъан шахар, курортха саналмагъанлыкъгъа, былайыны хауасы миллетибизге джан дарманчады.

Къарачай шахарда 22000 адам джашайды

Владикавказ. Терк Башы Тегейни ара шахары Россияда эм мийикде орналгъан регионал аралыкъды.

Лермонтов шахар. Россияны белгили поэтини атын джюрютген шахарда Юрий Лермонтов бир кере да болмагъанды. Нек дегенде, бу шахар 50 джылдан бир кесекге атлагъанды.

Джёгетей Аягъы. Европаны эм уллу теплица комбинаты «Южный» бу шахарда орналгъанды, ол себебден джёгетейчиле помидорла бла, агурчала бла, мийиклик бла да махтаныргъа боллукъдула.

Джёгетей Аягъында 31000 адам джашайды

Ессентуки. Бу шахарда Шаляпин атлы концерт зал барды, анга 1500 адам сыйныб, кёз ачаргъа боллукъду. Россияны къыбыла джанында эм уллу орган да былайдады.

Россияда эм мийикде орналгъан 10 шахарны барысы да Шимал Кавказдадыла

Железноводск. Россияда, дунияда да белгили поэт Александр Пушкин былайын бек сюйгенди, нек дегенде, гара суула аны нерваларына иги джарагъандыла.

Алагир. Терк Башы Тегейни бу шахарында 100 джылны мындан алгъа кюмюш бла къоргъашын къазгъандыла. Россияны джыйым футбол командасыны баш тренери Станислав Черчесов былайда туугъанды.

КЪОРКЪМАЗЛАНЫ Руслан.

ЭС БЁЛЮГЮЗ

Дунияда эм мийикликде орналгъан шахар Ла-Ринконада. Ол Перудады. Аны орамлары 5 100 м. мийикликде турадыла. Минги Тауну мийиклиги уа - 5642 м.

2017 дж. февралны 2 "Къарачай"
Джангы назму
МАМЧУЛАНЫ Дина
ХУР ЮЗЮКГЕ -
ХУРЗУКГА АТАЙМА

Кёкден тюшген хур юзюкню элиди,
Сау дунияны Аллах сюйген джериди,
Минги Тауну этегинде туугъанды,
Къарамын да къыбылагъа бургъанды.

Игилеге-ашхылагъа урлукъду,
Хур юзюкден келген аты Хурзукду,
Кёк бла джерни арасында бачхычды,
Кетген, келлик ёмюрлеге ачхычды.

Хурзукдады халкъыбызны тамыры,
Хурзукдады тыбыр отну джарыгъы,
Минги Тауну тилин билген сорурму:
- Хурзук джерде эм эски эл болурму?

Минги Тауда накъут-налмаз джашыргъан,
Джер тюбю бла мал сюрюуле ашыргъан,
Тенгизлени бир-бири бла байлагъан
Хур юзюкдю Хурзук элни къурагъан.

Кёкден тюшген хур юзюкню элиди,
Аллах билсин, Хурзук джерни белиди,
Кёз къаматхан ариулугъу юсюнде,
Адам улуну тарихи эсинде.

Эй аланла, биз Хурзукга барайыкъ,
Ата-баба джуртубузгъа къарайыкъ,
Нюр тюрсюнюн джюреклеге салайыкъ,
Хауасындан кюч-къарыу да алайыкъ.

Болумунгу кёргенинде Къарачай,
Нарт Ёрюзмек айтды санга: къара джай,
Ёз билимни, ангыны да уясы,
Джер джюзюню эм сейирлик дуниясы.

2017 дж. февралны 4 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
НАРТ ЭПОС
АЛАУГАННЫ ТУУГЪАНЫ

Деу нартланы бири келе, бири кете,
Бири тумлу, бири джарыкъ чекден ёте,
Этимлери джыр бла тёлюлеге джете,
Юлгюлери балаланы деуле эте,
Нарт джырланы, нартла-къартла айтадыла,
Эслеринде эртделеге къайтадыла,
Балала да къайтаралла айтханларын,
Джырлайдыла Алауганны туугъан джырын:
Ойра-ойра, нарт темирчи джашайд, дейле,
Кёкчю, джерчи тууушлагъа ушайд, дейле,
Юй бийчеси ай къууушдад, дейле, аны,
Киши кёрмейд къаллайд бети, къаллайд саны.
Айсыз кече келед, дейле ол Дебетге,
Шам дорбунда тиед, дейле эти этге.
Ма алай бла табханд, дейле онсегиз джаш,
Джашларына болгъанд, дейле Алауган баш.
Алауган а, тулпар болуб туугъанд, дейле,
Он джылында доммайланы къуугъанд, дейле,
Туу доммайны аягъындан буугъанд, дейле,
Бойнун тарта, чучхур тюбде джуугъанд, дейле.
Сау доммайны этин ашаб, тоймагъанды,
Ашарындан артыкъ джанны соймагъанды,
Артыкълыкъны, зорчулукъну сюймегенди,
Киеринден башха затха тиймегенди...
Асланланы тутуб, къойлай, байлагъанды,
Къапланланы айбатларын сайлагъанды.
Терилерин союб, тузлаб, кебдиргенди,
Эрик ашатханды, тонла тикдиргенди.
Къаяланы оюб, сууну тыялгъанды,
Чабакъланы ууучуна джыялгъанды,
Тереклени, чёбленича, юзелгенди,
Шынгкъарт этиб, чабакъланы тишлегенди.
Джаш Алауган алай къаты чючгюргенди,
Ол чючгюрсе, таулада кюрт юзюлгенди,
Эмегенле къоркъуб джерге чёкгендиле,
«Ол джетед!» - деб, тамам азаб чекгендиле.
Ол, джетген джаш болуб, айтдыргъанды атын,
Анга чыртда чыдамагъанд, дейле къатын,
Эр кючюне чырт тиширыу тёзмегенди,
Алауган а, чурум неди, сезмегенди.
Алауганды ай къууушдан рысхы саугъан,
Алтын башлы юй ишлетгенд нарт Алауган.
Рысхыдан, юйден да джокъду анга къууанч,
Джокъду, джокъду джерде анга бала джубанч.
Джангыз къалыб, такъырлыкъны сынагъанды,
Озуб баргъан джаш кюнлерин санагъанды,
Тюб болама деб, ол кемсиз бек къоркъгъанды,
Джыламугъу, сакъалын джууа, саркъгъанды.
Баланг джокъ эсе уа, не бард алтын юйден,
Сабийсизлик ол ачыды ачы кюуден.

АЛАУГАН ТАЙНЫ КЪАЛАЙ
ТУТХАНЫНЫ ЮСЮНДЕН

«Ай медет а, чыдамайды меннге къатын,
Нарт элинде бедишликге къалды атым,
Элге джараб, джукълатайым ол бедишни,
Баджарайым халкъгъа джарар хар бир ишни», -
Деб, сагъышла эте эди нарт Алауган.
Айтыулу иш болмай эди ол баджаргъан.
Нарт элине джууукъ Тёртгюл кёл бар эди,
Тюбсюз кёлню юч джагъасы юч джар эди,
Бир джагъасы аны гюллю тала эди,
Аны кёрген кёз аралыб къала эди.
Хар джаз айда анда бир гюл чагъа эди,
Ол чакъгъан кюн кёлден бир тай чыгъа эди,
Чартлаб чыгъыб, тай ол гюлню къаба эди,
Тамам джашнаб, ол кёл таба чаба эди.
Къыза барыб, учуб кёлге кире эди,
Ол тамаша тайны кёб нарт кёре эди.
Сейир тайгъа кёзлери бек къарай эди,
Менлик сезим джюреклерин тарай эди,
Тайны кёрген нартны эси тала эди,
Чырт орнундан тебелмейин къала эди,
Гюл чагъар кюн халкъ джыйылды ол талагъа,
Сакълатады, кёрюнмейди тай алагъа,
Сакълай туруб, арыб, хынч-хынч да этдиле,
Тюнгюлдюле, «энди чыкъмаз», деб кетдиле.
Алауган а, арымайын сакълайд тайны,
Ма бу кюнню сакълагъанды сау бир айны,
Чыгъар тайгъа кёрюнмезча амал табханд,
Уру къазыб, кулдала бла башын джабханд.
Эки кулда ортасындан къарар кибик,
Кёлден чыкъгъан тайны тюзде марар кибик,
Кёргюч быргъы учну аз-маз чыгъаргъанды,
Таб джарашыб, «тамашаны» марагъанды.
Бир замандан ол тюбсюз кёл ачылгъанды,
Толкъунлары тёрт джанына чачылгъанды,
Кёлден кёк тай чыгъыб гюлге, тебрегенди,
Атламындан аны тала тебреннгенди.
Кюмюш джалын хагок аяз тарай эди,
Алауган да сейир болуб къарай эди,
Аяз джалын анда-санда чача эди,
Джал тюбюнде сагъакъларын ача эди.
Быгъынлары, джашнаб, бирде къалтырайла,
Эки кёзю, накъутлача, джылтырайла,
Солууундан чыкъгъан тылпыу чыкъ болады.
Хар хырзасы, айланджюкча, бурулады,

Терк аяздан чыкъ бюртюкле булгъаналла,
Бир кёзюуде бир-бирине чулгъаналла,
Сора, накъут бюртюклеча, чачылалла,
Кюн таякъла бюртюклеге чанчылалла.
Алауганны талыу сингиб талагъына,

Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды

Къууут джуммакъ бегигенча тамагъына,
Бу сейирлик затха тамам эс атханды,
Кёзбау тайны нюрю аны джукълатханды.
Ол тюшюнде ай къууушха кетди сора,
Ай ичинде анасындан хапар сора.
Анасыны айтханына ол эс керди,
Анасы уа анга былай деб дерс берди:
- Балам, сеннге мен тюшюнг бла терк барама,
Мен уятсам, тай кёзлеге сен къарама,
Къулакъларыд тайны джангыз чола джери,
Чартлаб чыкъ да, тут да тарт сен ары-бери,
Къат джюгенни билеклигин чалыб атсанг,
Гемудады тайны аты, атын айтсанг,
Джууаш болуб, ажымсыз да бой саллыкъды,
Сеннге ёмюр кертичилей ол къаллыкъды!
Бу сёзлени эшитгенлей деу Алауган,
Уяннганды тайны кёзбау джукъусундан.
Гемуда да ол гюл таба тебрегенлей,
Джетиб гюлню башын къаба тебрегенлей...
Чартлаб чыгъыб кулда башлы урусундан,
Джетиб тутду Гемуданы къулагъындан.
Бирлешдире къарыуларын, Джер бла Айны,
Тарт-соз этиб кишнетеди тулпар тайны,
Къысхычлача бармакълары алай къатды,
Къат джюгенни билеклигин анга атды.
«Гемуда!» – деб къычыргъанлай, тай тынч болду,
Алауганны кёлю рахатлыкъдан толду.
Къулакълары салпыланды Гемуданы,
Ол джашнагъан сыфаты да кетди аны,
Бир аманкай алашагъа ушаб къалды,
Къат джюгенде ауузлукъгъа ауузун салды.
Алауганны излемине келишгенди,
Сора ол нарт тилде былай сёлешгенди:
«Онглу болдунг, сен амал бла хорлагъанса,
Башымы уа джесирликден къутхаргъанса...
Башха Джерден мен туугъанлай урланнганма,
Харралада джесир болуб айланнганма.
Биз тукъумлу атла бютюн тамамлабыз,
Керек болса джулдузлагъа учалабыз,
Керек болса тенгиз тюбде солурукъбуз,
Чырт хауасыз чегимсизде да турлукъбуз.
Алай а, мен ол джылыма джеталмадым,
Тайлыкъ этиб, джесирликден кеталмадым.
Харра джыйын Тёртгюл кёлню билгенелле,
Кёл джагъада гюл урлукъну себгенелле,
Ала мени кёлге атыб кетгенелле,
Ол гюл чагъар заманда уа джетгенелле.
Гюлню башын аш бла меннге бергенелле,
Юренчеклик халны менде кёргенелле,
Кёл джагъада энтда урлукъ атханелле,
Сора меннге ала алай айтханелле:
«Гюл чакъгъанлай, джазда сен чыгъарса кёлден,
Джюрегинги къандырырса, къаба гюлден,
Сен юч джылны джазда этиб турсанг алай,
Джашарыкъса, джашнарыкъса шыбылалай,
Кючден толсанг, бизге къуллукъ этериксе,
Уллу сыйгъа, махтаугъа да джетериксе,
Биз айтхандан чыгъыб сеннге джокъду мадар,
Не махтаугъа тыйыншлы бол, не кёрге бар.»
Алай айта, тюбсюз кёлге атханелле,
Кеслери уа джер киндикге къайтханелле.
Гюлню ууу синге болур инсан къаннга...
Сау бир джылны тансыкъ болуб туруб анга,
Эки джылда, эки джазда къабхан эдим,
Ма ючюнчю кере гюлге чабхан эдим.
Хар къабханым сайын ачыу кире эди,
Ачыу къара кючюмю да кере эди,
Мен юч къабсам ачыу кючден толлукъ эдим,

