Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

“Къарачай” 2016 дж. октябрны 20
Эшитгеним, билгеним
ДЖЫРЧЫНЫ ЮСЮНДЕН
ЭНТДА БИР-ЭКИ СЁЗ

Джырчы Исмаил ёмюрюню ахыр джылларын Терезеде ашыргъаны себебли биз, элчиле, аны кёб затын кёре, эшите тургъанбыз. Мен, сёз ючюн, кесини ауузундан эшитген хапарланы аз-аз джаза да баргъанма. Аладан бир-экисин газет окъуучулагъа да «эшитдирирге» излейме.

Исмаилны терезечиле, къуру да чакъырыб, аны этдирген маулутларына тынгылай, къууана, сыйын мийик кёлтюре, терен багъалата эдиле. Бир кюн аны юйюнден узакъ болмай джашагъан бар джашчыкъны билеги сыннганында, элтиб, Долаланы Гезамгъа салдыртхан да, сылатхан да этгенме деб хоншусу Исмаилгъа хапарлагъанды. Гезам Семенланы Къасботну къызыды, Джырчы бла экиде турады. Саулай Къарачайгъа белгили сылаучу джюзле бла адамлагъа болушханды. Ауушханды, джандетли болсун.

Исмаил Гезамлагъа ыйыкъда бир кере келмей къалмаучан эди. Мени анамы къарнашы Семенланы Хабиб да, ючюсю да ушакъны иги бардырыучан эдиле.

«Мен, - дей эди Джырчы, - Гезамча онглу сылаучу Байрамукъланы Абулну, акъкъалачыны, 1931-чи джыл таныгъан эдим. Япон къазауатдан сау-эсен къайтыб, кёб адамгъа джарай эди, сыннганы- чыкъгъаны болуб келген адамлагъа ол да, Гезамча, уллу джарай эди. Ол элде дагъыда саулай Къарачай таныгъан Лайпанланы Шамилни джашы Къазий хаджи джашай эди. Ол Хурзук элге башчылыкъ этиб тургъан киши эди, анда 1903-чю джылда Лайпанлары бла Элкъанланы тийрелерин суу къобуб алгъынчы. Ол кюнледе Къазий хаджи, нёгерлери бла Баталпашинскеге барыб, Воронцов деген тамададан джер тилегенди. Ол да аланы Тбилисиге ийгенди. Акъ Къала эл алай бла тамырлана башлагъанды».

Аны барын да айтханым, джырдан, назмудан сора да кёб билген киши эди Исмаил. Эллерибизни тарихлеринден, белгили адамларыбызны джашау джолларындан кёб хапар айтыучан эди. Джер, суу атларыбызны, географча, биле эди. Тюз билгенден сора да ол кеси айланмагъан, джюрюмеген ёзен, тюз, джайлыкъ, къышлыкъ болмаз эди бизни джуртда дерча эди. «Мен 1903-чю джыл тутушуб, кюмюш белибау алгъан эдим, - деб бир джолда хапар айтханы эсимдеди, - анга ёхтемлениб тургъанлайыма Гошаях Сыртында бир тутушда кесибизден джаш Семенланы Къасым мени тынч огъуна джыгъыб къойгъан эди. Ол болмаса мени джыкъгъан адамгъа тюбемегенме джашауумда…»

Уллу Къарачайны уа тохтаусуз сагъыннганлай туруучан эди огъурлу Джырчыбыз. Джерин, сууун, адамларын суратлай эди. Минги Таудан келген Къарачай къобанны джаныу сууларын да айта эди: Узун Къолну, Гаралы Къолну, Черен Къолну, Кёбек джерин эмда эм таза сууу болгъан Тирменли Къолну. Бу суула Къарачай къобаннга къошулуб, Уллу Хурзукну джырыб барадыла.

Элбуз тауну (Эльбрусну) тёгерегинде таулада, аланы теренинде кёб тюрлю магъадан байлыкъ болгъанын черте, къоргъашынны бютюн да кёб болгъанын айта эди. «Энтда кёбле мыллык атарыкъдыла бу джуртлагъа», - деучен эди зауаллы. Тау бетледе агъач бла къалмай кёгет байлыгъы да сыйыныб болмайды: шкилди, джилек, такъызюк, къозу къулакъ, наныкъ, дугъум, гургум, тюртю…къайсы бирин айтхын. Ташла уа! Мермер, сослан, от таш, силти таш, боз кёмюр, тытыр таш, тау джаухар эмда башхала. Учкуланны хапарына къайта, анда 1878-чи джыл ишлеб башлагъан биринчи школда шериятдан дерс берген Къочхарланы Солтан бла Байрамукъланы Махамет эсимдедиле, деб сагъыныучан эди.

Сюргюнню джылларын, Джуртубузгъа къайтхан кёзюуню сагъынса, кёзлерине джыламукъ урмай къалмай эди Исмаил акканы. Учхара айтыб тохтаялмай, тереннге кириб кетген къылыгъы бар эди.

«Биз Къазахстандан Джуртубузгъа къайтханыкъда, Учкуланнга келгенме. Махар суу бла Къарачай къобанны, тауларыбызны кёргениме джюрегим тыкъсыб, ауузумдан сёзюм чыгъалмай, барыб Махардан келген, ёмюрюнде киринмеген, Учкуланны ичи бла саркъгъан къобаннга бучхакъларымы ёрге къайырыб кирдим, адамладан джыламукъларымы джашыра. О, дуния, къалай ачыды сени мизамынг! Сеннге къарай, джылайды, ауруйду джюрегим, - деб учуна эди закий Джырчы, бирден къозгъалгъан джарыкъ, мыдах сезимле кёкюрегине сыйынмай. – Ийнаналмайма, Учкулан, джангыдан сени кёргениме, сени къучакълагъаныма, сени ийнакълагъаныма, сени къарачай Рухну (духну) тас этмей сакълагъанынга.

Уллу Къарачайны табигъаты – Уллу Аллах бизге джашаргъа буюргъан мюйюш – биз былайда болмагъанлыкъгъа, бизге деб джаратылгъан сыфатын, биз къоюб кетген хурметин сакълагъанды, тас этмегенди, башхаланы зорлугъунда тургъанлай да… Юйюбюз чачылыб эди. Биз Аджиланы тийреде кечиннген эдик 1958-чи джылны джазына дери.

Джарлы анам Джулдузхан, къумлу Азияда къалгъан анам, эсиме тюшдю, аны анда къалай къоюб келдим бери деб эки кёзюм бирден толдула. Ызыма барыб, къабырына зиярат этерге кесиме къаст этдим. Анам сау болуб былайда анга тюбесем да, эшта, аллай бир джыламугъум кетерик болмаз эди. Анама тюбегенча болуб эс ташларгъа джетдим, сабий заманым, насыблы заманым, джангыдан аллыма келиб сюелгенча кёрюндю. Таула да, юслерин да тубан басыб, къайда къоюб келдигиз мени сыйлы балаларымы дегенча мыдах кёрюне эдиле.

Ой, сыйлы Учкуланым, ой, туугъан элим, джырлар, тепсер орнуна сени джыламукъдан кирсиз сууунгдан тоялмай, ичген да этиб, бетими, башымы джууама, суу джанында ойнай тургъан джашчыкъладан уялама ол Учкуланны ичи бла баргъан къобандан тышына чыгъаргъа ашыкъмагъаныма. Джюрегим бек кючлю ургъандан сууну сууукълугъун ангыламай тургъан эдим, къалтыраб башлагъынчыма дери. Туугъан элими сууу, туугъан джерими хауасы, ташы-агъачы, къаялары – была бары да кертимидиле огъесе кёзюмеми кёрюнедиле дегеннге джетиб, эсирген адамча эсими тас этиб, сабий заманымда олтуруучу ташха барыб ауурлугъуму салдым… «Тансыкълау» джырны ичимден мурулдай башладым. Мени адамла кёредиле къобан джанында олтуруб тургъанымы, деб джунчугъан да эте эдим, джыламукъларымы тыялмай. Ой, сыйлы Учкуланым, сеннге къууаныб сени тансыкълаб, сени ийнакълаб, бир бек бузулгъанма… Хар ким кечинирге бирер джатма ишлеб кюрешедиле. Мен да бу сыйлы ташха олтуруб, дунияда таулулагъа джетген артыкълыкъны кёлтюрелмей, джюрегим бир джангы зат излей, тёгерегиме къарайма, не излегениме уа ат табалмай…

Учкуланнга биз келген сагъатда аты Меднисхеви, Хурзукну Зедиане, Къартджуртну Мтисдзури эдиле. Джингирикни аты да Бари эди. Уллу Къарачайда саулай да юч элде, 6000 юйден къуру 653 юй джарты-къурту сау тура эдиле. Тёгерекге кёб къараб турдум эсе да эрлей абдез алыб, ол олтургъан ташымдан да тансыгъымы алгъанча болуб, ёрге турдум. Аллымда Къызылла Таугъа (Каппушланы тийреден огъарыды ол) аны дарикъан къылгъан джигил хансларына (ала эм татымлыдыла, «джумору ханс» деб да айтадыла) эсим кетиб, биягъы мен энтда сюелдим бир кесек заманны. Учкуланчыланы тюнке ырысхылары эбзеле бла гюрджюлеге аш болгъаны, аланы къарачай къабырланы ташларындан ишленнген джангы юйлери – бары да эсимден кетерге унамай бек онгсуз этген эдиле мени. Бир сейирсиннген затым: ол эки халкъны бир къабыры да болмагъаны эди Уллу Къарачайны къабырларында. Чачылгъан-оюлгъан, ташлары къорагъан къабырлада шыйыхларыбыз (башха тюрлю айталмайма мында биз кетгинчи ауушханларыбызгъа) бизден джакълыкъ сакълаб, аджайыб джатханларына джюрегими ахууалы къарыусуз болуб, кючден дууа этдим, кючден кесиме келдим къабырладан чыгъа. Сыйлы ёлгенлерибиз къалай чыдай болур эдиле ол итлени артыкълыкъларына, къаллай бир кере излей болур эдиле сауладан болушлукъ. Бу затланы кёрюб, къалай мени учундургъан эди тарыгъыу назмула джазаргъа. Джарлы кёчгюнчюле, бирери бирер хыдырма ишлеб кечинмек джашауну ёрге кёлтюрюрге не къарыуларын да аямай, бирер къабишни джегиб, чабыб-джортуб, мадарла этиб башладыла хар неси да ичине оюлгъан элде… Ол кюнледе джюрегим ауруй джазгъан эдим «Сымайыл къайтды джерине» эмда «Тансыкълау джырны» акъ сёзлерин къара хапарны юсюнден:

Шам Къарачайым,
къучакъ джаяйым,
Сени терсликден
къоруулай!
Да джалан аякъ бир
айланайым,
Ким сау къайтды деб
соруулай!..

Бюгюн мени 108-чи джылым бара турады. Кёрген, эшитген затларымы джазама десем, ала назмуларымдан эсе кёб орун аллыкъдыла. Азияда, Джамбулда, Къызыл Джулдуз колхозда, джашауум, таш тирменчиклени кючлери бла юйдегими ачлыкъдан къутултханы. 10 сабий бла 29 туудугъум барды мени, Аллахха шукур, барын да сюеме, кюрешгенме къарыуум джетгенча. Семенланы сары киши эди Патима (юй бийчеси - К.Ш.) айтыучу атым. «Сыртынг бла таш кёлтюрюб кюрешгенинги бир къой, бу таш тирменчиклени ишлер ючюн», - деб тилей эди. Азияны джармасындан къутулуб, энди акъ ётмекни эркин табханларында къарачайлыла бирбирин танымай башлагъандыла. Джашауда аллай кюнюм болгъанды: «ушхууурдан къарным тоюб, тепси юсюнде гырджындан артыкъ джукъ къалгъанын кёрсем – джашауум джандетди дерме деген эдим».

1944-чю джылны джазында Меркеден Джамбулгъа 170 километрни темир джолну джаны бла джаяу баргъаным эсиме тюшсе эсим тас болады. Ол заманда Аллах къутхаргъан эди мени. Ненча къазах, узбек, орус элни джанлаб, кесиме темир джолгъа къарагъан адамны эски джылтыргъан ишчи кийимин табыб, къаблаб алай бла кесими сакълай ётгенме…

Не кёрдюк, не кёрмедик бу хаух дунияда. XX-чы ёмюрню билгени – урушла, къайгъыла, адамны джашауун джукъгъа санамагъан къыйынлыкъла. Ма мен билген джашау аллайды…

Терезе эл – бери къайтханлы бу тёртюнчю элимди мени. Кёчген сагъатда да бизни юйдегини бир къаууму Терезеден кетген эдик. Ол кюнледе биз Терезеге къонакъгъа келген эдик. Патиматны адамлары мында джашайдыла, Хырхалыры къауум.

Хар кюн сайын дегенча мен Ючкекенде гитче межгитге барама. Анда имамчылыкъ этген Лепшокъланы Къазий-Мухамматды. Мен аны Къазахстанда намаз къылгъан сагъатларыбыздан бери таныйма. Аны биргесине тохтаусуз болуучу Ижаланы Адыхам, Махдини джашы КъазийМухамматдан аз билмей эди ислам динни тамалын. Ол межгитде мен кёб затланы окъуб, зикир да айтыб джаздыртхан этгенме. Анда дагъыда мен сюйген танышларым бардыла: Боташланы Ибрахим – кераматлы адам, Сылпагъарланы Кёккёз, Рамазанны джашы, Сылпагъарланы Халит, Замай улу - артда сагъынылгъанла бир кесек заманны Терезеде афенди болуб тургъандыла. Дагъыда Акъбайланы Хусей – аламат Къур`ан окъуучу, Семенланы Хабиб, Азретни джашы, аны атасы Азрет Ибрайны джашыды, Къалтурну туудугъуду, Гочияланы Ильяс афенди, Долаланы Гезам эгечим, Биджиланы Идрис – назмучу. Алгъаракълада мен тюбеб сёлешиб туруучуларым: Каппушланы Салым, аны къарнашы Сосланбек - керти терен динчиле, Къайытланы Хусеин, Каппушланы Ахья, Биджиланы Мудалиф. Ала бла дин къарнашлыкъ джюрютюб тургъанбыз…»

Исмаил 1980-чы джыл июлну 31-де, орта кюн, ауушханды. Ол кюн Ораза ачылгъан эди, адамла джоппу-джоппу болуб орамлада джюрюй эдиле. Мен беш нёгерим бла Кюн Бетде чалкъы чала тургъанлай, ашарыкъ ташыучу Мамчуланы Джагъафар келиб «Исмаил ауушханды» деб хапар айтханында, элге эниб, джаназысына джетген эдим. Кюн ариу эди, бирде аязчыкъ къагъыб, табигъатны шошлугъун буза, къыйналгъан адамланы джюреклерин джапсарыргъа излегенча эте эди.

Джамагъат кёб джыйылгъан эди, алай а тамадаладан киши джокъ эди. Джазыучуладан джангыз Биджиланы Идрис джетген эди джаназысына. Черкесскеден тарихчи Шаманланы Ибрахим да бар эди, деген эдиле. Джыйылгъанла Исмаилны юсюнден кёб хапарла айта эдиле. Ортадан эки ыйыкъ кетгенден сора малкъар джазыучула джыйылыб автобус бла келген эдиле…

«Къарачайлыны арт акъылы меники» деб бош айтылмагъанды. Ол кюн къаллай адабият, къаллай тарих аждагъаныбыздан айырылгъаныбызны билмей эдиле, ангыламай эдиле кёбле. Энди уяна башлагъанбыз Уллу Аллахны рахматы бла.

КАППУШЛАНЫ
Шагъабан.
Терезе эл.

2016 джыл, ноябрны 8 гюрге кюн
Халкъда джюрюген хапар
АДАМЛЫКЪ - НАСЫБХА ДЖОЛ

Бурун джарлы джашагъБ анла юйдегилерин джалчылыкъ бла асырагъандыла. Бир башсыз тиширыуну да джангы акъыл-балыкъ болгъан джашчыгъы алай этерге кёлленнгенди. Бир кюнлени кюнюнде анасына:

- Биз билген бу тёгерекде джалгъа барыб ишлерге киши джокъду, - дегенди. Хар кимни кесини джалчысы, малчысы. Узагъыракъ джерлеге айланыб, къарыуумдан келгенича ишлеб, бир джал хакъ алыб келмесем, джунчургъа башлагъанбыз. Къыйыныракъ болса да, сен башынгы асыра мен къайтхынчы.

- Балам, джылынг да джаш, кесинг да назикчик, сен не джумуш баджараллыкъса? - дегенди анасы.

- Мени къарыуума кёре бир джумуш табылыр, кесим да бир кесек тирилирге кюреширме, - деб, джашчыкъ, анасыны разылыгъын ала, джолоучу болгъанды. Эллеге келе, къошлагъа кире, бирде къонакъбай таба, бирде джетген джеринде таудатюзде къала, иги узакъда кеси тенгли джашчыкъланы къатларында тохтайды. Саламлашыб, ала бла танышады. Джашчыкъланы бири ким болгъанын, къайдан келгенин, къайры баргъанын сорады. Ол бай адамны баласы болгъанын сезиб, хапарын айтады. «Атам джокъду, анам да ауруучу», - дейди.

- Сен былай тур, - деб, ол джашчыкъ юйлерине чабыб кетди. Кёб да турмай ызына къайтыб:

- Кел юйге барайыкъ, атама-анама айтыб келеме, - дейди.

Аталарына салам, аналарына кюн ашхы береди. Аталары онгсунмаса да, аналары бла джашчыкъ кёзюне джити къараб, мыдахыракъ боладыла, джазыкъсыннганча. «Олтур», - дегенлеринде, къатларына барыб олтурады. Аналары, таууш этиб, от юйден бир тиширыуну чакъырыб, ушхууур салыргъа буюрады. Ёмюрюнде ашамагъан бир татлы ушхууурла ашайды, алагъа да: «Сау болугъуз», - деб, разылыгъын билдиреди.

- Гёзенде орун салыгъыз да, джатма къоюгъуз, тамбла хапарлашырбыз, - деди аталары. Эртденнгиде кишини хыны тауушун эшитеди. - Къонагъыбыз не болду? Турсун бери, айтырым барды, - деди.

Джашчыкъ гёзенчикден чартлаб чыкъды.

- Къара-къара, Аллах джарлы этген, тиричик болур дейме, - деди ата. - Мал кютерге къалайса? Мал къатында джюрюгенмисе?

- Джюрюгенме, кютерикме, - деди бу.

- Да сора бюгюн малланы сени аллынга этейим, кютер джеринги да кёргюзейим, аджашдырмай, алджашдырмай, тас этмей, хар кюн сайын заманы бла чыгъаргъан да эт, джыйгъан да эт къой сюрюуню. Бир кесек заманны къарын джалгъа ишлериксе, андан сора алыр джалынгы уа артда бегитирбиз.

Джарашханы бла юч джылдан артыкъны ишлейди. Ол заманны ичинде эки къош самыры болмаса, мынга магъана берген болмайды. Анасына тансыкъ болуб чыдаялмай къыйналады, бир хапар билирге да эки ара узакъ, айтдырыб, билдирир адамы да джокъ. Эсинден а бир кюнню да кетмейди, ана джылыуун кюсейди. Джылы да джыйырмадан атлай, къарыуу, кючю да орта бишген джашха джууукълашады. Кетерге аллы айланады. Бир кюн байгъа тюбеб, буюргъан джалын берсе, юйге барыб, анасын кёрюб келирге излегенин билдиреди.

- Да, иги джаш, къойну ызындан айланнганынг ючюн, ашатыб, ичириб, тынчайыргъа фатар юлюш бериб, юсюнге-башынга кийимле кийдириб, къолумдан келгенича талай джылны къараб турдум, - дейди ол. – Энди менден андан башха не джал излейсе? Этген джумушунг къарнынга, юсюнге кетгенди. Юйге барама дей эсенг да, джолунг мамукъдан, хайда бар! Ачыудан кюеди, кёлю аз болады. Талай джылны джалда туруб, энди юйюме бир зат алыб бармай къалай этейим, не этейим деб, сагъышха киреди. Джашагъан джашауунда адам улугъа не аманлагъы, не гудулугъу, не кир иннети, не алдагъаны болмагъан джаш, аланы барын да муну юсюнде кёрюб, бек къыйналады. Да не этерик эди, былай дерге къарыу джокъ. «Аллах Кеси джетдирсин, мени джалда тургъан къыйынымы табдырмагъан асылсыз адамгъа», - деб, джолгъа къуралады. Танг атмай чыгъады. Джолда келе бир терен къулакъгъа тюшеди. Ариу суу шоркъулдаб барады, анга джетиб, бет-къол да джуууб, бауурланыб иче тургъанлай, бир уллу къызыл алманы суу алыб келгенин кёрюб, суугъа кириб, тутуб алады. «Бу алманы ачкёзлюк этиб ашаб нек къойдум? – деб кесине айыб этеди. – Кимни эсе да терек бачхасындан тёнгереб, суугъа тюшгенди. Иеси меннге разы боллукъмуду?»

Бу сагъыш башына келиб, сууну ёрге айланады. Кёб да бармай, терекле болгъан джерге джетиб, ол ашагъаныча алмаланы кёреди. Суучукъдан атлаб, ары джанына ётюб, стауатха барады. Адамы да кёб, хар заты да джарашыб тургъан ариу арбазгъа киреди. Орта бойлу бир эркишиге салам бериб, бу стауатны иеси ким болгъанын сорады. «Аллынга атла да, ол къакъыраны тюбюне олтуруб тургъан уллу кишиге бар», - дейди ол. Алайда тепсичик да бар, шиндикге олтуруб, къош самырыны да башындан сылай, чёртлеуюк сындыра, булджуна тургъан адамны къатына барыб, салам береди. Ол да, саламын ала, итин къыстайды.

- Кел, кел, Аллахны сюйген къулу, бери ичкери кир, - дейди. Аллына атлаб, къол тутуб, ёрге сюелиб тургъанлай алманы хапарын айтыб башлайды. - Олтур, бери олтур, джолоучугъа ушайса. Мен джарар, мен къарар не джумушунг барды? Айт джаным-кёзюм.

«Байлада да бола кёреме быллай ариу сёзлю», - дейди кеси кесине. Хапарын айтады. Ол адам кёб тынгылаб туруб, сора, биргесине алыб барыб, аш юйлеринде тёрге ётдюреди. Таууш этиб, бир чырайлы тиширыучукъну чакъырыб: «Джолоучуду бу джаш, аллына бир ушхууур сал», - деб кеси бурулуб кетеди. Ашаб бошаб, алгъыш этиб, арбазгъа чыгъады. Ол адам биягъы къакъыраны тюбюне олтуруб тура. Муну къатына чакъырады.

- Энди, иги джаш, иги тынгыла, - деди. – Сен менде бир джылны джалда турмасанг, ол ашагъан алмама разы болуб, сеннге аны кечеллик тюлме.

- Аллында къууандыра келиб, артында не ауур затны айтдынг. Мен анамы кёрмей, энтда бир джылны къалай турайым? Не эте болур, саумуду-шаумуду, инджилемиди, къыйналамыды, хапарым джокъду, - деди мыдах.

- Да, иги джаш, айтырымы айтдым, андан арысын къалай сюйсенг, алай эт. Мен сени тыймайма, кетиб къалсанг, разы боллукъ тюлме.

Ол джангыз алма ючюн бу адамны салгъан борчуна бек къыйналады. Алай болса да «хо» дейди. Ол кюн огъуна, берген джумушларына джараб башлайды. Мадар джокъ, арбазгъа кесини юйлю этиб, кесичала бла да таныш бола, халал урунуб, кюнлени, айланы ашырады. Ол адам муну хар этгенине, хар атлагъанына, къол ызына джашыртын, туура да къарагъанлай турады. Къалгъан джалчыларындан бу джашны къалай кёресиз, ишин-башын, кесин джюрютгенин, деб осмакълаб соргъанын да эшитеди бу. Кесине да анда-мында хыны этиб да сынайды. Аны ючюн тюрлениу кёрмей, бек сейир болгъанын къалгъанлагъа айтыб, юлгюге да салады. Джал кюню джетгенинде, барады.

- Мен къарыуума, акъылыма кёре сен айтханны тындырыб, разы этерге кюрешдим, сеннге бек разыма, сен да меннге разы бол, дейди. - Энди башыма бош эт. Бюгече хазырланыб, танг джырыгъы бла элиме джолоучу болайым.

Ол сёзледен сора бай, къатына олтуртуб, башын сылай:

- Сен мени балам кибик бирсе, ёзге болмай, баламдан башха кёрмейме, - дейди. - Мен сени бу джылны ичинде сынаб бошадым. Энди бир айтырым барды. Кёресе, мени джылым келгенди, артымда къалыб рысхыма иелик этерге къарнашым джокъ, джашым джокъ, джангыз къызым барды. Рысхымы джюрютюр ючюн, анга сенича бир баш ие керекди. Къызымы да хапарын айтайым: эки къолу джокъ, эки аягъы джокъ, эки кёзю джокъ, тили джокъ, ма быллай бир сейир балады. Тоба-тоба, да муну не сейирлиги барды? Эт ургъан томурауча, деб, джашны джюреги чанчды, бери айталмагъанлыкъгъа.

– Узун сёзню къысхасы, къызымы алыб, меннге кюёу болмасанг, мен сеннге разы болмагъанлай ёмюрюм кетерикди, - деб къошду.

Джашны юсюне суу къуюлгъанча болуб, сууукъсурады. «Энди, - деди кеси кесине. - Джалчы болсам да, саным, сыфатым, сюегим, чырайым кесимчаладан онглу тюл эсе, онгсуз тюлдю. Бу сакъат къызны да алыб, джарлы анама не деб барайым? Ёксюз ёсюб, кеси ёмюрюм бир игилик кёрмей, джалчылыкъда башымы, аягъымы тюйюб, ишлер ючюн да, учузлукъ сынар ючюн да къалмай, ахыратда чегерими дунияда чегиб, энди муну къызы да меннге къайдан табылды башыма азабха?» Бир заманда эсими джыя: «Да не этерикме, Аллахны буйругъу алай эсе, этейим бу ишни». Ол да разылыгъын къартха айтды.

- Аллахдан къууаннгын, Аллах разы болсун сеннге мени разы этдинг эсе, – деб, кесине къысыб, бойнундан къучакълаб, бетинден уппа этди. Сора: - Къыйналма, Аллах айтса, толу юй болурсуз, - деб кёл берирге кюрешди.

Ол кюн огъуна джууугъуна-тенгине хапар ийди, тамбла къызымы бир огъурлу джашха эрге береме, деб. Муну къууанчына миллет кемсиз кёб джыйылды. Тууарла, къойла союлуб, адам адамгъа айтмазча, бир уллу той этдиле. Ала къууанч этгенликге, муну ичинде итле улугъанларын киши да билмейди. Биргесине тургъан кюёу нёгери, башхала ашайдыла-ичедиле, алгъыш айтадыла: «Насыбынг тутханды, Аллах насыбынгы огъургъа санасын», - деб.

«Была да мени самаркъау этедиле», – деб, асыры ачыудан ашамай-ичмей олтурады.

Сора кече болуб хар ким да юйлерине чачыла, къучакъ-ийнакъ бола, адам азайыб харс, къобуз таууш тохтадыла.

Кюёу нёгери:

- Кел, энди къызгъа тюбер заманынг болду, - деб, аллында тебреди. Бир уллу, джасалыб тургъан кирсиз отоу юйню эшигин ачыб, сыртындан теберди. Ол айтханча, ол юретгенча этиб, кече ашхы бериб, бир уллу кюбюрню къатында сюелди. Мюйюшде тургъан, бир ариу тиширыу, аллына атлаб:

- Ашхылыкъ кёр, - деди.

Ол тиширыуну саны, сыфаты, ариулугъу джашны кёзлерин къамата, асыры джунчугъандан, чартлаб, ызына чыкъды.

- Не болду, не болду? деб, кюёу нёгер бла къыз джёнгер къатын, отоугъа кириб, къыздан соруу алдыла.

- Да кириб келди, кече ашхы берди, мен да, туруб, аллыма атлаб, саламын алдым. Кёзюме къараб, бир зат да айтмагъанлай, ызына чыгъыб кетди, - дейди къыз. Экиси да, джашха келиб:

- Не болду? Бу ишинг дурус тюлдю. Саулай юйюрюбюзню къол аязында тутхан сейирлик къызыбызгъа былай нек этдинг? Муну адам эшитмесин, - деб хыны сёлешдиле.

- Тохтагъыз, - деди былагъа, - сиз мени кирмезлик джериме элтгенсиз. Мен, къызны атасына тюбемей, сиз айтханнга келишеллик тюлме.

- Да уялмай, не деб барлыкъса къызны атасына, ол сеннге къайын ата болуб, алайгъа нюзюрлеб турады…

Была айтханнга къарамай, къайын атасына кириб барады. Ол да, джунчуб:

- Тоба-тоба, отоудан чыгъар чыкъмаз, мени аллыма, уялмай, не деб келдинг? - дейди.

- Да, иги киши, мен отоуда сен айтхан къызны кёрмедим. Мен кёргенни неси да орнунда, бек чырайлы, ким да сюерча, ким да джаратырча, ханны, бийни джашы да тилеб, джалыныб алырча, бир къыз эди. Аны бла болмазлыкъ ишге къатышмайым деб, ызыма бурулуб, чыгъыб кетгенме.

- Энтда къууандырдынг мени, - дейди киши. – Энди сен джашауунгда терс иш этмезинге толу ийнандым. – Танг алада юйюню ичи къарангы эди, къарт бир кесек джунчуяракъ бола, ары-бери атлай айтды:

- Керти айтаса, къызым асыулу, ариу къызды, ким да сюерча, бай, бий да тилерча, намысы, сыйы болгъан балады. Алай а, мен сынаб туруб, къызыма, рысхыма да керти адам, тюз адам болгъанынгы ангылаб, теджегенме кесим сеннге. Къызымы юсюнде ол къадар кемчиликни нек тизгеними ангылатайым: аягъы бла джюрюб, къолу бла тутуб, кёзлери бла кёрюб, ауузу бла айтыб, сынгар бир джерде гюнах иш этмегенди. Аны ючюн айтхан эдим алай. Энди бар, балам, ызынга. Былайда киши кёрмесин бизни. Къызымы да сыйлы башын сыйсыз этме. Толу юй болугъуз!

Андан сора хар ким орнун табыб, джаш бла къыз юйлениб, рысхыгъа оноу этерча болдула. Джаш джашагъан джерине бийчесин да, адамларын да алыб барыб, тургъан элинде уллу къууанч этиб, анасын да алыб ызына къайтады. Къайын атасы да, къайын анасы да, джашны анасына уллу бюсюреу этедиле быллай баланы ёсдюргени ючюн. «Аллахха болсун шукурла къартлыгъыбызгъа сагъыш этмей джашаргъа муну бизге буюргъаны ючюн», - дейдиле.

«Тёзген тёш ашайды», деб бош айтылмайды. Асыулу джаш, асыулу адамлагъа тюбеб, бир огъурлу юй болуб, кюёулюк да, джашлыкъ да эте, рысхыгъа батыб, насыбдан толуб, буюрулгъан буйругъуна къууана джашаб къалгъанды.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ
Окъуб.
Черкесск ш.

2016 дж. декабрны 3
Окъуучуну оюму
ДЖАШАУУБУЗГЪА ЧЫРМАУ БОЛГЪАН ЗАТЛА

Мени бу тизгинлеримде болгъан ишлени къайсы бирибиз да кёргенбиз, сынагъанбыз, иги затла болмагъанларын ангылаб баш энгишге къарагъанбыз. Быланы юслеринден айтылыр, джазылыр керекли да къалмагъанды. Алай а, аман хансны тамырларыча, джайылыб барадыла.

Мында айтылгъанланы окъуб, ондан, джюзден биреу ойлашса, сагъыш этсе да хайырды, деб акъылым алайды.

Маулутха хазырлана

Бу дуниясын ауушдуруб, керти дуниягъа кетген адамыбыз къайсы бирибизни да барды. Шукур Аллахха, бусагъатда къымылдагъан нени да табады. Ауушханы болгъан да халкъыбызда джюрюген муслиман адетлеге кёре кюнлери джетсе, тыйыншлысыча, башхаладан кем болмасын деб, маулутха алай хазырланады. Дин башчыларыбыз, ол кюн эки къой кесилсин, хызенле джюрютюлмесинле, столлагъа базар, тюкен хантланы орнуна, юйде этилген хантла салынсынла, дейдиле. Адамланы асламысы алай этмей, эришмеклик бла этеди. Ким эсе да маулутха 70 минг сомгъа мазаллы тууар алыб кесгенди, деб, быллай бир ачха къайдан табайым, табмайма да адамла не айтырла деб, баш энгишге къарайды. Къолумда барды да этеме, анда кимни иши барды, дегеннге сёз айыртхан къыйынды.

Пух одеялла

Келин келгенден сора ючюнчю кюн аны бернеси, хапчюгю да келедиле. Ала уа - эки «Газель» толгъан джюк. Берне къотарылгъан арбазгъа къарты, джашы да хоншулада адам къалмагъанча джыйыладыла. Бернени чачыу башланады. Эки тиширыу, бир-бирине болуша, ол аныкъы, бу мунукъу деб, алтынланы, бриллиантланы, джангы мода болуб кирген долларланы, костюмланы-затланы бир джанына салыб барадыла. Быллай бир харакетни джыйгъанла сау болсунла, дегенле да боладыла.

Аны ызындан олтургъанлагъа къыйырдан башлаб, кёлекле, джанджаулукъла чача келиб, джыллары келген къауумдан ондан артыкъ адамгъа пакетлеге салыныб, джанджаулукъла бла бирге пух одеялла бередиле.

Арадан джыл кетиб, мен таныгъан джангы юйдегиге сабий тууады, экинчи джашларын да юйлендирирге керек боладыла. Алай а былагъа юй алыб, отоуну бошатыргъа излейдиле. Юй алырча бир ачха къайда? Фатаргъа чыгъарайыкъ деселе, анга да этерге керек боладыла джоюм.

Бир кюн юй иеси, тиширыуу бла сёлеше келиб: «Орам аягъында джашагъан Солтан-Хамит джашын юйлендиргенинде, джангы джууукълары бла оноулашыб, ортада эки бёлмели фатар сатыб алгъандыла. Бернеге, бирси затлагъа джоюллукъ ачхагъа бир къауумла джюрюген адетни этмегендиле, деб да айландыла», - деб хапар айтды. Анга тынгылаб тургъан тиширыу: «Аллай башны, акъылны Аллах берге эди барыбызгъа да», - деб, терен ахсынды.

Даулашхан да этедиле

Мал тутуб, джер сюрюб, кеси къыйыны бла джашагъан, кёб башлы юйдеги ёсдюрген элчи киши бла тиширыуу, дуния джангы мекямла ишледиле, биз да кёрейик, деб оноулашадыла. Быладан алай узакъ болмай, сатыу-алыуну да теренине кирген, тюкенлери да болгъан биреулен, джашагъан юйюню фундаменти бла къоратыб, джангы, эки этажлы уллу мекям ишлеб башлайды. Была да, бара-барса битер, деб, аныча ишлерге келишедиле. Фундаментин къаздырыб, бетон блокла, плитала да салдырадыла. Ол кёзюуню ичинде хоншуларында бир бригада, кече-кюн дегенча кюрешиб, мазаллы юйню сюеб, ич ишлерин да бошай кетгендиле.

Тийреден ары-бери озгъан, ол битиб баргъан юйню къоллары бла кёргюзтюб: «Алан, сен акъырын къымылдайса да», - деб сёз джетдиредиле. «Бу къайгъыны сен башлагъаненг», - деб, тиширыуу ачыуланса, эри да: «Туура да мыйымы ашагъан сен тюлмю эдинг?» - деб, даулашыб тебрейдиле.

Сургутха кетебиз

Бир юйдегини атасы бла анасы, бирси эт адамлары бла оноу этиб, экинчи джашларына келин келтирирге деб, ууакъ-ууакъ хазырлана башлайдыла. Туура ол кёзюуде тюб орамда джашагъан, баш тутхан биреулен да джашын юйлендиреди. Арадан кёб заман да кетмей, джангы юйленнген джашны къайынлары чакъырыб, ары кёрюнюрге барады. Экинчи кюн ол бир миллион сом элтгенди, деген хапар эшитиледи. Ол миллионну джашына бериб ийгенни тюзге санагъан киши чыкъмады.

Джашларын юйлендире башлагъан бирси юйню атасы бла анасы юслерине суу къуйгъанча боладыла, ала ийгенни ондан бирин иймесек, адамла не айтырла, деб. «Не сен, не мен 100 минг сомну бир кере къолубузгъа алмагъанбыз», - дейди аталары. Аланы амалсыз болуб, джюреклери къыйналыб сёлешгенлерин эки-юч кере эшитген джашлары, арадан кёб заман да ётмей: «Эки нёгерим бла Сургутха нефть, газ чыкъгъан джерге ишлерге 2 джылгъа барама», - деди. Атасы бла анасы не эсе да айтыргъа башлагъанлай: «Тамбла кетерикбиз, билетле алыб, хазыр болгъанбыз», - деб, юйден чыгъыб кетди.

Биз айтханнга тынгыламады

Кърал дараджада сатыуалыу тохтаусуз ёсюб барады. Аны тамырлары эллеге да джетгендиле. Бу джаны бла тохтаусуз айланнганла, айтханларына кёре, хайыр да тюшюредиле. Джашау джашауду. Бара барыб табсыз болумгъа тюшюб къалгъанла да боладыла. Ма анга шагъатды, студент заманыбызда бирге окъугъан, башха узакъ элде джашагъан, бир иги танышымы айтхан хапары: «Юйде тиширыуум, школда устаз болуб, ишлей эди. Къралны баргъан джолу тюрленнгенлей, ма, энди таб заман келди деб, школну къоюб, базаргъа джол салды. Уллу шахарлагъа да барыб тебреди. Тюзюн айтыргъа керекди, иги ачха тюшюрюб, аякъ тиредик. Юч-тёрт джылдан уллу юй ишлеб, дагъыда тюбюне машина алдым. Эки къыз барды да, баш билимле алыб урунадыла, нелери да болгъан толу юйдегиле болуб джашайдыла. Мен да ол мазаллы юйде кесим джангыз турама.