Харралагъа ёмюрлюк къул боллукъ эдим,
Баш харраны мен сыртыма аллыкъ эдим,
Нарт эллеге кёб къыйынлыкъ саллыкъ эдим.
Сен а, мени джетиб тутдунг заманында,
«Гемуда!» – деб, тюз атымы айтханынгда,
Ким болгъаным тюшдю эсге, эс джыйдым мен,
Кючюм къалды, ачыуум а, кетди менден.
Хар ишим бла мен кёлюнге джетерикме,
Ашхылыкъгъа ёмюр къуллукъ этерикме.
Хар кюнюнгде, хар ишингде болсам дагъан,
Нарт элингде чыгъарыкъды сени багъанг.
Сен къарама сыфатыма, ол кёзбауду!
Болумлуну тёгереги зарды, джауду!
Зардан, джаудан сакълар ючюн кесибизни,
Омакълыкъгъа алдатмайыкъ эсибизни,
Тыш къарамгъа, газ-газлыкъгъа сен алданма,
Кюн джарыкъда чыракъ болуб бошха джанма,
Керек болса, мен кирликме къуш сыфатха,
Чыгъарыкъма дюллю кёкде джети къатха.
Керек болса, тенгиз тюбге кирликме мен,
Анда сейир дунияланы кёрлюксе сен,
Мин сыртыма джер-суу аулай биз барайыкъ,
Дунияда не кёрлюкбюз бир къарайыкъ.
Сен джалымдан къадал, джелле алмаз кибик,
Кёзлеринги бек къаты къыс, къоркъмаз кибик,
Суугъа кирсек, сагъакъыма сал бетинги,
Менден чыкъгъан тылпыула бла джаб этинги», -
Деб, Гемуда Алауган бла учду кёкге,
Булутланы джыра, чыкъды бек мийикге,
Андан къайта, тенгиз тюбге кириб кетди,
Бир кесекге Алауганны сылыт этди...
Толкъунланы джыра, чартлаб чыкъды андан,
Не болгъанын эсгергинчи нарт Алауган,
Быягъынлай гюл талада тураелле.
Нартны эки джюреги терк ураелле.
Ма алай бла ала элге келгендиле,
Нартла къараб, экисине кюлгендиле:
«Неге ушайд Алауганны салпы аты,
Неди муну бу сюеги, бу сыфаты?!»
Нарт бла ат да чамчылагъа кюледиле,
Кимликлерин ичлеринден биледиле...

АЛАУГАН АНАСЫНА БАРАДЫ

Гемуда да, Алауган да тасдыла,
Экисине джерде джерле аздыла.
Ай къууушха кетгендиле экиси,
Андад дейле джашауладан игиси.
Анда джашайд Алауганны анасы,
Джарашмайды анга джерни хауасы.
Кийиз элек киед, келсе бетине,
Джабышмакъ сют джагъад ингил этине.
Аны ючюн Джерге хазна келмейди,
Джер джашауну алай къолай билмейди.
Айдан къараб нарт Дебетни сюйгенед,
Сюймекликни шынгкъартында кюйгенед,
Оноу болуб, тюбешгенед Дебет бла,
Шам дорбунда джалгъашханед эт эт бла,
Ма алай бла туугъан эди Алауган,
Андан сора тууду он бла джети джан.
Алауганнга ай къууушу джарашад,
Тёрт джанына сейирсиниб къарашад,
Ийнакълайды аны табхан анасы,
Тамам тансыкъ этиб келгенд баласы.
Саугъалайды ол байды да не байдан,
Хапар айтад Алауганнга ол айдан:
- Джети къатлы темирд айны тулугъу,
Он къычырымд хар къатыны къабугъу.
Ол къууушну кюн ууладан сакълайды,
Кёкден тюшген ташладан да джакълайды.
Ай къууушда джашау этген инсанла,
Кесибизча айтыуубуз – «айсанла»...
Джерибизни джаханимча этгенек,
Ол атылад деб биз андан кетгенек,
Асламыбыз урушлада ёлгенек,
Къалгъаныбыз ай къууушха келгенек.
- Анам, къалай таныгъаненг атамы?
Сен айчыса, ол джерчиди, айт аны...-
Деб сорады анасына Алауган,
Ол да айтад, аз тартына джашындан:
«Биз, айсанла, къалгъан эдик бютюн аз,
Бир-бирине джууукъ джетмеген болмаз.
Ашхылыкъ деб, сюймеклик деб джашайбыз,
Болмаз къалса, биз нартлагъа ушайбыз.
Дуниягъа джаратылгъан хар инсан,
Ёлген кюнде джылар бала ызындан,
Къоймай кетсе, мадар болуб ол палах,
Кечилмейди, кечилмейди ол гюнах!
Ма алай бла оноу этиб джууукъ-тенг,
Эки, ара болгъанлыкъгъа кесек кенг,
Бергенелле мени сени атанга,
Кёргенимде, чарламадым мен анга.
Сиз туудугъуз джюрегим да болду токъ,
Джерде джашаб турургъа уа мадар джокъ,
Саным мында, джаным сизде турама,
Кёргючюмю хаман джерге къурама,
Эс кюзгюмю сизге дайым бурама,
Биргегизде тургъан кибик сунама».
- Кёргючюнг бла мен да джерге къарайым,
Не бар, не джокъ, анам, мен бир марайым, –
Деб, Алауган кёзюн къысды кёргючге,
Сейир болду джууукълашдыргъан кючге.
Къол аязда кибик кёрдю нарт элин...
Хоншу джашха келтиредиле келин.
Алауганны тюше хар зат эсине,
Къатынсызма деб къыйналды кесине...
Эл къыйыргъа бурду кёзюн кёргючню,
Кёрдю сора харраладан онючню.

МВД
2017 джыл, февралны 2`орта кюн
ЭСЕБЛЕГЕ КЪАРАДЫЛА

Къарачай-Черкесияны Премьер-министри МВДны ётген джылны эсеблерине аталыб бардырылгъан коллегиясыны ишине къошулгъанды.

Адетдеча, ол джыйылыугъа властны органларыны, джорукъ сакълагъан структураланы, джамагъат организацияланы келечилери, адамланы эркинликлерин эмда излемлерин джакълаучула да чакъырылгъандыла. Коллегияда джыйылгъанланы аллында сёлеше, Озов Аслан Ич ишлени министерствосуну бёлюмлерини къайсы бири да ётген джылда иги джетишимле этгенлерин чертгенди. Сёз ючюн, 2016-чы джылны ичинде республикада адам ёлтюрген бла байламлы аманлыкъ ишле аз болгъандыла. Ахыр беш джылны ичинде аны проценти эм тёбеннге тюшгенди. Эм игиси уа ол аманлыкъланы бири да къалмай заманында ачыкъланнгандыла. Аны кибик адамны саулугъуна къатылыу бла, тиширыуну сыйын теблеу бла байламлы аманлыкъла да ол халда ачыкъланнгандыла.

МВД-ны министри Боташланы Казимир коллегаларына, бир-бирин ангылаб, бир тилли болуб, аманлыкъгъа къаршчы кюрешни комплекс халда бардыргъанлары ючюн, разылыгъын билдиргенди. Республикада ётген джылда терроризм эмда экстремизм бла байламлы актла болмагъандыла. Министр аны себебин республикада терроргъа къаршчы иш бардыргъан регионал комиссияны таб ишлей билгенинден кёреди. Белгилисича, ол комиссиягъа КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид тамадалыкъ этеди.

Дагъыда бир иги кёргюзюм. Отчёт кёзюуню ичинде джорукъ сакълагъан органладан бир адам да чарпымагъанды. Ол затны коллегияда сёлешген бирси джууаблы къуллукъчула да чертгендиле. Эм ахырында Ич ишлени министерствосуну 2016-чы джылда бардыргъан ишине, бютеулей къараб, иги багъа бергендиле. Муниципалитетледеги бёлюмлени юслеринден айтхан сагъатда уа 1-чи оруннга Гитче Къарачай, 2-чиге Джёгетей Аягъы, 3-чюге да Зеленчук районла чыкъгъандыла.

(БИЗНИ КОРР.).

2017 дж. февралны 4 "Къарачай"
Джангы китаб
АТЫ УНУТУЛМАЗ

Биджиланы Идрис фахмулу поэт эди. Аны назмулары тынч окъуладыла, хар тизгинин толу ангылаб бараса. Философия магъаналары терендиле.

Идрисни творчествосунда тематика кенгди. Алай а эм уллу магъана бергени – адамла, аланы ич сезимлери, джамагъатны арасында орунлары, табигъат.

Джашаугъа келген хар адам халкъгъа, джамагъатха хайыры тиерча бир зат къоюб кетерге керекди, деген магъананы кёб назмусунда береди Идрис. Ма анга юлгю:

Бир кёзлеу суучукъча
магъанам болалса,
Толлукъ эди джашау муратым.

Адамла бир-бирлерин тутаргъа, бир-бирлерин аяргъа, бир-бирлерине тёзерге, сакъ болургъа керекдиле. Аны бла багъалыды бизни хар джашау кюнюбюз. Адам джангыз башы бла джашауда орнун табаллыкъ тюлдю. Аны юсюнден назмусундан эки тизгин:

Кесим кесими къууандыралмайма,
Меннге къууанч адамла бла келед.

Идрисни кёб назмусу игиликни унутмазгъа, къартларыбызны сыйын кёре билирге чакъырады окъуучуланы.

Билалабызмы джерни
хурметин
Джюрютгенлерин сакъалларында?.. деген сорууну салады аллыбызгъа.

Идрисни къазауат темагъа аталгъан да иги кесек назмусу барды. Аны атасы Юнус да Ата джуртун къоруулай джан бергенлени бириди. Аналары къолунда беш сабийи бла къалгъанды. Ол къыйын джыллада беш сабийни аякъ юсюне салмакълыкъ тынч болмагъаны хакъды. Идрис да аны ючюн болур, аналагъа аталгъан назму тизгинлерине бек мыдах «макъам» салады, аланы джарсыуларына багъа бере биледи. Анасы ауушханында уа, юйюрге уллу, ауур джарсыу тюшгенди. Аны «Сын ташда ушакъ», «Тузлу тамчыла», «Анама» деген назмулары не къаты джюрекни да эритирикдиле. Былайда ол назмуларыны биринден талай тизгин келтирейим:

...Бир-бирлерине
адамла айтырлай,
Къабыр тынчлыгъын
сакълайд деб, джашы.
Джелден, джангурдан
къоруулаб турурлай,
Мени эт да къой
анамы сын ташы!
Ма ол заманда
къутулур эдим мен
Анама борчуму
джюзден биринден.

Адамлыкъгъа, тенгликге сый бере биле эди Идрис. Керти тенглерин бек багъалата эди, фахмулуланы ёрге кёлтюрюб сёлеширге ёч эди. «Тенгликде болады хар кимни да кючю, байлыкъ керек тюлдю тенгни тутар ючюн», деб джазгъанды бир назмусунда. Анда байлыкъ, рысхы деб адамлыкъны атыб къоймагъыз деб, аманат этеди поэт: «Адам» деген атды байлыкъны иеси, Адамлыкъ деген а байлыкъны тюз кесид». Джашауда тынч джолну излегенлеге былай айтады: «Элтген джюгюнг ауур болса къолунгда, аякъ ызынг терен къалыр джолунгда».

Туугъан джерин бек сюйгени Идрисни назмуларында танылыб турады. Ол къралда кёб айланнганды. Ол джерлени адамларына сый бериб, хурмет этиб: «Кёбдюле Джуртуму тамаша джерлери, къайры сюйсенг да бар, кёзюнгю ач, керил» деб, сора: «Сюйюмлю джерлени излеб айланма да, джашагъан джеринги сюйюмлю этсенг а», деб къошады.

Идрис ахыр китабыны бир бёлюмюне атына «Ауруу туудургъан сагъышла» деб атагъанды. Идрисни ауруу къаты кючлеб, кёб заманнга оруннга салгъанында да, инджиуге бой бермей, барыбызгъа да белгили «Къурчну къалай къатханы» китабны Островскийча, назмуларын азбар айтыб, юйдегисине джаздырыб тургъанды.

Идрисни ахыр джылларында джазгъан назмулары кюуле кибикдиле. Артыкъ да бек «Эки къызчыкъ, бир ата», «Сау къал, джулдузлу кёк, сен да», «Ахыр джол» дагъыда башхала. Мен аладан джангыз эки куплетни келтирейим.

Сал агъачда барсанг чайкъала,
Дунияда къалай кёб зат къалад.
Сал агъачдан алса уа тала,
Сал агъач да дунияда къалад.

Неда:

Cay къал, джулдузлу кёк, сен да, Ётдюм джол узунуму.
Сен кесими тас этсенг да,
Тас этме джулдузуму.

Мен Идрисни кёкде джулдузу тас болмазлыгъына, туугъан джеринде уа аты унутулмазлыгъына ийнанама.

ЁЗДЕНЛАНЫ Борис,
РФ-ны Джазыучуларыны, Журналистлерини да союзларыны члени, КъЧР-ни искусстволарыны махтаулу деятели.

2017 дж. февралны 4 "КЪАРАЧАЙ"
Юбилей
КЕРТИ АНА, ДЖИГЕР ТИШИРЫУ

Къарачай халкъны онглу, атларын махтау бла айтдыргъан джигер тиширыулары кёбдюле. Мен хапарын айтыргъа излеген джигит ана Батрукъланы Фаризат, Магометни къызы, аланы бириди.

Анга быйыл 80 джыл толады. Ол джашауунда кёб тюрлю ишледе уруннганды. Къызыл партизанла атлы колхозда ийнек саууучу, саулукъ ийнеклеге къарагъан ферманы тамадасы болуб тургъанды. Аны кёкюрегин джасагъан кърал саугъаларыны арасында Урунууну Къызыл Байрагъыны ордени, «Хурмет Белгиси» ордени, «Ийнек сауууну мийик джетишимлерини устасы» деген медаль эмда башхала бардыла. Эм мийик саугъасына уа Фаризат «Ана махтауну» орденин санайды. Ол 7 сабийни ариу халили этиб ёсдюргенди.

Урунуу джолунда Фаризатны дагъыда бир ашхы джетишими барды. Ол «пятитысячницады». Алай дегеним, джылына бир ийнекден 5 минг литр сют саууб тургъанды. Ол мийик джетишими аны Къарачай-Черкесияда къой эсенг, Ставрополь крайда да биринчилени тизимине къошханды.

Фаризат 1937-чи джыл белгили малчыла Къанаматланы Магомет бла сют саууучу Шамшиятны ашхы юйюрюнде туугъанды. Кёчгюнчюлюкню заманында, сабийлигинден фермагъа барыб, анасына болушуб тургъанды. Школну бошагъандан сора ийнек саууучу болуб ишлеб башлайды. Усталыгъына кертилигин таныта, 40 джылны ишлегенди. Тюрлениулени заманында колхозла, совхозла чачылгъанларында къойгъанды ишин. Бусагъатда Черкесскеде джашайды. Баш иеси Мустафа бла бирге талай сабий ёсдюргенди, туудукълары, аладан туугъанла да бардыла. Адебли, намыслы адамланы юйлеринде хар не таб джарашыбды, тазады. Мени бла ушакъ эте, ол кёб затны юсюнден хапар айтды. Баш иеси, джашы, келини бла турады. Джашау ызы ашхыды. Ишлеген сагъатында

Батрукъланы Фаризат баш иеси Мустафа бла.

джамагъат ишлеге тири къошулгъанды. Район, область, край советлеге депутатха сайланнганды. Кёб джыйылыуда сёлешгенди, кесини юсюнден хапар айтханды. Хар заманда залдагъыла, ёрге туруб, анга харс ургъандыла.

Айтханымча, гитче къызчыкъ болуб, кёчгюнчюлюкню къыйын джылларында уллула бла бирге ишлеб айланнганды. Джети классны тауусхандан сора 15 джылында кеси ийнек саууучу болуб ишлеб башлагъанды. Алай бла, джашаууну джартысын ол ауур, къыйын ишге бергенди.

Ишни да джарсытмай, юй джумушланы этерге, сабийлерине къараргъа къолундан келгенди. Баш иеси Мустафа да, юйюрню ара багъанасы болуб, анга болушханлай тургъанды.

- Ишлеген сагъатымда болгъан бир затны юсюнден хапар айтыргъа излейме. Мен 3-чю номерли бригаданы зоотехниги эдим. Ол заманда Фаризат 4-чю бригадада ийнек саууучу эди. Мени бригадамда иги ийнек саууучула Ильичева Валентина, Тюрклюланы Аминат, Светлищева Таисия, башхала да, Махар Ахматович, бир айт: «Фаризатда хал къалайды, ол энтда бизден кёб сауарыкъмыды?» - деб соргъанлай тура эдиле. Башха бригадаладан да алай сора эдиле. Хар квартал сайын Фаризат аланы озгъанлай тура эди, ала да алчыланы тизиминде болсала да.

Мен хапарын айтхан тиширыу джигерлени тизимин къурагъанланы бириди. Ол, хар заманда атын иги бла айтдырыб, адамладан сый, махтау табыб тургъанды.

Фаризатны атасы Магомет да, къазауатдан къайтыб келгенден сора, саулай джашауун малчылыкъда ашыргъанды. Тутхан ишин чийсил къоймай, деменгили толтургъанды. Анасы Шамшият да ийнек саууучу болуб, атын махтау бла айтдырыб тургъанды. Аланы джети сабийлери болгъанды, тёрт къыз бла юч джаш: Фаризат, Гокка, Люба, Лиза, джашла Сослан, Аслан, Къаплан. Ала бары да ата-бабадан келген ашхы адетлени тёрюнде ёсгендиле. Сослан бла Къаплан ауушхандыла, джандетли болсунла. Джети сабий ата-аналарына 26 туудукъ, аладан туугъан 65 сабий, аладан туугъан да 24 сабийни саугъа этгендиле.

Баш иеси Мустафа да керти адамды. Юй бийчесине не джаны бла да болушлукъ табдырыб джашайды. Ала экиси да, Меккя шахаргъа 3 кере барыб, хадж къылыб къайтхандыла. Сабийлери, Алик МЧС-де ишлейди. Юч сабийи, алты туудугъу барды. Света медицина сестрады. Бир джашы, эки къызы, алты туудугъу барды. Роберт эт комбинатда ишлейди. Бир къызы, бир джашы, беш туудугъу барды. Армида сатыу-алыу бла кюрешеди. Бир джашны, бир къызны, беш туудукъну ёсдюреди. Альберт таксистди. Юч джашы, бир туудугъу барды. Эльвира предпринимателди. Бир джашы, эки къызы, юч туудугъу барды. Аналары-аталарыча, сабийле да кеслерин джигер урунуугъа бериб, адамлыкъны, ишленмекликни тамалында юлгюлю джашайдыла.

Эльвираны джашы Гогуланы Солтан-Мурат дзюдодан спортну устасыды. Талай спорт эришиуде алчы орунланы алгъанды. Светаны джашы Дотдуланы Рамазан полицияны майоруду. Тутхан ишин юлгюлю толтурады. Робертни джашы Ахмат белгили фермерди. Башхала да, атларын сый бла айтдырыб, республиканы тюрлютюрлю санагъатларында ишлейдиле.

Фаризатны сабийлери, туудукъларыны бир къаууму, Меккягъа барыб, хадж къылыб къайтхандыла. Ата-аналары тутхан сууаб джолну бара, ала ол борчларындан къутулгъандыла.

Фаризат тыйыншлы солуудады. Алай а тынч олтуруб туралмайды, джамагъат ишлеге къошула, кёб адамгъа болушады. 80-джыллыкъ юбилейин ол уллу юйдегиси бла бирге белгилейди. Аны юйю къууанчдан, насыбдан толуду. Ол юйдеги къурагъанлы да 60 джыл толады. Сюйген баш иеси бла бирге аллай бир заманны бир-бирин ангылаб, къууаныб джашайдыла. Мындан ары да мамыр кюнню тюбюнде Уллу Аллах алагъа узакъ ёмюр, кючлю саулукъ берсин.

ДЖАНКЁЗЛАНЫ Махар.
Николаевка эл.

2017 дж. февралны 4 "КЪАРАЧАЙ"
Баш окъуу
УНИВЕРСИТЕТ ГРАНТ АЛГЪАНДЫ

Къарачай-Черкес кърал университет республикабызны эм эски баш окъуу заведениесиди. Аны кесини тарихи, къуралыб тургъан адетлери, энчи шартлары барды. Ол республикада билимни, илмуну, культураны аралыгъыды, тарих хазнабызды, миллет шартларыбызны, халкъларыбызны тиллерин сакълаугъа уллу себеблик этеди.

Быйыл Къарачай-Черкес кърал университет халкъла арасында эмда кесини студентлерини ичинде кёб тюрлю магъаналы мероприятиеле бардырыргъа деб проект джазыб ийгенлеринде, РФ-ны Окъуу эмда илму министерствосуну комиссиясы, къараб, 4 миллион сом багъасы грантны берирге тыйыншлы кёргенди. Аны программалары студентлени бирикдириу творчество ишлерини, баш билим берген окъуу организацияланы айнытыу джанындан къуралгъанды. Бу бегимни Россия Федерацияны Окъуу эмда илму министерствосуну джаш адамла бла сабийлени юретиуню хакъындан кърал политиканы департаменти этгенди.

Алай бла, РФ-ны Шимал Кавказны ишлерини юсюнден министерствосуну болушлугъу бла 2017-чи джыл университетде кёб магъаналы иш бардырыр мурат барды. Аладан къаууму - «Тенденции и перспективы развития индустрии туризма и пути повышения финансовой грамотности в сфере управления курортами» деген халкъла арасы илму конференция, «Большой Кавказ» деб спортдан ачыкъ чемпионат, «Высокая кухня» атлы таулуланы миллет ушхууурларыны фестиваллары, Кавказны «Уллу чилле джолу» деген джеринде Къытай бла Россияны арасында суратха алыудан уллу экспедиция дагъыда башха магъаналы ишле.

- 2017-чи джылны ичинде, бу программалагъа кёре, университетде саулукъ сакълаугъа, джаш тёлюню арасында тарих эмда культура джаны бла билимлерин ёсдюрюуге аталыб да талай иш бардырыллыкъды. Ала бла бирге джыл сайын Махарда этилген форумну быйыл да къурар мурат барды. Къарачай-Черкес кърал университет джаш тёлюню аралыгъыды. Бир ишексиз, ала бизни республикада, Шимал Кавказда да эм иги студентлени тизиминдедиле. Джаш адамланы окъуугъа, студент джашаугъа да талпымакълыкълары, бизни, тамада тёлюню, ала бла бирге сюйюб ишлерге учундурады. Арт джыллада федерал дараджада проектлерибиз кёб болуб баргъанын эслегенбиз. Къарачай-Черкес кърал университетде студент бирикмекликни айнытыууна буюрулгъан грантны биз биринчи кере буруннгу джыл алгъан эдик. Быйыл да, университетибиз аллай грантха тыйыншлы болуб, джаш тёлюбюз хазырлаб тургъан проектлени джашауда бардырырча мадар берилгенди. Бизни студентлерибиз кеслерин Кавказда эмда Россияда культура, спорт, илму, информацион джаны бла кёргюзюрге боллукъдула. Бу проектлени этген заманда, къуру студент джашау, спорт бла байламлы болмай, окъуу-билим берген эмда илму проектле да боллукъдула. Алайды да, ала бары бир-бирин толтуруб, бир-бири бла байламлы этилирге керекдиле. Аны ючюндю Къарачай-Черкес кърал университетни классикалы окъуу заведениени атын джюрютгени, кеси да республикабызны окъуууну, билимини, илмусуну, культурасыны къаласыды. Къайсы джаны бла джиберселе да студентлерибиз кеслерини проектлерин, ол бары КъЧР-ни, Шимал Кавказны, Россияны да халкъларыны культураларын билирге, тинтерге, ангыларгъа болушады, - деб хапар айтды Къарачай-Черкес кърал университетни ректоруну борчларын толтургъан Ёзденланы Таусолтан.

Россия Федерацияны Окъуу эмда илму министерствосу университетге быллай болушлукъну биринчи кере этмейди. 2015-чи джыл бу программаны ичинде «Основные тенденции развития экономики и управления в современной России» деб студентле арасында Бютеуроссия конференция, КъЧР-де Орус эмда ана тиллени джылыны ичинде бардырылгъан студент чыгъармачылыкъны фестивалы, «Победа – 70» деб Минги Тауну башына чыкъгъанлары, Шимал Кавказ статусу болгъан, «Махар – 2015» атлы саулукъ бегитген эмда билим ёсдюрген форум, ШКФО-да таулагъа ёрлеуню биринчилиги ючюн эришиуле, «Благосфера» деб блогерле бла журналистлени школу, «STAND UP на Кавказе при старших» деб студентлени чыгъармачылыкъ ишлерине аталгъан ингирле, Къарачай шахарда школла арасында баргъан КВН оюндан эришиуле, ШКФО бла КъЧР-де ата-бабаларыбыз джашагъан джерледе тарихэтнография экскурсияла бла экспедицияла дагъыда кёб тюрлю мероприятиеле этилгендиле.