Артда юйге келгенинде: «Энди болду, небиз да барды», - деб къызлары да, мен да тиледик. «Бир-эки джылдан къоярма», - деб тохтады.

Артда палах болду. Ичинде бу да болгъан уллу автобус авариягъа тюшгенди, деб билдирдиле. Эки къызы да, мен да бардыкъ. Онг аягъыны тобугъундан кесиб алгъандыла, бирси аягъы да сыныб. Къызлары келе, кете тура эдиле. Мен сау эки айны больницада турдум. Энди юйге келтиргенбиз. Ким билсин, барыбыз да айтханнга тынгыласа, былай болмаз эди», - деб танышым хапарын бошады.

ХАПЧАЛАНЫ Маммет.

2016 джыл, декабрны 3 шабат кюн
КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашидни пресс-конференциясы
КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕСИЯ ЁСЮМНЮ ДЖОЛУ БЛА БАРАДЫ

Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид федерал эмда регионал кёбчюлюк информацияны мадарларыны журналистлери бла уллу прессконференция бардыргъанды. «Карачаево-Черкесия» ГТРК-ны студиясында 30 кёбчюлюк информацияны мадарларыны 50-ден аслам келечиси болгъанды. Юч сагъатдан аслам заманны баргъан пресс-конференцияны кёзюуюнде Темрезланы Рашид 70-ден аслам соруугъа джууаб бергенди.

- Тюрлю-тюрлю мероприятиеледе биз таймаздан бир-бирибиз бла тюбешгенлей эмда сёлешгенлей турабыз. Къуру бизни республика бла да къалмай, Шимал Кавказ федерал округда бола тургъан ишледен толу эмда тюз хапар бергенигиз ючюн сизге разылыгъымы билдиреме.

Республиканы бюгюнлюкде социал-экономика ёсюмюню болумундан сорууларыгъызны эсге алыб, промышленностдан, эл мюлкден, туризмден эмда экономиканы башха санагъатларындан талай юлгю келтирейим.

Къарачай-Черкес Республиканы власть орган- ларыны социал-экономика сферада эм баш борчлары регионну миллетини джашауун игилендириудю. 2016-чы джылны аягъына Къарачай-Черкесияны социал-экономика джашауунда ашхы тюрлениуле эсленедиле, ёзге бир къауум санагъатда экономика джаны бла кёргюзюмле тёбендиле.

Айтыргъа, иш хакъны ёсгени, ишсизлени саны азыракъ болгъаны бек ашхыды. Республиканы экономикасында промышленность производство эм ал орундады. Асламысына ишчи орунла, инвестиция мадарла да аны юсю бла ачыладыла. Россиягъа къаршчы санкцияланы заранлары амалтын кърал экономика кризисни сынайды, ол зат бизни республиканы экономикасына да къатылгъанды. Алайды да, 2013-чю джыл промышленность производствону индекси, иги энгишге тюшюб, 89,8 процентни тутханды, ол 2014-чю джыл 79,2 процент болгъанды. Сынгар 2015-чи джыл экономиканы тёбеннге барыуун бир кесек сериуюн этерге къолдан келгенди 98,6 процент болгъанды. 2016-чы джылны 10 айыны эсеблерине кёре ИПП 93,3 процентди. Электроэнергияны, газны, сууну чыгъарыу бла юлешиу къолайсыз баргъанлары да бизге иги тюлдю - 84 процентди, нек десегиз, ала «РусГидро» ПАО-ну КъарачайЧеркес филиалыны электростанцияларыны рекон- струкциялары бла байламлыдыла. Бюгюнлюкде Зеленчукде ГЭС-ГАЭС ишлене турады. 2016-чы джылны аягъына ол хайырланыугъа теджелирге керекди. Бизге аны магъанасы уллуду - аны юсю бла республиканы бюджетине хайыр тюшерикди.

Электрооборудование бла электрон оборудование да аслам чыгъарылыб тебрегендиле. Январьсентябрь айлада, былтырны бу кёзюую бла тенглешдирсенг, эки къатха кёбдю. Аны бла бирге республиканы промышленность предприятиелери джангы ишчи орунла берлик, алчы технологияны сингдирлик, ким да сюйюб алырча продукцияны чыгъарлыкъ, алай эсе уа, промышленность производствону алгъа силкиндир- лик инвестицион проектлени хайырландырыугъа уллу эс бёлгенлерин чертерге тыйышлыды. Айтыргъа, бу эки-юч кюнде Россияны эм онглу промышленность холдинглерини бири «Евроцемент груп» бла этилген кесаматны тамалында «Кавказцемент» заводда джангы технология линияла ачарыкъбыз. Джангы завод ишленникди, дерге боллукъду.

Республиканы эл мюлк санагъаты да айныуну джолундады. 2016-чы джылны 9 айыны эсеблерине кёре эл мюлкде уруннганла 21 миллиард сом багъасы продукция чыгъаргъандыла, ол зат, джыл- ны аягъына былтырдан эсе аслам эл мюлк продукция чыгъарыллыкъды, дерге мадар береди. 2015-чи джыл 28 миллиард сом багъасы продукция чыгъарылгъанды, 2016-чы джыл – -29,2 миллиард боллукъду. Ол зат республиканы аграр санагъатында уруннганлагъа кърал табдыргъан болушлукъ бла байламлыды.

Кетген джыл эл мюлкде уруннганлагъа кърал 1 миллиард джюз элли джети миллион сом багъасы субсидия бергенди. Хар джоюлгъан сомну орнуна 25 сом алыннганды, бу орта россиячы кёргюзюмден ёргеди. Бизге бу затны магъанасы уллуду. Республиканы джамагъаты асламысына элледе джашайды, ол себебден эл мюлкде уруннганлагъа этилген болушлукъ ючюн Россияны Правительствосуна, Эл мюлк министерствогъа разылыгъымы билдиреме.

Арт джыллада фатар ишлеу да иги джюрюш алгъанды. 2015-чи джыл 182,5 минг квадрат метр фатар мекям хайырланыугъа теджелгенди – ол 2014-чю джылгъа кёре 105,2 процент болады, 2016-чы джылны 10 айында 136,5 минг квадрат метр фатар ишленнгенди -– былтырны бу кёзюую бла тенглешдирсенг, 90 процентни тутады. Ол сандан 80 проценти экономклассха тергеледи.

Къарачай-Черкесияны ичинде инвестицион иш бла кюрешеме деген адамланы барына да бирча таблыкъла къуралгъандыла. Быйылны биринчи джарымында основной капитал- гъа тюшген инвестицияла 3520,8 миллион сом болгъандыла. Былтырны бу кёзюуюне кёре 67,7 процентге джетгендиле.

Бизни республикагъа джиберилген кърал инвестицияланы билим берген, саулукъ сакълагъан, физкультура бла спорт, транспорт, коммунал эмда фатар объектлени къурулушларына хайырландырабыз.

Бюгюнлюкде КъарачайЧеркес Республиканы Инвестицион планына 220 миллиард сом багъасы 29 инвестицион проект киргенди.

Биз умут этгеннге кёре, 2016-чы джыл бютеу инвестицияланы юсю бла основной капиталгъа тюшген ачха 16 миллиард сом боллукъду. Бир къауум объектив сылтауланы юсю бла инвестицияланы саны аз болгъанлыкъгъа, Къарачай-Черкесияда инвестицион болумну игиге санаргъа дурусду, нек десегиз, бизни бла ишлерге таукел болгъан инвесторла бары да сёзлерине толудула, ала алгъан борчларын, проектлерин да баджарадыла.

Джамагъатны джашау болумун игиге санатхан шартланы бири иш хакъны ёсюуюдю – 2015-чи джылдан башлаб, бюгюн да ол акъырын кёлтюрюлюб барады. Эм алгъа бу зат Россия Федерацияны Президенти Владимир Путинни 2012-чи джыл чыкъгъан указларыны тамалында бюджет сферада ишлегенлени джалларына индексация этилгени бла байламлыды. Алайды да, 2016-чы джыл январь-август айлада иш хакъ ортача 20,9 минг сомгъа джетгенди. «Май» указланы толтурууну кесибизге баш борчха санайбыз.

2016-чы джыл сентябрны аягъына ишсиз болуб регистрациягъа тюшгенлени саны 3,65 минг адамды, 2015-чи джылгъа кёре ол 6,4 процентге аз болгъанды. 2016-чы джылны аягъына ишсизлени саны 3,6 минг адам боллукъду, дерча хыйсаб барды.

Бу тукъум джетишимге къалай ие болалдыкъ? Сёзсюз да, талай инвестицион проект бла ишлегенибиз, къралны юсю бла гитче эмда орта бизнесге джакълыкъ этилгени, джамагъатны ишге алландырыуну тюз къурагъаныбыз болушхандыла. Быйыл сентябрны аягъына экономикада алкъын тирилик танытыргъа боллукъланы ичинде ишсизлени саны 1,7 процентни тутханды. Энди бизни джашауубузда керти уллу магъанасы болгъан затны - демографияны - юсюнден да талай сёз. Быйылны биз Къарачай-Черкесияда Ана бла сабийни джылына атагъанбыз, ол зат демография бла къысха байламлыды. 2000-чи джылдан бери адамланы джашаулары 6 джылгъа кёб болгъанды. Арт тёрт джылны ичинде бирер джылгъа кёлтюрюлюб барыб, 2015-чи джыл ортача адамны джашау ёмюрю 74,4 джылгъа джетгенди. Бу кёргюзюм бютеу къралны ичинде эм игилени бири болгъаны себебли, бизни республика эм ашхы беш регионну бирине саналады.

Къарачай-Черкесияда ёлгенледен эсе туугъанла асламдыла. Сабий тууууну кёб этер, демография болумну игилендирир иннет бла талай магъаналы джумушну эсеблегенбиз, аны ичиндедиле сабийлери болгъан юйдегилеге кърал джанындан болушлукъ табдырыу, фатар къоллу болурча таблыкъ къурау, гитче сабийлери болгъан аналаны иш бла баджарыу, ананы, баланы да саулукъларын бигитиуге джораланнган ишле да.

Федерал болушлукъну юсюне да республика кеси бир талай ашхы зат этеди. Айтыргъа, ючюнчю неда андан сора туугъан сабийге юч джыл толгъунчу 2016-чы джылдан башлаб, 8606 сом тёленеди (2015-чи джыл – 7350 сом эди). Кёб сабийли юйдегилеге фатар болумларын игилендирир мурат бла хакъсыз джер юлюшле бериледиле. 1255 юйдеги инфраструктурасы джарашхан юй орун алгъанды. 2016-чы джыл октябрны 1-- не муниципал районла бла шахар округланы администрацияларыны джамагъатны социал джаны бла къоруулагъан управлениелеринде 4517 сабий регистрациягъа тюшгенди. 11 айны ичине 37772 сабийге 331,2 миллион сом ачха тёленнгенди. Озгъан джылны бу кёзюуюне 3296 сабий регистрацияда эди –- 22894 сабийге 164,2 миллион сом ачха берилгенди.

Муну бла къысха сёзюмю тауусама. Энди сизни не айтырыгъыгъызгъа тынгылайма. Окъуучула эмда телекъараучула не затланы билирге излегенлерин соругъуз. Сорууларыгъыз хар кимни къозгъагъан, сагъышландыргъан, заман бла байламлы болсунла. Мен республикада бола тургъан затланы сизге эшитдирирге хазырма.

Къазийланы Светлана,, «Къарачай-Черкесия» ГТРК-ны директору:

- Рашид Бориспиевич, Сиз бизни регионнга башчылыкъ этгенли алты джыл болуб келеди. Эм уллу джетишимигизге нени санайсыз эмда кесигиз оюм этгенден, не затны тындыралмагъансыз? Дагъыда, республикагъа Башчы болгъанлы Сизни халигиз тюрленнгенмиди?

Темрезланы Рашид:

- Мени кёлюме келген бла, джашай баргъан адамны халиси тюрлене да бара болур. Биринчиси, мен акъыл этгенден, адамны джылы келе барса, халиси да тюрлене барады, аны бла бирге джашау сынам да адамны халисине кесини мухурун салады.

«Хорлам» деб къычырыб айтырча зат джокъду былайда. Джетишдиралмай къалгъан ишлерибизден а бек кёб хапар айтыргъа боллукъма. Нек десегиз, бюгюнлюкде республикабызда джыйылыб тургъан джарсыуланы барын да бир къолдан тындырыргъа излейбиз. Джарсыуларыбыз а, ийнаныб къалыгъыз, аз тюлдюле. Болса да, битиб бошагъан, этиле-этиле баргъан

неда бюгюн «къызкъачханнга джетиб» тургъан ишле аз тюлдюле.

Мени сартын, кёб иш баджарылгъанды бюгюн кюннге. Аны себеби властны бютеу органларыны бир тилли болуб ишлей билгенлеринденди. Ахыр эсебни болдурур ючюн кюрешебиз барыбыз да. 2011-чи джылда огъуна айтханымча, баш борчубуз джамагъатны джашау болумун игилендириудю. Башында чертгенимча, кёб иш этилгенди. Аны хорламгъа санаргъа боллукъду, алай а джигине джетдирир ючюн, мындан эсе тири къымылдаргъа керекбиз.

Ирина Селантьева, РБК Юг:

- Эки джылдан бери «импортозамещение» деген сёз ауузубуздан тюшмегенча алайды. Агропромышленность санагъатда ол джаны бла «ишлеген» неда энди джарашдырыллыкъ магъаналы проектледен талайын айталлыкъмысыз?

Темрезланы Рашид:

- Ол джаны бла джангылыкъла айтырма деб билмейме, ёзге бусагъатдагъы экономика болум, бизни къралгъа салыннган санкцияла къуру агропромышленность комплексни тюл, промышленность производствону, туризмни, бирси санагъатланы да алгъа силкиндиргендиле.

Къарачай-Черкесияда кёб болмай ишленнген уллу логистика урлукъ аралыкъ бизге бюгюн импорт урлукъсуз битим ёсдюрюрге мадар бериб башлагъанды.

Республикада дагъыда джюнню джарашдыргъан фабрика барды. Джюнню алгъандан башлаб ахыр продукциягъа дери, толу цикл бла ишлейди кеси да. Бусагъатда къойчулукъ бла кюрешген регионла хазна къалмай бары джюнню бери келтиредиле. Къолубузда быллай предприятиебиз бола тургъанлай энди биз Джангы Зеландиядан неда Австралиядан продукция келтириуню тохтатыргъа боллукъбуз.

Ич туризмни («внутренний туризм» дегенни) айнытыуну да импортозамещениеге санаргъа боллукъду. Къарачай-Черкесияны тау лыжа курортларына бюгюн бютеу къралдан келедиле. Бальнеология туризм алкъын кюч алалмагъанды, алай болгъанлыкъгъа бери ол джаны бла да адамла келир ючюн къалмайдыла.

Республиканы джеринде эртдеден ишлеб тургъан предприятиелени продукцияларына излем уллуду. Сёз ючюн, «Кавказцемент». Бир кёзюуледе бизни рынокда Тюркню, Иранны цементлери иги «джюрюй» эдиле. Бусагъатда цемент завод джылгъа чыгъарыучу продукциясын 1 миллион тоннагъа ёсдюргенди. Кеси регионубузну излемин бу халда баджарыу – ол да импортозамещениеди.

Айхай да, ол сиз соргъан соруу алгъы бурун агропромышленность комплекс тийишгенин тюз айтасыз. «Сады интенсивного типа» деб аллай проектни башларгъа деб турабыз. «Южный» агрокомбинат келир джылны аллындан кесини теплицаларына эмда бирси производствосуна модернизация этиб башларгъа излейди. Алай этилинсе, анда продукция чыгъарыу эм азында 30-40 процентге ёсерикди. Ол да импортну орнун толтурууну бир тюрлю лагъымыды. Ол себебден бу санагъатда биз лидерле тюл эсек да, артха къалыучулагъа да саналмайбыз... Алексей Мурашкин, НИА-Кавказ агенство: - Сиз «Республикагъа башчылыкъ этген джылларыгъызны ичинде къаллай ашхылыкъла болдурдугъуз» деген соруугъа джууаб эте, Къарачай-Черкесия «высокодотационный регион» дегенлени тизиминден чыгъарылгъанын сагъынмай къойдугъуз. Алай болса да ол джетишимни себеби неди?

Темрезланы Рашид:

- Затны эсеблей джояргъа, кесибиз тюшюрюучю хайырны да ёсдюрюрге тюзелгенбиз, ол джаны бла бардыргъан ишибиз себеб болгъанды анга. Аны атына «бюджетная дисциплина» дейдиле. «Уллу дотациялы къауумгъа» дотациялары 40 процентден ёрге болгъанла тергеледиле. Бизни федерал бюджетден дотациябыз 32 процент чакълы бирди. «Высокодотационный» дегенлени къауумундан чыкъгъаныбыз бла республикада дотация, субсидия сартын джукъ тюрлениу джокъду. Алай болса да биз джоюмларыбызгъа оптимизация этиу, бюджет мизамны сакълау, кеси хайырыбызны ёсдюрюу джаны бла алгъындача ишлей беребиз.

Батчаланы Мадина, «Архыз 24» телекомпанияны баш редактору:

- Рашид Бориспиевич, КъЧР-ни «высокодотационный» деген категориядан чыгъарылгъаны арт джыллада республикабыз тюрлютюрлю кърал программалагъа къошулгъанына себеб болгъан болур. Барыбыз да билгенден, кърал программала болгъан джерде федерал бюджетден бёлюннген ачха да болады. Аллай программалагъа ачха бёлюрню аллы бла Москвада республикабызны социал-экономика болумун тинтиб къарайдыла. Сиз оюм этген бла, федерал аралыкъ республикагъа ышаныб, аны тюрлю-тюрлю кърал программалагъа къошханыны себеби неди?

Темрезланы Рашид:

- Биз федератив къралбыз, Къарачай-Черкесия да Россия Федерацияны башха субъектлерича бир субъектди. Бары да бирча болумда джашайдыла. Алай а хар программаны кесини алыубериу методикасы энчиди. Биз ол затны тыйыншлысыча эталабыз, деб акъылым алайды. Федерал нюзюрлю программала 2000-чи джыллада башланнган эдиле. Андан бери ачханы аслам джиберте турургъа боллукъ эди. Биз ол джаны бла болумну игилендириуню неден башладыкъ? Олтуруб сюздюк

да, федерал нюзюрлю программалагъа, инвестициялагъа да заявка берген сагъатда къалайын терс этдик, нени джетишдирмедик деб къарадыкъ. Кесибизни терс этгенибизни эслеб, тинтиб, уялмай, башха регионланы сынамларындан юрендик. Этдик эсе, ишибиз алгъа силкинди. Андан файда болгъаны бла къалгъаны бюгюн федерал бюджетден келген финансированиеледе танылыб турады. Дагъыда бизде арт джыллада бюджетге тиймегенлей да кёб зат ишленнгенди. Ол бизге къралдан бёлюннген ачханы аяулу этерге болушханды. Бу ишибиз бла махтаныргъа боллукъбуз.

Гашоков Иналь:

- Рашид Бориспиевич, Сизге, бюгюн телевизоргъа къарагъанлагъа да бир затны эслерине салыргъа излейме. 2013-чю, 2014-чю, 2015-чи джыллада Сизни энчи болушлугъугъуз бла, властны республикан органларыны джакълагъанлары бла Черкесск шахарны кёб орамына, арбазына асфальт тёшелген эди. Быйыл алай этилмейди, болса да арбазланы джарашдыргъаныбыз хайырлы иш болуб чыкъды. Мындан алда «Бирикген Россияны» конференциясында бютеу къралда бу тукъум ишлеге 20 миллиард сом берилгени айтылгъан эди. Мени сорурум: Къарачай-Черкесия ол тизимге тюшемиди? Тюше эсе, кертиси бла да болушлукъ этиллигине ышанырчамыды?

Темрезланы Рашид:

- Республикада, аны ичинде Черкесск шахарда да, джол фондну юсю бла этилген ишле 2013-чю джыл тюл, 2012-чи джыл башланнган эдиле. Черкесск – ол бизни ара шахарыбыз болгъанын ангылайбыз барыбыз да, ийнаныгъыз, бу сагъынылгъан джылладача аллай бир ачха анга бир заманда да бёлюнмегенди. Сёз ючюн, арт джылланы ичинде республиканы 12 муниципал районуна джол фонддан 2 миллиард бла 300 миллион сом берилген эди да, аны 1 миллиарды къуру Черкесскени кесине кетгенди. Унутмагъан эсем, джоллагъа, орамлагъа 860 миллион, арбазлагъа 135 миллион сом джоюлгъанды. Бир къауум арбазлагъа, сёз ючюн, ала къуралгъан кюнден бери, адам къол тиймеген эди.

Мындан арысы 2-чи бетдеди.

2016 дж. декабрны 3
КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашидни пресс-конференциясы
КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕСИЯ ЁСЮМНЮ ДЖОЛУ БЛА БАРАДЫ

Аллы 1-чи бетдеди.

Къарачай-Черкесияда 3 минг километр чакълы регионал джолла бардыла. Ала бек магъаналы транспорт артериялагъа саналадыла, ала бла бек кёб машина джюрюйдю. Бютюн да бек Черкесскеде. Джамагъатны кёбюсю кюн сайын бери келиученди. Сёз ючюн, Черкесск-Хабез неда ЗеленчукКурджиново, КарачаевскХурзук-Учкулан неда Кисловодск-Карачаевск. Бу регионал джолланы мен эм бек магъаналылагъа санайма.

Федерал трассаларыбызны халлары игиди. Алай болгъанлыкъгъа биз регионал, муниципал магъаналы джолларыбызны унутмазгъа керекбиз. Ол себебден былтыр ол джоллагъа уллу эс бёлюрге деген оноуну этген эдим. Айтыргъа, «ЧеркесскХабез» эмда «ЗеленчукПреградная» трассалагъа тамамлы реконструкция этиуню башлагъаныбыз.

20 миллиард деб сагъындыгъыз. Аны юсюнден бегим барды деб билмейме, ол себебден джукъ айталмайма. Ол иш башланса уа, айхай да, анга да тири къошулургъа керекбиз.

Черкесскеде кёб фатарлы юйлени джарашдырыргъа амалсыз керекбиз. Мындан алда мэр бла шахарны арбазларын, тротуарларын джарашдырыуну, чыракъла салыуну юсюнден да сёлешгенбиз.

Бюгюнлюкде республиканы Правительствосу, Черкесскени администрациясы да ол джаны бла бек уллу иш баджаргъандыла. Алай болса да автотранспортну саны къаллай бир ёсгенин кёребиз барыбыз да. 2014-чю джыл болгъан кризисге да къарамай, андан бери транспортну саны бизде джыл сайын 20 процентге ёсюб барады.

2016-чы джыл арбазлагъа ачха бёлюнмегенди, джоллагъа уа 30 миллион сом чакълы джоюм этилгенди. 2017-чи джылгъа джол бюджетни боллукъ халына энди къараллыкъды. Олсагъатда да ара шахарыбызгъа джан аурутурукъбуз.

Энди затны багъасыны юсюнден, тау лыжа курортлада туристлени излемлерин баджарыу бла байламлы багъаланы юслеринден да талай сёз...

Биз федератив кърал болгъаныбызны былайда да эсге тюшюрейик. Сёз ючюн, Краснодар крайдан паспорту бла биреулен Къара тенгизни джагъасына барыб, сора анда анга къонакъ юй ючюн неда, сёз ючюн, сууда къайыкъ бла джюзгени ючюн, къалгъанладан эсе азыракъ хакъ алгъан болсала, мен ол затны кёзюме кёргюзалмайма. Ставрополь крайны адамларына Кавминводлада «скидка» этилирин да аны кибик ангылаялмайма. Конституция къралны къайсы бир адамына да бирча эркинликле бергенин келигиз, унутмайыкъ.

Багъала бла байламлы ишлени мен кесим «Курорты Северного Кавказа» компания бла биргелей бардыргъан этгенме. Приэльбрусьеде, Доммайда, Архызда лыжа джолланы подъёмниклеринде джюрюген багъаланы мониторинги этилгенди. Тюнене Архызда кенгеш къуруб, багъаланы кёлтюрмезге деб келишгенбиз.

Алай бла биз, къонакъ юйлени иелери бла тюбешген да, сёлешген да этиб, быйыл да багъаланы былтыргъы дараджаларында къояргъа келишгенбиз.

Анна Максименко, «Аргументы и Факты. Северный Кавказ» газет:

- Курортланы юслеринден теманы андан ары бардырыргъа излейме. Быйыл декабрда тау лыжа спорт биринчи атламларын этиб тебрерикди. «Архыз» бла Доммай туристле алыб башларгъа толу хазырмыдыла? Былтыр Доммайда 300 минг турист, «Архызда» 130 минг турист болгъанды. Быйыл а сизни тау лыжа курортларыгъызгъа къаллай бир адам келлигин сакълайсыз? Ол джаны бла «Архыз» бла Доммай бир-бирлерине конкурентлик этмеймидиле? Сиз кесигиз а аланы къайсысында солургъа сюесиз? Эм бек нени джаратасыз: лыжаланымы, сноуборднуму огъесе чананымы?

Темрезланы Рашид:

- Мен профессионал тюлме. Аны себебли къуру лыжалада учама. Къайда солургъа бек сюеме? «Архызда» да, Доммайда да. Ала экиси да бирча аламат курортладыла. Ала, айхай да, бир-бирлерине конкурентледиле! Конкуренцияны юсю бла ала ёсе да барадыла. 2016-чы джыл Доммайда трассаланы, лыжала бла учуучу джерлени кенгертиу джаны бла кёб зат этилгенди. Келир джыл да аны суу бла иги баджарыр, Мусса-Ачитарада лыжа джоллагъа къар элтиб къуюуну джарашдырыр ючюн, талай магъаналы ишни тындырыргъа белгилегенбиз. Аланы тышында джангы чынды джол, уллу къонакъ юй ишлер муратларыбыз да бардыла.

Мен акъыл этгенден, керти конкуренция къачан да болгъанлай турургъа керекди, Европаны, дунияны сынамлары кёргюзгенден, багъаланы да айтыб, ишни не джаны бла да таб, хайырлы къураргъа аны бек уллу магъанасы барды. Мен ол затха юлгю да келтирген эдим. Сёз ючюн, Доммайда да, «Архызда» да ски-пассны багъасы бирчады. Аны ол халгъа рынок келтиргенди. «Архыз» болмаса, Доммайда ски-пассны неда къонакъ юйню, ашарыкъны багъасы бусагъатдагъысындан 50 процентге уллу болургъа да болур эди. «Архыз» болмаса, Доммай Красная поляна бла, Приэльбрусье бла неда Шерегеш бла конкуренция бардырыргъа боллукъ эди. Бюгюннгю рынок экономиканы кёзю бла къарасакъ, бу затда сейирсинир зат джокъду. Нек? Рынок экономика конкуренция болумда къайсы курортха кёб адам барыб солуса, ол хорлайды. Болургъа кереклиси да алайды. Джангы тау лыжа чакъгъа курортларыбыз былтырдан иги хазырланмагъан эселе, аман хазырланмагъандыла. Ёзге биз ала анга андан да иги хазырланыб тюбеселе сюе эдик. Сёз ючюн, «Архызда» 375 орун тюл, 750 орун хазырлаб. Келир джыл аны ол саннга джетдирирге деб да турабыз. Неда Доммайда 300 машинагъа тюл, минг машинагъа сюелир орун хазырлаб. Мен да сюеме кёб зат этилсе, аны юсюнден айтханлай да турама. Аякъларыма резин чурукъланы кийиб, 2011-чи джыл «Архызда» ишленник чынды джолну багъаналарыны биринчи хырларын бурургъа мен да къошулгъанма. Энди уа джылдан джылгъа ол джоллагъа къошула баргъанын кёзюбюз бла кёрюб турабыз. Ол джаны бла ёсюмюбюз аман да тюлдю. Биз ёргеден тутуб сёлешебиз, ол сёзюбюзню джашау орунлу этер ючюн да кюрешебиз. Бу ишибизде кёб затны этерге къолубуздан да келеди.

Анна Ивиршина, «Комсомольская правда» газет:

- Республиканы келир джылгъа бюджетини баланслыгъы къаллай бирге баджарылгъанды? Социал борчларын толтурургъа республиканы кючю джетерикмиди? Келир джылгъа белгиленнген проектлени къайсыларын толтурур, къайсыларын артха къояр муратыгъыз барды? Бу соруулагъа дагъыда бир къошарым: закон отходланы утилизацияларын регионланы боюнларына салгъанын айтсакъ, сизде къалгъан-булгъанны къоратыуну иши къаллайла баджарыллыкъды? Республика ол ишни тындырыргъа хазырмыды?

Темрезланы Рашид:

- Джууабымы сизни ахыргъы сорууугъуздан башлайым. Хо, хазырды. Аны бла да къалмай, биз келир 2017чи джыл Къобан районда сортировка этиучю полигон ишлерге да белгилегенбиз. Ол кеси да бизни субъектге къарарыкъды. Аны ишин да регион оператор бардырлыкъды. Россия Федерацияны бегиминде айтылгъан джорукъладан къараб, багъаланы да ол белгилерикди. Бу иш бизге бек магъаналы, бек проблемалы ишди. Алай а биз бара тургъан джылда бу иш бла бек къызыныб кюрешгенбиз, ЖКХ-гъа реформа этиуге болушууну фонду ол ишни къалай бардырлыгъыбызны юсюнден ангыламакълыкъ да табханбыз. Ол проектни джашауда бирге да толтурлукъбуз. Ол биринчиси. Бюджет бла социал борчланы юслеринден айтсакъ а, бизни бюджетибиз не джаны бла да социал магъаналы бюджетди, алай демеклик аны 80 проценти социал борчланы толтуруу бла байламлыды. Бизни социал борчларыбыз ажымсыз толургъа керекдиле - ма былайды бизни баш борчубуз.

Арт джыллада биз кёб зат да этгенбиз – мен былайда неден да алгъа социал, инженер объектлени ишлеуню юсюнден айтама. Мен айтханнга ийнаныгъыз – ол джаны бла биз бек кёб иш этгенбиз. Кёб тюрлю санагъатда биз, айтханымча, кёб проблеманы толтургъанбыз. Энди биз этерик, айтханымча, экономиканы хайырлы секторуну болумун тюзетирге, тюзетген бла да къалмай, андан ары ёсдюрюрге, алай бла джангы ишчи орунла, джангы предприятиеле ачаргъа, экономикабызны хайыр берген секторун ёсдюрюрге керекбиз. Айхай да, биз бу джаны бла тыйыншлы иш бардырлыкъбыз. Бусагъатда уа бюджетге Халкъ Джыйылыуда (Парламентде) къарай турадыла. Ол алай уллу болмагъан дефицит бла джарашдырылгъанды, биз аны алайлыгъын кёребиз. Джылны ичинде аны «ёсдюре» барыр муратлыбыз.

Сизни баш сорууугъузну юсюнден айтырым – социал борчланы бары да толлукъдула!

Увжук Тхагапсов, «Черкес хэку»:

- Мен сорлугъуму экономика эмда социал борчланы юслеринден бираз бир джанына джанларакъ этиб сорургъа излейме. Мени сорлугъум былайды: алгъын, алай демеклик совет заманда, тюрлю-тюрлю тилледе джазылгъан литература чыгъармаланы башха тиллеге кёчюрюуню школу ишлей эди. Ол заманда бизни республиканы халкъларыны поэтлери бла джазыучуларыны чыгъармалары да кёчюрюле эдиле республикада джашагъан халкъланы тиллерине. Биз аны идеологиягъа къуллукъ этгенин да ангылай эдик. Аны ол джаны бла да белгили магъанасы бар эди. Ол биринчиси, экинчи джанындан – ол республикада литератураны ёсдюрюрге себеблик эте эди. Бусагъатда литература чыгъармаланы кёчюрюу бла кюрешгенлеге, грантланы да айтыб, къаллай болса да болушлукъ этер мадар бармыды? Сау болугъуз.

Темрезланы Рашид:

- Мен акъыл этгенден, ол ишни бардырыргъа керекди. Сиз бек иги билесиз, былтыргъы 2015-чи джыл Орус тил бла миллет тиллени джыллары этилиб баямланнган эди. Ол джаны бла бек кёб зат да этилген эди. Ол иги ишни биз быйыл да тохтатмагъанбыз. Биз, мен акъыл этгенден, бу ишге энтда эс бёлюрге, аны къалай бардырлыгъыбызны сагъышын этерге керекбиз. Ана тил бла культураны сакълау – сизни бла бизни баш борчларыбызны бириди. Келир тёлюлеге да биз ол ишлени эте тюбей барыргъа керекбиз. Сизни бла биз, тюз, хайырлы болса, озгъан заманны сынамы бла да хайырланнган да этебиз. Ол себебден мен сагъыш этейим да, бу теманы юсюнден дагъыда оноулашырбыз.

Анатолий Фишкин, «МК Кавказ»:

- Рашид Бориспиевич, курортланы юслеринден сёлешдик. Кавказ Мидводладан Сочиге дери джолла ишлеуню проектлери джарашдырыладыла, деген хапар джюрюйдю. Ол джол ишленсе эмда аны бир кесеги Къарачай-Черкесияны ичи бла ётсе, андан республикагъа къаллай перспектива боллукъгъа санайсыз?

Темрезланы Рашид:

- Аны юсюнден мени да барды хапарым, аны не магъанасы боллугъун да ангылайма. Биринчиси, мен бу проект «ёлгенди» дерик тюл эдим. Светлананы хорламланы юслеринден соруууна къайтабыз десек, биз бу проектни джашау орунлу этсек, ол бизни барыбызны да хорламыбыз боллукъду. Ол проектни хайыры къуру Къарачай-Черкесиягъа джетиб къаллыкъ тюлдю, аны бла бирге бютеу Шимал Кавказ федерал округга, аны кибик Приволжский, Уральский округлагъа да джетерикди. Ол Ставрополь, Краснодар крайланы, башха территорияланы юслери бла ётерикди. Краснодар крайны курортлары бла байламлылыкъны иги этерикди. Ол себебден бу иш уллу магъанасы болгъан ишди. «Джашауну джолу» деген айтыу, кесигиз билесиз, къуру къазауат баргъан заманда джюрюмейди. Уллу автомагистралланы экономика магъаналары бек уллуду. Аны себеби аллай джолла кеслери бла джанашхан территориялагъа инфраструктурала къураргъа, гитче эмда орта бизнесни ёсдюрюрге иги себеблик этеди. Айхай да, аны юсю бла биз кесибизни джол проблемабызны баджарыргъа да мадар табарыкъбыз.

Биз бу ишни оноуу къызыу этиле тургъан заманда джашайбыз. Аны проектин ичлеринде Ставрополь крайны губернатору болуб, мени коллегаларымы бары да джакълайдыла.

Транспорт министерство, Росавтодор бла келишим этгенбиз. Декабрны 1-де Россияны Транспорт министерствосу Москвада бардыргъан транспорт ыйыкъда доклад этерикме. Бу джолну 6 тюрлю проекти барды. Бюгюнлюкде эндиги джыл башланныкъ проект-тинтиу ишлени юслеринден соруу салабыз. Экологла бла иш бардырабыз. Джолну кереклисин властны федерал органлары да ангылайдыла.

Николай Грищенко, «Российсская газета»:

- Къарачай-Черкесия туристлеге къытай сувенирле сатылмагъаны бла белгилиди. Курортлада сатылгъан затла республикада чыгъарылгъан продукцияды. Шайлыкъла джыйыб, чындайла, бёркчюкле этиб сатхан гитче предпринимателлеге болушлукъ этилликмиди?

Темрезланы Рашид:

- Адамлагъа тыйгъыч салыргъа керек тюлдю, сёзден шайлыкъланы джыйыб сатаргъа. «Архыз» бла Доммайгъа къайтханда, кърал, Россия Федерацияны субъекти, Россия Федерацияны Правительствосу, инвесторла ары кёб къыйын салгъандыла, кёб зат этгендиле. Бюгюн туристлени саны ёсе баргъаны, 60-дан 130 мингнге дери, 130-дан 160 мингнге дери, орта, гитче бизнесге да айныргъа мадар береди. «Архызгъа» бара джолда тау лыжала бла кийимлени кире хакъгъа алгъан оноуланны санагъанма. Былтыр ала джокъ эдиле. Туристлени санлары ёсгенли шайла бла, сувенирле бла кюрешгенлени да товарлары кёбее барадыла. Адамла ларёкчукъла, тюкенчикле, хант юйчюкле ишлеб башлагъандыла. Зеленчук районда Исса файгъамбарны тюрсюнюню къатында, Доммайда да туристлеге таблыкъгъа базарланы джарашдыргъандыла. Мен кёб болмай кесим, барыб, базарны кёргенме, бизде чыгъарылмагъан гин-гёлендирле, бизде ёсген шайлыкъла да сатыладыла, пастила этиб тебрегендиле. Сатадыла, аладыла, туристле соруулаб, излеб келедиле. Ол бек ашхы ишди!

Чекунланы Лаура, «Интерфакс-Юг» информацион агентство:

- Рашид Бориспиевич, кёб болмай Къарачай-Черкесиягъа биринчи официал визити бла РФ-ны Президентини Шимал Кавказ федерал округда толу эркинликли келечиси Олег Белавенцев келген эди. Джангы келечини къалай кёрдюгюз? Регионну, округну айныууна къаллай кёзден къарайды? Эркинлик берсегиз, экинчи сорууум да республикагъа газ тартыуну юсюнденди. Къралда экономика болум газ тартдырыугъа тыйгъыч боламыды? Республикада газ тартылыб къачан бошарыкъды? Сёзден, Доммай курортха?