- 2015-чи джыл берилген грантны кючю бла кёб проект джашауда бардырылгъанды. Къарачай-Черкес кърал университетде студент бирлешликни системасын айнытыугъа уллу атламла этилгендиле. Университетни ишин алгъа бардырыугъа себеблик этген оноулагъа къошулуб, ала бла байламлы джангы джорукъла, проектле къурар эркинликлери да болгъанды студентлени. Быйыл да, бизни университет РФ-ны Окъуу эмда илму министерствосуна 2017-чи джылгъа белгиленнген проектлени ашыргъан эдик. Кёб турмай, конкурсха къарагъан комиссияны оноуу бла, бизни университет хорламлы болгъанды, деб джууаб келгенди. Биз анга бек къууаннганбыз, магъаналы проектлерибиз бу джол да кёбдюле, ала бла толу ишлерге муратыбыз барды, - деди Къарачай-Черкес кърал университетни студент советини председатели Диналаны Расул.

ГАДЖАЛАНЫ Назифат.

2017 дж. февралны 9 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС

АЛАУГАННЫ ТАХСАЧЫЛА БЛА УРУШУ

Джер киндикден тахсачыла келдиле,
Тайны кёлде болмагъанын билдиле,
Ачыуланыб таш атдыла да кёлге,
Бетджан салыб, къарадыла нарт элге.
Гемуданы кёрелсек деб марайла,
Мор кёзлери къызаргъынчы къарайла,
Не кёб къараб кюрешиб да кёрмейле,
Джер киндикге, къоркъуб, хапар бермейле.
Ала тайсыз джер киндикге къайтханлай,
«Джокъ» хапарны тамадагъа айтханлай,
Башчы харра тюшюрлюкдю башларын,
Аланы къой, аямаучанд джашларын.
Бетджан салыб, ала элге къарайла,
Не аманлыкъ этейик деб, марайла.
Ангылады иннетлерин Алауган,
Джигитликни излеб тургъан нарт инсан,
Анасына «сау къал» эте тебреди,
Анасы уа не болгъанын эсгерди,
Къараб кёре, оюм келе башына,
Сора айтды ана сюйген джашына:
«Харраладан биз да азаб чекгенбиз,
Джерибизден ала ючюн кетгенбиз,
Сен аланы хорламазса тюз кюч бла,
Кесинг уруш эталмазса онюч бла.
Сен ауургъа санама да бу джюкню,
Ал къолунга ма бу темир кёрюкню,
Уулу, отлу хауа барды ма мында,
Кечинмек джокъ ол хауаны ууундан.
Харралагъа джел джаны бла джетерсе,
Бу тюймеден бассанг сен шалт этерсе», -
Деб, анасы джашын джолгъа ашырды,
Джюрегинде такъырлыкъны джашырды.
Тахсачыла бетджан салыб тургъанлай,
Кюндюзгюде, кюнча, джарыкъ болду ай,
Кёзню къысыб ачхан кесек заманнга,
Чючкюргени ушаб ахырзаманнга,
Джерге тюшдю Гемуда бла Алауган,
Алыргъа деб харраладан дертли къан.
Кёрюкню да къоюб атны белинде,
Ким биледи, не зат чакъды кёлюнде,
Джерге сала башха сауут-сабасын,
Къолгъа алыб джетмиш атлам къамасын,
Харралагъа мыллык атды Алауган,
Ол чючкюрген ахырзаман тауушдан,
Харраланы бир къаууму ойсураб,
Бир къаууму тентеклеча тюз къараб,
Турдула да терк эслерин джыйдыла,
Алауганны чабыуулун тыйдыла.
Онюч къама бир къамагъа тиеди,
Джарлы ана айдан къараб кюеди:
«Мен айтханны этмединг», - деб шыбырдайд,
«Ай, баламдан бошайдыла», - деб джылайд.
Харрала бла сермешеди Алауган,
Къулакъ суугъа ушаб барад саркъгъан къан,
Къамасындан чартлай терк-терк элия,
Джер тебренед, чарс болгъанды дуния.
Нарт Алауган тогъуз джауну къабханды,
Тогъузундан тогъуз джара табханды,
Къаны саркъа, кючю кете барады,
Гемуданы ол джюрегин джарады:
- Кёрюкню ал! – деб, Гемуда къычырад,
Джел ургъаннга таба аны чакъырад,
Онунчуну къаблагъанды Алауган,
Энди юч бла сермешеди таджал джан.
Алауганны къалмай хазна къарыуу,
Уруш эте, артдан артха барыуу,
Гемудагъа таба джууукъ элтеди,
Чыдаялса энди кесек, джетеди,
Гемуда да алгъа мыллык атханды,
Алауганнга джете, джерге джатханды.
Нартны джаны тамагъына тыгъылды,
Гемуданы сыртына ол джыгъылды,
Гемуда уа аны алыб терк турду,
Харраланы табанлары бла урду,
Джел ургъаннга таба мыллык атханды,
Кесек бара Алауганнга айтханды:
«Татлы тенгим, сагъагъыма бетни сал.
Тылпыуумдан солу, марджа, къарыу ал,
Ма кёрюрсе, этерикме сау-эсен,
Бу джол кёрюк тюймечикден бассанг сен».
Тунакыракъ эшитсе да сёзлерин,
Ахыр кючюн салыб, ача кёзлерин,
Джаугъа буруб ол кёрюкню ышанын,
Аз-маз сезе тюймесинден басханын,
Эсин ташлай, Гемудадан джыгъылды,
Биягъынлай джан тамакъгъа тыгъылды.
Джётел эте, джыгъылдыла харрала,
Джерден ёрге къобалмазла чырт ала.
Алауганны бетин аяз сылайды,
Гемуда уа джараларын джалайды.
Бителеди хар джалагъан джарасы,
Джашауу бла ёлюмюню арасы
Кери бола, сора джашау хорлады,
Эсин джыя келиб, былай джырлады:
«Дюлдюр атым, джандан сюйген Гемудам,
Сен саулукъдан боллукъ тюлдю бир хатам.
Мен да сени аман кюнде атмазма,
Ачдан ёлюб къаллыкъ болсам, сатмазма».

АЛАУГАН КЪАТЫН
ИЗЛЕБ АТЛАНАДЫ

Кёб джигитлик этгенликге Алауган,
Баш махтаугъа джетгенликге Алауган,
Тыш махтаудан ич джарсыугъа себеб джокъ,
Къатынсызны кёлю къалай болсун токъ?
Кёргенликге кёб игини, аманны,
Тыяр мадар табалмайды заманны.
Тюб болургъа бютюн къоркъад Алауган,
Тохтамайды, тохтамайды чырт заман,
Дюлдюр аты Алауганнга айтады:
«Бек теркликден заман артха къайтады,
Кел учайыкъ, къайтарайыкъ заманны,
Биз билейик, ичи неди тамамны...»
Гемуданы тюзлемейди Алауган,
Баш алдаргъа излемейди Алауган,
Къысха айтса, анга къатын керекди,
Аны ючюн бюгюн такъырджюрекди.
Къыйналады къарт Дебет да джашына,
Келтиралмай чыртда бир зат башына,
Сатанайгъа оноу сора кетгенди,

Сатанай да таша оноу этгенди...
Бир джылы кюн чагъаелле балийле,
Джолда ашыкъ ойнаелле сабийле,
Къатлары бла озуб барад Алауган...
Къулагъына келди сабий къычыргъан:
«Сабий! Къартча, сен болмагъан эсенг сер,
Мен къытханем бу ашыкъны, бери бер,
Бермей эсенг, сен тоюмсуз, барын ал,
Тейри къаргъаб, Алауганча джангыз къал!
Не къатынынг, не сабийинг болмасын,
Этген ашхы муратларынг толмасын!»
Сын этдиле Алауганны ол сёзле,
Алас-булас этедиле тум кёзле,
Сабийле уа кюлюб-кюлюб къачдыла,
Нартны джюрек джараларын ачдыла.
Сабийлеге саугъа берди Сатанай,
Алауган а не этер деб, бек сынай...
Юйге келиб нарт сагъышла этгенди,
Гемудагъа миниб узакъ кетгенди.
Таудан, суудан, тюзледен да ётгенди,
Келе келиб, бир дуппургъа джетгенди.
Джууукъ келсе, ол дуппур тюл – эмеген –
Джерни узун джарылгъанын тигелген!
Тюб эрни кёкюрегин джабханлай,
Эмчеклерин имбашлагъа атханлай,
Олтурады, гызмаларын джел тарай,
Алауган а, турмады да кёб марай,
Джууукъ келе, аллай амал табханды,
- Ой, анай-анай! - деб, анга чабханды,
Арт джанындан тутуб, онгун алгъанды,
Эмчегине эринлерин салгъанды.
Ол эмеген къатын: «Балай, балай», - дей,
Джукъусундан уяннганча, титирей,
Ёрге туруб, Алауганны эсгерди,
Ауузун да эки къулач ол керди.
-Таша келиб, сен онгуму алмасанг,
«Ой, анай!» деб, алай бала болмасанг,
Джер тигиучю бу ийнеме чанчырем,
Шынгкъарт джагъыб, тишлик этиб ашарем.
- Сен да меннге, «Ой балай» деб, айтмасанг,
Алай теркде сен ийнамгъа къайтмасанг,
Мен да сени къаты къысыб эзерем
Не къама бла тюз бойнунгу кесерем.
-Хы-хы, болду, балам эсенг, айт хапар,
Нек келгенсе, нарт элингми болду тар?!
- Не джашырыу, къатын излеб келгенме,
Ариу къызынг болгъанын да билгенме.
Меннге берсенг аны, юй-кюн этерме,
Ма кёрюрсе, кёлюнге бек джетерме.
«Къуу сёз меннге азлыкъ этед, нарт улан,
Атынг къалайд?» «Мени атым – Алауган».
- Хайда, сора, нарт Алауган, тынгыла,
Мен айтханны эсинге джый, ангыла...
Джангыз башлы юзюк эдик биз юзюк,
Биз билген а, дунияда - бу тюзлюк
Болуб, насыб кючлеб алай джашаек,
Бек урунуб, халал къыйын ашаек,
Джырсыз, тойсуз туралмаучан эдик биз,
Джарсыуладан кери эди эсибиз.
Баред бизни сейир алтын тонубуз,
Олед бизни хар неден да онгубуз,
Дуния мюлкден багъа эди багъасы,
Къобуз согъа эди тонну джагъасы,
Эки дженги харсны ариу ураед,
Этеклери уа джангызгъа бараед.
Бир джашыбыз, бир къызыбыз бар эди,
Аталары тамам бир тулпар эди,
Ийнаныучу, кенг джюрекли эди ол,
Ашхылыкъгъа тута эди хаман джол.
Юйдегили этген эдик биз джашны,
Чакъыргъанек тойгъа хоншу Ючбашны.
Ючбаш тойда тонубузну кёргенед,
Сейирсиниб, уллу багъа бергенед,
«Алтын тонну, сатыгъыз!» - деб, кюрешди,
Ичгенинде, «сатмайсыз» деб, демлешди.
Ачыуланыб, тойдан чыгъыб кетгенед,
Арадан да бир бёлек кюн ётгенед...
Ол мурдар а, аман оюм этгенед.
Ма алай бла, аны ууу джетгенед...
Ол кюн къыз бла мен кетгенек чегетге,
Биз бек багъа бериученек кёгетге...
Келинчик да джашха къарай, сюйюне,
Тансыкъ болуб кетген эди юйюне.
Биз да къайта, ыстауатха киргенек,
Сени джауунг кёрлюк затны кёргенек...
Зарлыкъ, алтын инсанлыкъдан ал болуб,
Джаш бла ата джатаелле сал болуб.
Юч башлыла экисин да ёлтюрюб,
Кетгенелле, алтын тонну кёлтюрюб.
Андан бери уллу болуб дертибиз,
Къалмагъанды алгъындача бетибиз,
Мен да, къыз да хар келгенни ашайбыз,
Дуниягъа дертли болуб джашайбыз!
Ючбашлагъа дерт джетдирир къарыу джокъ,
Сен «анай!» деб тинни этдинг кесек токъ.
Керти нартча мурдарланы сен къырсанг,
Кючюнг джетиб, алтын тонну сыйырсанг,
Баламача къучагъымы керирме,
Къызымы да сеннге сюйюб берирме.
Сеникиди, сеникиди хар неси,
Алтын тон да болур аны бернеси.
Излей эсенг сен къызымы кёрюрге,
Сыфатына аны багъа берирге,
Кир, эркинсе, юйде джукълаб турады,
Уянса уа ишни бойнун бурады,
Этимине бир да-бир да джокъду сёз.
Сыфатына тиймесин бир аман кёз.
- Мен, биринчи «ишни этиб келейим,
Баш къалымны мен ишим бла тёлейим,
Тындыралсам, кюёу болуб келирме,
Тындырмасам, уруш тюзде ёлюрме.
Къатын сёзге тесукъа да этгенди,
Алауган да атха миниб кетгенди.

АЛАУГАННЫ ЭМЕГЕНЛЕГЕ
ДЕРТ ДЖЕТДИРГЕНИ

Айырылыб ол эмеген къатындан,
Гемуда бла джолгъа чыкъды Алауган,
Иесине айтды джолда Гемуда:
«Эмегенле кёб болурла дорбунда,
Джокъ эсе да сенде талыу, не арыу,
Сен кёблюкге эталмазса чырт къарыу.

Атанг айтад: «Амал билген амал бла,
Амал билмеген да хаман аман бла».
Кел, Алауган, амал излеб кёрейик,
Ангыбызны чек къатларын керейик...»
Алауган да айтды: «Да бир къарайыкъ,
Болмай эсе, ай къууушха барайыкъ».
-Тюз айтаса мычымайын учайыкъ,
Иги беги, тартхычлыкъдан чыгъайыкъ, -

Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды

Деб, Гемуда кесин джерге теберте,
Къуйрукъ учу булутланы кёгерте,
Терк силкиниб, хауаланы сыкъгъанды,
«Тюу-у» дегинчи учуб айгъа чыкъгъанды.
Анасына хапар айтды Алауган,
Анга алай айтды аны джаратхан:
«Алтын тонну биз сатханек алагъа,
Керек болуб, табханыкъда баш багъа...
Къарт атамед тонну алгъын иеси...
Ал джанында бар эди юч тюймеси,
Хар тюймени баред бир магъанасы,
Бирин бассанг, къобуз согъа джагъасы,
Экинчини бассанг, дженгле харс къагъа,
Тамам къызса, харларындан от чагъа,
Ючюнчюден бассанг, тепсей этекле,
Ол тепсесе, учуналла джюрекле.
Тонну барды тёртюнчю да тюймеси,
Ол а, неди? Билмейд бюгюн иеси,
Ол тюйме уа джан хурджунда турады,
Эсин джангыз сёз буйрукъгъа бурады.
«Таша тюйме – Баш тюйме,
Аманланы чырт сюйме!
Къобуз согъа, харс къагъа,
Бар джангызгъа, нюр агъа,
Джауну тепсед, тохтатмай,
Къалыр кибик къобалмай!» -.
Деб, айтханлай, ол сёзюнгю ангылар,
Къобуз согъар, терк-терк тепсер, харс къагъар,
Эмегенле тепсеб, тепсеб башларла,
Ахырында арыб эс да ташларла,
Ол заманда, сен аланы соярса,
Дорбунларын юслерине оярса.
Баш тюймеге сора буйрукъ берирсе,
Кескин-кескин анга ма былай дерсе:
«Таша тюйме - Баш тюйме,
Мындан ары сен кюйме.
Халинг, юсюнг да - алтын,
Разы этдинг, энди тын!»
Алай десенг, ол тынч болур, сора ал,
Акъ джамчынга чырмаб къанджыгъанга сал.
Элтиб аны ол къатыннга берирсе,
Андан ары боллукъ затны кёрюрсе».
Нарт Алауган ийнакълайды анасын,
Анасы да сылай, сыйпай баласын:
«Сезиминги эсин хаман Айгъа бур,
Къыйын кюнюнг болса, джашым, келе тур...» -
Деб къучакълаб, джашын Джерге ашырды,
Баласындан кёз джашларын джашырды.
Нарт бла ат да учуб Джерге кетдиле,
Ючбашланы тийресине джетдиле.
Эмегенле ат бла нартны кёрдюле,
«Кюн ашхыгъа» кюле джууаб бердиле.
- Биз тийреге нек келдигиз оу бла шау,
Эрикдирди болур сизни тынч джашау?
- Тюз айтасыз, тынчлыкъ менден кетгенди,
Атам Дебет къаты оноу этгенди:
«Джети кюнден юйдегили болмасанг,
Къалгъанлача берекетден толмасанг
Этерикме сени бырнак ёмюрге,
Юй бийчесиз къайтыб келме юйюрге!» –
Деб къыстагъанд мени юйден нарт атам.
Сизге мени боллукъ тюлдю бир хатам...
Бек тилейме сиз тоюма келигиз,
Сыйлыласыз, меннге да сый беригиз,
Келечилик этдим кесим кесимден,
Сый берсегиз, мен кетермем эсимден!
Той-оюнну былай джарыкъ этерге,
Хар инсанны кёлюне бек джетерге,
Мадар болса, бек къызгъанмасагъыз сиз,
Алтын тонну шо бир ала келирсиз.
Башчы Ючбаш: «Сау бол чакъыргъанынга...
Ийнанмайма сени нартлы къанынга!
Тонсуз барсакъ, ол кёлюнге джетмеймид,
Тюз барсакъ а, сени сыйлы этмеймид?
Атны артын табса, аллын излеген...
Джутса къалгъан нартла кибик, джутса сен!»
- Сыйлы Ючбаш, сиз кечигиз терс эсем,
Сакъларыкъма, сиз келигиз сау-эсен,
Ашхы сора, юйге кете барайым,
Ишим кёбдю, бир джумушха джарайым.
Алай а, мен сизден бир зат тилейим,
Тон джагъаны макъамын бир эшитейим.
Сокъдуругъуз бар эсе мадарыгъыз,
Ма ол болур сизни меннге саугъагъыз.
- Да анга уа не сёз барды, бошду ол,
Джигит эсенг, сен тепсерге хазыр бол! –
Деб, ол башчы алтын тонну чыгъарды,
Тон джагъа да ариу макъам чыгъарды.

Дженг харсла уа джан саллыкъча джансызгъа...
Этеклери барадыла джангызгъа.
Тыялмагъан кибик кесин этдириб,
Къол-аякъны кёкге, джерге джетдириб,
Алауган да кюлюб, тепсеб кюрешед,
Тепсеширге алтын тон бла «эришед».
Эмегенле Алауганнга кюлелле,
Тоннга базман болалмазын билелле.
Нарт а, кесин арыгъанча этдирди,
Мангылайын тюз да джерге джетдирди...
- Хорлатханма, баш урама! – дегенди,
Сен «хо» десенг, мен турама, - дегенди.
- Тур, болумсуз! – деди анга эмеген.
- Къучакъларгъа тонну мадар берсенг, сен...
- Да къучакъла, бизден саугъанг ол болсун,
Джазыкъ кёлюнг къууанчдан да бир толсун...
Болумсузла керек тюлле джашаргъа!
Бирер къабын бол, сен бизге ашаргъа! –
Деб, эмеген кюлдю, кюлдю джыйыны,
«Къалай бош кетди – деб, - нартны къыйыны».
Алауган а, эшитмегенча этиб,
Сабыр атлаб, тонну къатына джетиб:
«Таша тюйме – Баш тюйме,
Аманланы чырт сюйме!
Къобуз согъа, харс къагъа,
Барчы, барчы джангызгъа!
Джауну тепсет тохтатмай,
Къалыр кибик къобалмай!»
Деб, айтханлай алтын тоннга Алауган,
Согъуб, харслаб, тепсеб тебрейд джангыдан.
Тёгерекге от халыла чачады,
Сезимлени безгилерин ачады.
Эмегенле алтын тондан кёз алмай,
Бирден тепсеб тебредиле тёзалмай.
Харс урады Алауган да алагъа,
Макъам синге дорбун аллы талагъа,
Аман хансла да чайкъалыб башлайла,
Бир-бирлери джашнауларын ташлайла...
Той барады сау кече бла сау кюнню,
Сылыт этген терни чыгъад тютюню,
Талакълары тамакълагъа тыгъыла,
Бирем-бирем эмегенле джыгъыла
Башладыла, ташладыла эслерин,
Ёре къауум тыялмайла кеслерин,
Тепсейдиле, къаты урад сау джюрек,
Терден, джерден чарс болгъанды тёгерек.
Эмегенле хазна къалмай аудула.
Ючюнчю кюн тер джауумла джаудула.
Джыгъылмагъанд алкъын башчы эмеген,
Тер джауумла сингиб джагъа, этек, дженг...
Ауур болуб эмегенни тёрт саны,
Сабыр бола барад къымылдагъаны...
Тойдан безе, кёлтюргенча ауур джюк,
Нарт Алауган этиб уллу кёллюлюк,
Джукълагъанды таш джатманы тюбюнде,
Эмегенни къызын кёре тюшюнде...
Тер джауумла алтын тонну джууалла,
Джелле джауумну сёдегей къууалла,
Тер тамады тонну джан хурджунуна,
Джан хурджунда тюйме терде джуууна,
Тунчугъады, терк-терк чыр-чыр этеди,
Баш тюймени кёзбау кючю кетеди.
Сабыр бола келиб тон да тохтады.
Эмеген да тохтай, арыб бек къаты,
Алауганнга: «Итден туугъан - ит юзюк,
Хар къайдача, сизде да джокъ чырт тюзлюк!
Юйюрюме тер джауумла джаудурдунг,
Залимлени хыйлалыкъ бла аудурдунг!
Кечим джокъду, энди сенден бошайым,
Бёрю къойну ашагъанча ашайым!» –
Деб тентирей, Алауганнга чабханды,
Джетиб, ауа, билегинден къабханды,
Бек джутланыб нартны къанын ичеди,
Нартны кючю эмегеннге кёчеди...
Алауган а, хахай этиб тургъанды,
Эмегенни джумдурукъ бла ургъанды.
Джюз атламгъа чортлагъанды эмеген,
Бир кесекчик нартны къанын эмелген,
Джыгъылса да, ёрге турду эс джыя,
Алауган да къысыб къанын терк тыя,
Сора атды эмегеннге мыллыгын,
Эс джыйгъынчы алалсам деб терк джанын,
Хахайындан джюрек ачыу ашланды,
Къанлы сермеш джангы кюч бла башланды.
Джумдурукъла бир-бирине тийгенлей,
Элияла ёрюш, эниш, сёдегей
Чартлайдыла, тёгерекни джашната...
Бир-бирине эталмайын чырт хата,
Бу эки деу тамам арыб джатдыла.
Кюн таякъла садакъларын атдыла,
Тер джауумла тютюн эте, кебелле,
Эки деуню джюреклери тебелле...
Нарт Алауган кёкге къараб джатады.
Кюн да сабыр тау артына батады,
Ай, къубула, тау артындан чыгъады,
Нарт кёлюнде ышанмакълыкъ чагъады.
Нарт эси бла анасына джетеди,
Анасы да анга оноу этеди:
«Балам, джаным, тур да алтын тоннга джет,
Алтын тонну этеклерин сен баш эт,
Джан хурджунда къалгъан терчик тёгюлюр,
Баш тюймеге къаты-къаты сен юфкюр,
Тамам кебсе, айтыуунгча айт анга,
«Той» башланса джауунг чыкъмаз сау тангнга!»
Нарт Алауган терк секириб къобханды,
Алтын тоннга таба къызыу чабханды,
Эмеген да аны кёрюб къобханды,
Ол да тоннга таба мыллык атханды.
Алауган а, тонну башын тюб этди,
Баш тюймеге къаты-къаты «уф» этди.
Эмеген да мычымайын терк джетди,
Алаугандан тонну ол тарт-соз этди,
Джагъалашыу башланды да джангыдан,
Айтыучусун айтды сора Алауган:
«Таша тюйме – Баш тюйме!
Аманланы чырт сюйме,
Къобуз согъа, харс къагъа,
Барчы-барчы джангызгъа!
Джауну тепсет тохтатмай,
Къалыр кибик къобалмай!»
Алтын тоннга мычымайын кюч кирди,
Дженглери бла эки деуню теберди,
Харсын къагъа, согъуб, тепсеб тебреди,
Эмегеннге кёзбау кючюн терк берди.
Эмеген да джылаб, тепсеб башлады,
Танг атаргъа, аууб эсин ташлады.
Джерни бети джарыкъ кюннге къайтханды,
Алауган да тоннга къараб айтханды:
«Таша тюйме-Баш тюйме,
Мындан ары сен кюйме,
Халинг, юсюнг да - алтын,

Разы этдинг, энди тын!»
Хар несин да тохтатханды алтын тон.
Гемуда да айтды: «Хайда, энди къон
Сен юсюме, ашхы джолгъа кетейик,
Келинликге сюйюмчю бла джетейик!»
Алауган да алтын тонну алгъанды,
Табчыкъ бюклеб, артмагъына салгъанды,
Гемудагъа миниб, сабыр кетгенди,
Ингир бола Садырлагъа джетгенди.
Чыгъыб келген джангы айны кёргенди,
Ат юсюнден анга къучакъ кергенди,
Анасына таза салам бергенди:
«Анам, меннге сен разы бол!» - дегенди.
Ай къууушдан къараб тургъан ол анад,
Айны мюйюз учу джашнаб джукъланад,
«Разыма», – деб, белги беред ол алай,
Алауганны кёлю болду бютюн бай.
Садырладан Эни-Къолгъа кетгенди,
Эмегенни стауатына джетгенди.
Кесин кенгден билдиреди ол джырлаб,
Ол эмеген къатын чыкъды хырылдаб.
«Ингир ашхы» берди анга Алауган,
Ол да таныб, тынчлыкъ сорду деу нартдан.
Алтын тонну берди нарт да чыгъарыб,
Къатын анга бек къууаныб, бек джарыб,
Алауганны къучакъ-ийнакъ этгенди,
«Къыз сеникид!» - деб къаты ант этгенди.
- Кюнортала бола тамбла келирбиз,
Джорукъдача сый, багъа да берирбиз,
Сау къалыгъыз, сиз чыгъыгъыз сау тангнга,
Мен кетейим, барды талай джол манга... -
Деб Алауган кетди, джетди элине.
Джабышмакъдан беллик къыса белине,
Ол билдирди юйдегили боллугъун,
Джууукъ-тенг да сорад анга сорлугъун...
Танг атханлай нартла джолгъа чыкъдыла,
Ызларындан балачыкъла чабдыла,
Чаба, джорта Эни-Къолгъа джетдиле,
Эмегеннге кёб саугъала этдиле.
Ол къатын да къызын берди нартлагъа,
Алтын тонну берне этди алагъа,
Къызын бериб, къатын джылай къалгъанды,
Нарт Алауган алай къатын алгъанды.