Темрезланы Рашид:

- РФ-ны Президентини Шимал Кавказ федерал округда толу эркинликли келечиси Олег Евгеньевич Белавенцевни Къарачай-Черкесиягъа биринчи официал визитини юсюнден айтханда, ол бек магъаналы ётгенди. Эм алгъа мен кесиме чертген, джангы келечини энчи кесини, аны заместители бла командасы Шимал Кавказ федерал округну санында болгъан субъектлеге, энчи Къарачай-Черкесиягъа да не джаны бла да болушлукъ этер джанындандыла. Мен Къарачай-Черкесияны социал-экономика болумуну юсюнден айтхан заманда Олег Евгеньевич бизни джетишимлерибизге, джарсыуларыбызгъа эс бёлюб тынгылагъан бла да къалмай, талай джумуш этилиб да башлагъанды аны буйругъу бла. Былайда мен аны джанындан толу болушлукъну кёрдюм. Аны ючюн мен анга бек разыма.

Газ тартыуну юсюнден айтырыгъым буду. Сиз билесиз, 2010-чу – 2011-чи джыллада аны дараджасы 62 процент эди, россиячы орта кёргюзюм да алайыракъды – 62-64 процент. Бюгюнлюкде Къарачай-Черкесияда газ тартыу 85 процентге джетгенди. Кёзюгюзге кёргюзюгюз, къаллай уллу иш этилгенди! Уруп районда газ быргъыла джокъ эдиле. Къарачай шахардан чыкъгъанлай газ бошалгъанын барыбыз да билебиз. Бюгюнлюкде биз Тебердиге джетгенбиз, газны Доммайгъа да тартдырлыкъбыз. «Газпром» ПАО-ну правлениесини председатели Алексей Борисович Миллер бла келишиб, энтда бир ёзенибизни газландырыргъа сёз бегитгенбиз. Ол «Карачаевск-Учкуланды». «Межрегионгазны», РФ-ны Эл мюлк министерствосуну болушлукълары бла, субъектни ачхасына биз эллени кёбюсюнде газ салдырыб бошагъанбыз.

30-40 джылгъа этилмегенни биз 2-3 джылгъа этмезлигибиз хакъды. Алай а ахыр беш джылгъа республикада газ тартыуну 20 процентге кёбейтгенбиз. Ол себебден, мен оюм этген бла, 100 процент кёргюзюмге джетсек, ол бизни уллу хорламыбыз боллукъду. Рельефни къыйынлыгъы, тау сууладан ётерге кереклиси... «Джокъгъа джокъ» деб сагъыш этебиз. Этилиб башланса, не къадар дженгил боллугъун излейбиз. Ол бары да этиллик технология ишледиле, мени кёлюме келген бла, газ тартыуда биз алчыланы араларындабыз.

Элла Давыдова, «Кавказ пост»:

- Ставрополь край бла къаллай иш джюрютюр муратыгъыз барды, турист, башха санагъатлада да? Экинчи сорууум, Джангы джылгъа къалай тюбериксиз?

Темрезланы Рашид:

- Экинчи соруудан башлайым. Адетдеча, Джангы джылгъа юйде юйдегим бла тюберикме. Кёбюсюне атаана юйюбюзде джыйылыучанбыз. Юч къарнаш да юйдегилерибиз бла ата-ана юйюбюзде тюбешебиз, юйдегини байрамыды ол... Январны солуу кюнлери уа меннге солуу-иш кюнле да боллукъдула. Доммайгъа, «Архызгъа» да барлыкъма. Иш орнумда да боллукъма.

Ставрополь край бла иш джюрютюуню юсюнден айтханда уа, Къарачай-Черкесия бла Ставрополь крайны джууукълукълары къан тамырла кибикдиле...

РФ-ны Президентини указы бла 1994-чю – 1995-чи джыллада «Кавказ Минерал Суула» деген энчи экологиясакъланнган джер къуралгъанды. Ары Россия Федерацияны юч субъекти - Кавказ Минерал Суула, КъарачайЧеркес Республика, Къабарты-Малкъар Республика киргендиле. Къарачай-Черкесиядан тау сууну бир джанына бургъан Къобан бла Гитче Къарачай районла киргендиле. Минерал сууну бюгюнлюкде кёбюсюне КъарачайЧеркесиядан ташыйдыла. Барыбызны да эсибиздеди, бюгюн да ол адет джангыргъанды – Кавказ Минерал Сууланы санаторийлеринде саулукъларын бакъгъанла солуу кюнледе КъарачайЧеркесия бла КъабартыМалкъаргъа келедиле. Бу джаны бла бирден бардырыр ишлерибиз кёбдюле. Регионла арасы байламлыкъланы юсюнден айтсакъ, медицина кластер бла байламлы ишле сюзюледиле. Ол себебден Кавказ Минерал Суула бла КъарачайЧеркесия туризм джаны бла бек байламлыдыла. Алай а бюгюнлюкде хайырланнганыбыздан эсе мадарларыбыз кёбдюле. Коллегам Ставрополь крайны губернатору бла мен, крайны Правительствосуну, КъЧР-ни Правительствосуну членлери бла да бу затны юсюнде бир-бирибизни иги ангылайбыз. Шимал Кавказны ишлерини хакъындан РФ-ны министерствосу, РФ-ны Президентини Шимал Кавказ федерал округда толу эркинликли келечилиги да уллу болушлукъ этедиле. Ол себебден Ставрополь край бла байламлыгъыбыз бегий, кючее барлыгъына ишексизме.

Биджиланы Людмила, «Ючкекен» телевидение:

- Гитче Къарачай районда социал магъанасы болгъан объектле ишленнгендиле: школла, сабий садла, кёб функциялы аралыкъла. Ала ючюн Сизге разылыгъыбызны билдиребиз. Дагъыда, бюгюнлюкде районда адамланы джарсытхан ишле бардыла. Сёз ючюн, Первомайское бла Терезе эллени тийрелери суу бла баджарылмайдыла. Суу быргъыланы суу джыйылгъан джерден тартыргъа керек болуб турады. Ол проектни перспективасыны юсюнден билирге излей эдик.

Темрезланы Рашид: - Республикабызны эллеринде суу бла проблемалы участокланы карталары барды. Аланы ичинде Терезени, Первомайское элни да. Барысы да суу бла баджарыллыкъды, аны бла кюрешебиз. Этилген ишлени юсюнден айтайыкъ. Элледе суу бла баджарылгъан ишлеге къайтсакъ, сёзден, бу арт кёзюуде 300 километр газ магистралла тартылгъандыла, суу да анга кёреди. Къарачай-Черкесияны бютеу эллеринде суу бла байламлы джарсыуланы баджарыргъа деб мен аллай кескин борч салгъанма. Кеси саркъгъан болсун, уллу быргъыланы тартыу болсун, ол джарсыуланы бири да сансыз къаллыкъ тюлдюле. Сиз бусагъатда айтхан элледе да.

Тегиланы Умар, «Къарачай-Черкес» ГТРК радио:

- Рашид Бориспиевич, мени эки сорууум барды. Бири, мындан алда республикада къаты джелден тюшген заран бла байламлыды. Джелни зараны джетген энчи юйлени иелери компенсация алаллыкъмыдыла? Сизни кёлюгюзге келген бла, юйлени башларын джел къобарыб, бир джерге атарча хылеу эселе, аланы ишлеген подрядчикле бла ушакъ этерге боллукъ тюлмюдю?

Экинчи сорууум. Машиналагъа страховка этиу машина джюрютген адамлагъа керти проблема болуб турады. Алай дегеним, аны къайгъысы талай заманны алады, дагъыда юйюнгю, башха энчи затынга страховка этер ючюн да анда ишлеген устала бла сёлешиб, кюнле бла джюрюб, къысхача айтсакъ, иш дженгил баджарылыб къалмайды. Сёз ючюн, кесим джолукъгъан ишни айтайым. Джангы машина да болмагъанлай, мени машинама страховка этер ючюн, 15 минг сом ачха джоюм этилди. Мен а ашыкъмай, ала айтханча, 3-4 айны сакъласам, ол джумуш 4 минг сомну ичинде этилирча мадары бар эди. Аны барысын да айтханым, адамланы ашыкъгъанлары бла хайырлана, автострахованияда ишлеген бир къауумла аны юсю бла ачха тюшюредиле.

Темрезланы Рашид:

- ОСАГО полис бла байламлы проблемала белгилидиле. Бу кюнледе санагъатланы башчыларын ол ишни сюзер ючюн, джыйыб, ала бла кенгеш бардырыргъа деб турама, аланы ичинде надзор бла да. Не ючюн десегиз, сизни коллегаларыгъыз айтханнга кёре, камера бла, журналистле бла барса, къагъыт джумушунгу терк баджарадыла, алай болмаса уа – бир къарасанг, бланклары джокъду неда башха сылтаула табадыла. Аны себебли бютеу санагъатладан адамланы да къураб, бу проблеманы бир джанына этерикбиз, джорукъ саллыкъбыз. Бу ишде 15 минг бла 4 минг сом ачханы башхалыгъы уллуду, ол себебден прокуратура, УФАС да, закон чыгъарыучу органла да дагъыда башха санагъатла да бу проблеманы тинтерге керекдиле.

Ол бирси сорууунга айтырым. Табигъат бла даулашырыбыз джокъду, ол кюн огъуна юйлени башларын джабхан организациялагъа джел салгъан заран бла байламлы джумушла бергенме. Таб, бир юйню уа чардагъын ишлеген сагъатда бютеу джорукъну да бирден бузгъандыла. Видеороликлени биринде ол ачыкъ танылыбды.

Зарауатлыкъ джетген юйлени иелерине компенсацияны юсюнден да айтайым. Бюгюнлюкде муниципалитетле бла Россияны МЧС-ни бизни регионда бёлюмю бла эмда МЧС-ни Пятигорск шахарда регион аралыгъы бла да иш бардырылады. Андан сора да керекли документле джарашдырылыб, башына, Россияны МЧС-не джиберилгендиле.

Гагиева Диана, «РИА Карачаево-Черкесия»:

- Рашид Бориспиевич, мындан алда сиз республикабызда ишсизлени кёргюзюмю иги танг тюшгенди деб айтхан эдигиз, алай демеклик арт 10 айны ичинде эсебге алыннганланы ючден бирине табылгъанды иш. Джамагъатны иш бла баджаргъан аралыкъ билдиргеннге кёре уа, иш къоллу болгъан адамла республиканы ара шахарына джууукъда орналгъан предприятиеледе ишчиледиле. Элледе уа ол джаны бла къалайды? Миллетге иш орунла ачылырлай не къурулуш, не предприятие болуб джукъ ишлерге мурат этемисиз?

Темрезланы Рашид:

- Иги да дейсе, бардыла муратларыбыз. Барыбыз да билген «Архызда» джангы кёз ачыу аралыкъ ишленникди. Анда ресторанла, боулингле, фас-фуд дагъыда былача башха затла ачыллыкъдыла. Анда 200 адам иш орунлу боллукъду. Зеленчук, Къарданик, Сторожевой станселеде джашагъанлагъа бек хайырлыды.

Аны себебли, къонакъ юйле ачсакъ, олсагъатда иш орунла да эки къатха кёб боллукъ эдиле, 300-ден аслам иш орун. Эллерибизде джашагъанлагъа иш бла баджарыучу аралыкъны юсю бла да къралдан болушлукъ этилгенлей турады. Бизде фермер мюлклени саны кюнден кюннге ёсюб барады. Ала да джамагъатха иш орунладыла. Мен талай кере айтханма, энтда айтайым. Элледе сабий садла, школла дагъыда ала кибик миллет хайырланырча мекямла ишлегенбиз, алада къуру джергили адамла ишлейдиле. Сёз ючюн, сабий сад 300 оруннга эсе, анда 75 иш орун болады, школлада уа андан азыракъды бу кёргюзюм. Мындан ары да быллай ишлени тохтатырыкъ тюлбюз, аллай мекямла ишлене барлыкъдыла.

Эбзеланы Халимат, «Итар-ТАСС информацион агентство»:

- Бюгюнлюкде КъЧР-ни властлары бизнес бла бирге иш джюрютемидиле? Социал джаны бла салыннган борчланы толтурууда ала къошулуб къаллай иш баджарылгъанды?

Темрезланы Рашид:

- Айхай да, алайсыз боллукъ да тюлдю, башха мадар джокъду. Аны бла да къалмай, чертерге излегеним, арт джыллада бизнес деген затны культурасы эмда социал джууаблылыгъы да барды, анга бек разыма. Республикан бюджетден джоюм этилмегенлей кёб иги иш баджарылгъанды: сабий садла, спорткомплексле ишленнгендиле. Сёзден «Джашил айрымканда» бюгюннгю излемлеге кёре «Евроцемент груп» деб саулукъ бегитген уллу комплекс ишлене турады. Сау болсунла, анга къыйын салыб кюреше тургъанла. Аллай юлгюле кёбдюле. Культураны келечилерине, спортчулагъа бизнесменле тюрлю-тюрлю халда болушлукъларыны юслеринден айтмай огъуна къояйым. «Бизнесни джолу машина джолчады» деб айтыу барды, аны бла ары да бери да джюрюрге болады. Аны айтханым, кърал власть бла энчи бизнес бир-бирине джанаша, керек джерде власть бизнесге болуша барыргъа керекди. Бизнес бла кюрешген адам налогла тёлегени себебли, ол кесини ишине социал джаны бла джууаблыды. Бизнесни аягъына кишен салыргъа неда башха тыйгъычла этерге джарамайды. Бирге иш джюрютюу тохтарыкъ тюлдю, бизнес джанындан болушлукъ болгъанлай турлукъду деб бек ышанама, мен да властланы джанындан алагъа болушханлай турлукъма. Бюгюнлюкде, экономикабызны къыйын заманларына да къарамай, сырт буруб къоймай, бизни бла джанаша ишлейдиле бизнесменле. Аны ючюн алагъа бек разыма.

Капаева Ася, «Кавказский узел»:

- КъЧР-ни Башчысыны структурасында Адамны эркинликлерини хакъындан советин къураргъа деб баямлагъан эдигиз мындан алда. Критика эшитилсе да «Къарачай-Черкесияда граждан обществону институту къарыусуз айныйды» деб. Советни къурауда тыйгъычла боллукъмудула?

Экинчи сорууум. Бизде, Черкесскеде, сабий школ футбол джыйым команда барды. Энди ол сабийле кюн джылы болса стадионда юренедиле, сууукъ кюнледе уа къайда юренирге билмей, инджиледиле. Алагъа тыйыншлысыча зал болмагъаны бек джунчутады. Башха шахарлада уа быллай джарсыу джокъду. Бу затны кёз туурада тутуб турургъа керекди, аны кесигиз энчи контролгъа алырча бир мадар джокъмуду?

Мындан арысы 3-чю бетдеди.

2016 дж. декабрны 3
КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашидни пресс-конференциясы
КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕСИЯ ЁСЮМНЮ ДЖОЛУ БЛА БАРАДЫ

Аллы 2-чи бетдеди.

Темрезланы Рашид:

- Экинчи сорууунга джууаб бла башлайым. Бизде футболдан, джылларына кёре бёлюнюб, спорт школлада 8 джылымдан бери, футбол бла къыш да, джай да болсун «Нарт» стадионда кюрешиб тургъанма. Ол аллай бегим эди деб, энди мен бусагъатда айталмайма. Биз юрениуню аллы бла мычхы умур къуюб, алай чаба эдик. Бюгюнлюкде болум бир тюрлюдю, «Нарт» стадионда да алайды. Къолдан этилген поле табды, анга джангур, къар да заран эталмайды. 19-чу номерли гимназияда мындан алда, сабий спорт школ къурар оноу этилгенди. Ала тюрлю-тюрлю джылгъылы къауумладыла. Спортну министерствосун ол зат сагъышландырады. Алай болса да, джангы спорт комплексни, бергенлей ол проблеманы оноуу этилликди. Анда универсал спорт площадкала бардыла. Биз ангылайбыз сабийлеге сау джылны футбол бла кюреширге кереклисин. Джангы комплекс ишлеб башлагъанлай, ол проблема къурурукъду. Къарачай-Черкес Республиканы ол уллу спорт комплексин «Евроцемент груп» деген холдинг бла келишиб ишлетгенбиз. Аны ючюн мен алагъа бек разыма. Республикабызны 25-джыллыкъ юбилейине «Нартха» аламат тюрсюн алдырыр муратлыбыз. Джолуна толу реконструкция этилликди, футбол полеге, трибуналагъа, башха затлагъа къараллыкъды. Бизде суратлау гимнастика школ джокъ эди. Аллай къуру Зеленчукде бар эди. Бюгюнлюкде аллай юч школ ишлейди. Физкультураны айнытхан сагъатда биз къыз сабийлени да унутмазгъа керекбиз. 2011-чи джыл республикада физкультура бла джамагъатны 11,7 проценти кюреше эди. Ол сан мени эсимдеди. Бюгюнлюкде уа 37 процентге ёсгенди ол сан. Не ючюн десегиз, хар районда физкультурасаулукъ сакълау комплекс бла футбол ойнаучу поле этилгенди.

Адамны эркинлигин джакълагъан советни юсюнден айтсам, аны статусун кёлтюрлюкме. Эсигизде эсе, мен сизни ол советге член болургъа чакъыргъан эдим. Болсун, иги болушлукъ боллугъуна толу ийнанама.

Марина Дзамыхова, «Черкес хэку» газет:

- Адыге-Хабль районну Киево-Жураки школуну джеринде спорт площадка джокъду. Эл гитче болгъаны себебли окъуучуланы да аз болгъанлары хакъды. Алай болса да анда спорт площадка этерге боллукъмуду? Сау болугъуз.

Темрезланы Рашид:

- Иги да болады. Бизде хар окъуу учреждениеде спорт площадка болургъа керекди. Бизни сабийлерибизни шахарда, элде да мадарлары бирча болургъа тыйыншлыды. Мен аны юсюнден керекли буйрукъ берликме.

Добагова Кърымхан, «Ногъай давысы» газет:

- Бизни республикада спортну айнытыуда кёб иш этиледи. Мени сорургъа излегеним, шахарда кёб фатарлы уллу юйлени подваллары бошдула. Сабийле къыш заманда спорт бла кюреширча алада тренажёр залла этерге боллукъ тюлмюдю?

Темрезланы Рашид:

- Сабийлерибизни подваллагъа нек иебиз, керекмиди ол бизге? Спорт инфраструктураны къурулушун эте, биз кёб иш бардыргъанбыз. Мен сагъыш этгенден, сабийле спорт бла иги болумда кюреширге керекдиле. Каратэге юренирге тыйгъыч салгъан сагъатларында эртде заманда подваллада культуристле джашырылыб кюреше эдиле. Мени сартын мен разы боллукъ тюл эдим, мени сабийим спорт бла мылы тартхан, таза хауасы болмагъан подвалда кюрешсе.

Кёб болмай шахарны шимал джанында биз эркин тутушну къаласын ачханбыз. Аны эсге алыргъа керекди. Сабийлени подваллагъа иймей, ала спорт бла таб болум къуралгъан джерледе кюреширча этерге тыйыншлыды.

Эрнест Чуков, ТВ «Архыз 24»:

- Рашид Бориспиевич, сиз социал сетлени тири бардырасыз эмда ала бла хайырланасыз, кёб комментарийле да аласыз. Аланы арасында махтау кёбдю, алай а хыртха уруу да барды. Сиз ол джанына къалай къарайсыз? Ишлеб болгъанны джарашдыра, джангырта тургъанлайыгъызгъа, бир къауумланы кёллерине джетмеген зат болуб, хыртха урсала, кёлюгюз къаламыды? Халкъ бла сёлеширге, тюбеширге социал сетле мадар къурагъанларын сиз джаратамысыз?

Темрезланы Рашид:

- Социал сеть керти уллу магъанасы болгъан площадкады. Аны аудиториясы джылдан джылгъа кёбден кёб болуб барады. Ачыкъ айтсам, мени джазылгъанлада, болгъан социал сетлени бардырыргъа да заманым джетмейди. Хар затха эсими ийгенлей турама. Энтда да конструктивли хыртха урууну юсюнден айтайым, ол бар эсе, алай айта эселе, ол игиди, 2 кюнню джылыу джокъду неда суу келмей турады, дей эселе, иги да дейсе, биз олсагъатлай ол затха бурулабыз, терен эс бёлебиз. Бизге соруу соргъан хар адамгъа джууаб беребиз. Керти фактла болуб, аланы тюзлюклери ачыкълансала, ол меннге уллу болушлукъду. Джаратсанг, джаратмасанг да, республикада бола тургъан затха толу эс бёлюрге керекди. Сёз ючюн, биз бир учреждение ачдыкъ деб айтсакъ, андан узакъ болмай адамла сууукъдан юшюй турадыла неда больницада бир зат джетмейди, деселе, ол меннге уллу болушлукъду, джакълыкъды. Мен ол затны толу сеземе, анга эс бёлеме. Социал сетле керекмидиле, аладан магъана бармыды? Джамагъат бла байламлылыкъ тутаргъа бек керекли затды ол.

Татьяна Ивановна, «День Республики» газет:

- Ана бла баланы юсюнде орун алгъан проблемалагъа толу эс бёлюр ючюн, быйыл джыл Ана бла сабийни джылыды деб бегитилиннгенди. Сиз быйыл этилген затладан эм магъаналыгъа нени санайсыз? Келир джылгъа не муратла этесиз?

Темрезланы Рашид:

- Мен бусагъатха дери да айтхан эдим, Орус, миллет тиллени джылыны юсюнден. Быйылдан сора да ол ишни тохтатыб къоярыкъ тюлбюз, деб. Быйылны, Ана бла сабийни джылыны юсюнде да алайды. Мен сагъыш этгенден, быйыл Аналыкъ бла сабийликни джакъларгъа бютеу кючюбюзню да салыб кюрешгенбиз. Ол зат медицинада, литературада, культурада да кёрюннгенди. Ангыларгъа керекбиз, демография болумубуз иги болса, 4 джылдан бери сабий табхан сагъатда ана ёлген джокъду бизде, сабий ёлген да аздан аз болуб барады, ол барыбызгъа да къууанчды. Перинатал аралыгъыбызда аналагъа, сабийлеге къарауну асыулулугъу да ёсюб барады. Сабийни ёсюмю къалай болгъанын ана билир ючюн, анга иги къараргъа керекди. Аны ичинде культура, спорт, башха кёб зат барды. Джамагъат организацияла бла да байламлылыкъ тутуб, бу джаны бла ишибизни мындан ары да тири бардырыр муратлыбыз.

Келир джылны юсюнден этген оноууму Джангы джылгъа айтырыкъ сёзюмде эшитирсиз.

Токъланы Фатима, Къарачай шахар округну сайты:

- «2016-чы джыл Къарачай шахарда уллу иш бардырылгъанды. Шахарны джамагъатыны атындан сау болугъуз, дейме. Ол школ, сабий сад, спорткомплекс, бассейнди. Биз, Къарачай шахар округну адамлары, сиз андан ары да ишни тохтатмазсыз, деб ышанабыз. 2017-чи джыл къаллай объектле ишлер муратлысыз?

Темрезланы Рашид:

- Джол инфраструктураны да къошуб, шахарда ишле бардырыладыла. Мындан алда поликлиникагъа эс бёлюнюрюн излегенме. Район, шахар больницаны джангыртханыбыздан сора да, поликлиникагъа да къараргъа керекбиз. Кёб турмай Къарачай шахарда саулукъ сакълау системада не этерге кереклисин меннге айтыргъа керекдиле. Бу джылны аягъында, келир джылны аллында кёб фукциялы культура аралыкъ ачарыкъбыз. «Саулукъ» стадионнга эс бёлюнюрге кереклисин да айтханма, ол ара стадион болуб джангызды, ол себебден анда иш тохтарыкъ тюлдю.

Анна Лохвицкая, радио КЧР FM:

- Бизни республиканы Гимнин джангыдан джаздыргъаныгъыз ючюн кесими, джамагъатны атындан да бюсюреу этеме, сау болугъуз.

Темрезланы Рашид:

- Бу сизни сорууугъузмуду?

Анна Лохвицкая, радио КЧР FM:

- Хо, ол мени сорууумду. Озгъан конференциядан сора кёб адам аны тилеб ала эдиле. Школла, спорт организацияла, патриот аралыкъла башхала бары бир аууздан тилей эдиле Сиз Гимнни сёзлери бла джаздырлыгъыгъызны. Энтда бир кере сау болугъуз.

Лаура Чекунова, «Интерфакс Юг»:

- Боллукъ эсе, мен эки объектни юсюнден сорургъа излей эдим. Драма театрны ауушдурур неда реконструкциясын джангыртыр оноу этилгенмиди? Алай эсе, ол къаллай бир заманнга битерикди? Экинчи сорууум, Бузлу къаланы (Ледовый дворец) къурулуш планы этилгенмиди?

Темрезланы Рашид:

- Бузлу къаланы биз ишлерге деб эртде оноу этгенбиз. Адам тёзюмлю, тамаллы болургъа керекди. Джашил айрымканны джеринде бизни республиканы тарихинде ёмюрде болмагъан уллу спорткомплексни къурулушу бара турады, ол кёб турмай битерикди. Андан сора Спортну министерствосу бла Бузлу къаланы этиуню хакъындан ишле бардырыллыкъдыла. Аны бла биргелей бизнес-бирлешлик бла да ишле джюрютебиз. Тёрт джылны мындан алгъа аллай бизнесмен табхан эдик. Ай медет, аны ачхасы джетмеди.

Усталаны юсюнде да бардыла проблемалы соруула. Сабийчиклени ким юретирикди? Хоккейден, буз спортну башха тюрлюсюнден джергили юретиучюле джокъдула. Не этерикбиз, тышындан келтирликбиз ансы. Иги да дейсе, Бузлу къала керекди.

Спортну кёб адам кюрешген тюрлюлерин джаяргъа керекди. Футболну, хоккейни дагъыда башхаланы.

Сёзюмде энтда Драма театргъа къайтайым. Аны реконструкциясын тюрлендирирге неда джангыртыргъа тыйыншлыды. Барындан да игиси джангы ишленсе керекди. Бир-бирде реконструкция этилгенден эсе джангы ишленсе тынч болады. Ол ишни джамагъат бла бирге сюзерге, оноулашыргъа керекди. Программада реконструкциясын этерге, деб алайды. Оноулашыргъа заманыбыз барды. Къысхасы, аны джарашдырыргъа керекди.

«Кавказ пост»: - Регионда социал тинтиуле бардырыламыдыла, алай эсе, сизде ахыр эсебле къалайдыла? Аллай тинтиулеге сиз къалай къарайсыз? Сейир санла бармыдыла, тинтиуле дженгил-дженгил бардырыламыдыла?

Темрезланы Рашид:

- Ала кёбдюле. Ол тинтиулени иш этиб къуралгъан къуллукъла бардырадыла. Анга джамагъат да къошулады. Аны тюрлю-тюрлю джамагъат аралыкъла бардырадыла. Къалайда болум иги, аман болгъаны да ачыкъланады. Хал политика бла, адамла бла, башха затла бла байламлыды. Ачыкъ айтайым, арт джыл бла джарымны ичинде, адамланы къайгъылы этген хар затны багъасы кёлтюрюлюб баргъаныды. Аланы арасында ЖКХ система, саулукъ сакълауну препаратлары, азыкъ продуктала да бардыла. Прокуратура бла Федерал антимонополия къуллукъ бла биз ол халны тюзетирге мадар табабыз. Социология тинтиуле хайыр келтирген затдыла. Халкъны джюрегин къыйнагъан не болгъанын билгенлей, биз терен эс бёлебиз. Бизни республикада мамырлыкъ орналыб, адамла рахат джашайдыла. Мен аны бек игиге санайма.

Текеланы Ислам, «Кавказ-сегодня» портал:

- Кюнюгюз ашхы болсун! Октябрь айда, Россияда алай этерге эркинлик берилмегенлей, республиканы джеринде ИГИЛ-группировкагъа къошулургъа ант этген 6 джаш адам тутулгъан эди, ноябрь айда да алай этген болурла деген ишек бла 2, бири бизни республикада, экинчиси Москвада. Ала Къарачай-Черкесияны адамларыдыла. Джаш тёлюню ол затдан къалай тыяргъа боллукъду? Республиканы анга джууаблы органлары аны тыяр джанындан къаллай ишле бардырадыла?

Темрезланы Рашид:

- Биринчиси, къоркъуусузлукъну сакълагъан структурала, закон джорукъ сакълагъан органла къалай хайырлы ишлегенлерини юслеринден айтыргъа излейме. Арт беш-алты джылны ичинде бизни республикада бу джаны бла кёб иш бардырылады. Къарачай-Черкесияда мамыр джашау орналгъаны да анга шагъатды. Аны айырыб чертерге тыйыншлыды.

Ол затны юсюнде къуру ата-ана неда школ терс тюлдю. Джаш адамланы, биригиб, барыбыз да юретирге тыйыншлыбыз. Юйдеги, школ, баш окъуу заведение, власть башхала да. Арт кёзюуде джаш тёлюню аскерпатриот юретиу джаны бир кесек къарыусуз болгъанды. Джаш адамланы бирбирлери, кеслерин алдатыб, тюрлю-тюрлю течениелеге къошуладыла. Ол зат иш орунла бла байламлы тюлдю. Къуру аны ючюндю дерге болмайды. Биз аны ючюн къолубуздан келгенни аямайбыз, этебиз, ол джаны бла республиканы ёсерин излейбиз. Властны болгъан структуралары, органлары бирлешиб ишлейдиле. Аскерпатриот юретиуден да тохтаусуз ишле бардырыладыла. Закон, джорукъ сакълагъан структурала алай болур да деб, заманында болумну тюзетгенлей турадыла. Бютеулей алыб айтсакъ, аллай хал орун алмаз ючюн, барыбыз да - властла, юйдегиле, окъуу учреждениеле, бютеу джамагъат - биригиб ишлерге керекбиз.

Иналь Гашоков, ТК «Черкесск»:

- Эки джыл чакълыны мындан алгъа сиз бир пресс-конференциягъызда Къан алгъан-къуйгъан станцияны юсюнден айтхан эдигиз. Ол станцияны ишлетир ючюн кёб ачха къорагъанлыкъгъа, джоюмгъа кёре иш баджарылмагъанын да ачыкълагъан эдигиз. Энди, ол ишни ахыры не бла бошалды? Боллукъ эсе, къысхасыча экинчи соруууму да бериб къояйым. Черкесскеде химзаводну мекямы болуучу джерде не зат ишленникди?

Темрезланы Рашид:

- Къан алгъан-къуйгъан станцияны юсюнден айтайым. 2011-чи джыл Къарачай-Черкес Республиканы Правительствосу бла ФМБА-ны араларында къурулуш ишни юсюнден бегим болгъан эди. Ол бегимге кёре республиканы борчу мекямны фундаментин ишлеу, инфраструктурасын джарашдырыу эди. Республикабыз кесини борчун заманында айыбсыз толтургъан эди. Артда ФМБА къайсы эсе да бир подряд организация бла келишим этген эди. Алай а ол организация банкрот болуб къалады. Мен эшитгеннге кёре ФМБА, ол организацияны сюдге бериб, ачхасын ызына алгъанды. Айтыугъа кёре, энди ол мекямны ала кеслери ишлеб бошарыкъдыла. 2017-чи джыл ол мекямны ишлеб бошагъанларын кёрюрбюз деб ышанама.

Шахарны шимал джанында химзавод болуучу джерни юсюнден айтсакъ а, алайда уллу онкология аралыкъ ишлене турады. Алайда мийик технологиялы болушлукъла этилликдиле бизни республиканы ауругъан адамларына. Ма ол 50 минг квадрат метр болгъан мекямны да 2017-чи джылда ишлеб бошарыкъдыла. Андан сора да алайда Черкесск шахаргъа 20-чы номерли школ, сабий сад, поликлиника, спорткомплекс ишлерикдиле. Мен кесим энчи къараб танышхан баш план деген документ да, кърал экспертизаны джетишимли ётюб, РФ-ны Къурулуш министерствосу да анга бегим салыб, энди «Россиячы юйдегиге джашар мекям» деген программагъа киргенди. Биз айтхан джер неси да джарашхан бек ариу тийре боллукъду. Этиле тургъан зат бла танышыргъа излеген, барыб къараргъа да боллукъду.

Алайы экология джаны бла да экспертизаны джетишимли ётгенди. Аллай экспертизаны Черкесскеде ол эски туберкулёз диспансер болуучу джерде да этдиргенбиз. Энди, алайда да «Джаш техникни юйю» атлы мекям ишлерге муратлыбыз.

Анна Максименко, «АИФ — Северный Кавказ»:

- Сёзюгюзню аллында: «Росстат билдиргеннге кёре, республикада фатарла ишлеу джумуш ёсгенди», деген эдигиз. Кёб болмай, мен бу теманы тинтиб кюрешген эдим да, фатарла ишлеу Ставрополь крайда да, Къарачай-Черкес Республикада да Шимал Кавказны къалгъан джерлерине кёре бек къарыусуз болгъанын ачыкълагъан эдим. Ставрополь крайда къурулуш ишле 22,8 процентге, КъЧР-де да 16 процентге аз болгъандыла. Ма бу затха сиз не джууаб берирге боллукъсуз?

Темрезланы Рашид:

- 2015-чи джылгъа кёре 2016-чы джылда къурулуш ишле бир кесек аз болгъандыла, дегенме мен. Алай а, ол ишленнген мекямладан 80 проценти «экономкласс» мекямладыла. 2017чи джыл Черкесск шахарны шимал джанында ишлениб бошаллыкъ мекямланы да эсебге алсакъ, кёргюзюмюбюз кёбге мийик боллукъду. Статистика деген ол биркюнлюк затды. Бирле соргъан, излеген затланы башхала теджегенлери да ол хакъды. Джашырмай айтсакъ, юй ишлеу бизнес бла кюрешир ючюн кредитле алыргъа керекди. Аны амалтын, «Кредит алыб, юйле ишлегенден магъана бармыды, джокъмуду?» - дегенча соруула кёб тууадыла.

Ачыкъ айтсакъ, бюгюнлюкде адамланы башларына этген хайырлары къалгъан заманладан аз болмай эсе да, къолай ёсмейди. Мен сагъыш этгеннге кёре 2017-чи джылда хар зат башха тюрлю боллукъду. Бюгюнлюкде уа 2016-чы джылны ичинде къаллай джетишимлерибиз боллугъуна бир къарайыкъ...

Ася Капаева, «Кавказский узел»:

- Политика джаны бла сизге къаршчы тургъанла бармыдыла? Ала бла арагъызны къалай айырасыз?

Темрезланы Рашид:

- Политика джаны бла «меннге къаджау тургъанла бардыла» деб айтыб къойгъан къыйынды. Кенгден хыртларгъа кюрешгенле бар болурла. Болумлары, билимлери джетгенле келиб мени бла тюбешиб, «былай этсек, республикабызгъа иги боллукъ эди» деб ашхы оноу, тюз оноу этселе, мен бек разы боллукъ эдим. Алай а аллай таза, болумлу политиклени хазна кёрмейме. Республиканы эллеринде кёб кере болгъанма. Адамланы джашауларында джетген, джетмеген затларын да кёреме, билеме. Хар нени да тамам этиб баралгъан адам бола болмаз дунияда. Къысхасыча айтыргъа, игиликни къалай этерге керек болгъанын тамам билиб, аны айтыргъа излеген адамгъа, ол меннге политика джаны бла джау эсе да, анга мени эшиклерим да, джюрегим да ачыкъдыла.

Анна Максименко, «АИФ - Северный Кавказ»:

- Алай эсе, республикада адамланы джашауларында юч джарсыуларын айтсагъыз эди...

Темрезланы Рашид:

- Биринчиси - ЖКХ. Алай а проблемаланы тизимлери тюрлениб барадыла. Сёз ючюн, беш джылны мындан алгъа Черкесскеде сабий садлада сабийлеге орун къыйын табыла эди. 1992чи джыл 42 школгъа дери окъуу джер бар эсе Черкесск шахарда, 2010-чу джылда аладан къуру 20 къалгъан эди. Аны амалтын сабий садлада орун табылмай эди. Энди уа, шукур, биз ол ишни баджаргъанбыз. Миллетни джарсытхан соруулагъа къайтсакъ а, адамланы эм бек ЖКХ, медицина эмда багъаланы ёсюулери джарсытадыла. Окъуу-билим алыу джаны бла да бардыла этилирге керекли джетишмеген затла...

Ёзденланы Альберт, «Къарачай» газет:

- Бюгюнлюкде сиз эм уллу политикге кимни санайсыз? Темрезланы Рашид:

- Мени джууабым тазады, ачыкъды. Ол Владимир Владимирович Путинди! 2000-чи джылдан башлаб, бу арт 16 джылны ичинде ол Россиягъа не этгенине биз барыбыз да шагъатбыз.

Бизни ариу республикабызда джашагъан огъурлу адамланы ашхы иннетлерини кючюнден, КъарачайЧеркес Республикабызны тюз джол бла баргъанына мен чыртда ишек этмейме.

Эс бёлгенигиз ючюн, соруула соргъаныгъыз ючюн джюрек разылыгъымы билдиреме эмда саулукъ-эсенлик, рахат джашау тилейме хар биринге! Сау болугъуз!

Малкъар жазыучуланы суратлау-адабият,
жамауат-санат журналлары
1958 жылдан бери чыгъады.

№ 4 (188) июль-август 2016ж .