АЛАУГАННЫ
ЮЙ БИЙЧЕСИ

Нарт эллеге аллай келин кирмеген эди,
Эмегенни ау тюбюнде ким кёрген эди,
Томураубел эмеген къыз джангызбаш эди,
Дюрген сёзлю, къызыл кёзлю, джамчыкъаш эди.
Кийим кие билмей эди, кийгенин джырта,
Аякъ тюбде къалгъан болса, теблеб къычырта,
Юркюте эд джолда, барса атны, эшекни...
Юйге кире барса, оя эди эшикни.
Аш ашаса, истемлемей эди тананы,
Сюеклени ун этелле тишлери аны,
Джукъласа уа хурулдауу джар оюлгъанлай...
Алауганнга джашау этген къыйынды къалай?!
Башха тюрлю болургъа уа джокъду мадары,
Чакъмакъ чачлы эмеген къыз болуб къадары.
Не да болсун, Алауганнга тёзеди къатын,
«Алауган», - деб, бир джумушакъ айтады атын.
Тура туруб джетди сабий табар заманы,
Табыб, кёрюб, джюрек тишлеб, джутханды аны.
Алауган да джортууулдан юйге къайтханды,
Юй бийчеси джашырмайын хапар айтханды.
Алауган бек къыйналса да, этер мадар джокъ...
Алтын тонну джагъасына: «Мыдах макъам сокъ», -
Деб, тиледи, мыдах макъам сокъду ол анга,
Кёрмегенине тарала нарт чыкъды тангнга.
Алтын тондан джюрегине нарт табад себеб.
Бу дунияда хар зат бола болмаз «окъ бла кеб»,
Бир-бирине кечим сала билген юйдеги,
Эм насыблыд, дунияда олду эм иги!
Юй бийчесин юретирге кюрешеди нарт,
Бюсюреу да этедиле нартха джаш эм къарт.
Юй бийчеси нартны энтда сылтаулу болду,
Аны эсгерген Алауган насыбдан толду...
Тамам бек ашыгъыб сакълайд насыб кюнню нарт,
«Не болур?» – деб сакълайдыла къатын, киши, къарт...
Сабий тууар кюнле джете къуугъунчу джетди,
Алауган да джауну аллын тыяргъа кетди.
Ол кёзюуде юй бийчеси сабийчик табды,
Биягъынлай джюрек тишлеб, сабийин къабды.
Джауну хорлаб, къалгъанлача, Алауган къайтды,
Юй бийчеси Алауганнга хапарын айтды:
«Сен кетгенлей биртда ариу бир джашчыкъ табдым,
Кёзюм кемсиз къарады да, тутдум да, къабдым».
Нарт Алауган къыйналса да, этер мадар джокъ...
Алтын тонну джагъасына: «Мыдах макъам сокъ», -
Деб тиледи, мыдах макъам сокъду ол анга,
Кёрмеген джашына джылай, чыкъды ол тангнга.
Заман оза, къатыныны заманы джетди,
Алауган да сора хыйла оноула этди...
Джарашдырды нарт Алауган керекли затын,
Къарны буруб, ынгычхайды эмеген къатын.
Былай айтды Алауган да юй бийчесине:
«Нарт адетни бурдунг, къатын, бютюн терсине,
Нарт келинле тынгылайла «Табдыргъыч» джыргъа,
Юй башына минедиле сабий табаргъа,
Тынч табарча, кёзлерине аула киелле,
Табханларын а, оджакъдан эниш иелле,
Мен айтханны этсенг, сени къарнынг да бурмаз,
Чыкъ юй башха, хайда тирил, джугъунг аурумаз!»
Нарт келини бек ынгычхай, арбазгъа чыкъды,
Темир бачхычны да бюге, юй башха чыкъды,
Аула кие, ол оджакъгъа табчыкъ олтурду,
Баш иеси айтхан затны бютеу толтурду.
«Табдыргъычны» джырын джырлайд тонну джагъасы,
Алауганнга бу боллукъ иш – дуния багъасы,
Къулакъ салыб тангылайды сабий ауазгъа,
Тегенени тутханды нарт оджакъ ауузгъа.
Тегенеге тюшген эди сабийчик джылаб,
Алауган да джашчыгъыны юсчюгюн сылаб,
Эрлай бёлеб, балачыкъны къойнуна алды,
Тегенеге уа бир итни кючюгюн салды.
Къатынына кёрюнмейин Алауган кетди,
Гемуда бла Битик-Тюбюне ол терк джетди.
Къобан чыкъгъан Шам дорбуннга киргенди терен...
Шам дорбунну бузлары уа тарталла кюрен.
Таш бешикге джатдыргъанды Алауган джашын,
Ат тюклени джастыкъ этиб салдыртды башын,
Буз сюнгюню ауузуна эмчек этгенди,
Рахат болуб, бек къууаныб элге кетгенди.
Алауганны къатыны уа юй башдан тюшюб,
Тегенеде къансый тургъан кючюкню кёрюб,
«Джазыкъ балам, не тюрлюенг?!» - деб аны сылаб,
«Мен болмасам не кюн кёргюн?» - деб тыкъсыб, джылаб,
Ич суулары сингнген джанны алды къойнуна,
Ийисгеди: «Баламса!» деб, къысды бойнуна.
Бу болумну Алауган да кирди да кёрдю,
Юй бийчесин къучакълады, багъа-сый берди.

Tinibek, ассаламу алейкум!
Ауушханланы ызларындан этилген байрым ингир, маулуд дегенча затланы юсюнден бир хапар болургъа керек эди ётген ыйыкъда, эслегенинг болгъанмыды? Кёрген эсенг бери бир сал, мадарынг бар эсе.

Цитата
Тылмач пишет: Tinibek , ассаламу алейкум! Ауушханланы ызларындан этилген байрым ингир, маулуд дегенча затланы юсюнден бир хапар болургъа керек эди ётген ыйыкъда, эслегенинг болгъанмыды? Кёрген эсенг бери бир сал, мадарынг бар эсе.

Aleyküm As Salam Tılmaç;

Bayrım, maulud haparladan salganlarım bolgandı dep turama. Ozgan ıyıkda FETVA degen statyaga mı aytasa?.. Rus tilde bolganı üçün salgan bolmazma.. Karap salayım.. Ne de başhası ese künün sayısın aytsağız salayım....
Ogese "Karaçaynı bir bölek adetleri" temamıdı, andan da bir eki bölümnü salganma.. Ozgan ıyıknıkı salınmağandı, alanı da salayım..
Sauboluğuz esgertkenigiz üçün..

2017 дж. февралны 4 "Къарачай"
Тин байлыгъыбыз
«КЪАРАЧАЙНЫ БИР БЁЛЕК АДЕТЛЕРИ»
АЛИЙЛАНЫ Ибрахим

Аллы газетни 1-чи, 2чи, 3-чю, 4-чю, 5-чи, 6-чы, 7-чи номерлериндеди.

КЪЫЙЫНЛЫКЪНЫ ЮСЮНДЕ АДЕТЛЕ

Дунияда джашагъан адамны къууанчы болгъанча, къыйынлыгъы да болады. Къыйынлыкъ тюшген кюн, адам кесини ким болгъанын джамагъатына-элине кеси да билмегенлей ачыб къояргъа боллукъду. Аны амалтын къыйынлыкъда не тюрлюсюнде да кесинги бек эслерге керексе. Къыйынлыкъла сеннге дери да болгъандыла, сенден сора да боллукъдула.

Бек уллу къыйынлыкъ ёлгенинг болса.

Бир адам ёле тебресе, аны ауузуна азчыкъ-азчыкъ суучукъ къуя турургъа керекди. Ийман чакъыртыргъа керекди. Тылпыуу чыгъыб бошаса, ёлгенни ариу тюзетирге, юсюнде кир заты болса, аны ариуларгъа керекди. Тюзетгенден сора, джаягъын къысаса, эки аягъы бир-биринден айырылмаз ючюн, аланы бирбирине байлайса. Сора ёлгенни орундан алыб мишарагъа саласа. Ёлгенни хапарын билдирирге джууукъгъа-тенгнге адамла иесе (къуугъун иесе).

Бизни шериятда эркиши ёлюкге дарийден, чилледен кебин салынмайды. Салгъанынгы барын да тюз акъ къумачдан салыргъа керекди. Эркишиге эм алгъы бурун кёлек, сарых, эки къат неда юч къат тулукъ салынады.

Тиширыугъа кебинни акъ неда джашил дарийден салыргъа да болады, алай болса да, анга да акъ, тюз къумачдан салсанг игиди. Эмчек къаб, кёлек кийдириледи, башына джаулукъ къысылады, сора эки-юч къат тулукъ салынады.

Ёлгенни кебинлегинчи адети бла джууаргъа керек болады. Джуугъан адамла талай боладыла, мадар болса бары да джууукъ адамлары болургъа керекдиле. Эркиши ёлсе, бек амалсыз джерде неда ёлгенни осияты болса, аны тиширыуу джууаргъа болады, тиширыуу ауушса, аны эри джууаргъа болмайды.

Бир адам джуугъан этеди, бири да юсюне къумгъан бла сууну къуяды, бир-экиси да сууну эшикге тёгедиле. Ёлюк джуугъан сууну юй тюбюне чачаргъа болмайды, эшикде да джетген джерге къуюб къояргъа болмайды. Ол сууну, адам джюрюмеген джерде чунгур къазыб, ары къуяргъа керекди, бошасанг башын топуракъ бла басдырлыкъса. Ёлюкню джуугъан заманда, суу юйню тюбюне акъмаз ючюн, бир уллу тазны ичине бир гитче тазны салгъандыла. Ёлюк джуугъан къангадан суу ичинде тазгъа агъады, андан чачылгъан суу юй тюбюне чачылмаз ючюн тышына таз салынады.

Ёлюкню ёлюк джуугъан къангада джууаса.

Къанганы юйге кийириб эм алгъын ариу чайкъайса, экинчи юсюне акъ джабыу джаяса, аны юсюне джууарыгъынгы саласа. Джуууб тебрегинчи, эшикге къаратхан-зат этесе, экеулен болуб ёлгенни юч кере олтуртхан этедиле, анга шежде этген дейдиле. Шежде этген заманда ичинде кири болса ол чыгъады, аны ариулагъандан сора джууарыкълагъа абдез алдыраса.

Ёлгенни кебининден кесилиб этилген къол къабла боладыла. Аланы ичине дух сапынны, аллайынг болмаса тылы сапынны ууакъ джонуб къуяса, ол къол къабланы къолларынга кийиб бауларын къысаса. Ёлгенни чархын бир акъ къумач джурун бла джабаса. Ол джурун алай чархны юсюнде тургъанлай онг джанындан джуууб башлайса. Билсенг, хар санын джуугъан заманда дууалары барды, аланы айтаса, билмесенг не этериксе.

Сени къолларынг баргъан джерге, нёгеринг да къумгъан бла сууну къуюб барады, бир къумгъан бошалса, бирин алады. Джуууб бошагъандан сора, юсюн кебдиредиле.

Андан сора сал агъачны юсюне кюйюзню джаядыла, аны юсюне кебинлерин джарашдырадыла. Ёлгенни кёлтюрюб, къангадан кебинини юсюне саласа, эм алгъы бурун кёлегин кийдиресе, тиширыуну эмчек къабын, андан сора кёлегин, сархын, тиширыуну джаулугъун, андан сора тулукъларын, кюйюзню чырмайса, сал агъачха къысаса. Бу затланы баджаргъан адамла, эркиши тиширыу да болсун, алгъы бурун кеслерини юслерин кирсиз этерге керекдиле, андан сора барысыны да абдезлери болургъа керекди.

Ёлгенни юйден аякъ джанын алгъа айландырыб чыгъараса, къабырлагъа элтген заманда башын алгъа элтесе. Арбазгъа чыгъаргъандан сора башын кюн батханнга аягъын кюн чыкъгъаннга бураса, андан сора афенди ишин этеди.

Ёлюкню ызындан арбазгъа тиширыула да чыгъадыла, разылыкъ бередиле, алай а эркишилеге къатышмай, кеслерин эслеб, бир джанында турургъа тыйыншлыды. Къычырыкъ-хахай этиб, джылаб, хылымылы этген иги тюлдю.

Ёлюкню алыб тебреген заманда тиширыулагъа эркишилеге къошулургъа джарамайды, джылагъан акъырын, тауушсуз, адамланы кеси къайгъылы этмей джыласа тыйыншлыды.

Джаназы къылыргъа тыйыншлы, абдези болгъан, джаназыгъа сюеледи. Андан сора кёб турмай, асыраргъа керек болады. Ауушхан адамны уллулугъуна-гитчелигине кёре къабыргъа экиюч адам саладыла. Къабыргъа салгъанла ёлгенни къысха джууукъ адамлары болургъа керекдиле. Ёлген адамны къысха джууукълары, къабырлада Йасын окъулгъан заманда ёлюкню аягъында олтурургъа керекдиле. Талкъан окъулгъан заманда ала къабырны аягъында боладыла.

Адамны къууанчы болгъан кюнде да, юсюнде ёлюмю, ачысы, болгъан кюн да, хоншусу, джууугъу-тенги бары да ёрге турургъа керекдиле. Къарачайда ол ёмюрден келеди.

Ёлгени болгъан адамны юч кюнню ичинде къайгъы сёз алгъандан сора башха иши болмазгъа керекди. Къалгъан юй джумушну, къонакъгъа къарагъан, келгеннге тюбеген, кетгенни ашыргъан - барын да джууукъ адамла, хоншула этерге керекдиле. Къайгъы сёз алгъан адамны келген адамла излеб айланмазча, бир таб джерде, мадар болса юйню эшигине джууугъуракъ орну болургъа керекди. Келген адам аны тынч кёрюрча, кетген да тынч тюбеб айырылырча. Сёз ючюн, бир адамны джашы неда къызы ёлдю. Ол адамны белине джан джаулукъ къысаргъа керекди, аны кибик ол ёлгенни уллу къарнашы болса да ол да джан джаулукъ къысаргъа керекди. Бу затны магъанасы неди: ёлгеннге къайгъы сёзге келген адам аны таныб къайгъы сёз бере билир ючюн, экинчиси, ол ачыгъан адамны бели къаты тартылыб турса, аны саулугъун сакъларгъа иги болады.

Атасы-анасы ёлсе, джан джаулукъну джашы къысаргъа керекди, келини ёлсе къайыны, къайын атасы къысаргъа керек боладыла.

Бизни адет бла къайгъы сёзде тизилиб къол тутуб айланнган алай керекли зат тюлдю. Къайгъы сёз алгъан, айтханыбызча, белине акъ джан джаулукъ байлаб, адамла келселе ёрге къобады, къайгъы сёз алады, келгенлеге къысха алгъыш этеди: «Сау болугъуз». Кетерге тебреб саламлашханланы сёзлерин алады, бюсюреу этиб алгъыш этеди. Ол адамла кетиб тебреселе, орнундан юч атламны атлайды дагъыда ызына сюеледи. Андан ары ол бир адамны да ашырмайды. Къайгъы сёз алгъан адам арыбери бёлюнюрге керек болса, аны орнуна аныча бек джууукъ адам ауушдуруб сюеледи.

Ёлгени болгъан юйде юч кюнню аш-суу джюрюмейди, ол юч кюнню, айтханымча, ашы-суу, малы-башы дегенча - ол хоншуланы борчларыды. Ала къайгъы аш этиб, келтириб, ол бушууу болгъан адамлагъа да, къонагъына да ашатыргъа-ичирирге керекдиле, аны кибик, къайгъы сёзде арыгъан, джунчугъан адамланы тынчайтхан да хоншуну борчуду.

Ёлгеннге схат аш берген деб болады. Схатны берирге керекди дейдиле (фарз), ашны къарыуунга кёре (нуннез). Схатха не салыныргъа керекди? Сёз ючюн, бир адам ёлдю. Аны рысхысындан: джашагъан юйню, сауулгъан ийнекни, джегилген атны, ёгюзню, юсге кийген кийимни, тутулгъан орун керекни, аны кибик юйде джашауда амалсыз керек затланы тышына чыгъарыб, андан къалгъан кюбюрде тутулмагъан къумач, къысыр тууар, джылкъы, хазыр ачха, алтын, кюмюш затла. Быланы барын ачха бла санаб, нелляй бир болса, аны саулай юйдегисине, ёлгенни да санаб, тенг юлешесе. Бир юлюшню ючден бирин ол ёлгеннге джояргъа болады. Андан артыгъы джарамайды.

Ашны ёлген адамны артында къалгъанлары инджилмезча, табылгъанына кёре этерге керекди. Бу садакъады, ёлгенни артында къалгъанына борч тюлдю. Къайгъы ашны, хоншу-тийре юч кюнню ичинде джюрютюрге керекдиле, андан сора аны магъанасы кетеди.

Ёлгеннге дууагъа къартла юч кюнню джюрюйдюле, аланы биргелерине ёлюк иеси да джюрюйдю. Ючюнчю кюн юйде от ушхууур этерге мадар болгъаны себебли, къартладан тилеб юйге къайтарадыла, ол къартла юйге келиб ушхууур ашаб, алгъыш этиб кетгенден сора аланы башха джумушлары неда борчлары болмайды. Бу ишге артыкъ рысхы джояргъа керек тюлдю. Юйюнгде ненг бар эсе андан ашатыб ашыраса.

Ёлгенни 52-чи кечесинде экинди намаз бла ашхам намазны ортасында бир ючтёрт адам къабыргъа барыб, аллай мадар болмаса юйлеринде, кемик дууаны джети кере къайтарыб окъуйдула. Ол да аны бла бошалады.

Ёлгеннге къайгъы сёзге барсанг, дууа этдиресе, билгенингча сёз айтаса. Джарар джеринг бар эсе, аны этесе. Джарыкъ болмай кесинги мыдахыракъ тутаса.

Бушуу хапар айтыргъа ийселе, баргъан джерингде атынгдан тюшмегенлей, салам бермегенлей хапарынгы айтаса, башха джерге барлыкъ тюл эсенг, атдан тюшюб саламлашыргъа боллукъду. Солургъа мадар болса, солургъа да боллукъду.

Мындан арысы басмаланныкъды.

2017 дж. февралны 2 "Къарачай"
Тин байлыгъыбыз
«КЪАРАЧАЙНЫ БИР БЁЛЕК АДЕТЛЕРИ»
АЛИЙЛАНЫ Ибрахим

Аллы газетни 1-чи, 2-чи, 3-чю, 4-чю, 5-чи, 6чы номерлериндеди.

КЪУРМАНЛЫКЪНЫ ЮСЮНДЕ АДЕТЛЕ

Къарачайда талай чурум бла мал къурманлыкъла этедиле: сабий тууса, адам уллу къыйынлыкъдан къалса, джаш аскерге тебресе неда къуллугъун тындырыб, аскерден къайтса, келин келсе неда къыз чыкъса, неда бир багъалы кёрген адамынг къонакъгъа келсе дагъыда аны кибик башха къууанчла болсала.

Къалай кесиледи къурманлыкъ мал? Малны тутуб, аякъ юсюнде тургъанлай, алгъыш этесе, тилек тилейсе (тебкир этесе). Малны джыгъыб сол къабыргъасына, аллын къыбылагъа буруб, саласа. Мадар болса, малны бойнун къарт неда джылы келген адам кеседи. Уллу мал болса, аякъларын бегитесе, ууакъ аякълы болса, аякъларын къолларынг бла тутаса. Малны бойнун кесе тебрегенлей: «Бисми-лляхи-ррахманиррахим. Аллаху акбар», деген сёзлени айтаса. Малны къанын джерге тёкмей бир сауутха иесе.

Малны джаны чыгъа тебреген заманда бир аягъын бошларгъа керекди. Джаны чыгъыб бошаса, джигин айырыб, бойнун джуууб, кесген адам кеси соярыкъ тюл эсе, бычакъны соярыкъ адамгъа береди.

Сояргъа малны сыртындан саласа. Эм алгъы бурун сол аягъыны джигин кесиб, юзмегенлей, терисин джапхакъны ичи бла кёкюрек башына дери джараса. Экинчи онг ал аягъын кесесе, алгъынгыча кёкюрек башына дери джараса. Эки джарылгъан бир-бирине къошулса, боюн таба джараса.

Аны бла онг бутуна кёчесе. Онг аягъын алгъынча кесесе, бутну джитиси бла терини джарыб, чатына дери келесе. Чатындан сол джанына бурулуб, къарын тюбюн ол кёкюрек башында джаргъанынга джетдиресе. Андан сора сол арт аягъына кёчесе. Аны да онг аякъны этгенча этиб, бычакъны чатындан къуйрукъ джанына бураса.

Джарыб бошагъандан сора, сол джапхагъындан союб башлаб, сол бутуну ашыкъ илигин чыгъараса. Андан сора башын, аякъларын кесиб аласа. Джиклени айыргъан заманда эслеб, ашыкъны аякъгъа ийиб къоймазгъа керекди. Мал ууакъ аякълы эсе, сюек бла джикни арасын тешиб, сол ашыкъ илигинден ёрге тагъаса.

Къойну терисин джерге джетдирмей, тюгюн этине джакъмай ала билирге керекди. Сойгъан заманда сол къолунг бла терини тюгюнден тутуб, кесинге тартыб, онг къолунгу джумдурукъ этиб, баш бармагъынг бла эт бла терини бир-биринден айырыргъа керексе.

Терини алыб бошагъандан сора, этге тюк джабышхан бар эсе, аны ариу этерге керекди. Андан сора бычакъ бла бойнун джарыб, ёнгечи бла богъурдагъын бери чыгъарыб, экисин бирбиринден айырыргъа керекди. Ичинде къан тохтагъан бар эсе, аны бошлайса. Сора малны бойнун ол джаргъан джеринги ариу джууаса. Андан сора бычагъынг бла чатындан башлаб, кёкюрек башына дери, бычакъны бек басмай, сыз этиб кесиб келесе.

Кёкюрек башыны семизчигин эки джараса. Кёкюрек кемирчекни къатындан эслеб джараса, джау кёрюннгюнчю. Джау кёрюнсе ол джаргъан джеринге сол къолунгу юч бармагъын кийиресе, бармакъларынг бла малны ичин этинден айырыб, бычакъны сыртын бармакъланы юсюне салыб, ауузун кесинге буруб, чатына дери кесиб чыгъаса. Сен малны къарнын джарсанг ичи бери тёгюледи, малдан айырылыб тюшюб кетмей бери салынады. Эм алгъа ич джауун алыб бир сауутха саласа. Андан сора малны юсюнде ичегилерин седиретиб алыргъа да болады, хар несин да биргелей алыб, сауутха салыб, тиширыулагъа бериб къояргъа болады. Къарнын, ичегилерин бери алгъандан сора, джон этлерин кесиб, ёпкеси бла бауурун аласа. Ала бир-бирине тагъы-лыб боладыла, аланы айырыр ючюн, эки къолунгу эки джаны бла ары ийиб, бери тартсанг, богъурдакъ бери чыгъады. Ёпке-бауурну бери тартыб алгъандан сора богъурдакъны кесилген джерини тюбюнден бычакъ бла тешик этесе, не бир адамгъа тутдуруб, бауурну ётюн, эслеб ёт бауургъа тёгюлмезча, аласа да атаса. Джюрекни джюрек къабын джарыб, джюрекни къулакъларын кесиб аласа, сора джюрекни не эки неда тёрт джараса.

Андан сора балта бла малны чатын айыргъандан сора малны джаулу ичегисини юзюлюб къалгъан къыйырын, къууугъун, къозу орнун айырыб ариу кесиб аласа.

Аны этиб бошагъандан сора кёкюрегин балта бла эки джараса. Кёкюрегин джаргъандан сора малны сол къабыргъасындан къолунг бла тутуб, балта бла омурауну эки джанын кесесе.

Санларгъа керек болса, эм алгъын къуйрукълу къойну къуйругъун аласа, андан сора онг къабыргъасын джапхагъы бла бирге аласа, экинчи сол къабыргъасын аласа, андан сора онг бутун, артдан сол бутундан омурауланы айыраса, омурауланы ортасы сюремден бир джигин ычхындыраса, эки бюклейсе. Аны бла ууакъ аякълы малны союлгъаны бошалады.