Учредительле КъМР-ни СМИ эм жамауат бла дин биригиулени
къырал комитети, жазыучуларыны Союзу

Баш редактор
Додуланы Аскер
Редколлегия:
Беппайланы Муталип
Берберланы Бурхан
Гадийланы Ибрагим
Гуртуланы Салих
(бёлюмню редактору)
Езденланы Альберт
Елмезланы Мурадин
(жууаплы секретарь)
Зумакъулланы Танзиля
Мызыланы Къаншаубнй
Османланы Хыйса
Созайланы Ахмат
Табакъсойланы Мухтар
Шауаланы Хасан

ЭЛБРУС
МИНГИ-ТАУ
НАЛЬЧИК-2016

БАБАЛАНЫ ИБРАХИМ ТУУГЪАНЛЫ - 80 ЖЫЛ

ЭЛИЯ БЕШИКНИ КЮИЮ

Энди эсимде къалмагъанды бек алгъа ким айтхан эди манга аман хапарны, алай а эсде болмагъан къуугьун, къысха такъыйкъаны ичинде тенгиме, тенгиме угъай, ана адабиятыбызны къадарына, сакъ болмаучуму кёз аллыма тутуп, закий назмучугъа аллай къыйынлыкъ мени хатамдан жетгенча, алай жунчудум. «Инсульт» деген жандауурсуз сёз, кесини, къамичи тауушлай, къысхалыгъы, ауаллыгъы, ачытыулугъу бла мени Бабаланы Ибрахимден, ол ауур акъыллы, къысха сёзлю, тенглик жюрютюрге да алай хычыуун болмаучу сабыр да, сабырсыз да адамдан кёз кёре айыра эди. М ен, ш ахарда улоу да жюрюгенин унутуп, ауругъанла юйюне, ол хужу къаллыкъ жерге, жаяу бара эдим. А та гъ ан ызым оюлуп бара эсе да, жюрегим уча эсе да, кюе, ары жетерге ашыкъмайма. Да ашыгъыргъа да неге керек эди - тюнене биргенге ойнап-кюлюп тургъан, алыкъа жашарын жашап, жазарын жазып, сюерин да сюйюп бошамагъан тенгинги, ёлет сынжыр буууп, бети-къуту кетип, жан адыргы эте тургъанын кёрюрге сю йсенг ашыкъ, сю йсенг аш ыкъма - аны буугъан сынжыр сени да бууады. Аллай жолда барлыкъ жеринге жетмей къалгъан окъуна игиди.

Алай а, этажгъа чыгъып, аны жатхан жерине киргенимде, мен баш ха Ибрахимни кёрдюм: жаш, къарыулу, ышара тургъан! Аны санлары къурушуп эселе да, саулай къарамында аз да къайгъы, ёкюнюч, дау жокъ эди, ол угъай эсенг, ж аш агъан жылларыны ауур жю клерин жол жанларына салып, аланы андан ары элтирге къарыу жыя тургъанча, алай кёрюндю. Сёлешмегени уа, тинин тыйгъан ауруудан угъай, жашауу тап къуралмагъаны ючюн кимден эсе да кёлю къалып, биразгъа ёпкелеп тургъанча алай. Аны бети, чархы бир саулукълу эдиле, алай таза, жаш да - ол бу дунияда алтмыш жыл жашамагъан кибик, сора аны бир тюрлю ауруу, шырт деп, ууучуна алып къояр деп, къалай ийнаныргъа боллукъ эди?

Ибрахимни саусуз ундуругъуну юсюне алай сюелип тура, палатаны теренлигинде жиляй тургъан Сафариятны, аны юйдегисин, артда эследим. Кесими кёлюм такъыр болгъанын кючден хорлай, мен анга

16

азчыкъ кёл этдире, баш къакъдым. Кёл этдире, ёзге уа! Къыйын заман ла чарх, сан къарыуун алалмагъан, гюняхсыз адам аурууну хорламай амалы жокъ эди.

Сегиз кюн сермешген эди ол ауруу бла. Ол тауусула билмеген сегиз кюнню ичинде умут жулдузлары бизни барыбызгъа да жарыгъанлай тургъан эдиле. Биз, аны къалам къарындашлары, кеси ичибизде тюнгюле, андан айырыла да болур эдик, жулдузла уа, Ибрахим тиллерин иги билиучю, суратларын да жетишдирип ишлеучю жулдузла, аны ба шында жарыгъанлай тургъандыла. Мен алай сунама: Ибрахим бу жол ала бла сегизкюнлюк тилсиз сёлешиулеринде, эртте соргъан ажайып сорууларын жангыдан соргъанча: «Жулдузла, нек тынгылайсыз? » Ала уа, кетип баргъан жолоучугъа ыразы жулдузла, айта эдиле дейме, къысха: «Ауурдан!» Таулу поэт кесини ниет жарыкълыгъы, оюм бийиклиги бла алагъа ушай эди. Ибрахим жулдузла бла сёлешип эриксе, кёре келген адамлагъа да къарай эди - не эсе да сора, тартына, сейир эте... Таныса, эрттеги кюнле эсине тюшселе, бети жарый эди; таны маса не уа, ким биледи, ыразы болмаса, къашлары тюйюлюп, не эсе да бир эртте болуннган ишге багъа бичерге кюрешгенча кёрюне эди.

Мен, эрттен, ингир, аны къатында сюеле, ол жаш аууну къаллай кезиулерин эсине тюшюре болур деп, аны билирге адыргы эте эдим. Бирде уа ол манга соргъанча да кёрюне эди, къайсы эсе да бир иги кюнюбюзню эсге тюшюргенча. Эсден къайтара эдим «Минги тау» деген поэмасында ёз къадарын алжаусуз айтхан бир къысха тизгинлени:

Жолда ёллюкме - ёлсем,
Мен бир танг жарыгъында...

Кёлюм тола, аны арыталмагъан жолун кёре эдим. О, поэтни ич ду ниясын алай терен ачхан, сау дуниягъа эшитилир кибик кюч бла айтыл гьан ахыр сёзю - 1996 жылда «Иги къууум» деп, ахыр китабы боллугъун билген этгенча, анга салгъан осуят назмусу:

Биягъы мен жолгъа атландым,
Не къайтырма андан, не къайтмам,
Эсгерирсизмени, атамы
Ныгъышда эсгергенча къартла.

Да айтырсыз мени жашыма
Бек сюе эди деп жашаргъа,
Китабын да санга деп атап,
Чыгъарлыкъ эди дерсиз артда.

Жашауун да туугъан жерини
Башына, суууна деп атап,
Аланы сюйгенлей жюрюген
Эди дерсиз къайда да атанг...

2 «Минги-Тау» № 4

17

Бабаланы Ибрахим туугъанлы - 80 жыл

Ибрахим ёлюмню ю сю нден кёп ж аза эди. Бу дунияда жашауну ажымлыгъыны сезиую сейир этерчады. А лай а ажымлы тизгинлени ол кесини юсюнден жазгъанча кёрюннгенликге, метафора бир адамны къадарындан эсе кенгнге жайылады - тейри эшигин хар адамгъа да шо Аллах ачаргъа боллугъу себепли. Алай а Аллах тейри эшигин жаланда сайлагъанларына ачады: ачады, алай Аллах кеси тейри эшигин ачханлагъа асламында жер эшиги ачылмай къалады.

Кече къыш жулдуз учханлай,
Туугъанумут нек жарытды?
Тейри эшиги ачылып,
Агъач эшик нек жабылды?

Алай окъуйбуз «Азан» деген назмусунда. Аллахны кесинден келген таууш кибик эшитиледи.

Артда, къадары ал башындан окъуна ажымлы болгъанын алай терен билген, закий адамны дууасында, бир бош белгисиз адамны асыраргъа жыйылгъанча, аз адам жыйылгъанына, жыйылгъанланы да бетлеринде уллу бушуулукъ болмагъанына мен сейир да этмей эдим. Не хазна келе эди эсибизге - биз, XX ёмюрню экинчи жарымында, Малкъарны сёз-суратлау хунери эстетика кюч ала, айныгъан заманда, анга алыкъа болмагъан суратлау-философия онгланы ачхан, поэзияны кёп агъымын жаппа-жангы ызлагъа салгъан уллу Поэтни асырайбыз деп. Жазыу ишге 60-чы жыллада келген «алтын тёлюню» арасында Бабаланы Ибрахим ана сёзню Аллахы бла туура сёлешген, аланы - Ана сёз бла Аллахны араларында келечи-ёкюл болалгъан бир масик эди. Ичимден бу ёлюмню алай замансызлыгъына бла бушуулугъуна тюшюне, мен эс жыя эдим, уллая. Къадар бизге буюргъан жолланы да эсгере, тенглешдире эдим. Декабрь айны сууугъунда, юч да жаланнгач, ач да адам, сюргюнчюлюкде ачлыкъ бла тансыкълыкъ азабындан ёлген файгъамбар Кязим хажини ёлюгюн, чанагъа салып, бир элден бирси элге сюйрей эдиле. Бир киши элинден бирси киши элине элте эдиле - анда онгсуз жууукъланыкъоншуланы шош тынгылауларында жерге салыргъа. «Ёлюгюм киши жеринде къаллыгъын билеме, ол таууш эрттеден келеди», - деген эди ол мискин бек эртте арап жолунда. «Мен жол ортасында ёллюкме», - дей эди Ибрахим, Кязимге арап жеринде изми берген анга да сёлешгенча. Закийликни сезими бир шауданданмы бюрке болур?

Поэтни Нальчикде эки отоулу фатарчыгъында жиляу эталмагъан тиширыула басынып эдиле, арбазда уа, митинг этер къууумда тохана жарашдырадыла. Аз эселе да, аны ниет шуёхлары, ичгичи дослары да, тоханагъа чыгъып, айтыргъа боллукъ эдиле - биз бюгюн бек закий назмучубузну, ана тилибизни ажайыбын ашырабыз деп. Ол масик жол ор тасында, жашарын жашап бошамай, жазарын жазып бошамай кетди деп. Къайсындан артха быллай бушууубуз болмагьанды деп. Атта-не-асыу,

18

айталлыкъла тынгылай эдиле, айтханла уа жюрек жаралы Ибрахимни дуния жарсыуларына, мудахлыгъына аз да келишмеген, жюрекден да чыкъмагъан жизги-жылтырауукъ сёзле айтып, тюшедиле. Аллах кечсин, мен да айтхан эдим ол кюн, тоханагъа чыгъып, ашырыу сёзюмю. Ашырыу сёзюмю, сокъураныууму угъай! Кечалсанг, кечгинлик бер манга, Ибрахим! Ж ашауубузда мен сени къылыгъынга тёзюмлю, сабыр болалмагъанма, тийишлисича, иги да болмагъанма! Сени къыйын кюнлерингде, сени туманлы, тунчукъма кюнлерингде, сени назму сабанларынг кюйгенде, мен сени, иги тенгнге тийишлисича, къоруулаялмагъанма! Тенгиз теренлигин тутхан, суратлау бийиклеге учхан китапларынга аз къууаннганма. Биз барыбыз да, сени тёлюнг, сени кёкден изминг бол гъанын, ана сёзню Аллахы сени, тюнюнге, тюшюнге келиучюсюн билип тургъаныбызлай, сени алгъалыгъынга, биринчилигинге табу эталмагъанбыз. Къызгъаныучу да болур эдик - не дегин, бир кезиуде жашагъан, бир ишни этген адамланы арасында аллай ишле бизге дери да бола келгендиле, биз да дунияны балаларыбыз. Жашау адыргысы, кесимчилик, эришлик дегенча, башха сылтаула да аз тюбемейдиле.

«Жашау мени таргъа ты яргъа кю реш еди», - дей эди Ибрахим. «Кюлгеним бла кёз жашым къатыша, жашайма; ёлсем да, ызымда мудахлыгъым къаллыкъды...» Алай болмаз ючюн, эсе да, жашауну тынчлыкъгъа, жетишимликге бурур ючюн, «жюрек тёзмезлик ишлеген бой салыргъа керекди.

Сен унама, кёзбау затунама,
Жашау титиретди аркъамы:
Мен кёргенме жай кече ана да
Бешик жырын жиляи айтханын...

Поэтни аллай кю йлери ж ю реклерибизни къозгъай эдиле, не медет, аланы ажымлы кертиликлери, чач тюклерибизни тургъузуп, бизде, Малкъарда, дуния тиричилигине - адам жолуна - эс этдирген назмула жазыладыла деп, айталмай эдик: билимибиз эсе, оюм кенглигибиз эсе да, бир зат жетишмей эди. Ким биледи, жашауубуз алай барлыкъ суна болур эдик, хар бирибиз да темир терек боллукъ. Алайлыкъдан, ажайып устазыбыз Къайсын: «Мен Бабаланы Ибрахимден жазыу усталыкъгъа юйренеме», - деп, алай бла жаланда Баба улун кётюрюп къоймай, биз ни тёлюню саулайда кётюргенин, алай тюйюл эсе да, фахмугъа сейир этерге, аны багъаларгъа юйретгенин ангыламай эдик. Не жашырыу, зарлыкъ да болур эди, Уста бир тенгши жазыучуланы арасында жаланда бирин кёрюп, жаланда бирине тангсынып, аны айтып тургъаны бирсилеге хычыуун тюйюл эди. Не закий да юйренеди игиден, Къулийланы Къайсын да юйренирге боллукъ эди Ибрахимни назму ажайыплыгъындан, юйреннген да эте эди кертисинде. Да, не медет, юйренир ючюн да закийлик керек бола кёреме! Закийлиги болмагъан, юйренеме десе да, къайтаргъан этеди ансы, чыгъармачылыкъны ызын, хыйсабын алалмайды. Бабаланы Ибрахим назмудан назмугъа малкъар назмучулукъну

2*

19

Бабаланы Ибрахим туугъанлы - 80 жыл

маданиятын кётюре эди; назмуда сёзню суратлау кюнюне, магъанасына жаппа-жангы кюч алдыра эди; бек башы рифма онгланы чексиз байлыкъларын ача эди. Аны бла бирге, аны сыфатлары, философия фикирлери халкъ сезимни, халкъны дуния ангылаууну теренлеринден келип, айтылгъан а - къалыубала жангылыгъы бла этиле эдиле. Айхай да, Кя зим хажини чыгъармачылыгъына бирси таулуладан алгъа тюшюннген, анга сейирин, сюймеклигин уруш, кёчгюнчюлюк жолларында тас этмей келген, артда уа, Аллах онг берип, аны, бек уллу философ-оюмчу къа дарында, дуния бетине чыгъаргъан Къайсын, ана адабиятыбызгъа Баба улу келтирген жангычылыкъны айтмай, анга къууанмай амалы жокъ эди. Аллай адамлагъа акъылманлыкь кёкден келеди - ала келген тёлюлени ёз юлгюлеринде юйретир ючюн. М а нек айта эди ол къайтарып-къайтарып Баба улундан юйреннгенин! А лай бла Устазыбыз юйрениу не тюрлю жыл санда да кеч болмазлыгъын черте эди.

Хау, энди биз Ибрахимни назмуларын башха сезим бла окъуйбуз, аны суратлау энчилигине, сыфатларына, рифмаларына, назму гыллыууна башха кёз бла - юйренирге, билирге ышыкълагъан кёз бла къарайбыз. Ким биледи, Баба улуну юсюнден эсгериулерин не уа аны чыгъармаларына кесаматларын жазгъан адамланы, бирде анга уллу кёллю болуучуларын, тап, Чамланнган да этиучюлерин айтып, сокъуранырыкълары да келе болур. Айхай, не медет, ол ич тазалыкъ берген ажайып сезимни ичлеринден чыгъарып, ачыкъ айтыргъа хар кимни да кишилиги жетишип бармайды. Дагъыда: бир затха сокъураннганын, жарсыгъанын айтханны - къалай эсе да бир уллу терслиги болуп, аны жулургъа кюрешгенча, алай ангылагъанла да аз тюйюлдюле. Езге уа, не тюрлю кезиуде да, сокъуранып, кечимлик излемеклик - ёлгенле бла сауланы арасында адам сезимини бек аламат талпыуларындан бириди.

***

Жашар керекли кетген нёгерибизни асырагъан кюнюбюзге къайтама. Ол кюн алайда, бизни арабызда, ким биледи, шо Зумакъулланы Танзиля эди Ибрахимге иги тюйюл эдим деп, ажым Этмеген. Аллай кюн леде къалам къарындашынг бла байламлы кёп жыллада бола тургъан ишле, айтылгьан сёзле толу магъаналарына жетишип, бютюнда ачыкъ, туура боладыла. Баба улуну тап къуралмагъан, тынчлыкьсыз, туракъсыз, ажымлы жашауунда Танзиля аны ниет эгечи, сакълаучу мёлеги болгъанлай тургъанды. Чыгъармачылыкъда да Ибрахим бек сюйген, намысын алжаусуз кёрген поэзия бийиклиги болгъанды.

Дууада мен аны бушуулу бетин кёре эдим. Ол, юйде къайгъы сёзге келген къатынланы арасында турмай, арбазда эди; халын биле, аны бла бетден-бетге тюбешип къалырма деп къоркъама. М ен ангылай эдим, аз эсе да, бу жыйылгъан халкъны ичинде малкъар поэзиягъа тюшген къоранчны уллулугъун толу билген бир адам бар эсе, ол Танзиля эди. Аны тамагъын кёз жашла буугъанын да кёреме. Алай аны бушууу жалан Баба улуну ёлюмю бла чекленип къалмагъанын да ангылайма. Аллай

20

адамны, Поэтни, ёлюмю таулу жамауатны жюрегин артыкъ терен ачытмагъаны эди бушуу башы! Ким биледи, тиширыу - ана, эгеч - жюрекни азап чекген сагъаты бла къайтара болур эди ол къачан эсе да Къайсын айтыуну сёзлени - «аз халкъны поэти хар заманда жарлыды» - дегенни.

Митингден сора, ёлгенни сайын маш инагъа салып, Акъ-Суугъа, Бабаланы къабыр къауумгъа тебирегенибизде, мен Танзиля бла бетденбетге болуп къалдым. Кёлюм ахыр-ауал толуп эди да, мен аны, И бра химни эгечин кёргенлей кёрюп, къучакъладым. Танзиля да кючден тура эди - экибиз да жилядыкъ. Бир сёз да айталмагъан эдик не ол, не мен.

Артда уа биз, Акъ-Сууну эски къабырларында, тёш башында, Бабаладан биринча асырадыкъ да аланы бек закий жашларын, шош жайылдыкъ да кетдик.

Алай тюзде болсун не тауда,
Адамны алайды жазыуу Ол къоюп кетеди дунияда
Жюрегинде болгъан жарсыуун.

Бийик кёкде жулдуз учханда,
Ма андан эрийди туурада,
Тал терек да анданушады
Суу жагъада жиляй тургъаннга...

Алайда, Ибрахим асыралгъан жаргелни тюбюнде, уллу жолгъа жууукъ терекле бар эдиле. Ала да ушай эдиле ол мутхуз кюн жиляй тур гъаннга. Да жилясала да, Ибрахим бир заманда да кесин ёлюмсюз сунмай эди. Сакълай эди аны бек эрттеден. Сакълай эди да, кёк бла жерни арасында ажымлы тауушланы, къадарланы, белгилени бирикдирип, бир уллу керти сёзню айтыргъа деп уяна эди хар эрттен. Керти сёзню аны тилине салгъан ажайыпны излей эди къум тюзледе, сюргюн жоллада, Килиманжаро таулада, Ата журт ючюн ёлюм аллына баргъан жигитлени жолларында, ата ташында, ж улдузлада... Ол излеу тауусулгъан, тохтагъан сунмайма. Биз ёлюм чархын жерге басдырып кетгенликге, поэтни жаны не хазна къалгъанды Бабаланы къабырлада. Къургъакъ жер жауалмай къалгъан жауунну сакълагъанча, сакълайбыз бютюн да иги сёзню - Бабаланы Ибрахим маталлы ауур сёзню.

Алай... Ах, заман да келир бир кюнде--
Шошайыр жашлыкъны къаугъасы:
Эшитилир кюз ингир кёгюнде
Ажашхан зурнукну къайгъысы...

***

Бабаланы Ибрахимни суратлау сёзюнде жангылыкъ 60-чы жылла да баргъан поэтика излемле бла байламлыды. М алкъар назмучуланы чыгъармачылыкъларында лирика сезим бла эпика халла кезиулешедиле,

21

Бабаланы Ибрахим туугъанлы - 80 жыл

тюрлю-тюрлю хат жангылыкъла сыналадыла. Кеси ёмюрюбюзню баш агъымларына, жашау философиясына тюшюнюрге талпынмакълыкъ назму жазыуну муратлары алайдыла. Баба улу, адеп-къылыкъ, тарых-ниет излемлени ал сатырларында болуп, ана поэзияны суратлау амалларын жангыртыргъа, заманнга тийишли суратлау ызгъа салыргъа керегин иги ангылайды. Болсада, босагъа аллында саламы бек адежлиди:

Къысхамыды,узакъмыды,
Билмейме, барыр жолум.
Киши къолунузатмасын,
Белгисизди барым, жогъум.

Шатык тил бла жазылгъан биринчи назмулада окъуна жаш поэтни ауазы алай сабыр эди - ол сабырлыкъда кесини сайлагъан ишине ышаныулукъ, хатына жууаплылыкъ кёрюнеди. Тейри жарыгъынлай ачылгъан фахму аны чынтты поэзияны агъаргъан бийиклерине къаратханды, жашауну чюйрелигин ангылай билиуню усталыгъын бергенди.

Ибрахимни биринчи назмуларында, романтикалы суратларында аны лирика жигитини сыфаты къуралады. Алыкъа ол, жашау чюйреликлеге терен кирип этген иши, мураты адеп-къылыкъ дерс болурча тюйюл эсе да, лирика жигит жашау тиричиликни женгил жанын излемегени туурады. Ол алгъа барыуну къысха шагъаты угъай, къураучусу болур гьа сюеди. Жаш эсе да, аны жашау философиясы, юйрениу тагылары халкъны терениндедиле. Жаш поэтни кёз аллында «отха ийилгенлей» къалгъан темирчи Солтан аны жол устасыды.

Созулмаз сууугъаи темир, Жашым, бол аны къызгъаны!

Алда баргъанланы акъылман ишлерин, къууанчларын, жарсыуларын билир ючюн, ётюрюксюз-омакъсыз айтыр ючюн хар заманда къызыу жюрек керекди.

Ибрахимни чыгъармачылыгъында ариулукъ - ниет тазалыкъды, терсликге къажау кюрешди. «Жер юсюнде ж аланда ариулукъ тамам болуп къалмайды, ариулукъну деменгили кючю болургьа керекди, ол а адамны дайым игиликге алланнган муратыды, ишиди», - деп жазады ол назмуларыны биринде. Тамблагъы кюннге таукел барыу, намыс эте билиу, халаллыкъ, кертилик - жер юсюнде жашауну магьанасын, асыулугъун къурагъан затла аладыла. Тюз жашар ючюн хыйласыз кюрешни да поэт ариулукъгъа санайды. Жар эринине къаршы тохтагъан акътерек, дайым жел бла сермешген чынар, «сингирли къоллары жилтинле жаудургъан» Солтан, замансыз кетген солдатны ахыр сёзю, кечеги гёзетчи, жыр устасы - ала бары дуниялыкъны къурагъан, жер юсюнде ёмюр сюрюуге магъана берген турмуш кесиликле къадарында суратланадыла. Адам кеси - жашауну ариулугъуду, къыйматыды. Аны себепли жигитликни жарыгъы хар сау адамгъа бирча тиеди.

22

Ибрахимни жазыу хатыны дагъыда бир суратлау энчилиги, энди малкъар поэзиягъа терен сингнген ж ангы лы къ - баллада ж анрлада назму къауумла къурауду. А ла асламысында жашауну тюрлю-тюрлю жанларын бирикдиредиле. Адамны Тынгысыз сагъышлары, жарсыулары - жер бла, табийгъат бла байламлы ачыкъланадыла. Лирика жигитни дуниягъа соруулары, дунияны да анга терен сезим бла къайтарылгъан жууаплары - ол формалы назму къауумланы ич жиялары болады. Саулай алгъанда уа, ала жер юсюнде жашау этиуню сур къудуретин кёргюзтедиле. Аланы барын поэтни сабыр ауазы, таукел тынгысызлыгъы, жашаугъа, адамлыкъгъа къарамлары бирикдиредиле.

«Адамны къадары» деген циклинде поэт, ол теманы философия теренликде салып, жашауну кюйсюз кертилигин ачыкълайды. Бир инсан да ёмюрлюк тюйюлдю. Алай аны энчи жашауу къысха эсе да, иши да аудуруи-жаудуруи тюйюл эсе да, аны кибик жашауланы, ишлени къултамына къошулуп, адамлыкъны ёлюмсюзлюгюн къурайды.

Аулакъда болсун не таулада
Адамны алайды жазыуу
Ол къоюп кетеди дунияда
Сюймеклигин, жюрек жылыуун.

Сууукъ къар эрийди ма андан,
Кюн да андан тиеди жарыкъ,
Чууакъ кече таула башындан
Танг жулдузу чыгъады, жанып.

Адам ны талмай, тынчаймай, игиликге алланы уу - бу дунияны ёлюмсюзлюгюдю. Баллада къауумну къурагъан назмуланы атлары Сюймеклик, Намыс, Акъыл, Ётгюрлюк, Мурат, Жарсыу, Игилик, Закийлик - жер юсюнде адам арытхан иги да, къыйын да жолланы ишлениу, арытыу магъаналары боладыла.

Жерни, агъачны, ташны, жаралы зурнукну, къара къанкъазны жашауларына да поэт ёлюмсюзлюкню тасхалары бла байламлы къарайды. «Жангыз терекни балладасында» кёзге кёрюннген дуния эки къажау кючню - огъурлулукъ бла огъурсузлукъну - сермеш иуюнде суратланады. М ы нда да ахш ылыкъ бла аманлыкъ - Терек бла Жел - ол эки къажау дунияны ёкюллери болуп, хар бири кеси кертилиги ючюн «жан аямай» кюрешеди.

Желге къажау кюреш терекни насыбын, кёгериу, ёсюу амалын жалчытады. Терек жел бла сермешиуюнде жашау этиуню, кёгериуню насы бын къоруулайды, дуниягъа агъач ийисин, кёк чапыракъларын, салкъын ауанасын берир ючюн кюрешеди. Жер юсюнде аны этер иши олду, аны ючюн ёседи. Алай бла терекни сыфаты адамлыкъны белгиси, сураты болады.

23

Бабаланы Ибрахим туугъанлы - 80 жыл

Аулакъ къары, акъ булут, шаптал терек, сют иче тургъан сабий - ала бары да жашау тиричиликни, анга байланмакълыкъны белгилерича суратланадыла. Дунияда адамны жарсытхан затла кёпдюле. Булутсуз, Чу уакъ болургьа керек эди Аллах жаратхан дуния. Да, не медет, алай тюй юлдю. Адамны жашауун тапланнган женгил жолда барыуча кёргюзтген кёзбаулукъгъа ушар эди. Жашау чюйреликлени ичлеринде къайнагъан лагъымланы бир заманда атылмай болмазлыкъ къарыулары адамны къа ты болургьа, кесин сынаргъа юйретедиле. «Бийик сын» балладасы ол энчи назмуладан кьуралгъан эсе да, кесини тартылыу жиясы, ниет ызыны бирлиги бла эрлик поэмасыча окъулады. Жашау чюйреликлени къайнагъан лагъымларына тура баргъан эрлени сыфатлары къуралады.

Къууанч бла жарсыу, таш бла кырдык, ётюрю к бла керти дайым жанаша турадыла.

Аны уа кесим да биле эдим мен,
Ачыуну, Къууанчны да кёрген,
Тауда танг кёкню,узалып элимден,
Чий бугъа теринича керген...

Бугъа теринича, тейри жарыкъны
Мен кердим акъ жулдуз чюйлеге.
Anna айтыучу ол эски жомакъны
Мен этдим назмума чигинжи.

Кюнню жауарын да биле тургъанлай,
Тынчаялмадым мен юйюмде.
Манга жашауну сюйдюрген тарлада
Юфгюрген желледен юйрене...

Адам бу жашаугъа келе эсе, ол «къоян уугьа чыкъмагъаны» баямды. Дунияны къууанчы кибик, жарсыуу да кёпдю. Сора жашауну алайлыгъын билип, ж арсы угъа ж арсый билиу - адамлыкъны бек асыулу ышаныды.

Ибрахимни мен бек сюйген атсыз назмуларындан бири былайды:

Къарадым бир къызгъа мен бирде,
Суратын ишлерге эниклей,
Таула, гюлча, бояу бердиле,
Бояуну сен кюнде эрит дей!

Къарадым жай агъач талагъа
Суратын жазайым бу эрттен
Жашил нюр бердиле тауларым,
Ол нюрню сен чыкъда эрит деп.

24

Къарадым сабийни бетине,
Суратлайма аны, эрикмей.
Тауларым акъ бояу бердиле,
Бояуну сен сютде эрит деп.

Таула, мен бушуу да сынадым
Жашауну бир къыйын ёрюнде
Мен жаздым ананы суратын,
Бояуну кёз жашым эрите...

Бир зат айты ргъа керек тю йю лдю - ж аланда бушуулу сезимни толулугъу, жашауну толулугъу, кёп тюрсюнлю бояула бла ишленнген ётюрюксюз-омакъсыз сураты. Эстетика сезимни теренлиги, адамлыкъ тылпыуну къызыулугъу жюрегинги бийлеп, солуу алалмай тураса...

Баба улуну къайсы чыгъармасында да романтикалы кётюрюмлю ауаз баш жерни алады. Ол жаны бла Ибрахим халкъны тарых-жигитлик жырларына жууукъду. Малкъар поэмала, балладала, бир да болмаса да, аланы асламысы жизги-омакъ бояуладан керидиле. Халкъны ахшы тёрелери, насыпны эгечлери кибик, сыйлы эдиле; анга кёре, къартха хурмет этиу да ниет иш ленмекликни базманы болгъанды. Ибрахим, аллай сыйлы ниетлени ёз къарамы бла жангырта, къыйын дунияда хал къыны миллет бетин сакъларча суратла ишлейди, философия оюмла этеди. Поэтни суратлау кючю, энчилиги - адамлыкъны аллай деменгили ниет жюклерин инбашха алыргьа чакъыргъанда, аны чакъырыу, акъыл юйретиу, махтау дегенча, поэзиягъа келиш меген устазлыкъ бла угъай, болгъанны, боллукъну да билген уста даражасында, суратлау амалла бла этеди. Эстетика сезимликни кючюне базынады. Аны уа, эстетика сезимликни къанын, не тюрлю суратха, оюмгъа, ишге да Ибрахимни кесини энчи къарамы, кёзю болгьаны чапдырады. Фахмуну жарыгъы тийгенде, ай, кёк, таш, терек, кырдык кибик, къалыубаладан бери да назму жиги бола келген затла, жангы, сейирлик бояула бла жарытылып, жангырып къаладыла. («Ташха сюймеклик тийгенде, Тууадыла ай, жул дуз сыфатлы къалала»).

Тауда, таш дунияны арасында жашагъан адамны къылыгъы, дуния къарамлары, аны кибик, тынгысызлыгъы, таукеллиги да таш бла къа ты байламлы боладыла. Ибрахимни назмуларында адам кесини тарыгъыуун ташха айтады, арытмагъан жолун анга аманат этеди. Бек байты уа - къыйын жолунда къаллай сынаулагъа тюшгенде да, ата таш ына ушагъанлай, анга кертичилей къалыргъа кюрешеди.

Таш бирде кертиликни, базыныулукьну белгисича айтыла эсе, бирде атсыз солдатны сыныча, адамны антына беклигин, жерине кертилигин белгилеген нёгерча суратланады. Адам бу дуниядан кетгенде да, аны атын унутдурмай, айтдырып тургъан ташды. «Хар ташны хар сыннган кесеги От чагъып, алай сынады»! Неда ма быллай тизгинле:

25

Бабаланы Ибрахим туугъанлы - 80 жыл

Жашауну жылыуун сюйгенден
Таш кирди да ана сыфатха,
Аллына бардыла сабийле
Жапсарыу излеген сагъатда.

Поэтни бирси назмусунда мирзеусюз айлана жарылгъан эски тирмен таш ёксюзле ёсдюрген ана бла тенглешдириледи.

Ахырында, поэт ташны кесини философия фикирлерини, жашау жорукъларыны тагылары не уа от жагъалары кибик, алай салып, бу жарсыуу кёп дунияда Ата журтха кертилигин таш бла тенглешдиреди.

Таш тюшген жеринде къалгъанлай,
Мен къаллыкъма санга къапланып,
Атамы аягъы басхан жер...

Суратлау сёзню закийлиги - хар кимни да кёлюндегин билип, кеси заманыны баш ыш анларын - келгенни, келликни да алгъадан эслеп, ж ю рекге тю ш ерча айталыу эсе, немецли назмучу Гейнени сёзю бла айтханда, дунияны жараларын ёз жюреги бла ётдюралыу эсе, Ибрахим аллай кертиликни суху агъымларында болгъанды. Ол кёп къыйынлы ёксюзлюк жашауунда, жангызлыгъында, кесин кюйдюрген, чалпытхан аяусузлугъунда, аланы барысы ючюн да кёкден алгъан илхам-ажайып масиклигинде не тюрлю ажымлыкъла чекген эсе да, адамлагъа Аллах айтдыргъан сёзню жангылыгъын, басымлыгъын, кертилигин сакъла гъанды. Поэзияда экинчилик, эсе да, санга дери айтылгъан сёзню, оюм ну, сыфатны къатлау - сен аны не аламат тил бла, не ариу айтсанг да, ол поэзия даражагъа чыгъалмайды. «Дунияны жарылгъанларын, ж а раларын» ёз жюреги бла ётдюрген заманда хар поэтни да ичи кесича ачыйды, тырналгъан жерлеринден кеси къаны сиеди. Закийликни та гылары алай башланадыла. И брахимни ёз къаны урмагъан назмусун тапхан къыйынды. «Мен жарсый да билдим» - деген инсанлыкъны баш белгисине ётеди.

Угъай, мен да адамма - Адам
Къууансып деп тутхан ишимден,
Юйретип кетгенича атам,
Мен жарсый да билдим ичимден.

Жарсыдым - жолундан ажашып,
Акъылдан да шашхан адамлай,
Жылкъычы къуш кече агъачда
Бош къычырмагъанын ангылай.

Кеси заманыны жарсыуларын алай ангыламакълыкъ, бары тиричиликни чархын айландыргъан кюч адамны инсан сезими болгъанын

26

суратлау - олду Баба улун поэт къадары нда бийикге кётюрген. Аны поэтика оюмларына жангылыкъ, къайтарыусузлукъ берген да олду.

Сёзню сырын, тамырын билип айтыу, не тюрлю оюмну да жалан суратлау амалла бла келтириу - кимге да «ангылашыныулу», сыйдам назмула жазыу бла бир болмагъаны себепли Ибрахим «къыйын тил бла жазгъан», анга кёре, «ангыларгъа да тынч болмагъан» поэтге саналыучусун унутмагъанбыз. Тынч, сыйдам назмуланы окъургъа юйреннгенле Ибрахимни жашау къурулушну терен къатларын къозгъагъан, эсде болмагъан тенглешдириулеге, жайма метафоралагъа терекни, къушну, кырдыкны, ташны тиллерине сейир этдирирге ёч назмуларын «хазна жаратмай» эдиле. Андан да ажымлысы уа - аны таулу къан алай таза жюрюген, къалыубала жангылыгъы, суратлаулугъу ж аланда таулуну дуния къарамлары , дуния ангылауу, дуния кесаматы бла аллай бир къаты байламлы болгъан тилни баш ха тилге къоранчсыз кёчю рюрге амал болмагъаны себепли, бирсилеча, башха тиллеге кёчюрюлюп, бел гили болургьа тюшмегенди. Ол ажымлы шартны толусунлай ачыкълар ючюн аны «Элия бешик» деген жангыз бир китабын окъугъан тамамды. Аны бир жангыз башха тилге кёчюрюлюп, ана тилинде жетишген суратлау бийиклигин сакълаялмазын а «Тилек», «Сабанчы», «Атадан, анадан да ёксюз», «Жангызлыкъ» деген назмуларын окъуп, ийнаныргъа боллукъду.

Баба улу Ибрахимни лирика майданы, суратлагъан дуниясы эндиге дери малкъар окъуучула кёрмеген, билмеген майданладыла деп киши да айталлыкъ тюйюлдю. Игилик бла аманлыкъ, огъурлулукъ бла огъурсузлукъ, жер бла сабанчы, адам бла аны туугъан жери, уруш бла мамырлыкъ, назмучулукъ чыкъгъанлы да жюрюйдюле. Аныча, ёлюм бла ёлюмсюзлюк да, жаханим бла жаннет да, сюймеклик бла кёрюп болмау да, къууанч бла бушуу да - керти поэзияны чархын бургъанлай келедиле. Ибрахим да аллай ёмюрлюк затланы юслеринден жазады. Алай ишни башы - ол затланы барына да ол алыкъа бир башха поэт къарамагъанча, алай къарайды. Жер юсюнде жашау этиуню сур дерслерин берирча жангы лирика аны кючюнден къуралады.

Жаз сабанчы кибик, эрттенликде
Чыгъады Кюн даЖ ер этегинден.
Сабан сюрюп келген кибик Тейри,
Тиеди Кюн, мангылайы терлеп.

Кюн жауунла жаууп, жерде къыланч
Баразалай болса тейри къылыч,
Сау дуниягъа сабан сюрюп келген
Кюнню сюйюп, къараймамен кенгден...

Поэт кесини бек магъаналы жамауат оюмларын, жашау тынгысызлыгъын эсде болмагъан тенглеш дириулени, кёп къатлы метафо-27

Бабаланы Ибрахим туугъанлы - 80 жыл

раны юслери бла айтады. Кёп бушуулу дунияны терен къатларында адамлыкъ бла адамсызлыкъ бетлешедиле, жерге, туугъан ташха, инсан борчха кертилик, алдаусузлукъ сыналады. Тутхучсуз хаух дуниягъа, аны кёзбау-хыйла алдаулукъларына бой бермей, поэтни тили бла айтханда, «оюллукъ хунагъа жарашмай» тынчлыкъсыз жаш агъан акъылман кесини юлгюсю бла жашау тиричиликни кёзбаусуз дерслерин береди.