Тууар малны да башында айтханыбызча кесерге керекди, алай а тууарны ёрге такъгъан къыйын болгъаны амалтын, аны джерде соядыла. Биреуленнге тууарны сойгъан къыйынды, аны амалтын эки-юч адам болуб соядыла. Джаргъаны-сойгъаны да биз башында айтханча болады. Ичин алыр ючюн, эм алгъы бурун тууар мыллыкны бойнун джараса, къойнукъуча богъурдагъын, ёнгечин айыраса, андан сора сол бутун аласа. Мыллык терисини юсюнде турады.

Бутун алгъандан сора, къарнын джараса, къарнын джарыб бошаб, кёкюрегин ураса, сора къарынны ёнгечин чыгъарыб, къуйругъуну къылы бла кючлю къысыб, къарынны тартыб териге чыгъараса, андан сора ёпкени-бауурну аласа. Сора омурауларын ураса. Былайда къабыргъадан джапхакъны айырыб алыргъа болады.

Джапхакъны кёлтюрюрге тынч болур ючюн, базукну баш джанындан тешик этесе. Биз айтханча, аллында сол бутун алгъын алгъан эдинг, энди джапхакълары бла къабыргъаларын аласа, эм артында онг бутун айыраса. Аны бла бошалады.

Бир къойну неда эчкини ичин этсенг, тёрт-беш сохта бла тёрт джёрме боладыла. Аланы атларын айтайыкъ: эм сыйлы сохтагъа бютеу сохта саналады, андан сора - ичеги сохта, андан сора ашхын сохта, андан сора чыпчыкъкёз сохта. Джёрмеле бары да бирчадыла.

Уакъ аякълы мал оналты юлюшге саналады: эки джау оруну, эки ногъанасы, тёрт джан сюеги, эки ашыкъ илиги, эки къысха илиги, эки базугу, эки орта илиги. Къалгъан эт бары да бу саналгъанлагъа къошакъгъа салынады, этинг кёб болса, алай болмаса, не этериксе, юлюшге да берликсе.

Къарачай къой болса къуйрукъ учу тамадагъа салынады. Анга къошакъгъа джау орун бла баш джарты къошулады. Эчки мал неда шыпан къой болса, тамада юлюш джау орундан къуралады, баш джартыны къошакъ этесе. Этни юлеше тебресенг, бу мен башында тизгенча саналады. Тамада тиширыу болса анга джау орун бла баш джарты салынмайды. Ногъана, тешикли джансюек, ашыкъ илик - тамада тиширыугъа была тыйыншлыдыла.

Къабыргъада эм ал юч иегисине ногъана дейдиле, ала хар заманда юч иеги боладыла, андан сора иегилени экишер кесесе, баш иегилени сора быгъын иегилени. Омураулары былай болады: боюн омурау, иеги омурау, кегей омурау, къулсюймез омурау. Боюн омурау бла къулсюймез тепсиге салынмайдыла.

Малны джаягъын келин адамгъа неда сыйлыракъгъа саналгъан джаш адамгъа салыргъа болады. Сюекледен эм учхарасы къысха иликледиле. Базукну келин адамгъа салыргъа болады.

Бир адам сеннге къонакъгъа келиб, сен анга къурманлыкъ неда къонакълыкъ этсенг, кесген малынгы териси бла онг бутун къолуна салыргъа керекди. Малны санларын балта бла туураб къояса. Тууар малда сыйлы сюекге кёкюрек башы саналады. Андан сора джилик башы, иеги, омурау, кегей омураулары да аны кибикди.

Мындан арысы басмаланныкъды.

Цитата
Tinibek пишет: Ozgan ıyıkda FETVA degen statyaga mı aytasa?.. Rus tilde bolganı üçün salgan bolmazma..

ма бу фетвагъа айта эдим. Къайсы тилде болгъанын, къайсы кюн чыкъгъанын билмей эдим. Къарачай газетде болгъанына къарачайча болур деб кёлюме келе эди. Орусча эсе, орусча огъуна болсун. Эслеген эсенг бери бир сал, неда маулутаны юсюнден мында бир темабыз барды, ары да салыргъа боллукъса. Сен ол теманы табмасанг, мен кесим ары кёчюрлюкме.

Аллах разы болсун, саулукъ эсенлик берсин!

Цитата

Тылмач пишет: Цитата Tinibek пишет: Ozgan ıyıkda FETVA degen statyaga mı aytasa?.. Rus tilde bolganı üçün salgan bolmazma.. ма бу фетвагъа айта эдим. Къайсы тилде болгъанын, къайсы кюн чыкъгъанын билмей эдим. Къарачай газетде болгъанына къарачайча болур деб кёлюме келе эди. Орусча эсе, орусча огъуна болсун. Эслеген эсенг бери бир сал, неда маулутаны юсюнден мында бир темабыз барды, ары да салыргъа боллукъса. Сен ол теманы табмасанг, мен кесим ары кёчюрлюкме. Аллах разы болсун, саулукъ эсенлик берсин!

Fetva nı salayım..
Saubol, birgeley..

Бисми-Лляхи-Р-рахмани-Р-рахим

Къарачай-Черкесияны Муфтийи маулутну, некяхны шариат бла къалай бардырыргъа кереклисини юсюнден Фетва (Оноу) этгенди.

Республиканы муслиманлары ол эки зат бла байламлы дин джумушларын анда кёргюзюлген чекледе бардырыргъа керекдиле. Ансы маулутда, некях этиуде болуучу керексиз джоюмла кёблеге къыйын тиедиле. Ол джоюмладан а не ёлгеннге, не джангы къуралгъан юйдегиге хайыр джокъду.

Къарачай-Черкесияны Муфтийини бу республикан газетледе басмаланнган Фетвасын имамла, къалгъанла да ажымсыз толтурургъа борчлудула. Амин.

2017 дж. февралны 2 "КЪАРАЧАЙ"
Дин
Ф Е Т В А
ПОХОРОННОПОМИНАЛЬНЫЕ ОБРЯДЫ И НИКЯХ

Похоронно-поминальные обряды являются важной частью общественной жизни. Правильное соблюдение этих обрядов несет сауаб душе усопшего, а живущим – мир и успокоение.

Излишества и нарушения при выполнении этих обрядов не приносит пользы умершему, а среди живущих несут разлад и склоки.

К сожалению, подобные излишества и нарушения стали неотъемлемой частью проводов души усопшего в иной мир.

Не соблюдение Фетвы большой грех перед Всевышним и является обязательным к исполнению для всех мусульман нашей республики.

О МАУЛИДЕ

Маулид является восхвалением Пророка Мухаммада да будет Ему мир и благословение Аллаха, о чем в Священном Коране Всевышний говорит: «Поистине, Аллах и Его Ангелы благословляют (восхваляют) Пророка! О Вы, которые уверовали! Благословляйте (восхваляйте) Его и приветствуйте усердно».

В тафсире разъясняется, что восхваление Пророка (с.а.с.) Аллахом равнозначно приветствию, восхваление ангелами приравнивается к возвышению, а люди должны восхвалять Пророка (с.а.с.).

Основываясь на этом ясном аяте, ученые создали маулид, который читают в месяц рождения Пророка (с.а.с.), при завершении строительства дома и других событий. Также разрешается чтение Маулида на поминках, по настоянию родственников покойного. По шариату на поминках следует читать Священный Коран и делать зикр.

О ПОХОРОННО-ПОМИНАЛЬНЫХ ОБРЯДАХ

Основываясь на изречениях Всевышнего: «Просите Меня и Я приму ваши просьбы. Вспоминайте Меня и Я буду вас помнить. Благодарите Меня и не делайте неверие», разъясняем, что согласно шариата, обязательным при проведении похорон является только джаназа-намаз.

При совершении джаназа-намаза имам-хатыб должен приглашать присутствующих мусульман принять в этом участие, а не требовать этого от них, помня, что в религии нет принуждения. Аллах говорит нам: «Кто приближается ко Мне на ладонь, к тому Я приближаюсь на локоть, кто ко Мне идет шагом, к тому Я спешу бегом».

Имам-хатыб не должен обмывать покойного. Это совершают родственники, а имам-хатыб руководит омовением. По просьбе родственников покойного или при их отсутствии, имам-хатыб может произвести омовение покойного.

При похоронах покойного, его родные могут плакать, но тихо. Нельзя при этом громко кричать и причитать. Но лучше, если они проводят терпение и смерть покойного воспримут достойно и молча, так как жизнь дает и забирает только Всевышний Аллах.

Совершение церемонии обряда джаназа-намаз можно проводить по мусульманину, умершему без явных признаков неверия. Покойный мужчина заворачивается в три слоя белого хлопчатобумажного кафына, покойная женщина в пять и не более.

Деур не совершать и деньги садакъа на тело покойного не ставить.

Совершение хатм-Корана перед выносом покойного решается имам-хатыбом по согласию с читчиками и учетом реальных возможностей.

Перед совершением джаназа-намаз имам-хатыб или его заместитель обязаны разъяснять всем присутствующим правила выполнения обряда намаза. Если позволяет время, читается сура Ясиин.

По возвращении в дом покойного, после захоронения умершего в целях повторного соболезнования, имам-хатыб или его заместитель обязан разъяснить родственникам и всем присутствующим в доме, порядок проведения поминок.

Поминальные обряды являются рекомендуемыми, а не обязательными. Совершение отдельными мусульманами дорогостоящих, расточительных поминок, непосильных для многих мусульман, является большим грехом.

В течении трех дней после похорон во дворе покойного пища не готовится. Семью покойного и остающихся на ночь гостей кормят соседи. Соседям и пришедшим на соболезнования людям принимать пищу является

запретным. При отсутствии помощи от соседей разрешается приготовление пищи в семье родственников покойного.

Жертвоприношение при этом запрещается. Покупать крупнорогатый скот для проведения поминок нельзя, но помощь родным от соседей покойного, в первые три дня после его смерти - дело очень богоугодное.

Три дня после похорон, рано утром на кладбище к могиле не ходить, чтение Корана проводить в мечети, на третий день дома у покойного не собирать для чтения маулида. Чтение Священного Корана в течение 40 дней проводить в мечети.

После трех дней до 52-го дня, в один из пятничных вечеров разрешается провести поминки согласовав с имамом количество приглашенных на этом первом маулиде не возбраняется резать одного барана, если есть возможность это сделать не занимая денег, а покупать сладости и делать другие расходы запрещается.

Вторые поминки на 52-й день (держаться того, что именно в тот день проводить, нельзя), в любой удобный день для семьи, можно пригласить имама вместе с читчиками. Также не возбраняется резать не более двух баранов, если есть возможность это сделать не занимая денег. Годовщина отмечается в таком же порядке.

Никаких кульков, подарков не готовить и раздачу сумок не производить. Покупать новую одежду для раздачи запрещается - Харам.

Тем кто не будет придерживаться этих требований, имаму проводить поминки запрещается.

Совершением похоронно-поминальных обрядов руководит имам-хатыб религиозного общества данного населенного пункта или его заместитель. Имам-хатыб из другого населенного пункта без разрешения Муфтия проводить любые богослужения и обряды не имеет права.

Камень на могиле мусульманина должен быть не большим и без портрета.

Неисполнение данного порядка имам-хатыбом или его заместителем Муфтием ДУМ КЧР будет расценено как соблюдение норм шариата, вплоть до отстранения от должности виновных.

Имам-хатыб и его заместитель не вправе участвовать в проведении обрядов и богослужений, если мусульмане не выполняют этих предписаний.

О НЕКЯХЕ

Согласно норм шариата первыми и необходимыми условиями для совершения некяха являются:

- достижение женихом и невестой совершеннолетия и способность жениха содержать семью материально;

- согласие на брак новобрачных и их родителей;

- согласие должно быть услышано непосредственно от вступающих в брак или oт их авторитетных доверенных людей, находящихся в здравом уме и трезвом состоянии. Доверенными лицами от обеих сторон могут быть минимум по двое мужчин-мусульман;

- Махр (подарок мужа жене).

Церемонию некяха обязан проводить только имамхатыб, если он отсутствует или болен его заместитель. Некях проводится в помещении мечети, при этом необходимо соблюдать обряд, предусмотренный нормами шариата.

Нарушение норм шариата порождает зло, ответственность за которое перед Всевышним Аллахом возлагается не только на нарушителя, но и на сорок последующих за ним поколений. В то же время за добро, высшим проявлением которого является соблюдение Законов Аллаху Тагала, т.е. норм шариата, на сорок поколений будет распространяться Милость Аллаха.

В случае, если при проведении похоронно-поминальных обрядов и некяха будут допущены нарушения, установленного Муфтием Духовного управления мусульман КЧР порядка предписано применять строгие санкции, вплоть до запрещения имаму участвовать в похоронах и поминках усопшего. Пренебрежение имамом Фетвы Муфтия повлечет отстранение имама от занимаемой должности.

Председатель Президиума
ДУМ КЧР, Муфтий

БЕРДИЕВ Исмаил хаджи

Tinibek, Аллах разы болсун!

Цитата
Тылмач пишет: Tinibek , Аллах разы болсун!

Saubol, Tılmaç!