Бек уллу акъылманнга Баба улу сабанчыны санайды. Сабанчы игиликни, терсликге къажау эрча сюелиуню адамлыкъны биринчи ышанлары на санагъан адамды. Аны беклиги, таянчагъы бек алгъа жерди. Акъылны, огъурлу болургъа кючню да ол жерден алады, сабандан. Анга кёре, поэтни сю ймеклигине да жалан ёз жерин ж аныча сюйген адам тийишлиди. Поэт жерине сюймеклигин сабанчыны ауазы бла айтады:

Кюн кеси да къызылууанык
Кибик, жаз сабаннга жегилген,
Булутла, жукъудаиуяиып,
Жаууиига жибигеи жерими...

Жаз тейри къылычны, биринчи
Баразача, ариу кёргенни,
Сюй къара жерни акъ пиринчин,
Будайын да сыйлай келгенни...

Ол сезим, тилек кибик, осуят кибик, кёп назмулада къайтарылады. Жерге, туугъан таш ха сюймеклик, андан къысха айырылыуну ажымлыгъы - поэтни сёнгмеген жарсыууду, мудахлыгъы.

Кёк тала чапыракъ ийгенлей
Жауунла жаудургъан жерими,
Акъ сууда акъжелин ийнеклей,
Шорхулдап сауулгъан жерими...

Хорлауну ёмюрде ажалсыз,
Сабаны сюрюлген жерими,
Хапарсыз солдатны алжаусуз
Сыны, сакъ сюелген жерими...

Поэтни саулай чыгъармачылыгъыны бирлик тамалы андады - сезимини кёзбаусузлугъунда, суратлау амалларыны жангылыгъында, жюрек жарсыуларыны кертиликлеринде. Аны себепли ёз къадарыны ажымлыгъына аталгъан тизгинлеге да арсарсыз ийнанаса, ажымлы жарсыулагъа къошуласа.

Элия мюйюзлю буу болуп,
Булутла тинден ёкюрсем,
Ким къойса да, Аллах буюруп,
Ол къоймаз да жерни ёкюлсюз,-28

дегенде, бютюнда:

Дуниягъа жаз келген сагъатда, Юзюлсем мен зурнук сюрюуден, Ол кетгенди атсыз солдатлай, Тауусхунчу ичер сууун де,--

деп, кёлню такъыр этген кертиликни айтханда, сёзню сезимлигине кёлюнг толмай къалмайды. П оэтни жерине сёзю, улан анты жю рек такъырлыкъ бла айтыла эселе да, андан ахырауал айырылып къалмазлыгъыны мураты жарыкъды.

Кеч къалсам да жолда жангызлай,
Желургъан жанына баралмам:
Сен жарсыма, - кесим жыгъылсам,
Назмумда шууулдар байрагъынг.

Поэтни дуниягъа сакъ, эсли, халал къараргъа юйретген тагыла, айта келгенибизча, бир талай боладыла. Ёзге, хар уллу поэтни къадарында болуучусуча. Ибрахимни да бек жарыкъ, насыплы шауданы - сабийлигини бушуулу да болгъан, къушкъанат умутлагъа да учуннган жылларыдыла. П оэт ол жылладан узая баргъаны къадар, бетине аланы жарыкълары бегирек тиеди, ол къыйын заманла жюрекге бютюн жууугъуракъ бо ладыла.

Сабанчы аппагъа ийнаннган
Жашма. Кюн къызса, жюн юзмелтден
Булутла болдуруп, ыннагъа
Жай жашил жауунла ийиртген!

Элия бешик Холамда жер аты эсе да, шёндюгю дунияны жолларына таукел чыгъаргъан бек кючлю ниет босагъады. Иш ахлусу таулула кес лерини узакъ ёмюрлеринде, жауун туманла къонуучу, ызы бла элия отла чакъдырып, жауунла гюрюлдеген къаяларына элия бешик деп атагъан эселе, шёндюгю дунияда уа «Кёк кю кю ресе, бууаз болгъан», «Тейри къылыч биринчи баразача кёрюннген» жер - бютюнда хар ким бирча сюерге, къорууларгъа тийиш ли бешикди. А нда «Къол аязларын жия садакъла этип», жерни алай сакълагъан сабанчыла жашайдыла. И бра хим акъ къанатлы, къара къанатлы китапларында аланы къадарларына тынгысызлыкъны жырын айтады, кюй да чалады.

Бабаланы Ибрахим ана тилибизни иги билген, аны бек аяулу жюрю тген поэтибиз эди. («П оэт болсам, менден кёпню сурарла, Оюн тюйюлдю ол атны жюрютген; Кёп керекди манга поэт болургьа, Жазар сёзюм, бишмей чыкъма жюрекден».) Чыгъармачылыкъ ишни сыйлылыгъына алай къарап, ол кесини къуралыу жылларында сёзню тюзюн,

29

Бабаланы Ибрахим туугъанлы - 80 жыл

жаланда айты лыргъа тийиш лисин, суратлау кючю болгъанын излегенди («Сен ашыкъма, сёзюм, сен ашыкъма, Сен жаяуса, къыйынды жолунг - Ш ош жауса, чум бутагъын ачытмай, Кёгерсин деп жауады жауун»).

Заман бизни Ибрахимден узакъ эте баргъаны къадар, ол бизни су ратлау сёзюбюзню къаллай бийикликге кётюргенин игиден иги ангылай барабыз. Сёзню бети бир тюрлю угъай, кёп тюрлю болгъанын, хар тюрлюсюнде хар тюрлю жашау, сурат къайнагъанын, ышарыу не кёз жаш болгъанын кёргюзтгенди. Ол да, ташча, ауур, кырдыкча, жумушакъ, сууча, таза, терк, кёк кюкюреуча, огъурсуз бола билгенин ачыкълагъанды. Къызгъан да этеди, темирча, суууп, кюл болуп да къалады. Аны барын чыгъармачылыгъыны мурдоруна салып, ол малкъар назмучулукъну рифма, гыллыу, макъам къолайлыгъын ж ангыртханды, назму сёзню ариулугъун аны магьанасы бла ёнчелерге юйретгенди.

***

Мен Ибрахимге ол сюйген китапланы табып бериучю эдим. Биз, адабиятха келип, ишлей башлагъан жылларыбызда иги китапны тапхан бек къыйын иш эди. Баргъан жерлеримде букинистледе-зат аллай китап табып келтирсем, къууаннганын, ыразылыгъын жарашдырып айта билмеучю не уа ариу сёз айта турууну кереклиге санамаучу Ибрахим, китап ны да тышын, бетлерин ийнакъ сылай: «Анасы бергенни тёкген!» - дер эди. Сейир этгенин, къууаннганын, ыразылыгъын да билдирген тауушу алай болуучу эди. Аны чыгъармачылыкъда игини, аманны билген къолайы бек залим эди, эшитген, айыргъан сезгичлиги да. Алай ол адабият даулашлагъа хазна къатышмаучу эди, жыйын къажаулукълагъа неда та шатын хапарлагъа чалынып да эшитмегенме.

Бир жол а мен анга къайдан эсе да чили поэт Пабло Неруданы назму китабын келтирдим. Ол китапны къысха жазылгъан ал сёзюнде былай айтыла эди: «Он хоть и далек, но все же достижим; хоть и сложен, но все же понятен; хоть и велик, но все же не подавляет других; хоть и необыкновенно талантлив, но все же разновидность его талантов встре чается и у других...» Китапны бере, ол сёзле мени эсимде къалырла да, мен да бир заманда таулу поэтни юсюнден алай айтыргъа тюшерме деп, акъылыма къалай келлик эди? Энди уа, миллет сезимлиги, суратлау теренлиги Пабло Нерудадан эсе кёп да уллу поэтни - Бабаланы Хызырны жашы Ибрахимни - юсюнден да тюз алай айтыргъа боллугъуна сейир этеме. Да, не медет, ким айтсын? Андан да ажымлысы уа - айтыр адам чыкъса да, аны ким ангыласын?

ТЁППЕЛАНЫ Алим, Къабарты-Малкъарны халкъ жазыучусу, КъМР-ни Къырал саугъасыны лауреаты.

30

БАБАЛАНЫ Ибрахим

АДАМ - ЖУЛДУЗ - ТАШ

1. Кёкде - жулдуз, жерде - таш

Жерде хар кимни да барды бир ташы,
Кёкде уа болады, дейдиле, жулдузу...
Жулдузум болса да кёзюмден таша,
Тантыма тюбей келгенме жоллада.

Алай таш тынгылап, жулдуз къалтырап,
Назмума нек киргенлерин айталмам...
Кече жулдуз айтханчады, къайтарып,
Кюндюз ташха тюшген адам атланы.

2. Жулдуз - ариу, таш - ауур

Ташны мурдоргъа салдыла келтирип,
Ол тынгылады, тюшсе да тереннге,
Баргъан суугъа быргъадыла кётюрюп,
Тынгылагъанлай батды суу тюбюне.

Къыш кече болсун, не жылы жаз кече,
Жулдуз да бош къалтырай болмаз кёкде!

Бети да къаралды от къурумунда-
Таш тынгылап турду, айланмай тили,
Тёнгеретип, ызындан къарадыла,-
Ол, тынгылап барып, къаягъа тийди.

Къыш кече болсун, не жылы жаз кече,
Жулдуз да бош къалтырай болмаз кёкде.

Суу кесилмей къалып тирмен къырыкъда,
Ташны къурулай да кёп айландырдыла,
Ташны атып ийип, кём-кёк кырдыкда
Кёксюл тана мюйюзюн да алдыла.

Къыш кече болсун, не жылы жаз кече,
Жулдуз да бош къалтырай болмаз кёкде.

31

Бабаланы Ибрахим

Ташны салта бла да ууатдыла -
Тынгылады аякъ тюпге тизгенде;
Ташны элтип тытыр отха атдыла -
Ол, кюйюп къалгъынчы, турду тёзгенлей.

Къыш кече болсун, не жылы жаз кече,
Жулдуз да бош къалтырай болмаз кёкде.

Ташны къара билеу этип салдыла,
Анга билеп, кесдиле чум терекни,
Аны илишан этип атхан заманда
Тёздю, жер а, чыкъ тер басып, терледи.

Къыш кече болсун, не жылы жаз кече,
Жулдуз да бош къалтырай болмаз кёкде...

Таш жыя барып, зыгъырлы жагъада
Ууакъ сабийле бешташ ойнадыла;
Таш тынгылады, келип сын жонаргъа,
Мудах къарт анга къарап ойлагъанда...

Къыш кече болсун, не жылы жаз кече,
Жулдуз да бош къалтырай болмаз кёкде.

- Жулдузла, нек къалтырайсыз?
- Ариудан!
- Ташла, сиз нек тынгылайсыз?
- Ауурдан!

3. Таулу къарт сын жонады

Бир таулу къарт сын таш жонуп башлады,
Ауур шошлукъ бийледи тёгерекни,
Мудах болдула тауланы башлары,
Шумсуз болдула агъачда терекле.

Уюп къалгъан кибик, сабыр болдула
Тау черекле, шауданла, къара кёлле,
Жел бийикни сюрюп баргъан булутла,
Тау чаллыкъла, Сабанла, аулакъ кенгле.

Таулу къарт башлагъанды сын таш жона,
Бар акъылы тилсиз ташдады къартны.
Суху атлы атын тохтатды жолда,
Учуп баргъан къуш да кёкде сын къатды.

32

Назмула

Сабий дауур да сабыр болду тауда -
Энтта бир ахттты жан дуниядан кетди.
Таулу къарт сын жона турады тарда -
Батар кюн да тохтап къарайды кёкден

4. Къарт да, таш да тынгылайдыла

Къарт сын таш жонады тау тар ичинде.
Тынгылай эди къарт,
Тынгылай эди таш -
Ёлгенни биз эсде тутар ючюннге.

Алай мен ачы атылгъанын кёрдюм
Кёк элия кёкню кёкюрегинде,
Эшитип турдум бушууну мудах кёгю
Ол къартны кёлюнде кюкюрегенин.

Жаланда мен кёрдюм къайда эсе да
Бир жулдуз кёкден юзюлюп тюшгенин,
Къартны да ауур кёз жашы иссиден
Жонула тургъан сын ташны тешерин.

Къарт сын таш жона турады таулада -
Тынгылай эди къарт,
Тынгылай эди таш,
Адамны аты къалсын деп дунияда.

Мен алагъа, тохтап, жолдан къарадым -
Биягъы къарт мудахды кёз туурамда,
Аны кёзлеринде - ингир къарангы,
Этген сагъышы ауурду тауладан.

Жерде хар кимни да барды бир ташы,
Кёкде да барды, дейдиле, жулдузу...
Жулдузум болса да кёзюмден таша,
Ташыма тюбей келгенме жоллада...

Мен ол сагъышны кётюралмай кетдим,
Къарт бла таш а тынгылап къалдыла.
Уллу таула мудах эдиле. Кёкде
Жулдузла бир-бир чыкъдыла, къалтырап.

3 «Минги-Тау» № 4

33

Бабаланы Ибрахим

5. Ариу жулдуз - ауур таш

- О, таула, энди сиз айтыгъыз, таула,
Ташла нек тынгылай болурла алай?!
- Да алайсыз, - ахшы улан, тынгыла, -
Къабыр сын болалмаз эдиле ала!

- О, таула, сиз энтта айтыгъыз, таула,
Жулдуз а нек къалтырай болур кёкде?!
- Жулдуз къалай къалтырамаз, таланнган, -
Ол да таш боллукъду сора бир кюнде!..

6. Къартны жууабы

Таулу къарт сын жона эди жагъада.
Тынгылай эди къарт,
Тынгылай эди таш.
Къайтып келип, мен ол къартха жанладым.

- Эй, къарт, бир соруу кетмейди эсимден -
Сен артыкъ нек тынгылайса элингден?!
- Тынгылайма таш тилленир эсе деп,
Таш тилленир эсе деп кёп ёмюрге!..

7. Таш от чагъады

Таулу къарт сын таш жонады жагъада,
Ол таш энди от чагъады жагъада!
Алай эсе, ёмюрлени аллында
Ол таш ёкюл болур ёлген адамгъа!
Келлик заманнга тилленип Сёлешир Таш, адамны атын айтып, сюелир...

8. Мени ташым

Бир кюнде мени ташым да тилленир Ол кюн сизге бу дунияда тюбемем...
Алай ташым тынгылагъан къадарда,
Дунияда боллукъма - шукур къадаргъа!..
Ахшы тенгим, сен жолоучу танышым,
Жерде хар кимни да барды бир ташы...

34

Назмула

ТЮШ

I

Шууулдайды жауун, шууулдайды,
Чилле таууш этеди желде,
Огъесе ол дамы шыбырдайды
Сюеме деп кырдыклы жерни?

Шууулдайды жауун -
Мен келеме жаяу,
Биргеме - жауунну тауушу.

Шууулдайды агъач, шууулдайды,
Суу саркъгъан таууш эте желде,
Огъесе ол дамы шыбырдайды
Сюеме деп жауунлу жерни?

Шууулдайды жауун,
Ш ууулдайды агъач -
Да бири биринден тууушлу.
Мен келеме жаяу -
Биргеме агъачны тауушу.

Шууулдайды черек, шууулдайды,
Салкъынлай зыгъырлы жаргелни,
Огъесе ол дамы шыбырдайды
Сюеме деп мен бу жерлени?
Шууулдайды жауун,
Шууулдайды агъач,
Шууулдайды черек -
Да бири биринден тууушлу.
Мен келеме жаяу,
Биргеме — черекни тауушу...

II

Айлана эди жел жауунда,
Айлана эди жел агъачда,
Айлана эди жел жагъада,
Айлана эди жел жоллада,
Мен да келе эдим ж аяулай...

Алайлай...
Сёз-даулаш болдула адамла.
Бирле табындыла алтыннга,

3*

35

Бабаланы Ибрахим

Бирле табындыла акъылгъа...
Бирле, терлеп, сабан ордула,
Бирле сауут-саба алдыла.

Алайлай...
Кёп кенгеш этдиле адамла,
Бир-бирле изледиле алтын,
Бир-бирле изледиле акъыл.
Алтын излеген тапды алтын,
Акъыл излеген тапды акъыл.

Алтынлы ташайды къалагъа...
Акъыллы жанлады къаягъа.
Алтын тёрге чыкъды къалада,
Акъыл ёрге чыкъды къаяда.

Алтын чырмау отну ышырды,
Акъыл жулдузлагъа учурду...
Ётдюле бир талай заманла,
Жер-жерде баш къуса Сабанла,
Кече жел айланнган жоллада
Мен да келе эдим жаяулай...

Кёп алтынны да бир этдиле,
Бир акъыл бёлюндю экиге.
Алтын суу ичдиле къамала,
Чыкъдыла ахшыла, аманла.
Иш этдиле аман акъылны -
От урушну аты айтылды.

Шууулдагъан жауун тохтады,
Шууулдагъан агъач тунтуйду,
Шууулдагъан черек таркъайды,
Манта Тийген кюн да тутулду...

III

От урушну аты айтылды Биринчи кере топ атылды.
Эки къыйыры жерге жете,
Кёк, бюгюлюп, жыйылды желде,
Бар дуния жыйылды, жыялай.
Мен да келе эдим жаяулай...

От урушну аты айтылды,
Бир, эки деп, жюз топ атылды.

36

Назмула

Къалмады жауундан тамычы,
Къуруду черекни хар ташы,
Чапыракъ къалмады агъачда,
Мен кесим да жолдан ажашдым.

Ажашды жауунну тауушу,
Ажашды черекни тауушу,
Ажашды агъачны тауушу...
Битеу дуния бирден ахтынды -
Бир, эки деп, минг топ атылды.

Жауун, булут отда къуруду,
Черекни хар ташы къаралды,
Кёгагъач болуп къалды кесеу,
Кюл болуп сууурулдум кесим.

IV

Кёкню бла жерни арасы
Къалып къалды адам ауазсыз.
Мени кюлюмю алып, желле
Айланалла аумасыз жерде...

Энди керек тюйюлдю алтын,
Энди керек тюйюлдю акъыл,
Энди битеу дуния ууалды...
Алайлай... титиреп уяндым...

ТАШ БЕШ ИК

1. Жабалакъ

Бешик жыр айта эди ана,
Арбазда уа жабалакъ жауады.
Къонгур ийнек халжар аллында
Сютден тойгъан бузоуун жалайды.
Арбазда шош жабалакъ жауады.

Бешик жыр айта эди ана,
Куудушха уа жабалакъ жауады.
Аякъларын ашыкъмай ала,
A nna къарт ёгюзлеге жанлайды.
Куудушха шош жабалакъ жауады.

37

Бабаланы Ибрахим

Бешик жыр айта эди ана,
Ныгъышда уа жабалакъ жауады.
Къартла кенгеш этедиле, айхай,
Ким тырман эте, ким баш жулады.
Ныгъышда шош жабалакъ жауады.

Бешик жыр айта эди ана.
Арба жолгъа жабалакъ жауады.
Къош ёгюз шош атлайды алгъа.
А пиа гулоч таягъын жонады.
Арба жолгъа жабалакъ жауады.

Бешик жыр айта эди ана,
Сырт талада жабалакъ жауады.
А пиа бек ыразыды анга -
Ол жерни бешик жырча жабады.
Сырт талада жабалакъ жауады.

Бешик жыр айта эди ана.
Гебенлеге жабалакъ жауады.
Дуния бары ырахат кибик алай,
Апиа ёгюзлеге бичен салады.
Гебенлеге жабалакъ жауады.

Бешик жыр айта эди ана.
Тау къоллагъа жабалакъ жауады.
Ш ош чыкъды жолгъа ёгюз арба.
Биягъы аппа кеси жаяуду.
Тау къоллагъа жабалакъ жауады.

Бешик жыр айта эди ана.
Халжар башха жабалакъ жауады -
Кём-кёк бичен агъарыр айда.
А пиа малларына аш жаяды...
Таулада шош жабалакъ жауады.

2. Ж абалакъ - бешик жыр

Дунияда таш жаратылгъанлы,
Къыйынлыкъ кермегенча адам,
Жабалакъ къар жауа тургъаны
Алай шошду, ырахатды алай.

38

Назмула

Ол бешик жыр болду да къонду
Жагъагъа, агъачха, таулагьа.
Ананы да алайды къолу
Къыйналып келген жаш таулугъа.

3. Ташла, агъачла да - жумушакъ

Бешик жырча, ырахат тебиретип,
Жабалакъ жумушатды терекни.
Ташланы жумушатды жабалакъ -
Бешик жырча, къонуп жагъагъа.

Жабалакъ жумушатды къаяны,
Буруннгу къалауур къаланы,
Балтаны, къылкъыяр къаманы,
Кийиз къайда уучу къауалны.

Жумушатды жабышмакъ таякъны,
Чочуучу эшекни туягъын,
Уруучу бугъа мюйюзлени,
Жарылгъан бузну мюйюшлерин -
Барын да жумушатды жабалакъ,
Бешик жырча, ырахат жабалакъ.

4. Бешик жыр - акъ къанатлы

Айтылады бешикни жыры.
Бир жайгъанлай, жайса къанатын,
Сау жерни жабарыкъ къанатлы -
Сабийни жукъусуча, жылы
Айтылады бешикни жыры -

Сабийни ниетича, таза,
Сют кибик, чыммакъ-акъ къанатлы,
Сют кибик, тауушсуз къанатлы,
Таш бла тенг туугъанды тауда -
Сабийни ниетича, таза.

Айтылады ол бютюн жерде,
Тюзледе, таулада, ташлада,
Туурада, не кёзден ташада,
Айтылгъанды ол бурун, эртте,
Айтылады ол бютюн жерде.

39

Бабаланы Ибрахим

Ананы акъ сютюча халал -
Бешик жыр келгенди айтыла.
(Жаннетин эсгерип, ахтына,
Ал бурун айтхан болур Хауа) -
Ананы сютю кибик халал.

Дунияда жюрюген тилледе
Бешик жыр айтылды хар къайда,
Бек сыйлы ол болуп халкълада,
Бир-бир кёп ёмюрге тюбеди
Дунияда жюрюген тилледе.

Бешикге салып акъ ёшюнюн,
Анга къор этди бар ишлени.
Жашырып палахдан-залимден,
Жукъусун сакълады сабийни,
Бешикге салып акъ ёшюнюн.

Бешик жыр айтылды къышхыда,
Бу уллу дунияны жылыта,
Сабийни тюшлерин жангырта...
Адамла сууукъдан къачханда,
Бешик жыр айтылды къышхыда.

Айтылды туманлы кюзледе,
Кёкде тейри эшик ачдыра,
Бир сейир дуниягъа ашыра,
Жарытып кёп мудах кёзлени,
Айтылды туманлы кюзледе.

Айтылды жазлада, жайлада -
Бешиги - аязы тауланы,
Тейри къылыч - бешик баулары,
Тёшеги - булутла, жай агъач -
Айтылды жазлада, жайлада...

5. Бешик жыр сабыр айтылады

Таулада жабалакъ къар жауады,
Акъ тауну ёмюрюча, - сабыр,
Гебен тартхан ёгюзлеча - сабыр...
Юйюмде бешик жыр жырланады.

40

Назмула

Таулада жабалакъ къар жауады,
Аппаны ашыргъанча, сабыр,
Ёгюзню ышнырыча, сабыр...
Таулада бешик жыр жырланады.

Таулада жабалакъ къар жауады,
Тау анга тюбегенча, сабыр,
Ана бешик тебиретгенча, сабыр...
Дунияда бешик жыр жырланады.

Таулада жабалакъ къар жауады,
Ныгъышны къартларыча, сабыр,
М инг-минг жыл къатланырча, сабыр...
Хау, бешик жыр алай жырланады!

6. Бешик жыр - жулдуз шошлугъу

Бешик жыр жырланды хар къайда,
Анга чырмау болмай иш къаугъа...
Жырланды ол кече арада.
Тауукъ къычыра - танг аллында,
Эрттен-ингир ийнек саугъанда -
Айтылып турду хар заманда!..

Ана айтды аны арбазда,
Къошха баргъан ёгюз арбада.
Айтды жаш-къушла дауурунда,
Гебен салкъынында - дырында.
Айтды юйде, айтды орамда,
Жер сюргенде, сабан оргъанда...

Хар бешик жыры уа ананы
Жюрегине жетди адамны,
Кече уа жетди жулдузлагъа,
Чыкъ тюшген кийик жол ызлагъа.

7. Бешик жыр - жер солууу

Бюгюн да бешик жыр айтылды
Тауланы ингир аязында,
Уллу кёкню учуп, акъырын
Къоннганча мени арбазыма...

41

Бабаланы Ибрахим

Мен анда эшитеме кёк жазны,
Мен анда жетген кюзню эшитдим:
Ол жерни кеси кибик - жангы,
Ол жерни кеси кибик - эски.

Айтылгъанды ол таш дорбунда,
Къыртышбаш юйде да айтылды.
Таи жашау умут тас болгъанда,
Сабийде болду бар акъылы.

Жырланды ол мермер къалада,
Хауа къалада да айтылды...
Бешик жыр кёргюзтдю хар къайда
А на сютю кибик акълыгъын.

8. Бешикле

Ол хауа къалада - нюр бешик,
Ол мермер къалада - бир бешик.
Ол жербаш тар юйде - минг бешик,
Ол деу таш дорбунда - минг бешик.

Нюр бешик кёк аршдан алынды,
Бир бешик да - сууукъ алтындан,
Минг бешик - ол къара къайындан,
Минг бешик да - къысыр къаядан...

Нюр бешикни туудурду акъыл,
Алтын бешикни — малкёз адам.
Ол минг агъач, минг таш бешикни
Халкъ туудурду, жашау бегитди...

9. Бешик жыр таш бешик тебиретди

Бешик жыр хауа къалада тёрге ётдю,
Хауа къалада ма ол нюр бешик тебиретди,
Бешик жыр мермер къалада да тергелди -
Мермер къалада ол алтын бешик тебиретди.
Бешик жыр жербаш юйде бек тюз этди!
Жербаш юйде ол минг агъач бешик тебиретди.
Бешик жыр таш дорбунда сютлей тёгюлдю -
Таш дорбунда да ол минг таш бешик тебиретди.

42

Назмула

10. Бешикден тургъанла

Ол нюр бешикден
Файгъамбар турду,
Алтын бешикден фыргъауун турду,
Сабанчы турду агъач бешикден,
Сосурукъ турду таш бешикден!..

11. Бешик жыр жаралы болду

Ол сабанчыгъа айтылгьан бешик жыр,
Сютден къызгъан сабан болуп, жарыды,
Ол Сосурукъгъа айтылгьан бешик жыр,
От болуп, таш тыпырланы жылытды.

Ол файгъамбаргъа айтылгъан бешик жыр
Танг болду да, кёк хауагъа жайылды,
Ол фыргъаууннга айтылгъан бешик жыр,
Аны огъу тийип, болду жаралы...

Агъач бешик - минг сабанчы,
Бир таш бешик - минг Сосурукъ,
Нюр бешик - бир, бир файгъамбар.
Фыргъауун - жокъ, бешиги - бар...

12. Бешик жыргъа къол кётюргеннге
кёк чартлап кюкюреди

Жаралы бешик жырла фыргъауунну
Жаны сау жаханимге быргъадыла.
Анга элия топ болуп атылды
Бешик жырны ана сютча акълыгъы...
Алай хар бешик жыр айтылгъан адам
Анасына туумайды алай аман...

Агъач бешик - минг сабанчы,
Бир таш бешик - минг Сосурукъ,
Нюр бешик - бир, бир файгъамбар.

Алагъа айтылгъан бешик жырланы
Сют акълыкълары, ана жылыулары
Къалыубаладан келдиле ариулай,
Ахырзаманнга да жетерле алай.

43

Бабаланы Ибрахим

Жерде дайым айланнганды сабанчы,
Сосурукъ - дайым тюзлюкню сыйлаучу.
Чал файгъамбар, жюрегин терслик къыйнай,
Ж алан аякълары юзмезде къанай,
Этеклерин чачакъ этдире желле,
Айланнганды къургъакълыкъ къысхан жерде,
Алай энди ол жокъду дейди адам —
Мен къум аулакъда суу излейме андан...

Агъач бешик - минг сабанчы,
Бир таш бешик - минг Сосурукъ,
Нюр бешик - бар, жокъ - файгъамбар.

13. Бешик жыр жаралы болмаз

Дунияда уа кёпдю бешик жырланы
Жаралы этерге деп жаныгъанла...
Ала базгъан ол нюр бетли бешик - жокъ,
Файгъамбарда болгъан тёзюм, беклик жокъ...

Агъач бешик - минг сабанчы,
Бир таш бешик - минг Сосурукъ...

Алай а бешик жыр болмаз жаралы -
Акъ таулада сакълайыр сют жылыуу! -
Минг таш бешик!..

44

Tinibek, салам алейкум.

Бек сау бол. Кёрюр къыйынынг - бизни къарачай-малкъар къаламчыла бла танышдыра туруучунг болсун. Кёб джаша.

Aleyküm As Salam, Sabr!
Birgeley. Saubol..

Поздравление Главы Кабардино-Балкарской Республики
Ю. А. Кокова
в связи с Днём адыгов (черкесов)

Дорогие друзья!

Сердечно поздравляю вас с Днём адыгов (черкесов)!

Этот праздник олицетворяет весь исторический путь адыгского народа, который, несмотря на непростые испытания, сохранил нацио нальные корни, язык, культуру и духовный потенциал. Ныне адыги жи вут в разных уголках планеты и повсюду демонстрируют бережное от ношение к национальным традициям, приверженность идеалам мира, добра и справедливости, вносят достойный вклад в развитие экономи ки, образования, культуры и спорта.

История адыгов неотделима от судьбы многонационального наро да Российской Федерации. В передовые периоды мы вместе выдержа ли испытания временем и сегодня строим будущее нашей страны.

Уверен, праздник День адыгов (черкесов) придаст новый импульс дальнейшему укреплению единства народов Кабардино-Балкарии, раз витию его экономического, духовного и интеллектуального потенциа ла.

От всей души желаю вам мира, добра, счастья и благополучия.

44

Международный Денъ адыгов (черкесов)

«Мы должны понимать и ценить, что Россия единственная страна в мире, где адыги имеют свою государственность», - Глава Кабардино-Балкарской республики Юрий Коков.

12 августа 2014 года на страницах календаря нашей респу блики появился значимый праздник - Международный день ады гов. Это - событие не только для самих черкесов, но и для много численных почитателей богатой культуры самобытного народа.

С этого года в странах проживания черкесов 20 сентября про ходят фестивали, творческие вечера, турниры, выставки, конкур сы, спортивные состязания, презентации, концерты, награжде ния лучших представителей адыгской нации.

Как показало время, такие торжества способствуют едине нию черкесов, их духовному возрождению, дальнейшему разви тию на благо новых поколений, сохранению родного языка, тра диций и культуры одного из древнейших народов мира.

Эмблема художника А.Ж илова

45

«ЛКБ» 5. 2016 г.

В СТОЛИЦЕ КАБАРДИНО-БАЛКАРСКОЙ РЕСПУБЛИКИ НАЧАЛ СВОЮ РАБОТУ XI КОНГРЕСС МЕЖДУНАРОДНОЙ ЧЕРКЕССКОЙ АССОЦИАЦИИ

В столице Кабардино-Балкарии начал работу внеочередной XI Конгресс Международной Черкесской Ассоциации. В конференцзале КБГУ имени X. М. Бербекова - делегаты из Европы, Турции, Иордании, Сирии, Израиля, Абхазии, руководители органов власти и ведущих адыгских организаций Краснодарского и Ставропольско го краёв, Адыгеи, Карачаево-Черкесии, Кабардино-Балкарии, олим пийский чемпион и серебряный призер ОИ-2016 Беслан Мудранов и Аниуар Гедуев. Официальная часть началась с гимнов Российской Федерации и Международной Черкесской Ассоциации.

К участникам Конгресса обратился Юрий Коков:

- Дорогие друзья!

Двадцать пять лет назад впервые в нашей истории адыги, собравшись на первый Конгресс в Нальчике, договорились о создании Международ ной Черкесской Ассоциации в целях этнического самосохранения и раз вития. Прошедшие четверть века подтвердили правильность избранного тогда пути. Конгресс МЧА, его исполком своей активной деятельностью по праву снискали заслуженные признание и авторитет как в Российской Федерации, так и в других странах компактного проживания наших со отечественников.

46

Международный Денъ адыгов (черкесов)

От души поздравляю всех вас, собравшихся на историче ской родине - в Кабардино-Бал карии, с двадцатипятилетием Международной Черкесской Ас социации и наступающим завтра праздником - Днём адыгов.

Дорогие друзья!

Если в предыдущие годы речь шла, главным образом, о сохранении языка и культуры адыгской нации, то сегодня мы должны больше думать о выстраивании долгосрочной политики, которая сполна отвечала бы вызовам времени на предмет роста нашего национального самосознания, укрепления единства адыгского народа.

Последние годы ознаменованы серьёзными глобальными и регио нальными процессами, которые ставят новые требования перед народами и странами. Мы должны суметь достойно ответить на них и про демонстрировать нашу способ ность жить и развиваться на рав ных с другими нациями.

Процесс глобализации во всех странах мира создаёт не однозначную ситуацию. С одной стороны, открылись широкие возможности. Достаточно на звать спутниковое телевидение, Интернет, которые создают ко лоссальные перспективы для общения адыгов, разбросанных по всему миру. В то же время глобализация зачастую ведёт к нивелированию на циональных особенностей, что может привести к потере нашей нацио нальной идентичности. Поэтому нужно использовать все преимущества глобализации, при этом не утрачивая национальные корни. Мы должны оставаться адыгами, будучи одновременно гражданами своих стран и, не отгораживаясь от остального мира, двигаться вперёд.

Где бы ни проживали адыги, мы должны понимать и ценить, что Россия - единственная стра на в мире, где адыги имеют свою государственность, что гаран тирует сохранение и развитие языка, национальной культуры и традиций, не говоря уже о том, что это наша историческая роди на. Другой у нас нет. Мы долж47

«ЛКБ» 5. 2016 г.

ны, со своей стороны, ценить и понимать это.

ВСЕ АДЫГСКИЕ ОБЩЕ СТВЕННЫЕ СТРУКТУРЫ, И, ПРЕЖДЕ ВСЕГО, ПРЕДСТАВ ЛЕННЫЕ В МЕЖДУНАРОД НОЙ ЧЕРКЕССКОЙ а с с о ц и а ц и и , ДОЛЖНЫ ЗАНИМАТЬ БОЛЕЕ АКТИВНУЮ ПОЗИ ЦИЮ В ВОПРОСАХ ПОД ДЕРЖКИ п о л и т и к и р о с с и й с к о й ФЕДЕРАЦИИ В СТРАНАХ КОМПАКТНОГО ПРОЖИВАНИЯ АДЫГОВ, ИСПОЛЬЗУЯ ДЛЯ ЭТОГО ИМЕЮЩИЕСЯ ВОЗМОЖНОСТИ ВЛИЯНИЯ НА СООТВЕТСТВУЮЩИЕ ГОСУДАРСТВЕННЫЕ И ОБЩЕ СТВЕННЫЕ ИНСТИТУТЫ.

Сегодня, делая всё зависящее от нас для благополучия нашего народа, мы не должны забывать и о горьком опыте наших предков, глубже знать свою историю. Эта тема не раз обсуждалась, начиная с первых заседаний конгресса МЧА. Надо отметить, что за этот период историками сделана больш ая позитивная работа. Опубликованы сотни новых исследований, изданы учебные пособия по истории, проведены различные просве тительские мероприятия. Н е обходимо продолжить работу в этом важнейшем направлении, больше писать о наших сопле менниках, в том числе зарубежных. При этом говорить не о тех, кто про являет любовь к своему народу на словах, пусть даже самых красивых, или в пустых обещаниях, а о тех, кто реальными делами и конкретными поступками, всем образом жизни возвышает адыгскую нацию. От этого во многом зависит и отношение других народов к адыгам.

НЕ ТЕРЯЕТ СВОЕЙ АКТУАЛЬНОСТИ И ТАКОЙ ВОПРОС, КАК УНИ- ФИКАЦИЯ АДЫГСКОЙ ПИСЬМЕННОСТИ.

О важности и необхо димости этого речь ведётся не один десяток лет. Неод нократно создавались раз личные комиссии и рабочие группы. Однако, к сожале нию, и сегодня учебники, газеты, журналы и книги

48

Международный Денъ адыгов (черкесов)

издаются на основе адыгейской, черкесской и кабардинской пись менности, что создаёт для всех адыгов, а более всего для зарубеж ной диаспоры, большие сложности в изучении и развитии языка. Да и Исполком МЧА за время своего существования не смог серьезно сдвинуть решение этого вопроса с мёртвой точки. Считаю, что назре ла острая необходимость вплотную заняться созданием единой адыгской письменности. Здесь потребуются совместные усилия органов власти, на учных учреждений, литераторов и педагогов. Просил бы Исполком МЧА выступить в роли координатора этой важной работы. Мы, со своей стороны, готовы оказать всемерную поддержку.

НАША НЕПРОСТАЯ ИСТО РИЯ ВО ВСЕ ВРЕМЕНА СВЯЗА НА, В ПЕРВУЮ ОЧЕРЕДЬ, С РУС СКИМ НАРОДОМ.

В судьбоносные дни мы вме сте выдержали испытания на проч ность нашей дружбы и на этом фун даменте обеспечиваем созидательную деятельность, укрепляя и дальше взаимопонимание и взаимоуважение.

Вместе с тем, не могу не затронуть проблему, которая в последние годы всё больше беспокоит мировое сообщество. Речь идёт о проявле ниях национализма, шовинизма, политического и религиозного экстре

4 Заказ № 603

49

«ЛКБ» 5. 2016 г.

мизма. Мы с вами не должны допускать таких крайностей. Необходимо принимать после довательные меры по противо действию идеологии террориз ма. Варварству, стремлению разжечь конфликт цивилизаций и религий мы обязаны противо поставить твердую решимость не допусти ть дальнейш его развития деструктивных про цессов, опираясь при этом на наши национальные духовные ценности. К чему могут привести проявления радикализма, мы видим на примере Сирии. Знаю, что все мы серьёзно обеспокоены судьбой наших соотечественников, проживающих в этой стране.

Всецело поддерживая политику и усилия Президента Российской Фе дерации В. В. Путина по уре гулированию ситуации в этом регионе, мы стараемся оказать конкретную помощь нашим со отечественникам, вынужденно покинувшим Сирию.

СОХРАНЕНИЕ ЕДИ Н СТВА НАЦИИ ЗАВИСИТ ОТ КАЖ ДОЕО ИЗ НАС К О Н КРЕТНО.

В самы х разны х странах живут адыги, и повсюду они стремятся к стабильности, поддержанию дружественных отношений, со действуют росту экономики и культуры. Вместе с тем, нас не может не беспокоить наличие отдельных фактов недопонимания между различными адыгскими общественными организациями, что создаёт благодатную почву для использования в очередной раз адыгов в геополитических целях. Мы с вами не вправе этого допускать. Мы должны понимать, что в сегодняшнем стремительно ме няющемся миропорядке любые разногласия во взаимоотноше ниях чреваты самыми тяжелы ми последствиями. Этому нас учит наша история.

Мир сегодня устроен так, что реш ающ ее место в ж из ни любого общества занимает экономика. В этой связи хочу сказать, что у нас имею тся

50

Международный Денъ адыгов (черкесов)

все возможности, используя исторические связи, развивать торгово-экономические отно шения со странами компакт ного проживания наших соот ечественников. Это в полной мере вписывается в государ ственную политику Россий ской Федерации по развитию регионального сотрудничества с зарубежными странами.

РЕСПУБЛИКА ОТКРЫ ТА ДЛЯ РЕАЛИЗАЦИИ ВЗАИМОВЫГОДНЫХ ПРОЕКТОВ С ПРЕД СТАВИТЕЛЯМИ ДЕЛОВЫХ КРУГОВ ГОСУДАРСТВ, КОТОРЫЕ ВЫ ПРЕДСТАВЛЯЕТЕ.

Налаживание экономического сотрудничества будет способствовать активизации культурно-исторических связей. Мы будем и впредь всемерно содействовать Международной Черкесской Ассоциации в повышении её роли в деле объединения усилий государственных органов и общественных организаций в решении вопросов, связанных с сохранением и дальнейшим развитием культурного наследия адыгов и укрепления сотрудничества не правительственных организаций.

В заключение хочу подчеркнуть, что сегодня время выдвигает перед нами очень сложные и ответственные задачи. Уверен, совместными уси лиями мы сумеем ответить на очередные вызовы, сохранив единство на ции, преемственность поколений, лучшие традиции народа, обеспечив достойное будущее нашим детям.

С докладом о роли и месте адыгов в современном мире выступил Президент МЧА Хаути Сохроков. Приветствие форуму направили Пре зидент Республики Абхазия Рауль Хаджимба, Глава Карачаево-Черкесии Рашид Темрезов.

4*

51

ГАЗЕТА «КАРАЧАЙ» НАЧАЛА ПУБЛИКОВАТЬ ИЗ НОМЕРА В НОМЕР ВЕЛИКОЕ ТВОРЕНИЕ КАРАЧАЙ-БАЛКАРского НАРОДА «НАРТЫ»


ДВА ПОДВИГА
(вместо предисловия)

Народный эпос – это всегда как некое завещание наших предков, их духовный подвиг. И как прекрасно, когда его переложение на другой язык тоже выглядит как подвиг – творческий подвиг переводчика, соединившего своим мастерством и глубоким проникновением столь разные времена. С увлечением я прочитал рукопись карачаево-балкарского эпоса «Нарты», талантливо переведённого достойным поэтом и одним из самых квалифицированных переводчиков России – Михаилом Синельниковым...

«Нарты» – своего рода кавказская «Илиада», повествование, известное в разных национальных вариантах. Теперь, наконец, широким кругам читателей становится доступен относительно полный вариант эпоса, принадлежащий тюркскому народу столь многоликого Кавказа. Все бытующие национальные варианты нартского эпоса, за каждым из которых – труд и вдохновение длинной вереницы сказителей, по-своему замечательны. Но этот имеет своё особое значение для раскрытия духовного наследия именно карачаево-балкарского народа и представляет его русскому читателю, причём на высоком уровне.

Нартский эпос подобен большой и полноводной реке, в столетьях разбившейся на множество рукавов, но восходящей к одному смутно мерцающему истоку. Споры о первородстве, иногда закипающие с большим пылом, здесь совершенно бессмысленны... Всё же то обстоятельство, что читающей России ранее был малоизвестен карачаево-балкарский вариант эпоса с его великолепными, врезающимися в память образами и яркими эпизодами, нельзя не признать большой несправедливостью. Этой литературной несправедливости предшествовала несправедливость историческая: трагический поворот в судьбе двух малых кавказских народов, говорящих на одном языке и считающих себя единым народом. Одно из самых вопиющих злодеяний сталинизма – трагическая, подобная многолетнему хождению по мукам, депортация карачаевцев и балкарцев. Это был скорбный путь лишений и унижений, жертв и потерь. Но и вдали от родины сосланные сохранили своё бесценное наследие – эпические песни предков.

Начальные, установочные главы повествования, посвящённые сотворению мира, устройству Вселенной, во всех национальных вариантах обладают наибольшим сходством. Разница по большей части, лишь собственно языковая и стиховая. Но именно особенности тюркского стиха, богатого изощрёнными составными рифмами и аллитерациями, искусными повторами, мощь и энергию глаголов переводчик передал с большой выразительностью. Картина возникает поистине величественная, мы ощущаем себя очевидцами первого дня творенья:

«Солнца пылкий Тейри в чреве своём добыл Огненную руду из сокровенных жил. То, что живило его и прибавляло сил, С неба обрушил он, в огненный дождь превратил. Клиньями излилась пламенная струя, Клинья он в землю вбил, в твердь вогнал острия. Недра пронзив зубцом, остывали они, Тверди земной крестцом, горами стали они. Скрепы свои вогнал Солнца Тейри везде, И наступил покой на земле и воде...».

Любопытно по мере чтения и погружения в мифы и чудесные приключения героев наблюдать, как нартское общество постепенно меняется, как отпрыски героев и титанов от поколения к поколению превращаются в обыкновенных обитателей горного селения с обычными, повседневными заботами и тревогами. Уже возникает ощутимое социальное неравенство. Появляются среди славных нартов и разнообразные антипатичные, многогрешные персонажи... Но сказители, выражающие лучшие, благороднейшие, справедливейшие устремления народа, всегда на стороне слабых и угнетённых, и любуются отважными правдолюбцами: Рачикау – всех бедных и слабых опора И готов осадить хвастуна-горлодёра. Никогда в нём к бессовестным жалости нет, Только собственной мощью достиг он побед. Он не внемлет глупцу и не жалует труса, Только доблестных чтит среди нартов Эльбруса. Сильное впечатление производят заключительные главы эпоса и его концовка. Прародители нартов, являющиеся в сущности инопланетными существами, порождениями внеземного, небесного божественного разума, решились вернуться на свою прародину во Вселенной потому, что сочли свою миссию на Земле выполненной. Дети и внуки нартов насельников планеты, наконец, превратились в разумных людей, способных предотвратить кровавую битву, остановить войну. Нет нужды говорить о том, что более важной задачи нет и у нынешнего человечества, стоящего перед роковыми вызовами и необходимостью главного выбора.

Народ Карачая и Балкарии в долгу прежде всего перед карачаевским поэтом Альбертом Узденовым, который на протяжении десятилетий записывал главы и эпизоды «Нартов» у последних сказителей и в итоге смог составить единый свод эпоса, ставший основой и для предстоящего академического издания, и для возможных переводов на языки мира. Несмотря на распад СССР, несмотря и на происшедшее вместе с ним резкое ухудшение переводческих связей между народами, когда, к сожалению, на переводы существовать почти невозможно, русский поэт Михаил Синельников в течение многих последних лет не покладая рук работал над карачаево-балкарским национальным эпосом и осуществил переложение на самом высоком уровне. Сейчас такое бескорыстное трудолюбие почти невообразимо. Хотелось бы, чтобы этот подвижнический труд был всячески поддержан по заслугам.

Всё же моя главная читательская благодарность – самому народу, который совершил двойной подвиг: и создал драгоценный эпос, и сумел сохранить его во всех бурях веков. Эта книга, в которой прелестные сказки и фантазии сочетаются с точным, правдивейшим бытоописанием, говорит нам и о баснословных доисторических временах всего человечества, и о седом прошлом древнетюркского мира, простиравшегося от Адили (Волги) до высот Эльбруса, но всем своим духом, всем пафосом народных мечтаний она обращена к будущему, которое нам всем хотелось бы видеть светлым, справедливым, разумным.

Евгений ЕВТУШЕНКО,
лауреат Госудаственной премии СССР,
лауреат Государственной премии РФ.

_____________________________________________



ВСЕЛЕННАЯ, НАРТЫ И СОВРЕМЕННАЯ НАУКА

«There are more things in heaven and earth, Horatio,
Then are dreamt of in your philosophy…»
Shakespeare, «Hamlet», Act I, scene V
«И в небе, и в земле сокрыто больше,
Чем снится вашей мудрости, Горацио...»
Шекспир, «Гамлет», Акт I, сцена V.
Перевод М. Лозинского.

Меня сразу заворожило чтение грандиозного карачаево-балкарского эпоса «Нарты». И дело здесь не только в удивительно точном, «раскачивающем сознание» ритме, найденном Михаилом Синельниковым. Думаю, что профессиональные исследователи найдут множество интереснейших деталей в «Нартах», сравнят их с эпосами других народов (для меня, к сожалению, единственные возникшие аллюзии были связаны с «Песней о Гайавате»), но я хотел бы сказать здесь только об одной, наверное, и не самой главной, из особенностей этого эпоса – о «космическом сознании» его безвестных создателей. Возможно, те, кто изучал этот эпос 50–60 лет назад, и не обратили бы особого внимания на многие загадочные мотивы, о которых я буду говорить дальше. Думаю, что и через сотню лет внимательные читатели смогут заметить в нём и что-то совсем другое, чем потрясшие меня первые строки:

«Так давно – до глухих, тёмных, бессчётных лет, Лишь явился во тьме будущего просвет, Главный Тейри миры соединил и свёл, Сжал их в один комок, втиснул в один котёл. Не разойтись, не взмыть – намертво сплочено, Всё величайшее здесь в малое вмещено. Сплющил, сдавил миры и отпускает вдруг: Мощной волей Тейри создан Вселенной круг. Звёзды он разбросал бисером из горсти, Каждой движенье дал и прочертил пути.»

Не знаю, как интерпретировали и комментировали бы переводчики и литературоведы эти строки в «до-Гамовскую» эпоху (нужно ли объяснять просвещённым читателям, что Георгий Гамов был первым, кто предложил модель Большого Взрыва, по-английски – Big Bang?). Сейчас, когда представления о Большом Взрыве, расширяющейся (и даже с ускорением) Вселенной стали основной парадигмой современной астрофизики, остаётся только догадываться, как удалось безвестным авторам карачаево-балкарского эпоса «Нарты» так почувствовать главное: «...ни уюта, ни покоя во Вселенной нет»; она родилась, развивается и умирает по своим собственным, ещё не вполне понятным нам законам. Как далеко это от классических представлений о величественной мистерии вечной, спокойной и неизменной Вселенной! Что говорить, когда даже великий Эйнштейн не верил в расширяющуюся Вселенную и настойчиво, почти до конца своих дней, строил стационарную модель Космоса. Читатель с воображением, может быть, разглядит в этом отрывке и дополнительные детали Большого Взрыва: тёмные эпохи, эру излучения, эпоху звёздообразования... Не буду дальше комментировать эти удивительные строки, сказано уже достаточно, чтобы вслед за булгаковским героем воскликнуть: «Как многое им удалось угадать!» Но Большим Взрывом только начинается цепочка дальнейших «воспоминаний о будущем», которые внимательный читатель найдёт в «Нартах». После образования Вселенной появляется Земля, и на ней создаются условия, обеспечивающие возможность жизни.

«Солнца мудрый Тейри – солнечный свет явил, Почву – Тейри Земли – тучную сотворил, Вдунул Тейри Небес воздух, и вот когда Властью Тейри Воды сотворена вода. Вот Верховный Тейри одобрил теченье дел И на Земле расцвесть – жизни он повелел».

На второй (после объяснения возникновения Вселенной) главный вопрос: «Откуда взялась жизнь на Земле», эпос опять даёт «космический» ответ: «Семя дальних миров, семя близкой Луны… Вот какою судьбой земляне на свет рождены». Вновь настораживает неожиданный скачок представлений: вместо наивных средневековых теорий зарождения жизни (например, по ван Гельмонту, жизнь может зародиться в тёмном шкафу из грязной рубашки и нескольких горстей пшеницы) к очень точно сформулированным в «Нартах» почти сегодняшним представлениям о панспермии – распространении «зародышей жизни» по Вселенной в виде спор или микроорганизмов метеоритами и космической пылью. Космос нартов – не мирный небосвод Птолемея, напротив, он активно вмешивается в земные дела. Молодая Земля, о состоянии которой мы и сейчас практически не имеем никакого представления, сотрясается от почти непрерывных метеоритных бомбардировок, содрогается от мощных землетрясений, страдает от цунами и мощнейших приливов, вызываемых тогда близкой к Земле Луной.

«Солнца пылкий Тейри в чреве своём добыл Огненную руду из сокровенных жил. То, что живило его и прибавляло сил, С неба обрушил он, в огненный дождь превратил. Клиньями излилась пламенная струя, Клинья он в землю вбил, в твердь вогнал острия. Недра пронзив зубцом, остывали они, Тверди земной крестцом, горами стали они. Скрепы свои вогнал Солнца Тейри везде, И наступил покой на земле и воде».

Весьма интересно то, что в карачаево-балкарском эпосе «Нарты» есть упоминание о предыдущих жителях Земли, которые были уничтожены Верховным Тейри за «утрату чистоты».

«Только не следуйте вы жившим на ней до вас, Утратившим чистоту, – дух без неё угас! Если и ваша жизнь окажется столь мелка, Все пропадёте вы, сгинете наверняка. В Землю огненный шар Главный Тейри метнёт, Разом покроют её волны великих вод!»

Пусть специалисты по эпосам древних народов поспорят – можно ли здесь увидеть воспоминания о Великом потопе, мне же хочется вновь подчеркнуть, что и в большом, и в малом могущественный Космос постоянно присутствует в сознании и жизни нартов. В мифологии нартов присутствует «Красная земля», предположительно, планета Марс. Оттуда прилетает Ёрюзмек, один из самых симпатичных и трагических персонажей эпоса. Несмотря на внушительные победы, одержанные им над врагами нартов, он остаётся на Земле чужаком, пришедшим из другой «биосферы». Да только дать ему детей жизнь не могла, Не вспыхнуть семени его, оно – зола. Не обитателем Земли – родился он, На Землю из иных миров спустился он. Ёрюзмеку, кстати, приходится возвращаться на Марс для того, чтобы покончить с врагом нартов – Красным Фуком. Читая описание «технологии» этого путешествия, сразу же невольно вспоминаешь роман Жюля Верна «Из пушки на Луну», только у Ёрюзмека другой маршрут – Красная Земля. Тут послала вещунья к Алимковым в дом, Чтоб искали орудье с широким жерлом: «Откопайте – она никуда не пропала! Джанболамту велите стоять у запала. Надо пороха сорок батманов забить, Ёрюзмека – в стальное ядро посадить!»

Среди волшебных персонажей эпоса есть конь Гемуда, напоминающий Конька-Горбунка из сказки Петра Ершова. Он с виду неказист, но умеет то, что не могут другие кони – плавать под водой и летать среди звёзд. Его происхождение также «марсианское». Он верный друг своего хозяина – Алаугана, хотя обладает недоступным для последнего тайным знанием. Интересно, что способ передвижения Гемуды в пространстве-времени напоминает сверхсветовые полёты звездолётов в романах современных фантастов, а то и телепортацию, то есть мгновенное перемещение в нужное место во Вселенной. И сказал Гемуда: «Годы мчатся вперёд! Коль короче мгновения будет полёт, Время хлынет назад… Чем скорей, тем верней Мы пределы изведаем меры своей!»

Не знаю, как это прокомментировать, поскольку до начала ХХ века, то есть до публикации Альбертом Эйнштейном его знаменитой работы по специальной теории относительности вряд ли кто высказывал революционную мысль о том, что ход времени может зависеть от скорости движения. И всё же Марс, откуда прибыли такие столь необычные герои нартского эпоса, в целом недружелюбен к Земле, ведь выходцы с него приходят на Землю, чтобы поработить её жителей. Думается, не случайно и в античной мифологии красная планета названа Марсом – именем бога войны и связывалась с опасностью, тревогой и несчастьем. Кстати, вряд ли Герберт Уэллс, автор «Войны миров», знал о существовании эпоса «Нарты», однако его упыри-марсиане весьма напоминают харров, прибывших на Землю для её завоевания. «Все харры вышли из земли, им нет числа, И красной шерстью поросли у них тела. Они похожи на людей… Но эта рать Живое, мёртвое – подряд готова жрать. Гнездо их – Красная Земля, но гибель – тут, Им воздух тяжек, и они, задохшись, мрут. А те, что воздухом смогли дышать земным, – Поганым стало семя их, совсем дурным.»

Думаю, многие вспомнят, что и марсиане Уэллса в конце концов сгинули из-за земных вирусов. И опять в «Нартах» мы встречаемся с неожиданной догадкой о том, что биосферы разных планет, говоря современным языком, могут быть враждебны друг другу. Недаром, учёные тех стран, которые планируют пилотируемые экспедиции на Марс, серьезно задумались о строгих мерах соблюдения межпланетного карантина. Последние несколько лет мне всё больше приходится заниматься Луной и её полярными областями. В перспективе планируется создать под поверхностью Луны базовые станции, где будут расположены различные научные приборы, а время от времени их будут посещать космонавты. Поэтому особенно интересно мне было читать в «Нартах» о Луне. В отличие от Марса, Луна у нартов это надёжное, спокойное и хорошо оборудованное убежище.

«Вот они на Луне, чьё просторно дупло – Как прекрасна там жизнь, и без света светло! Нас от порчи хранят семь железных завес, От камнепадов хранят, рушащихся с небес. Те, кто живут в дупле здесь, средь лунных полян, Не случайно они кличут себя – «айсан».

Чем-то это описание напоминает мне наши современные планы создания лунных поселений. Эпические тексты по природе своей неисчерпаемы, они всегда таят загадки, и мы трактуем их в меру глубины своего культурного и научного познания. Читая сегодня «Нартов», мы видим много неожиданных и необъяснимых аналогий с нашими современными знаниями о Вселенной и человеке. К чести переводчика нужно сказать, что те места, где эти аналогии могут вызвать особый интерес или показаться искусственно притянутыми к современным научным взглядам, даны в сносках в буквальном подстрочном переводе и выглядят в таком виде ещё более поразительно. Например, один из героев эпоса обладает необычным кольцом: А на перстне есть девять камней огневых, От земель, что вкруг Солнца – от девятерых. К этому двустишию даётся сноска: «В подлиннике – девять разных земель из округи Солнца».

В заключении хочу вернуться к разговору о «космическом сознании», с которого я начал эти заметки. Понимание того, что Космос – это важнейшая часть нашей жизни (причём не только в высоком духовном смысле, но и в самом повседневном), в европейском цивилизационном пространстве начинает складываться только в ХХ веке, в особенности после работ Фёдорова, Циолковского, Вернадского. Много писалось в последние годы в связи со столетним юбилеем великого визионера К.Э. Циолковского о том, что ростки космического сознания, заботливо взращивавшиеся им, подготовили и блестящие успехи следующего поколения инженеров и учёных, Королёва, Янгеля, Келдыша и многих других...

Думаю ещё, что найдутся внимательные исследователи мифологии и истории Кавказа, которые помогут раскрыть и эту загадку: как возник этот текст? Почему именно у карачаевцев и балкарцев, малых народов Северного Кавказа, региона, такого динамичного и «горячего» в геологическом и этническом отношении, родился такой великолепный эпос со столь сложной и близкой к современным научным воззрениям системой взлядов и на земную жизнь, и на Космос, а также и на их неразрывную связь друг с другом?

ЗЕЛЁНЫЙ Лев,
вице-президент РАН, доктор физико-математических наук, профессор, действительный член Международной академии астронавтики, директор Института космических исследований РАН.

"Къарачай" №97, декабрны 15

Вчера, 12:33

1-чи, 2-чи, 3-чю, 4-чю бетле -97.pdf [6.84 Mb]

«Къарачай», 2016 джыл, декабрны 17-си

НАРТ ЭПОСНУ ЮСЮНДЕН ОЮМЛА

Багъалы окъуучула! Ноябрны 26-да чыкъгъан 92-чи номерли «Къарачай» газетде Ёзденланы Альбертни «Нарт эпос» деген статьясы басмаланнгандан сора бизни редакциягъа Интернет бла да, къол бла джазыб да кёбле письмола ийген эдиле. Ол письмоланы иелери къарачаймалкъар нарт эпосну «джангы» бетлерине сейирсиниб, аны юсюнден белгили алимлени, джазыучуланы оюмларын да, эпосну кесин да «Къарачай» газетде басмаласакъ разы боллукъларын билдире эдиле. Окъуучуланы тилеклерин къабыл эте, декабрны 15-де чыкъгъан «Къарачай» газетни 97-чи номеринде дуния таныгъан уллу поэт, СССР-ни эмда РФ-ны Кърал саугъаларыны лауреаты Евгений Евтушенкону «Два подвига» деген статьясын (кеси джазгъан тилде), РАН-ны вице-президенти, РАН-ны Космосну тинтиу институтуну директору, физико-математика илмуланы доктору, профессор Лев Зелёныйни «Вселенная, нарты и современная наука» деген сейирлик статьясын да кеси джазгъан тилде басмалагъан эдик. Энди бизни эпосну орус тилге кёчюрген Россияны эм онглу поэтлерини бири, РАЕН-ни академиги, Иван Бунин атлы саугъаны лауреаты Михаил Синельниковну «Седой водопад» деген статьясын (кеси джазгъан тилде) окъуучулагъа теджейбиз. Багъалы окъуучула! Бу статья бла да танышханыгъыздан сора кёлюгюзге келгенни редакциягъа джазсагъыз, биз разы боллукъбуз. Сиз да, разы болуб, излемигизни билдирсегиз, сора газетни энди чыгъарыкъ номерлеринде дуния сейирлиги къарачай-малкъар нарт эпосну басмалаб башларыкъбыз.

ДЖАЗАЛАНЫ Лидия, къарачай газетни джууаблы секретары

________________________________


СЕДОЙ ВОДОПАД
(Заметки переводчика)

Ты, чей разум стекал, как седой водопад,
На пастушеский быт первой древности…
Велимир Хлебников.

Верю сказкам наперед,
Прежде сказки станут былью.
Велимир Хлебников.

«Для того, чтобы понять поэта, надо побывать в его стране» – так утверждал Гёте. Но в случае с эпосом поэтом является весь народ. И связь этого народа-языкотворца с землей, с подпочвой эпоса особенно тесна, поистине нерасторжима. Вопреки всем перипетиям исторической судьбы, душа народа оказавшись на чужбине устремляется в родной край, вновь и вновь вместе с чередой облаков возвращается к первоистоку национального сказания. Только у этого туманного первоистока живет в ладу с собой, в гармоническом единстве с природой. И чуть призабытый в изгнании язык, расцветая, воскресает, когда слова наяву соприкасаются с породившими их вещами и предметами, когда не на карте, а в самом ландшафте находят свои места не вытравленные из памяти географические названия. И во всех испытаниях сбереженный эпос преображает пустовавшую, так и не открывшую чужим своего сердца землю, но каждому усвоившему тысячелетнее предание с младенчества эта земля открывается в эпических образах. Вот и пещеры, откуда на свет выползали злокозненные ха́рры, вот и гранитные глыбы, оставшиеся от грозных камнепадов и напоминающие об игре героя Сосурки с недоверчивым эмегеном! Да вот и сам Сосурка́ – не изваяние, не надгробие, а сам он, вышедший из камня и, свершив все хитроумные свои подвиги и буйные прегрешения, вернувшийся в камень… Какой гениальный и созданный железной логикой мистики сюжет! Некогда через Аланское царство проходил Великий Шелковый путь – то его ответвление, которое, одолевая перевалы, устремлялось к византийским пристаням Абхазии, к Питиунту (Пицунде). В караванах могли быть торговые гости и из Багдада, и из Чаннаня, и уж точно – купцы из Хорезма, повидавшие и Багдад, и Герат, и китайский Чаннань. Кое-где вдоль уцелевших отрезков дороги еще лежат прикинувшиеся горной породой комья окаменелой золы былых костров. За кострами этими на долгих ночлегах, иной раз как пережитое самими путешественниками, рассказывались причудливые сказки самых дальних стран. И обрывки этих рассказов оседали в памяти слушателей, оставались в воздухе ущелий, уходили в многократное горное эхо. Исследования истории странствующих сюжетов мировой литературы, которыми так вдохновенно и глубоко занимался В.Я. Пропп, в конце концов перерастают границы фольклористики и становятся чем-то близким теологии и психоанализу. Не будем погружаться в эти дебри, засвидетельствуем только, что приключения Сосурки, отправившегося на поиски целебного снадобья, местами похожи на случившееся с Синдбадом, героем «Тысячи и одной ночи». И, конечно, история Сибильчи́ в пещере эмегена повторяет историю Одиссея в пещере циклопа Полифема (не есть ли само слово «эмеге́н» искаженное «Полифем»?). Мерещится, что какого-нибудь пленного эллина предки нынешних горцев держали в яме, как толстовского «кавказского пленника», и точно такая же жалостливая хозяйская девочка бросала ему в подпол сырные лепешки. А в дни веселий и застолий, вечерами, когда, не смолкая, аккомпанировали местным напевам звуки тростниковой сыбызги (древнегреческой сиринги), пленника поднимали на поверхность и поили пенной бозо́й. И вот, будоража воображение хозяев и гостей, он пересказывал главы «Одиссеи»… Но нет, всё могло быть и совершенно иначе, и – противоположным образом, или – и так и этак. Ведь родина эпосов именно Кавказ, гора Каф средневековой исламской географии. И над снежной горой Каф парил Синдбад, уцепившийся за крылья исполинской птицы Рух. И еще раньше, в седой древности к прибрежьям этих неодолимых гор на увенчанных изваяниями богинь и богов гребных судах приплывали греческие искатели «золотого руна». И возвращались в милую Арголиду, обогащенные если не золотом, то здешним умопомрачительным фольклором. Историями о Прометее, прикованном к скале (а ведь еще и в девятнадцатом веке кого-то к этим скалам, случалось, приковывали), об амазонках, о многоруких и многоголовых чудовищах, об одноглазых циклопах… Какой бы мечтой и реальностью ни была рождена фантастика сказаний, кем бы ни было брошено первое зерно, здешняя почва была хорошо подготовлена для посева и невиданного урожая. И потому родство карачаево-балкарского эпоса и с гомеровскими поэмами, и с арабско-персидскими сказками, да, впрочем, и с параллельными нартскими сказаниями соседствующих народов – относительное, отдаленное и все более отдалявшееся в ходе столетий. Родство, ослабевавшее по воле многих поколений сказителей, уводивших поток повествования в свою сторону и творивших, перестраивавших, заселявших собственный мир. В конце концов, все люди похожи и судьбы всех больших и малых народов также имеют черты сходства. И на всех своих языках человечество слагает какую-то единую сагу. Мировая литература едина и столь многое в ней повторяется и возобновляется во все времена. Читая карачаево-балкарских «Нартов», мы вдруг припоминаем античные мифы о Золотом веке, а в рассказе Чуерди́ об оружии, оставленном отцом сыну, в необходимости сдвинуть исполинский камень, чтобы добыть отцовские доспехи, распознаем миф о Тезее, и уж точно история Бора́ возвращает нас к мифу об Орфее, песнью и музыкой своей заставлявшем двигаться и плясать деревья и камни. Да, можно иногда заподозрить заимствования у предшественников, но что сказать об эпизоде поединка Гужда́ра с сыном Гиляста́на с заменой клинков, один из которых отравлен! Это в точности повторяет шекспировскую сцену боя Гамлета и Лаэрта, но Шекспир (или тот образованный английский аристократ, который творил под этим именем) никак не мог ведать о деяниях нартов. То же можно сказать и о Свифте, создавшем упоительный роман о путешествии Гулливера в страну лилипутов. А ведь лилипуты, именуемые бешкары́шами, пигмеи, гномы, ставшие по воле судьбы истинными страдальцами, присутствуют в сказаниях Карачая и Балкарии… В итоге судьба всех мировых повествований одна. О судьбе этой писал ещё А.Н. Веселовский в классической работе «Поэтика сюжетов», замечая, что и современная ему повествовательная литература с её сложной сюжетностью и фотографическим воспроизведением действительности однажды «очутится в такой же далекой перспективе, как для нас древность, от доисторической до средневековой, когда синтез времени, этого великого упростителя, пройдя по сложности явлений, сократит их до величины точек, уходящих вглубь, их линии сольются с теми, которые открываются нам теперь, когда мы оглянемся на далекое поэтическое творчество, – и явления схематизма и повторяемости водворятся на всем протяжении». Вернемся на миг к прославленной в тысячелетиях «Одиссее». В ней присутствует единственное приключение с Полифемом, кончающееся побегом хитроумных греков от свирепой мести обманутого и ослепленного циклопа, от гнева его туповатых, как наши эмегены, сородичей. Это лишь дорожный эпизод, хотя и страшноватый, в детстве сильно впечатляющий. Но неистощимые сказители тюркского кавказского эпоса с течением веков создали повесть обширную, цельную и многовариантную (ведь в этой книге, объединившей избранные, наиболее впечатляющие циклы сказаний, показана лишь «вершина айсберга»). Здесь убедительно поведано о параллельном существовании на одной земле разных миров: баснословные нарты находятся где-то рядом с эмегенами и инопланетными пришельцами - харрами, сообщаются с вымирающими обитателями Луны, айса́нами (здесь воображение карачаевцев и балкарцев, кажется, и предвосхищает и превосходит фантазию Уэллса, с некоторым пренебрежением изобразившего хилых селенитов). Сталкиваются нарты и с еще более удивительными хищными существами, обитающими в самых далеких вселенных. Ах, если бы здесь были только смутные отголоски миров иных! Но и существование этих миров и присутствие в непосредственной близости невероятных чудовищ кажется героям эпоса само собою разумеющимися, обыденными. Нартский дух возрастает и крепнет в воинственном общении с опасными порождениями небес и земных недр… С такими-то вот соседями и невольными «контактерами» нарты встречались, как-то разговаривали, вступали в переговоры, воевали, а иногда даже и роднились, заключая брачные союзы. Избежать соседства было невозможно. Нарты, хотя, случалось, и плавали по морю и даже опускались на дно морское, как Алауган, никак не могли последовать примеру беглеца Язона, прихватившего Медею и на всех парусах устремившегося восвояси. Ибо их родиной были эти горы, эти ущелья Приэльбрусья и сопредельные степи. И покидать родину не хотелось во все времена. Такое соседство кажется невообразимым. Но с каким фантастическим реализмом материализовано это странное затяжное сновидение, с какой дано убежденной определенностью, с какой «вещностью» (воспользуемся акмеистическим термином)! И как действие привязано к месту! Эпос «заземлен» топонимикой, неизменившиеся географические названия произносятся в нем столь непринужденно… Но ведь сказание не сошло с небес в один день, а слагалось, должно быть, на протяжении пятнадцати веков, если не более того, и в этом всё дело. Эпос несет в себе все времена! И доисторические и уже исторические. И он всё менялся и ширился, и то и дело являлись в нем новые герои, иные из которых всей сутью своей уже весьма несхожи с титаническими первонасельниками Земли. И вот наконец доблестные нарты, выполнив свое земное дело, удаляются на свою небесную родину. Остаются уже произошедшие от нартов люди с их известными свойствами, хорошими и дурными. Люди, наделенные разумом, хотя и не всегда следующие его велениям. И лучшие из них понимают, что жить следовало бы всё же «по-нартски»… Вряд ли в любом из эпосов можно выделить какую-либо главную мысль. Все же один помысел поселяется в душе каждого героя: мысль о продолжении жизни через потомство, без которого она бессмысленна. Бесплодие – величайшая беда, утрата наследника – страшное горе, а вот деторождение – долгожданное благо и спасение. Почти всесильные и всевластные нарты всячески стремятся укорениться в земном мире. Но, кажется, это невозможно, ведь и сами они здесь пришельцы. Вывод: Земля должна принадлежать землянам, тем, кто на ней родился и вне ее не мыслит своего существования. В «Нартах» сосредоточенность на житейских нуждах сочетается с возвышенным порывом и дерзновением. Пленяют нас и прозорливость и нередкое простодушие эпоса. Поучительна мудрость, завещанная потомкам Дебетом, – побеждать не силой, а умом, смекалкой… Так вот и выживали малые народы Кавказа. Помогали им выжить и незыблемость обычаев, и строгий этикет, и кодекс чести, не менее изысканный и утонченный, чем «бусидо» самураев. Назовем это наследием нартов. Но между тем эпические нарты были не только отважны и неумолимо суровы, ревностны в исполнении своего кодекса чести, но и сострадательны. Во всяком случае, и в худые времена начавшегося уже социального расслоения в их среде находились защитники бедных и обездоленных, подобные Рачика́у. Уж так не похож он на тех, в общем привлекательных героев «Илиады», которые в разговоре со слабыми, худородными и высокомерны, и пренебрежительны. На того же блистательного Ахиллеса, зло высмеивающего Терсита и дающего ему тяжкую пощечину, – решительно не похож. Нет уж, здесь нет общего с Гомером… Заметим, что не всё в кажущемся нам выдумкой, фантастикой эпоса безусловно фантастично. К примеру, не столь уж безосновательно мнение о способности музыки воздействовать на животных (которые должно быть, не лишены души). Растроганная песней Бора изнурённая кобылица, отказавшаяся кормить жеребёнка, услышав жалобную песнь свирели, проливает слезы и кормит свое дитя. Это кажется сказкой. Но вот и в нынешней Монголии верблюдицу, уходящую от брошенного верблюжонка, заключают в широкий круг музыканты, без устали играющие на своих громадных хурах до тех пор, пока верблюдица не заплачет и не кинется к верблюжонку… Да, искусство всесильно, и лишь властью той же музыки предотвращается сражение между нартскими ратями. «Красота спасет мир», дай-то Бог, а мысль эта выражена в образах нартского эпоса, ох, как давно и задолго до Федора Михайловича Достоевского… В войне с харрами нарты применяют, так сказать, средства «химической войны», и это тоже кажется необъяснимым и привнесенным сказителями новейшего времени. Но вот ведь еще древние спартанцы в пятом веке до рождества Христова бросали ядовитую серу в костры, дым от которых при удобном направлении ветра устремляли на врагов… Все это так и, должно быть, еще многому диковинному можно сыскать рациональные объяснения, и все же в «Нартах» всё равно есть какое-то изумительное тайнознание, которого лишены другие (пусть художественно и равновеликие) народные сказания. Все великие, большие и малые, эпосы Азии, могучей «родины родин», конечно, гениальны, как образцы всенародного творчества, но все как-то однотипны: чудесное рождение героя у заждавшихся наследника родителей, его возмужание, молодецкие игры, богатырские подвиги, его верный и мудрый богатырский конь (нередко говорящий и спорящий со своим всадником), его возлюбленная, за которую приходится и побороться, его сподвижники, его враги и завистники, его гибель, часто вследствие вражьего коварства, горестная тризна и вечная память в народе… Надо ли говорить, что включающий в себя и некоторые звенья всего этого, столь типического и неизбежного, карачаево-балкарский эпос, в котором жизнь воинов и скотоводов, «пастушеский быт первой древности» сочетается с ощущением жизни вселенской, с редкостным для той глубокой и глухой старины, когда, по выражению Боратынского, «человек естества не пытал», космизмом, совершенно оригинален и своеобразен. И по содержанию, и по форме. И разумеется, особую оригинальность карачаево-балкарскому эпосу придает прежде всего сам язык, на котором он создан. Язык с богатым словарем и неистощимым рифмовником, с изощренной системой стихосложения, существенно отличающейся от версификации, привычной, например, для других народов Северо-Западного и Центрального Кавказа, имеющих свои варианты «Нартов», каждому из которых дано свое первородство. Пожалуй, здесь пора сказать о своем: и переводить такой странный и своеобразный эпос психологически потруднее, чем «типовой». Опасно чрезмерной вольностью исказить образный строй, в передаче живой речи сфальшивить, выговорить неверный звук, или же, что-нибудь огрубляя, упростить по ходу истолкования «космических» видений и мотивов. Обилие составных, местами и каламбурных рифм в тюркском стихе меня не удивило (не во всех случаях, однако, удается эти выигрышные особенности поэтической речи передать). Но работа над переложением вообще изменила мои представления о стихе турок – я поначалу не предполагал такого обилия рифм с ударениями не на последнем слоге (не «мужских»). Мне чудится, что это явление связано и с глубокой древностью памятника, когда язык еще не влился в твердые формы, а ударение бывало зыбким, колеблющимся, и с тем, что стих эпоса был сразу ориентирован на распев. Должен сказать, что, прослушав записи исполнения «Нартов» карачаевским хором, записи этого неистово страстного и гулкого, словно горные теснины, пения, я был поражен, как громом. Всего же сложнее оказались по возможности плавные, естественные переходы от начальных космогонических глав к героическим, и далее к «бытовым», повествующим, в сущности, уже о коллизиях куда более простой, незамысловатой, хотя и наполненной игрой страстей, не чуждой каждодневной корысти и терпеливо зреющего коварства сельской жизни. Менялись времена и нравы, изменялось и содержание эпоса. Это требовало смены ритмов и интонаций, большей подвижности стиха, большей живости диалогов. Если прав Жуковский и переводчик становится соперником автора, то, пожалуй, легче было бы состязаться всё же с единственным творцом, а не с необозримой ратью искусных сказителей… Моя работа, встретившая много технически труднопреодолимых препятствий и, признаться, иной раз зависевшая от душевных состояний, до невозможности затянулась и продлилась семь лет. Сегодня мне кажется, что с персонажами эпоса я прожил целую жизнь. И это не только моя работа, не только ремесло, это, кажется, и судьба… Я влюблен в это сказание, влюблен в его образы, некоторые из которых, увы, оказался бессилен передать с мощью, присущей подлиннику, со всей многозначностью многослойного слова… Но ведь, между прочим, я и сам читатель! И как восхищает меня содержащееся в «Нартах» выражение – «отогнать стадо на крик». То есть на расстояние, измеряемое слышимостью крика (впрочем, есть ли нужда в пояснениях – содержащаяся здесь поэзия смертоносно точна и лаконична). И вот это роскошное великолепие образа возникает в самом кочевом быту, как естественное мерило сцепившихся пространства и времени… Или с какой всепобеждающей простотой и страшной силой сказано о беде отца, потерявшего сына: «Горе хлынуло в душу, как черная кровь!» Да ведь нужно было только повторить это на другом языке, не прибавив ни полслова. А так часто для выразительных идиом приходилось мучительно искать хотя бы приблизительного аналога… Я чувствую, что в реликтовом, некогда труднодоступном Приэльбрусье каким-то чудом сохранилась заповедная, потаенная, вещая душа всего необозримого тюркского мира. И душа эта в равной мере воплотилась в пейзаже и в эпосе… Конечно, душа народа может быть выражена и в словах неродного языка, в различных переложениях эпоса. Но не на последней глубине… Я рад, что отдал делу этого перевода многие дни и ночи, это был для меня нелегкий опыт познания. Но справедливо сказал последний великий русский поэт Николай Заболоцкий: «Успех перевода не может быть столь же долговечен, как успех оригинала». Принимая эту суровую истину, я склоняюсь перед бессмертием подлинника. В своей полноте и цельности он грандиозен. * * * «Кончен мой труд многолетний», – со смешанным чувством, с непонятной и понятной грустью, воскликнул великий поэт. «Или жаль мне труда, молчаливого спутника ночи…» Конечно, я не смею и мысленно сравнивать ломкое изделие своего странного ремесла с пушкинской «воздушной громадой». Но и мои невозвратные дни и годы незаметно прошли за письменным столом. Эта постоянная работа стала для меня и нелегкой ношей, и потаенной, поскольку знали о ней немногие. Удалившись в пространство эпоса, я нашел в нем второе свое существование. Иногда параллельные линии пересекались, как в мире Лобачевского, и я уже привык, разглядывая собеседников, распознавать в них персонажей проникновенного повествования – то нартов и нартских героинь, то эмегенов и эмеген. Видимо, привычка останется навсегда. Полностью выбраться из мира, в котором я провел столько времени, как кажется, уже невозможно. Это труднее, чем было Сосурке вырваться из многоярусных подземелий. Но вот час настал. Пора выразить искреннюю мою благодарность спутникам, помощникам, вдохновителям моего труда. И первое благодарное слово обращено к человеку, без участия которого всё задуманное оказалось бы неосуществимым, само издание такой книги невозможным – в наше-то время торжествующей бульварщины и падения поэзии. За творческую волю, щедрую широту и стоическое долготерпение я хочу поблагодарить Алибека Узденова, мудрого предпринимателя, общественного деятеля и просвещенного мецената. Я категорически хочу подчеркнуть, что его участие в деле было не только материальным, финансовым. Алибек поддерживал меня и непрестанной заботой и советом, и даже необходимым в какие-то мгновения, побуждающим к действию упреком, и, разумеется, самой исповедальностью орнаментированных притчами речей о характере и судьбе родного народа, сохранившего свое великое творение на путях безжалостной истории. Горькие слова Алибека Узденова о народной трагедии, слова, вырвавшиеся из его души с ужасной прямотой, в осознании скорбной истины, – я потрясённо удержал на бумаге стихами, превратил в небольшое стихотворение «Речь Алибека»: Лучше бы умерли дети. Но и в имперской тени И на пути лихолетий Лишь умножались они. Белые эти метели, Красные эти пески Всех поглотить не сумели… Но не дошли старики. Выжил народ-песнотворец, Чтобы смеяться и петь, Но с половиной пословиц, С песнью, забытой на треть. Я отчетливо сознаю, что переложение на другой язык, даже и самое успешное, – дело второе. За русским переводом, надо думать, со временем появятся и другие. Главное – полносоставный свод на родном языке. Но все-таки пусть и переводы послужат всё той же цели – утверждению, закреплению карачаево-балкарских «Нартов» в общечеловеческой сокровищнице, в мировой культуре. Труды и дни Алибека, осмысленно отданные святой цели, осенены ее светом. Мне дорого мое давнее знакомство и приятельство со Светланой Алиевой, дочерью виднейшего карачаевского ученого-просветителя Умара Алиева, его наследницей в филологической науке. Мысль о привлечении меня к работе над переводом «Нартов» принадлежала ей, и вот, годы спустя, я вручаю Светлане Умаровне эту книгу и приношу сердечную благодарность. Мои первые шаги в сторону эпоса были робкими и неуверенными, как приближение к тому кургану, который вдруг оказался дремлющим эмегеном и пробудился с грозным шумом… Как-то ориентироваться в ландшафте, время от времени выбираться на спасительную контрольную тропу помогал мне ставший моим другом Альберт Узденов, народный поэт Карачаево-Черкесии, оригинальный мыслитель. Не только знаток национального эпоса, но и его собиратель и записыватель, хранитель, создатель итогового свода. Вообще-то таким людям их соотечественники ставят памятники – как, например, завершителям финской «Калевалы» и эстонского «Калевипоэга». Завершив без сомнения главное дело своей жизни, Альберт не остался безучастным и к судьбе русского перевода. Я часто обращался к карачаевскому другу за советом и поддержкой, множество часов в разные годы мы провели вместе, работая над дословным пересказом всё разрастающегося повествования. И моя благодарность безмерна. Величайшая моя признательность Наталье Орловой, с которой в беге дней и лет часто обсуждались многие строки этого переложения и решалась приемлемость тех или иных слов и оборотов. Я считаю Наталью Степановну выдающимся литературным редактором и вместе с тем одаренным поэтом, и от души благодарю ее за бескорыстное участие в работе. Слова благодарности писателю Борису Коркмазову, всей душой и с первых дней участвовавшему в начинании и особенно ценную помощь оказавшему мне на последнем отрезке дороги. Его тонкие замечания, способствовавшие распознаванию, прояснению оттенков смысла, продвижению к ядру образа, приближению к духу подлинника, были мною учтены… Так случилось, что несколько благодарственных слов мне приходится произнести с глубокой печалью. Потому что, к великому прискорбию, это благодарность тому, кого уже нет… Мне нестерпимо грустно, что поистине долгожданную книгу никогда не прочтет так внезапно ушедший из жизни Кази́ Алиев, незаурядный историк, музеевед, деятельный подвижник действительной дружбы народов. Истинный интеллигент, как мне видится, одновременно и карачаевский, и русский (если иметь в виду, увы, увянувшую традицию былой многонациональной и интернационалистской русской интеллигенции). Так безупречно и выразительно говоривший по-русски, как говорят сейчас весьма немногие русские, он знал наизусть целые страницы русской прозы и бессчетное количество русских стихов. Мой пылкий и совершенно неутомимый проводник по горам и ущельям Карачаево-Черкесии, наконец, мой спаситель, за руку вытянувший меня из провала близ Хумари́нского городища, когда я вдруг соскользнул в пропасть и повис на зыбких ветвях… Мысленно я вновь и вновь переживаю дни общих с Кази поездок на родину Эпоса. Вижу дивные византийские храмы Архыза, памятники давно миновавшего аланского православия и вместе с тем державного величия Алании, – их руины своими руками восстанавливал Кази Алиев. Должно быть, с тем же трепетным жаром, с каким его предок некогда принес из Дагестана в затерянный, недоступный Карачай истины и громовые глаголы Корана. Припоминаю высокие своды храмов, опустелые каменные гробы аланских царевен, а через проломы и продутые ветром столетий церковные окна вижу горные склоны и на широком лугу – неистребимый, несокрушимый, широкошумный бурьян, покрытый цветами и нечто смутное и языческое бормочущий и лепечущий на языке нартов и эмегенов. Ночами здесь, занимая полнеба, встает громадная медная Луна и очертания ее сизых пятен – выбоин и кратеров – напоминают то «лунное дупло», в котором обитала мать Алауга́на. Совсем недалеко от храмов – извлеченные из земли остатки древней раннесредневековой обсерватории, и какая последовательность, привязанность к месту – тоже не слишком далеко, лишь несколько выше в гору, – гигантская, самая большая в Европе современная обсерватория. Знать, здешние места особенно удобны для созерцания тех крупных, жгучих, полноцветных звезд, тех запредельных миров, от которых и в сторону которых, если верить эпосу, некогда со скоростью солнечных лучей мчались лихие всадники на громоздких и говорливых конях с гривами, состоящими из вращающихся спиралей, с копытами, то квадратными, то подобными колесам. И, приникнув к таинственным приборам, укрепленным на холках коней, всадники эти видели всю нашу планету в мельчайших подробностях. Много удивительных мест в Карачае, много, что называется, «достопримечательностей». И четкие, и полустершиеся рисунки на скалах и на поросших древним мохом камнях. И старые башни, и изваяния идолов, и древние, циклопической постройки селения, пережившие и вражеские набеги, и нестерпимый ужас выселения, но в наши дни почти пустые или уж совсем пустые, превратившиеся в памятники самим себе. И уцелевшие каменья Великого Шелкового пути, по которым я тоже прошел несколько верст. И то озеро, к ледяному покрову, которого намертво примерз обманутый Сосуркой эмеген (знойным летом пришлось мне под надзором Кази искупаться в этом озере, и прохладные воды были сладостны и благодатны). И вырубленные в скалах усыпальницы, подобные палестинским захоронениям. И развалины хазарского храма, несколько напоминающие современную реконструкцию храма Иерусалимского, – в то время о́но, это строение, было и казнохранилищем всего Северного Кавказа. И та глыба метеоритного железа, с незапамятных времен лежащая на берегу Кубани и еще в древности ставшая общей святыней карачаевцев. Собираясь на войну, и на русско-японскую, и на обе мировые, новобранцы брали с собой, как талисман, малую частицу, песчинку этого железа. А глыба всё так же велика и нерушима. Многое успел показать мне в дни наших странствий гостеприимный хозяин края, ныне покойный Кази. Хотя многое так и не успел, оставил до очередного моего приезда… Трудно предпочесть одному природному или рукотворному чуду другое. Все же больше всего поразила меня поездка на Бийчесы́н, к подножию Эльбруса, карачаево-балкарского Минги Тау. Можно долгими часами разглядывать эту великую гору, с трепетом любоваться ею, и «вдохнув душу времени» (как выразился о подобном ощущении один замечательный современный писатель), провести через себя всю череду миновавших эпох. Так глядел с Бермамы́та на эти места и на эту гору рисовавший её Михаил Лермонтов (между прочим, с некоторых пор мне стало казаться, что его дерзостное и гениальное стихотворение «Тамара», о грузинской царице, которая в действительности была образцом добродетели и благочестия, – не что иное, как вольный пересказ карачаевобалкарской легенды о мерзостной Кыр-бийче)… Поглядывая на ослепительное великолепие Минги Тау, мы пили нарзан – не что иное, как «нартсан», «воду нартов». Пили ее не из бутылок, а зачерпывая пригоршнями из Нарзановой реки, плещущей и журчащей у подножия бессмертной горы. Купались в этой медлительно-вязкой реке, да простит нам Бог! А потом вышли в открытое поле. Кази и другие мои спутники разбрелись по холмам, упорно напоминавшим то одноголовых, то многоголовых эмегенов. Я остался наедине с первозданной и легендарной степью нартов, по которой мгновение назад промчались Ёрюзмек с Ногайчи́ком. Должно быть, это ее последний уцелевший клочок. И все-таки она еще существует. Веет той же дикой свежестью буйных трав, ложившихся под ноги табунам, окутывает мелкой и густой, выжженной и мыслящей пылью незримого Соляриса. Увлекает в бесчисленные миражи. В это переливчатое чадное марево, бывало, уходили, скрываясь, от могущественных врагов, от угрюмых кровников. Сюда увозили похищенных невест. И даже в позднесталинское угарное время, в годы изгнания народа и запустения края, здесь укрывались и оборонялись от всей мощи державы отдельные не покорившиеся ей смельчаки… И не здесь ли нартские герои совершали свои подвиги и думали свои думы! Пока не растаяли, не растворились в этом переменчивом тумане… И пока, внезапно превратившись в свирепо вращающиеся вихри, они не воспарили к самым отдаленным звездам.

Михаил СИНЕЛЬНИКОВ,
поэт, академик РАЕН и Петровской академии, лауреат премии «Глобус» за интернационализм творчества, лауреат премии имени Ивана Бунина

2016 дж. декабрны 24
" К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
НАРТ ЭПОС

САТАНАЙ

Дуниялада Сатанайгъа джетген къайда?
Озгъун акъыл, ариулукъ да Сатанайда,
Дугъум кёзлю, къутас чачы – кюн таякълы,
Сютге тамгъан наныкъ сууча, нюр джаякълы,
Эки къарыш къысар белли, тюз аякълы,
Сёз табылмайд Сатанайны махтар чакълы.
Кюндю ариу Сатанайны атасы уа,
Айды аны табхан татлы анасы уа.
Суу Джелмаууз Сатанайны бек сюйгенди,
Сюймекликге джууаб табмай бек кюйгенди,
Ахырында, хар атламын марлагъанды,
Къыз суу джагъагъа келгенлей, урлагъанды.
Сатанайны айрымканда джашыргъанды,
Джесир болуб къыз бёлек джыл ашыргъанды.
Ай тутулуб, джарыкъ бети къаралгъанды,
Бушуу эте, тансыкъ болуб таралгъанды.
Ай да, Кюн да аны ючюн тутулалла,
Бир кёзюуде къарангыда джутулалла.
Ала джерден джарыкъларын тыядыла,
Джыласала джулдузланы джоядыла.
Ала джерге мийикледен къарайдыла,
Сатанайны кёрелсек деб марайдыла.
Не болгъанын, къайдагъысын табалмайла,
Джелмаууздад деб а, ишек эталмайла.
Ай джыласа, кёзлеринден джангур джауад,
Кюн бушуудан кюйсе, джерде къаудан джанад.
Сатанайны Суу Джелмаууз а, бермейди,
Айрымканда аны киши да кёрмейди,
Айрымканны юсюн тубан бла джабханды,
Кеси тенгиз тюбге киргенд да джатханды.
Сатанайгъа суу анасы къарагъанды,
Къутас чачын къор къолу бла тарагъанды,
Джелмаууздан кёб саугъала келтиргенди,
Сатанай а: «Керек тюлдюле!» - дегенди.
Сатанайны кюню аман бла батханды,
Тенгиз тангы анга аман бла атханды.
Бёлек джылны джылай-джылай ол тургъанды,
Бир кече уа, къачаргъа деб ал бургъанды.
Бетин бояб, ол джагъагъа эннген эди,
Излеб, джассы къанга табыб миннген эди,
Эки къолун къалакъ этиб тартхан эди,
Джел да сюре къара джерге атхан эди.
Алмастыла кёрюб аны алгъандыла,
Бир чегетге элтиб аш, суу салгъандыла,
Ала анга тамыр ашла бергендиле,
Сатанайны кемсиз сыйлы кёргендиле.
Алмастыла къымылдатмай эринлерин,
Ич ушакъ бла сезгендиле бир-бирлерин.
Тамамлыкъгъа чек салса да билимлери,
Къартайгъанды да аланы юзюклери,
Сабыр-сабыр эрий барыб хар нелери,
Къалмагъанды алгъын кибик деулюклери.
Сатанайгъа ала кёб зат юретдиле,
Ич дуниясын, сыфатынча, нюр этдиле.
Бир кюн ала дары излей кетгендиле,
Бара барыб бир тёбеге джетгендиле,
Ол тёбеден ийис уруб башлагъанды,
Къарт алмасты, хариб, эсин ташлагъанды.
Ма ол ийис алмастыны улутаед,
Джюрек къанын, мыйы къанын уютаед...
Джашыракъла къоркъуб артха къачхандыла,
Тюк-тюк болуб ол джуртладан учхандыла.
Уллу тёбе къарт эмеген болгъанд, дейле,
Ёпкелери уу хауадан толгъанд, дейле,
Бу джуртлагъа белги къазыкъ ургъанд, дейле,
Ол дунияда джетиджюз джыл тургъанд, дейле.
Къарт эмеген ёрге туруб тебрегенди,
Атламындан аны джер да тебреннгенди,
Хей, джукъуму бёлдюгюз! – деб, чамланнганды,
Ол алмасты элге таба атланнганды.
Сатанай а, къачалмайын къалгъан эди,
Ол бетине кийиз элек салгъан эди.
Къарт эмеген атлаб ташны джаргъан эди,
Сатанайны тутайым деб баргъан эди,
Сатанай нюр бетин ачыб къарагъанды,
Эмегенни джангыз кёзю къамагъанды...
Джангыз кёзю джукъ кёрмейин къалгъан эди,
Ачыуланыб къая ташны алгъан эди,
Къайры болса ары ташла ата эди,
Джерден алыб топуракъла джута эди,
Келе келиб тик къаядан джыгъылгъанед,
Тёбе саны чаууллагъа джагъылгъанед.
Кеси джангыз къалгъан эди къыз Сатанай,
Чегетледе айланаед ол джаланлай,
Бара барыб, таш-агъачха абынаед,
Себеб излеб Джер Тейриге табынаед.
Ариулугъу ташны, тауну джарытаед,
Хар бир затны ол кесине къаратаед.
Аны кёрген суула тохтаб къараелле,
Кечегиде таула, тюзле джарыелле.
Кёб айланды къыз Сатанай эл, джурт табмай,
Тиши чайнар кибик бурху азыкъ къабмай,
Къадар аны, джел чёбнюча, къуугъан эди,
Хурла-Кёлде ол санларын джуугъан эди
Биязырда джелге къучакъ керген эди,
Тёбенде уа от джарыкъны кёрген эди.
Танг алада ол нарт элге кирген эди,
Эл къыйырда къуртха къатын кёрген эди.
Сейирсиниб, эринлерин къабхан эди,
Акъ санларын джаулугъу бла джабхан эди.
Юйге элтиб, эс джыйдырыб джашыргъанед,
Гёзенинде ол кёб заман ашыргъанед.
Сатанайны къуртха къатын ёсдюргенди,
Бир кюн къызны Ёрюзмекге сездиргенди.
Нарт Ёрюзмек бир кёргенлей сюйген эди,
Кёбге созмай, келечиле ийген эди.
Сатанай да джаратыб, сёз берген эди,
Нарт арбазгъа келин болуб кирген эди.
Ёрюзмекни сыйын ол бек кёре эди,
Сезими бла мыйысына кире эди,
Мыйысында не болгъанын биле эди,
Джигитлигин акъыл сёз бла билей эди.
Сорса, анга тюз оноула эте эди,
Ёрюзмек да муратына джете эди.
Кюч бла акъыл бирлешселе, тыйгъыч джокъду,

Ол бирлешлик онгсузгъа - бал, джаугъа окъду.
Нарт Ёрюзмек нарт аскерге ата болду,
Сатанай да нарт элине ана болду.

НАРТЛА БЛА ХАРРАЛА

Харра джыйын джер киндикде джашаелле,
Къызылтюкле кюнде, отча, джашнаелле,
Адамлагъа ала кесек ушаелле,
Ханс, джаныуар айырмайын ашаелле.
Инсанланы тынчлыкъларын бёлгенелле...
Бир бёлеги солуялмай ёлгенелле,
Къалгъанлары къанджиликле болгъанелле,
Урлукълары «кир» затладан толгъанелле.
Бёлек джылны абындыла, сюрюндюле,
Ахырында джер джашаугъа юрендиле.
Юреннгенлей кёбейдиле, тонгузлача,
Джер киндиги тар болгъанед зийдандача.
Аш, суу излеб атландыла шашханлача,
Джелли кюнде къуу къауданда от джаннганча.
Джакъсыз джерни джалаб баргъан кибик эте,
Башладыла сора нарт элине джете.
Ёрюзмекни нарт эл башчы этген эди,
Дерт алыргъа анга заман джетген эди.
Къарт Дебетге кёб ишлерге кёзюу джетди,
Ташны къошуб Ёрюзмекге къылыч этди.
Къарт темирчи солуу алмайд, барад тери,
Башдан аякъ сауутланды нарт аскери.
Харралагъа бетден бетге тюберге деб,
Зорчуланы къара джерге кёмерге деб,
Нарт аскери ачыуланыб алгъа кетди,
Харраланы кенгден кёрюр джерге джетди.
Он тахсачы кетиб, толу къайтмадыла,
Къайтханла уа къолай хапар айтмадыла...
Харраланы аскерлери кёбдю делле,
Сауутлары бизден аман тюлдю делле,
Хорлам келмез ачыкъ уруш этсек делле,
Бедиш болур, къоркъуб артха кетсек делле.
Башчыла бла кенгеш къурду нарт Ёрюзмек,
Бир оноугъа келелмейин джарсыды бек,
Ахырында, оноу мен этейим, – деди,
Джау башчы бла кесим сермешейим, – деди.
Келечиле ол оноуну айтхандыла,
Харрала да разылла, – деб, къайтхандыла.
Харраланы башчылары алгъа чыкъды,
Ёрюзмек да чыгъыб, аны уруб джыкъды,
Къоба келиб Ёрюзмекни ол да урду,
Ёрюзмек да джыгъылды да, дженгил турду.
Артха, алгъа дженгил-дженгил атлайдыла,
Къылычладан элияла чартлайдыла...
Уруш барды джети кюн бла джети кече,
Бир сауутдан бир сауутха ала кёче,
Бир-бирине чыртда бир джукъ этелмейин,
Андан ары къарыулары джетелмейин,
Сауутларын къолларындан атхандыла,
Экиси да сылыт болуб джатхандыла.
Къарт Дебет а, юйде чёге арыгъанед,
Къалкъый келиб, аны эси джарыгъанед,
Джарый келиб, кюн джарыкъдан толгъан эди,
Шамла тургъан дорбундача болгъан эди.
Ол мазаллы инсан джерде олтура эд,
Джети къулач джетер джерни толтура эд,
Мангылайында да бар эд аны кёзю,
Чыкъмай турду да ауузундан чырт бир сёзю,
Бир кесекден бек титиреб джашнагъанед,
Ол Дебетге былай айтыб башлагъанед:
«Сау кел, Дебет! Ма, тюбешдик биз джангыдан,
Кёб джылланы чыкъмай турдунг мен айтхандан,
Иннетинги тазалыгъын сакълагъанса,
Къарыуунгча сен халкъынгы джакълагъанса,
Кишиге да къалмагъанды сени хакъынг.
Алай, бюгюн бек къоркъуулуд сени халкъынг,
Таза уруш этгенликге, хайыр болмаз,
Нарт аскери харраланы хорлаялмаз.
Харралагъа Джелмауузну ол бергени...
Къарау сокъур этерикди нарт аскерни,
Андан сора аллай сауут чыртда джокъду,
Сиз билген а къурч къама бла садакъ окъду.
Ёрюзмек бла ала ойнай турадыла,
Кёз ачаргъа аллай безиу къурайдыла,
Хар заманда амал хорлайд аманлыкъны,
Амал джокъда, аман хорлайд тазалыкъны!..»
Андан ары не этерин юретгенди,
Къарт Дебетни джюз акъылын минг этгенди.
Дебет ма ол сейир тюшден уяннганды,
Амал табдым! – деб, бек кемсиз къууаннганды,
Аякъларын ол ат этиб чабхан эди,
Эки къолун къанат этиб учхан эди,
Уруш тюзге мычымайын джетген эди,
Ёрюзмекге быллай оноу этген эди:
«Сенде джокъду харраланы хорлар аскер,
Къыркъ инсанны Кюкюртлюге сен терк джибер,
Къыркъ батман бла кюкюрт алыб терк джетсинле,
Акъ кюмюшню унун къошуб от этсинле.
Танг алада джаула таба джел урлукъду,
Уу ийисни джау аскери солурукъду,
Солусала ала бирден эс ташларла,
Сора нартла чабыуулну терк башларла,
Бетлерине кийиб кийиз элеклерин,
Хайда сора къандырырла джюреклерин.
Къарт Дебетни оноууча этгендиле,
Кюкюртлюден кюкюрт алыб джетгендиле,
Акъ кюмюшню унун къошуб, тындыргъалла,
Джаула таба джел ургъанлай, джандыргъалла.
Уулу ийис харралагъа терк джетгенди,
Танг алада джау аскерни шалт этгенди.
Ёрюзмек да къобаргъанды нарт аскерин,
Бетлерине кийиб кийиз элеклерин,
Мычымайын джау бетджаннга джетгендиле,
Харраланы чырт къобмазча этгендиле.
Нарт Дебет да ызларындан джетген эди,
Нарт аскерге уллу сыпас этген эди:
Балаларым, бек тилейди Дебет сизден,
Кетермегиз бу нарт сёзню эсигизден –
«Хар заманда амал хорлайд аманлыкъны,
Амал джокъда, аман хорлайд тазалыкъны!»

Мындан арысы басмаланныкъды.

2016 дж. декабрны 24
" К Ъ А Р А Ч А Й "
Хубийланы Анзорну 80-джыллыгъына
ОГЪУРЛУ, БИЛИМЛИ АДАМ ЭДИ

Мен джашауумда кёб тюрлю адам бла тюбешгенме, ишлегенме. Аланы арасында джанынгы берирча огъурлу, билимли, къайгъырыулу адамла да болгъандыла.

Мен аладан кёб затха да юреннгенме. Джашау алайды: ишлей эсенг, джашай эсенг, джамагъатдан айырылыргъа болмайды. Джамагъатды сени сыйынгы кёлтюрген да, энгишге тюшюрген да. Ол себебден, мен бюгюн ат юсюнде айланама да, меннге киши керек тюлдю, деген бир да бек джангыллыкъды. Уллу кёллю, джамагъатны бир затха да санамагъанла да тюбейдиле. Аланы джашау джоллары сый бла бошалмайды, бедишлик бла бошалады. Муну барын да айтханым аны ючюндю: мен джашауумда, башында айтханымча, кёб ашхы, огъурлу адамла бла тюбешгенме. Хубийланы Къурман-Алийни джашы Анзор да мен таныгъан, сыйларын кёрген огъурлу, билимли, къайгъырыулу адамланы бири эди.

1985-чи джыл эди. Совет Союз чачылыргъа-оюлургъа хазыр бола турса да, алкъын чачылмагъан эди. Къыйын ауругъан адамлагъа ушай эди. Солугъаны да ауур эди, хар зат – азыкъ, кийим дагъыда башха затла -джетишмей тебреген эди. Тюкенлеге бир маджал зат келсе, очередлени узунлукълары 100-200 метр чакълы бирге созулуб кете эди. Ма ол джыл, хар затда къытлыкъ эслене башланнган джыл, мен Къарачай-Черкес автоном областны эл мюлкде уруннганларыны профсоюзларында инструктор болуб ишлеб башлагъан эдим. Бизни тамадабыз Зубко Иван Максимович эди. Аны заместители Хубийланы Къурман-Алийни джашы Анзор эди. Адам, биринчи кере джангы коллективни арасына тюшсе, джунчумай къалмайды. Мен да джунчугъан эдим, танымагъан адамларымы араларына тюшгенимде. Тюздю, мен Хубийланы Къурман-Алийни джашы Анзорну анда-санда дегенча кёре тургъан эдим. Аны да тюрлютюрлю тюбешиуледе, джыйылыулада. Къайда болса да тюбешиб къазанлашмагъан эдим. Джыйылыуда сёлешсе, сёзю бла адамланы эслерин кесине буруб къоя эди. Бир къауумлача, ол официал халда сёлешмей эди. Эски шохлары бла, танышлары бла сёлешгенча сёлеше эди. Сёзю, акъылы, билими бла эсинги алыб къоя эди. «Бу адамча сёлеше билсем, аныча билимли болсам, менден насыблы болмаз эди», - деучен эдим кеси кесиме.

Алай бла мен, 1985-чи джылны февраль айында эл мюлкде уруннганланы профсоюзларыны обкомунда да ишлеб башлаб, талай адам бла кабинетде олтуруб тургъанлайыма, къалын къара мыйыкълары бла бир чырайлы эркиши кириб келиб, барыбыз бла да джылы саламлашды. Хар бирине къараб туруб, сора мени таба къарай:

Хубийланы Анзор.

- Бюгюнден башлаб, Раиса Клыч-Гериевна бизде инструктор болуб
ишлерикди, - деди. – Баш билимлиди. Алай а бизни ишибизден уллу хапары джокъду. Хар биригиз, сынамлы адамласыз, аны кесигизден чиркитмей, кесигиз билгеннге аны да юретирге керексиз. Алай этсегиз сокъуранныкъ тюлсюз. Билими болгъан бла къалмай, таза кёллю, тири адамды. Джашауда кесине орун табарыкъды.

Анзор кабинетден чыгъа башлагъанында, бары да ёрге туруб:

- Сиз айтхандан ёмюрде да чыкъмагъанбыз, бу джол да чыгъарыкъ тюлбюз. Биз Раиса Клыч-Гериевна бла ушакъ этгенбиз да, сиз айтханча, ол огъурлу, билимли адам болгъанын ачыкълагъанбыз. Къысха заманны ичине бирбирибизге илешген да этгенбиз. Сиз айтханча, биз анга болушуб турурбуз, - дедиле бары да.

Мен алкъын джаш эдим, джашаудан, ишден алай уллу хапарым джокъ эди. Меннге алкъын бир киши да сый, махтау бермеген эди. Хубий улу - председателни заместители – хар ким да тургъанлай, меннге махтау, сый бергенинде, башым кёкге джетгенча болуб, кесими насыблыгъа санагъан эдим. Быллай огъурлу адамны биргесине ишлеб башлагъаныма къууаннган эдим.

- Анзор Къурман-Алиевични биз барыбыз да бек сюебиз, - деди джашланы бири. - Тамадама деб, уллу кёллю болмайды. Эртден, ингир сайын барыбызны да джокълаб, ишибизни юсюнден хапар соруб турады. Бери келгинчи КПСС-ни Къобан район комитетини экинчи секретары болуб ишлегенди. Белгилисича, партия къуллукъчула уа джууаблылыкъны сюйген адамладыла. Экинчи секретарь болгъунчу, Москвада Баш партия школну да айырмагъа бошагъанды. Эки джылны Москвада окъугъаны да аны къарамын джашаугъа тюрлендиргенди: адам факторгъа уллу магъана береди. Тюрлю-тюрлю справкаланы, документлени джазыугъа уа бир да устады. Ол джазды эсе, билимли, онглу адам да болсун, аны джазгъаныны бир тизгинин къоратырыкъ тюлдю. Къошама десе да, къолундан келлик тюлдю. Кебден
чыгъарыб къойгъанча алай джазады.

Тамада болмай къалыб, джыйылыуланы бардырса, барыбыз да аны сёлешгенине уллу эс бёлюб тынгылай эдик. «Бу адам былай уста сёлеширге къайда юреннгенди?» - деб сейирсиниучен эдик. Артдаракълада биз билгенден, ол ариу, уста сёлеширге кишиден да юренмеген кёре эдим. Сёлеширге фахмуну Уллу Аллах берген эди. Айтыугъа кёре, Къарачай шахарда педагогика институтда окъугъан джылларында огъуна башха студентледен терен билимли, уста сёлеше билген студент болгъанды.

Джангы коллективге юреннген къыйынды. Мен да, Зубко Иван Максимович башчылыкъ этген коллективге тынч юреналлыкъ болмазма, деб тура эдим. Алай а Анзор Къурман-Алиевични кючю бла, эс бёлюую бла тынч юрениб къалдым. Кюн сайын тюбеше тургъаныбыз себебли мен бу коллективде кёбден бери ишлегенча болуб къалгъан эдим. Ангыламагъан затым болса, анга барыб, оноулашыучан эдим.

Зубко Иван Максимович, ол бусагъатда да сауду, Ставрополда джашайды, эл мюлкде уруннганланы профсоюзларыны председателлигинден башына бош болгъанында, аны орнуна башханы сайларгъа керек эди. Ол ишге кеслерини кандидатураларын салгъанла кёб эдиле. Алай а коллективни членлерини бары да Анзор Къурман-Алиевич ючюн чёб атхан эди.

«Энди Анзор Къурман-Алиевич эл мюлкде уруннганланы профсоюзларыны председатели болду, коллектив бла кесин къалай джюрютюрюкдю? Халиси тюрленмей къаллыкъмыды?» деб сагъыш этген эдик хар бирибиз. Халиси тюрленнген-зат этмеди. Алгъындан эсе къайгъырыулу болду. «Не кереклигиз барды, не бла болушайым?» - деб, хар бирибизден соруб туруучан эди. Биз да, анга ауурлукъ джетдирмез ючюн, ишде проблемабыз болса, кесибиз къыйын болумдан чыгъаргъа кюреше эдик. Проблемабыз болгъанын билсе уа, меннге нек билдирмегенсиз деб, гурушха этиучен эди.

Эл мюлкде уруннганланы профсоюзларыны председатели болгъанында, Зубкону заманындача болмай, башха тюрлю этиб къурагъан эди ишни. Бизге билдирмеселе да, Зубко бла Анзор Къурман-Алиевични араларында бирбирин ангыламагъанлыкъ болур эди. Анзор Къурман-Алиевич, планёрка-зат болса, тартынмай, буюкъмай, джерчиликде, малчылыкъда уруннганлагъа уллу эс бёле турургъа керекди, деучен эди. Аны алай айтханын Зубко, ачыкъ айтмаса да, ичинден джаратмай болур эди. Кеси эл мюлкде уруннганланы профсоюзларыны председатели болгъанында, бизни барыбызны да джыйыб, малчыла, джерчиле алтыайлыкъны эсеблерин чыгъаргъан заманда, алагъа барыб, аланы алгъышлагъан бла къалмай, саугъала да бериучен эди. «Барыбызны да асыраб тургъанла джерчиледиле, малчыладыла, биз аланы саулукъларын сакъларгъа керекбиз. Аланы путёвкала бла санаторийлеге ашыра турмасакъ, боллукъ тюлдю», - деб, къайгъырыб тура эди.

Ол джыллада джерчилеге, малчылагъа кёб путёвка бериле эди. Бир къауумла, путёвкала алайына берилселе да, аланы алыб, солургъа барыргъа излемей эдиле. Санаторийлеге барыб, солуб келселе уа бизге къайтыб, уллу бюсюреу этиучен эдиле.

Башында айтханымча, талай адам болуб, тау джайлыкълагъа чыгъыб, малчыла джукъдан инджилемидиле экен деб, аланы халларын билиб, керек болса, болушуб тура эдик. Джолубуз узакъ болгъаны себебли Анзор Къурман-Алиевич кесини джашаууну, ишини юсюнден кёб хапар айта эди. Артыкъ да бек партияны Къобан районда экинчи секретары болуб ишлеген джылларын мыдахланыб сагъына эди.

- Билемисе, Раиса Клыч-Гериевна, ол джыллада къарачай халкъгъа ышанмай эдиле, дей эди Анзор. - Орта Азия бла Къазахстандан къайтханыкъда, бизге миллетибизге - тынчлыкъ бермей эдиле. Эм ауур, къыйын ишледе ишлегенле къарачайлыла болсала да, КПСС-ни обкому, пленумла къураб, бизни хыртха урур ючюн къалмай эди. Къарачай джашланы арасында оюмлу, билимли джашла бола турсала да, аланы джууаблы ишлеге салмай эдиле. КПСС-ни район комитетине биринчи секретарларын, таб, совхозланы директорларын да тышындан келтире эдиле. Тышындан келген а, халкъны къайгъысын кёрмей, талай джылны ишлеб, байыныб, ызына кетиб къалыучан эди. Тышындан келген биринчи секретарла кеслерин патчахлача джюрюте эдиле. Терс бола турсала да, башында тутхучлары болуб, тюз болуб къалыучан эдиле. Алай болгъанына юлгюге мен сеннге бир хапар айтайым.

«Холоднородник» совхозну директору Токъланы Махмут эди. Ишин билген, джамагъатны къайгъысын кёрген башчы эди. Мен отпускагъа кетген заманда, КПСС-ни Къобан район комитетини биринчи секретары М. Василенко эди, Токъ улуну директорлукъдан чурумсуз башына бош этиб къойгъан эди. Отпускам бошалгъанлай, келиб: «Токъ улуну не ючюн ишден къыстагъанса?» - деб соргъан эдим анга. Тюз джууаб берир орнуна: «Мен партияны район комитетини биринчи секретарыма, не сюйсем, аны этерикме», - дегенинде, ортабызда уллу дауур болгъан эди. Кюреше кетиб, Токъ улуну ызына салдыргъан эдим. Андан сора М. Василенко мында кёб ишлемеди.

Тышындан келген биринчи секретарланы, мюлклени директорларын дагъыда башха къуллукъчуланы КПССни обкому, крайкому бир да бек джакълай эдиле.

Къарачай халкъны кърал Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргени да Хубий улуну къыйнар ючюн къалмай эди. Халкъыбыз терс болмагъанлай, аны кърал Джуртундан кёчюрюб, уллу къыйынлыкъ сынатханды, деучен эди.

Мен абаза тиширыума. Кесими джашаууму къарачай джаш Айбазланы Илияс бла байламлы этгенме. Кёбден бери биз, бир-бирибизни ангылаб, татлы джашайбыз. Мен ангылагъандан къарачай миллет бир да тынч, огъурлу, ишни сюйген миллетди. Бу миллетни да мен кесими туугъан миллетимича сюеме. Къарачайлылагъа 1943чю джылны ноябрь айыны 2-де уллу артыкълыкъ этилгенин ангылайбыз, билебиз. Миллетни эки этиб джартысы киши джерде ачдан, сууукъдан, тюрлю-тюрлю аурууладан къырылгъанды. Анга да къарамай, къралгъа кёлкъалды болмай, андан къайтханында да халал урунуб, башхала бла бирге областны атын махтау бла айтдыргъан эди.

Кёчгюнчюлюкню джылларындан Анзор кёб хапар айтыучан эди. Аны юсюнден сагъыш этгенден, къыйналгъандан аз-аз джюреги ауруб да башлагъан эди.

Мен аны башчылыгъы бла эл мюлкде уруннганланы профсоюзларында 20 джыл ишлегенме. Ма ол заманны ичине мен андан кёб затха юреннгенме. Айтханымча, тюзлюкню сюйген адам эди. Бюгюн мен КъЧР-ни Профсоюзларыны председателиме. Анзор Къурман-Алиевич болмаса, аны бла ишлеб, андан кёб затха юренмесем, бу джууаблы къуллукъда ишлеяллыкъ тюл эдим.

Анзор Къурман-Алиевич Сарытюзде 1936-чы джыл декабрны 29-да туугъанды. Ол 2013-чю джыл март айны 10-да ауушхан эди. Анга тюгел 77 джыл да болмагъан эди. Ол ауушханында, аны биргесине ишлегенле, аны таныгъанла, танымагъанла да, ала уа кёб эдиле, юйюне барыб, къайгъы сёз бериб кетген эдиле. Ашхы адамны джашаудан кетгенине барыбыз да къыйналгъан эдик. Аллахны рахматында болсун, ол мени эсимде уллу адамлыгъы, билими, тирилиги, ёхтемлиги болгъан адамча къалгъанды.

АЙБАЗОВА Раиса,
КъЧР-ни Профсоюзларыны председатели.

2016 дж. декабрны 22
" К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
НАРТ ЭПОС

ТЕЙРИЛЕ БЛА НАРТЛА

Эртде-эртде, къалиупелядан да эртде,
Болгъан болуб, энди боллукъ сейир чекде,
Башчы Тейри аллай бир къысхыч къургъанды,
Дунияланы барын ары тыкъ ургъанды,
Чырт къымылдау болмаз кибик тыкълагъанды,
Эм уллу зат эм гитчеге сыйыннганды.
Тамам къысыб, терк бошлагъанд дунияланы,
Тийре-тийре этиб, атханд аламланы,
Бюртюк-бюртюк этиб, чачханд джулдузланы,
Джол белгилеб, буруб ийгенд Ол аланы.
Башчы Тейри тейрилени джаратханды,
Ол аланы кесине бек ушатханды,
Тейрилеге бергенд барын аманатха,
Ала ие болур кибик хар бир затха.
Кюн Тейрини кюн тийреге башчы этгенд,
Анга Къара Джелмауузну къаршчы этгенд,
Кюн сакълыгъын тас этмезча, тутулмазча,
Кюн тийреси тум ауузда джутулмазча.
Тейрилени кёб амалгъа юретгенди:
«Мен айтхандан чырт чыкъмагъыз, сиз!» – дегенди.
Кюн Тейриси кюн джарыкъны джаратханды,
Джер Тейриси топуракъны джаратханды,
Кёк Тейриси уа хауаны джаратханды,
Суу Тейриси да сууланы джаратханды.
Башчы Тейри этгенлерин бюсюрегенд,
«Джер юсюнде нарт улусу болсун!» – дегенд.
Тейри джыйын ишни къолгъа алгъандыла,
Бир-бирине ала урлукъ салгъандыла,
Джалгъашхалла тийреле бла, хоншу Ай бла,
Алгъы нартла туугъандыла ма алай бла.
Кюн, Джер, Кёк, Суу тейрилери оноулашыб,
Джашар кибик хар нарт инсан таб джарашыб,
Этерге деб нартларына ала тигим,
Тёрт тейри да чыгъардыла быллай бегим:
Кюн Тейриси, джылыу бериб турургъа, – деб,
Джер Тейриси, аш битдириб турургъа, – деб,
Кёк Тейриси – хауасындан солутургъа,
Суу Тейриси – кёк сууундан тогъутургъа.
Туугъанлагъа ала «Нартла» дегендиле.
Нартла сабыр тахсаланы билгендиле.
Алай, нартла рахат джашау кёрмей элле,
Джер бла тенгиз чыртда тынчлыкъ бермей элле.
Нарт улусу билмей эди нек болгъанын –
Джер къалтыраб, тенгизни нек чайпалгъанын.
Джети джылны нартла джылаб тургъандыла,
Тейрилеге джалбарыб, баш ургъандыла,
Айтхандыла: «Шо, джерни къалтыратмагъыз,
Сыйдам юсюн суу толкъуннга алдыртмагъыз».
Джер, Суу тейрилери джараб кёргендиле,
Болмай, ишни Кюн Тейриге бергендиле,
Кюн Тейриси хатхусунда эриб тургъан,
Анга ашау, къарыу, джылыу бериб тургъан
Таш-темирни бир кесегин чыгъаргъанды,
От джауумла этиб, джерге ашыргъанды.
От джауумдан тёртмюйюшлю чюйле этиб,
Ол «чюйле» да таула болуб, джерге джетиб,
Бир мюйюш бла джерге тие, къатхандыла,
Беллеринден эсе терен батхандыла.
Кюн Тейриси алай къаты чюйлегенди,
Ма алай бла, Джерни тынчлыкъ бийлегенди.
Сора нартла къурагъалла инсанланы,
Ангылыла этгендиле адамланы...
Ал кёзюуде болушхалла хар барына,
Къойгъандыла артда кеси башларына...

НАРТ ТЕМИРЧИ ДЕБЕТНИ
ТУУГЪАНЫ

Эртде-эртде дорбунлада тургъанда,
Таш тегене агъач элек болгъанда,
Кёк Тейриси Джер Тейрисин алгъанды,
Кёк кюкюреб, Джер сылтаулу болгъанды.
Саны тола, бет къуту уа тозгъанды,
Тогъуз кере джыл, ай, кюн да озгъанды,
Джер джарылыб, сора Дебет туугъанды.
Суу анасы аны алыб, джуугъанды,
Шоркъаланы ауузуна бургъанды,
Ёпкелери суу солурча къургъанды.
Хар татымлы ашны анга къабдыргъанд,
Мыйысына акъыл-билим табдыргъанд.
Деу Дебетни отдан болгъанд джюреги,
Къурчдан болгъанд санларыны кереги,
Сингирлери джая кибик созулгъанд,
Керек болса уа ызына джыйылгъанд.
Хар бир джиги безги кибик ачылгъанд,
Сюймесе уа, ызына да джабылгъанд.
Джаны, къаны отдан болгъанд къуралыб,
Къолу джетсе, таш эригенд къызарыб.
Джити къараб, аулагъанд тау башланы,
Къарамы бла кёлтюргенди ташланы.
От Тейриси отну тилин билдиргенд,
Джер Тейриси ташны тилин билдиргенд...
Дебет бир кюн таугъа чыгъыб баргъанды,
Анда эсин бир дорбуннга бургъанды,
Дорбун аны чакъыргъанча кесине,
Бир сезимни сингдиргенди эсине.
Сора, Дебет ары кириб башлагъанд,
Башы къысыб, анда эсин ташлагъанд,
Бир кюч, мыйы тамырларын кергенди,
Ол болумда Дебет бир тюш кёргенди...
Бир мазаллы инсан анда олтуруб,
Джети къулач джетер джерни толтуруб,
Ёлюкдеча болгъанд аны бет къаны,
Этден ташха бурулгъанча тёрт саны,
Мангылайында да баред бир кёзю,
Чыкъмай турду да ауузундан бир сёзю,
Кюмюш къама кирген кибик къынына,
Элия кюч кире аны санына,
Титиреди, кёзюн ачды, джашнады,
Ол Дебетге былай айтыб башлады:
«Хош кел, Дебет, шамла тургъан дорбуннга,
Нарт юзюкге урлукъ болгъан дорбуннга!
Былайдады тазалыкъны къаласы,
Тазалыкъны мен да бир шам баласы...
Мен айтханны мыйынга джый, артда сюз...
Ма бу Джерде сиз бешинчи тёлюсюз!
Сиз къоюгъуз алгъынлагъа ушауну!
Тин тазалыкъ тутуругъуд джашауну!
Тазалыкъдан кери болса кёлюгюз,
Алгъынлача джокъ боллукъду тёлюгюз!
Башчы Тейри Джерге атар от ташын,
Суу толкъуннга бёлерикди джер башын».
Къоркъунч тюшден Дебет дженгил уянды,
Терин сюрте сослан ташха таянды,
От джюреги аны ачдан тарады,
Къайдама, деб, тёгерекге къарады.
Къарады да, ол дорбунну кёрмеди,
Тюшюм эди, деб, магъана бермеди,
Санларында ауурлукъну ташлады,
Ташла бла ушакъ этиб башлады.

Ташла джууаб табмадыла тюшюне,
Осмакъларгъа мадар джокъгъа тюшюне,
Дебет башха оноу, кенгеш этгенди,
Ташла алыб, тау элине кетгенди.
Ол ташланы къолу бла эзгенди,
Хар бир ташда не болгъанын сезгенди.
Ол ташланы, гырджынныча, ашагъанд,
Кёб ташлада не болгъанын сынагъанд.
От Тейриси болушханды Дебетге
Кёб ташладан не сюйсе да этерге.
Темир анга тылы кибик болгъанды,
Къайры сюйсе аны ары бургъанды.
Кюбелени, къалкъанланы ишлегенд,
Таш-темирни ташкёмюрде тишлегенд,
Тутхан иши деу къолунда бишгенди,
Усталыкъны ол эбине тюшгенди.
Ол ишлегенд алгъа тери кёрюкню,
Ол къурагъанд хар гюрбеджи керекни,
Ол чыгъаргъанд джер юсюне темирни,
Ол башлагъанд джандырыб ташкёмюрню.
Тырмы таудан магъаданны тюшюре,
Тюшюргенин ташкёмюрде бишире,
Чайырныча соза эди къолунда,
Гюрбеджиде – тауну айланч джолунда.
Деу къолунда аны темир къызарыб,
Таула башы бла тенгизге узалыб,
Бууунуна дери суугъа батдырыб,
Къара тенгизде темирни къатдырыб,
Сауут-саба этиб, халкъгъа бергенди,
Сейир ишин бек кёб инсан кёргенди.
Нарт Дебетни усталыгъын билдиле,
Джюз-джюз нартла сапаришле бердиле.
Хар кюн сайын джюз къылычны битдиргенд,
Нарт аскерни кёлюн кёкге джетдиргенд.
Къылычлары къууандыра джашланы,
Сапынныча, кесгендиле ташланы.
Болмай эди къамаулары, тотлары.
Тау дорданны тешиб, ёте окълары,
Учуб Къара тенгизге терк джетгелле,
Толкъунланы джыра, эниш кетгелле.
Кюбелерин къурч къылыч да алмагъанд,
Садакъ учу анга тешик салмагъанд.
Гендже тайгъа Дебет кюбе этгенди,
Садагъы бла аны уруб кёргенди,
Къылыч бла да аны уруб сынагъанд,
Кеселмейин ауузу сыныб, къамагъанд.
Нарт аскерни сауут кючю ёсгенди,
Хар бир къылыч сослан ташны кесгенди.
Ма алай бла талай заман ётгенди,
Нарт халкъы да кёб джитилик этгенди.
Хар керекни Дебет этиб бергенди.
Нарт эрлени ийнамларын кергенди.
Дебет болгъанд темирден хар не этген,
Балаланы темир ишге юретген.

ДЕБЕТ БЛА ЁРЮЗМЕК

Атларына миннгендиле нартла ашыгъыб,
Джортууулгъа чыкъгъандыла излеб ашхылыкъ.
Ат ёшюнле къарангыны тебериб ача,
Таш джоллада къурч налла да джулдузла чача.
Къурч къылычы, къурч садагъы хар джигит эрни.
Алларында Дебет барад ол нарт аскерни.
Джигит нартла нарт элинден узакъ кетдиле,
Ауушланы, кёк сууланы джырыб ётдюле.
Бара-барыб, кёкге къараб, джарыкъ кёрдюле,
Кёзлерини къабакъларын тамам кердиле.
Кёкден джаныб джерге тюшюб келе эди таш,
Ташны джели кёлтюртмейин тебрегенед баш,
Бетлерине нартла кийиз элек кийдиле,
Мычымайын бауурлары джерге тийдиле.
Таш нартлагъа чарпыу салмаз джерге тийген эд,
Кёк кюкюреб, джер тебрениб болгъан кюйген эд.
Сау юч кюнню чарс басханлай турду Бийчесын,
Къоркъунч ишге къарадыла нартла болуб сын.
Тёртюнчю кюн танг алада чарс да чачылды,
Джарыкъ кюнню джылы бети джерге ачылды.
Белгисизликге таукеллик сезим къатланды.
Нарт аскери ол таш тийген джерге атланды.
Бир сейир зат башлагъанед кенгден кёрюнюб,
Эме эди сейир джашчыкъ къанчыкъ бёрюню.
Улуй эди бёрю тюшген кибик къабханнга.
Джашчыкъ буууб, ышаныр зат къоймаед анга.
Джабышаед эмчегинде болгъанча балы,
Кютю къойгъа ушагъанед бёрюню халы.
- Джашчыкъ, кимсе? Не инсанса? – деб, сорду Дебет.
Джашчыкъ айтды (сыфатында таныла келбет):
«Ёрюзмекме! Таш бла бирге кёкден тюшгенме,
Сизге ушаш болурча мен юч кюн бишгенме.
Бёрю сютню ичиб, джерчи инсан болдум мен,
Мен келгенме сизни джерге Харра Тейриден...
Биз джашаек Къызыл Джерде кёрмей бир джарсыу,
Сизде кибик болгъанд бизде мелхумлукъ, аш, суу...
Бир заманда Джелмаууздан инсанла келиб,
Бизни джерде бир бёлекден ала тюб билиб,
Тейрилесиз деб, сингдириб уу эслерине,
Ма ала да «харралабыз» деб кеслерине.
Тейрибиз бла, халкъыбыз бла уруш ачдыла.
Джелмауузну саууту бла барын чачдыла.
Джерибизде джашау этер болмайын мадар,
Къуш тюгюнлей чачхан эди аяусуз къадар.
Харра Тейри биргесине мени алгъанед,
Узакълагъа элтиб, мыйыма эс салгъанед,
«Джерчилеге къуугъун сал!» – деб, меннге айтханед,
Къадау ташха джыйыб мени джерге атханед.
Энди ма ол «харралабыз» деген мурдарла,
Сизни джерге тюшгендиле джашыртын ала.
Ёпкелери келишмейди сизни хауагъа,
Тура-туруб юренникле ала солургъа.
Алкъын ала бек къарыусуз болуб чыкъмайла,
Аны ючюн бугъуналла, сизге чабмайла.
Кюч алсала, джеригизни сыйырыб алыб,
Ала сизни къул этерле, джасакъла салыб.
Ала билиб ичселе уа бёрюню сютюн,
Ма менлейин джер адамгъа ушарла бютюн.
Ары дери, мен ёсерме, кючден толурма,
«Харраланы» хорлар кибик тулпар болурма.
Бу мен чыкъгъан ташны къошуб этигиз сауут,
«Харраланы» кесер, тешер джангыз буду-буд!
Ма алайды мени сизге айтыр хапарым,
Энди джокъду мени артха къайтыр мадарым.»
Дебет айтды: «Менме нартла атасы Дебет.
Ашхы улан, къадарынгы сен бизни бла эт,
Ма онсегиз нарт уланны атасыма мен,
Онтогъузунчум болурса, разы болсанг сен.»
Разы болгъан Ёрюзмекни ол алыб кетди,
Ёксюз джашны ол кесине къартлыкъ джаш этди.
Ёсе келиб, болду нартны батыр уланы,
Кёб палахдан къутхаргъан эди ол аланы.

Мындан арысы басмаланныкъды.

2016 дж. декабрны 22
"КЪАРАЧАЙ"
Эсгериу
КЪАРАЧАЙНЫ МАХТАУЛУ УЛАНЫ

Генерал-полковник Махаметланы Кёккёзню джашы Солтанны юсюнден джазылыр ючюн къалгъан болмаз, алай болса да аны этген джигитликлерини, усталыгъыны, совет къралына эмда туугъан джуртуна сюймеклигини, не къыйын кёзюуде да Минги Тауча, ёхтем тура билгенини юслеринден не уллу джазыучу да толу джазыб бошаялмаз. Ол миллетибизни тарихинде да юлгюлю ыз къойгъанды. Биз Махамет улуну эсгергенибиз сайын аны бизни тауланы уланы болгъаны ючюн джюреклерибиз джылыудан, ёхтемликден толады, къайсы бир миллетни эмда къралны ичинде болсакъ да, башыбыз кёкге джетгенча болады.

Генерал-полковникни юсюнден Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, СССР-ни, РФ-ны Джазыучуларыны союзуну члени Сюйюнчланы Азамат джазгъан «Генерал-полковник Солтан Магометов» деген фото-альбом китабны окъуб, анда да талай сейир затха кёз ачдым. Ол китабда Уллу Ата джурт къазауатда Махамет улуну биргесине уруш этген тенглери И.М.Ерёмин бла Н.Иванов, тарихчи, профессор Къойчуланы Аскербий, Совет Аскерни бир бёлек башчылары, аны кибик мийик дараджалы талай кърал къуллукъчу генерал-полковникни юсюнден кёллерине келгенни джазгъандыла. Ол китабны окъугъан бла да къалмай, Махамет улуну иги таныгъан, аны бла джолукъгъан адамла бла да тюбешиб, кёб ушакъла бардыргъанма. Дагъыда тележурналист Текеланы Анжеланы «Полководец» деген генералполковникни юсюнден документли фильмине да къарагъанма. Ол фильмде аны къазауатда этген джигитликлерини эмда аны усталыгъыны юсюнден бек иги материал бар эди. Мен кесим офицер болгъаным себебли, Солтанны керти тири, таукел, билимли уста, джити адам болгъанын ангыладым. Аны юсюнде болгъан ашхы шартларын айтыб къолумдан келмез. Къайсы бир офицерни да аллай болургъа деб олду мураты. Мен да офицерча, Махамет улуну джарыкъ сыйыны аллында кёб затла этерге кесими борчлу болгъаннга санайма. Мындан ары биз барыбыз да анга тыйыншлы багъа бере, сыйын мийикде тутаргъа керекбиз.

Бизни республикада 2010-чу джыл генерал-полковникни 90-джыллыкъ юбилейин белгилеген кюн, анга уллу сый бериб Совет Союзну маршалы, 1987-чи 1991-чи джыллада СССРни Къоруулау Кючлерини министри Дмитрий Тимофеевич Язов былай джазгъанды: «...Этот человек действительно достоин, чтобы его отметили, как отважного воина Родины, верного сына родной республики, человека преданного своему народу. Он заслуживает этого трижды. И клянусь Вам за мужественного человека, горца, который своим именем украсил наши Вооруженные Силы. Я знаю генерала и по другой работе, когда он был заместителем начальника Академии имени М.В. Фрунзе. Я даже не представляю, откуда талант у человека, который никогда до этого не работал преподавателем, а тут становится наставником, учит учёных, занимается со слушателями и показывает образцы ведения учебных занятий. И новые формы, и новые методы, и какие-то придумывает интересные операции. Просто удивляться приходилось его умению педагога подходить к воспитанию слушателей.

Генерал-полковник Солтан Магометов проходил службу не где-то в удобном для него месте, он служил в самых горячих точках. Что такое Забайкалье? Что такое Афганистан? Вы это прекрасно знаете. И везде он показывал образцы мужества, выносливости, храбрости...», - деб джазады маршал Д.Т.Язов.

Бюгюннгю джаш тёлю аны сау заманындан танымагъанлыкъгъа ызын, джашау джолун, керти джигитликлерин окъуса, аны юсюнден хапарлы болса, ол джашау алагъа дерс болур деб кёлюме келеди. Аны бла да къалмай, джаш адамланы джигитликге талпытыр, джуртубузну мындан да бек сюйдюрюр, хар этген ашхы ишлери саулай миллетини бети бла кёрюннгенин билир эмда ол затлагъа сагъыш эте, джашауда хар ишлерине кеслери джууаблы болгъанларын да ангыларгъа болушур деб ол нюзюр бла джазама.

Махаметланы Солтан 1920-чы джыл декабрны 20-да Хурзукда, Кёккёз бла Гошини юйдегисинде, туугъанды. Джашчыкъ, Уллу Къарачайны джомакълы тауларыны къойнунда таза хауа солуй, чокъуракъ сууланы иче, зауукълана, саулукълу, ариу халили болуб ёседи.

Аны анасы, атасы гитче заманындан огъуна ариу халиге, урунууну сюерге, Джуртха кертиликге, адебге, намысха аны кибик ашхы адетлеге юретедиле.

Кёккёз юйдегиси бла бирге 1928-чи джыл Хурзукдан Нарсанагъа кёчеди. Ол заманда Къарачай автоном областны Гитче Къарачай районуну аралыгъы анда болгъанды. Анда Солтан къарачай школда окъугъанды. Нарсанадан узакъ болмай орналгъан ат завод болгъанды. Анда къарачай тукъумлу атланы сайлаб, аскерге деб хазырлаб кюрешгендиле. Алайгъа маршал С.М.Будённый кеси да талай кере келиб кетгенди. Солтан сабий болса да, керти маршалны кеси кёзю бла кёрюрге термилгенлей тургъанды. Аны себебли ол биринчи кере аны алайда кёреди. Андан сора Солтан аны юсюнден джазылгъан китаб болсун, джазма иш болсун излеб, табыб, окъуб, аны джигитликлерине къууаннганлай тургъанды. Алай бла сабийге маршал С.М.Будённый юлгю болуб къалады.

Солтан 9-чу классдан сора Микоян-Шахарда рабфакга окъургъа киреди. Аны айырмагъа бошагъандан сора, 1939-чу джыл Ростовда университетни физика-математика факультетине экзаменле бердирмей аладыла. Кеси ол предметлени бек сюйгенди. Школ джылларында огъуна да шахмат оюннга кемсиз эс бёлгенди. 1939-чу джыл октябрь айда Къызыл Аскерге къуллукъ этерге чакъырадыла.

Алай бла Солтан, аны школ тенги Боташланы Абдурзакъны джашы Магомед дагъыда башха курсантла Тамбов областны Моршанск шахарында 376-чы артиллерия полкну къурамында болгъан кичи командирлени хазырлагъан школгъа тюшедиле. 1939-чу джыл ноябрда Финляндияда къазауат башланады да, ай медет, Солтан бла Боташ улуну, талай джашны да кючлю хазырлаб, къазауат баргъан джерге, Выборг районда Карельский переешекге, ашырадыла. Былайда эки таулу джаш биринчи кере къазауатха къошуладыла.

Маннергейм деген линия кючлю бегитилгени амалтын аны юзген къыйын болады. Алайда терен темир бетондан этилген от ачыучу джерле, танкала ётелмазча узун, терен индекле кёб боладыла. Тюненеги курсантла былайда ачы къазауат этедиле. Къыш боранлада джанларын къолларына алгъанча болсала да, ал сафда урушну бардыргъандыла. Солтан алайда тахсачыланы бёлюмюне командир болгъанды. Ол урушда керти усталыгъын танытханы ючюн анга «Отличник РККА» деген сыйлы белгини бергендиле. 1940-чы джыл март айда Совет Аскер фин аскерни хорлайды да, 376-чы артиллерия полк ызына, Моршанск шахаргъа, къайтады.

1940-чы джыл Солтанны Львов шахарда зенит полкга кёчюредиле. Ол замандан Боташ улу Магомед бла Махамет улу Солтанны аскер джоллары айырыладыла.

Башындан буйрукъ келиб, Махамет улу аскерчи тенглери бла бирге Львов областны Фельштин деген бир джерине ашырылады. Алайы Румынияны чегинден 30 километр узакълыкъда болгъанды. Алайда зенит-артиллерия джангы полк къуралыб, анга буйрукъ берлик борчланы Солтанны бойнуна саладыла. Ол кюнлени юслеринден Махаметланы Солтан кесини кюнде-кечеде джазыучу дефтеринде былай джазады: «РГК-ны джангы къуралгъан зенит артполку, апрель-май айлада Львов шахардан тышында, кюн батхан джанына чыгъарыб, алайда техниканы урушха хазырлаб тутаргъа деб буйрукъ болгъан эди. Дивизионла хар бири кереклисича кеслерини позицияларын тутуб, орунларында хазырланыб сакъ тура эдиле. Талай кюнню ол халда турдукъ да, сора солуу кюнледе джууукъда орналгъан элчиклеге бара турургъа бизге эркинлик да бердиле. Ол кюнлени чыртда унутмайма. 1 Май байрам кюнде элчиклеге барыб келген аскерчилени ауузларындан талай кере эшитген эдим: «...кёб турмай уллу къазауат башланныкъды...», деб джюреклеринде уллу къоркъуу бла айтханларын. Замполит барысыны айтхан хапарларына эс бёлюб, алай болса да: «Кишиге джукъ айтмагъыз», - дей эди. Биз да не этерик эдик, кёб затны ангыламай эдик. Буйрукъ болса, аны киши сюзмейди...».

1941-чи джыл Уллу Ата джурт къазауат башланады. Ол ачы къазауатда совет аскерчиле бла командирлени чыдамлылыкълары, джигитликлери бек танылгъанды, ол затла Ата джуртха керти сюймекликлери болгъанларына шагъатлыкъдыла. Сёз ючюн, Ата джуртну джаудан къоруулауда ачы урушха къошулгъанланы арасында Къарачай областдан мингле бла келечиле болгъандыла. Смоленскени къатында Къарачайны 200 келечиси гитлерчиле бла асланлача сермешгендиле. Сталинградда, Киевде Баренцево тенгизден Къара тенгизге дери Къарачайны мингле бла джашлары эмда къызлары джигитлик танытыб уруш этгендиле. Аланы бири болгъанды Солтан да.

533-чю артиллерия полкну тахса взводуну командири Махамет улу къанлы фашистле бла батыр сермешгенди. 1942-чи джылда анга лейтенант чын бериледи.

Генерал К.К.Рокоссовскийни башчылыгъы бла 16чы аскерни къурамында 533-чю артиллерия полк Волоколамск, Румянцев, Петровск шахарла ючюн сермешгенди. Москваны къатында Къызыл Аскер дуниягъа кесини кючюн кёргюзгенди. Алайда фашистле 500 минг адамын, 1300 танкасын, 2500 тобун, 15 минг машинасын тас этиб, ызларына - 250 километрге - ыхтырыладыла. Былайда Совет Союзну болгъан халкъларыны джашлары бирге биригиб уруш этгендиле. Аланы арасында бизни джердешибиз Махаметланы Солтан да болгъанды. Ол урушлада Солтан «За боевые заслуги», «За оборону Москвы» медалла бла саугъаланнганды.

1943-чю джыл июль айда Махаметланы Солтан 13-чю аскерни къурамында Курск тогъайда артиллерия батареягъа тамадалыкъ этеди. Аны юсюнден аскерчи тенги, отставкадагъы полковник Иван Михайлович Ерёмин, эсине тюшюре былай хапар айта эди: «Солтанны джигитлиги, таукеллиги, ётлюлюгю бек танылгъан кёзюу 1943-чю джылны июль айында Курск тогъайны урушларында болгъанды. Аны батареясы джанын-къанын аямай, джау бла сермешгенди. Капитан Махамет улу кеси биринчилени бири болуб, айтылгъан «Тигр» атлы немча танканы джандыргъанды. Аны къазауатда аскер сынамы ёсе, халиси да чыныгъа баргъанды. Ол къаджыкъмагъанды, кесин къаты тутханды. Солтанны ол шартлары ачыкъ кёрюннгенлери себебли аны полкну штабыны тамадасы этиб саладыла. Мен кесим шагъатма, бек кёб адам юрене эди андан уруш этерге».

Махаметланы Солтан 1чи Гвардия танка корпусну 541-чи артиллерия полкуну штабыны тамадасыны болушчусу болады. Курск тогъайда уруш бошалгъандан сора, Белорус фронтну 51-чи аскерини къурамында Прибалтиканы фашистледен азатлаугъа къошулгъанды. Ол операциялагъа къошулгъаны ючюн, керти офицерча урушну бардыргъаны ючюн Солтан Уллу Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени бла саугъаланады.

1944-чю джыл октябрь айда 336-чы ауур артиллерия полк (штабына тамадалыкъ Махамет улу этгенди) Кюн чыкъгъан Пруссияны чегинден ётеди. Аны ючюн полк Кутузовну ордени бла саугъаланады. Аскер подразделениеге таб оноу этгени амалтын, урушну джолларында эркишиликни танытханы ючюн Солтаннга Уллу Ата джурт къазауатны III-чю дараджалы орденин бередиле.

1945-чи джыл март айда Махаметланы Солтанны 336-чы ТСАП-ны командирини заместители этедиле. Ол Прибалтика фронтну къурамында Курляндияда фашистлени ууатханды. Аны ючюн Къызыл Байракъны ордени бла саугъаланнганды. Майор Махаметланы Солтан Прибалтикада тюбейди Уллу Хорламгъа.

1946-чы джыл Солтан орус къыз Александра Ивановна Иванова бла джазыуун бир этеди. Экиси да бир-бирин бек сюйгендиле. Александра Солтанны сыйын мийикде тутханды, аны ахыр кюнюне дери джашау нёгери болуб келгенди. Ала эки сабий ёсдюргендиле: Лилия бла Рамазан.

Уллу Ата джурт къазауат бошалгъандан сора Махамет улу кесини полку бла Ленинград шахаргъа келиб, андан ары аскер къуллугъун бардыргъанды.

1947-чи джыл Солтан бронетанка аскерлени баш офицер школун айырмагъа бошайды. Ол фахмулу офицер, джигит аскерчи кёз туурада болады. 1949-чу джыл Солтанны совет аскерлени Германиядагъы бёлюмюню 3-чю гвардия аскерини 6-чы танка дивизиясыны 78-чи номерли ауур танка полкуну командирини заместители этиб иедиле.

1954-чю джыл июнь айда Махаметланы Солтанны 52-чи гвардия танка полкну командири этиб саладыла. Ол полковник чыннга да ие болуб, Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланады. 1956-чы джыл ноябрь айда полковник Махамет улу Сталин атлы Бронетанка аскерлени академиясына окъургъа киреди. 1959-чу джыл академияны тауусханлай, аны дивизияны командири этедиле. Прикарпат аскер округну 8-чи танка аскерини 23чю танка дивизиясыны командири болады.

Генерал-майор Махаметланы Солтан СССР-ни Аскер Кючлерини Баш штабыны академиясына 1962чи джыл кириб, аны 1964чю джыл алтын медаль бла тауусады. Андан сора аны Магдебургда 3-чю танка аскерни штабыны тамадасы этедиле.

1967-чи джылдан 1970чи джылгъа дери Солтанны Бобруйск шахарда Белорус аскер округну 5-чи Къызыл байракълы танка аскерини командири къуллукъгъа саладыла. Къызыл Байракъны орденин да бередиле анга. 1968-чи джыл СССР-ни Министрлерини Советини бегими бла анга генерал-лейтенант чын бериледи.

Махаметланы Солтан (онгдан биринчи олтургъан) курсант джылларында къарачай джашла бла. 1939-чу дж.

1969-чу - 1972-чи джыллада Сирияда Баш аскер оноучу болуб, Махамет улу кесин кенг эрудициялы, ышаннгылы командирча кёргюзгенди. Ол анда Сирияны аскерини офицерлерини аскер искусствогъа, джауну самолётларын агъызыугъа, танкаларын къурутуугъа юретгенди. Солтан уруш баргъан джерлеге кеси баргъанлай, аскерчилеге кёл бергенлей, болушханлай тургъанды. Сирияны Президенти аны бек багъалатханды, сыйын иги кёргенди. Махамет улуну башчылыгъы бла Дамаск шахарында СССР-ни Баш штабны академиясыны филиалы ачылгъанды. Бютеу къралладан аскер кенгешчилени кетергенлеринде, Сирияда къуру ол къалгъанды.

СССР бла Сирияны арасында шохлукъну мийик дараджагъа чыгъаргъаны эмда бегитгени ючюн Сирияны Правительствосу Махаметланы Солтанны «За заслуги» орден бла эмда «За боевую подготовку» деген 1-чи дараджалы эки орден бла саугъалайды.

Андан къайтхандан сора, 1972-чи джыл Солтанны Забайкал аскер округну командующийини биринчи заместители этедиле. Бу уллу округда ол кёб тюрлю борчланы тындырыргъа керек болады. Аланы барысын да Махамет улу махтау бла, сый бла толтургъанлай тургъанды.

Къарачай-Черкес Республиканы 1999-чу - 2003чю джыллада Президенти, Джаяу Аскерни генералы Семенланы Владимир Махаметланы Солтаннга уллу сый бере, Забайкал аскер округда ишлеген джылларын эсине тюшюре, былай джазады: «Среди сыновей нашей многонациональной Карачаево-Черкесии, оставивших заметный след в истории страны и нашего горного края, почётное место принадлежит Солтану Кёккёзовичу Магометову.

...Он прошел боевой путь с начала до конца Великой Отечественной войны. В военной биографии нашего земляка четыре войны, более 40 лет ратного труда. Последние годы работы Солтана Кёккёзовича были связаны с подготовкой кадров в Военной Академии имени М.В.Фрунзе, где ранее учился и я. Мне по долгу службы в округах и Генеральном штабе военного ведомства страны приходилось слышать немало лестных отзывов представителей высшего командного состава, офицеров и солдат о генерале Солтане Магометове. Случайно ли совпадение или веление судьбы, мне посчастливилось работать на его месте в Забайкальском военном округе в его рабочем кабинете. Это состоялось после его перевода на военно-дипломатическую службу. Были у нас и личные встречи. Наши беседы носили не только служебный характер, мы говорили о военных событиях нашего времени, об общих знакомых военных деятелях, и конечно, о нашей малой родине - Карачаево-Черкесии, которую он очень любил.

Солтан Кёккёзович старше меня на 20 лет, и всегда служил образцом военного специалиста высокого ранга и волевого командира. Духовно богатый человек, он был прост в общении и умел расположить к себе собеседника своим умом. В настоящее время нам необходимо почаще обращаться к истории Отечества, к народным традициям, к образам замечательных людей старших поколений, чтобы возродить в стране былое хорошее. Задача состоит в том, чтобы построить новое, подлинно-демократичное общество, укрепить дружбу и братство всех наций и народностей, воспитать молодое поколение в духе подлинного патриотизма, гуманизма и интернационализма...».

1978-чи джыл Махамет улу Монгол Халкъ Республикада Баш аскер оноучугъа теджелген эди. Аны себебли Солтан Монголия, Афганистан, Къытай, Пакистан республикаланы тарихлерин, география эмда аскер политика халларын тинтиб, аладан толу хапарлы эди.

1978-чи джыл Афганистан демократ республика болуб баямланнганлай, ызы бла, 1979-чу джыл, Правительствону эмда республиканы Башчысы Н.М.Таракини джаулары уруш-тюйюш этиб, миллетни эки юлешедиле. Алай бла республиканы ичинде политика хал къоркъуулу болады, кёб тюрлю къатышыула башланыб, къазауат башланырлай болумгъа джетеди. Ол кёзюуде амалсыз керек болуб, 1979-чу джыл Махаметланы Солтанны Афганистан Республиканы Къоруулау министерствосуна Баш аскер оноучу этиб ашырадыла. Ол кесини аскер борчун мийик дараджада толтурады, кёб солдатны, офицерни джанларын сау къалдырады. 1980-чы джыл Афганистанда тюзлюкню джолун ишлеген кюрешге уллу къыйынын къошханы ючюн генерал-полковник Махаметланы Солтанны СССРни Правительствосу Ленинни ордени бла саугъалайды.

1980-чы джыл анда джаралы болгъандан сора, ол Фрунзе атлы аскер-политика академияны тамадасыны биринчи заместители болады. Солтан тёрт джылны Совет Аскерге, кесини аскер, дипломат сынамын хайырландыра, офицерле хазырлайды. Ол запасха чыкъгъанында да джаш тёлюню патриотизмге юретгенлей, школлада сохтала бла, студентле бла, джаш аскерчиле бла тюбешиб лекцияла окъугъанлай, сынамындан юлюш этгенлей тургъанды.

Шимал Кавказ аскер округну тамадасыны заместители, генерал-майор Александр Серовну эсге тюшюрюулеринден. Бу сёзлени ол 2001-чи джыл Махамет улуну 80-джыллыгъына аталгъан конференцияда айтханды: «Мне в своей жизни выпала честь лично знать Солтана Кёккёзовича. Он был первым заместителем начальника Академии имени Фрунзе. Мы тогда ещё майоры, капитаны восхищались, что за такой могучей фигурой скрывался высокообразованный, спокойный, выдержанный, культурный человек. Он не разделял офицеров на старшего и младшего, на генерала и рядового, он со всеми разговаривал одинаково. К нему мог подойти любой, спросить, побеседовать, он всегда находил время, отрываясь от других дел.

Этот человек, который пользовался огромным уважением среди воинского коллектива. Это действительно человек-легенда, человек, который заслуживает подражания во всём, и для военных, и для политиков, и для детей, и для родителей - для всех подряд. Мне хотелось бы выразить свою признательность великому народу маленькой по территории КарачаевоЧеркесской Республики. Небольшая республика объединила в себе таких великих людей, известных военачальников, как генерал-полковник Магометов и генерал Армии Семёнов».

Солтан джашаууну ахыр кюнлерин туугъан Джуртунда ётдюргенди. 1989-чу джыл августну 31-де, Кавказ ауушланы къоруулагъанлагъа аталгъан эсгертмени мемориалында, Афганистанны ветеранларыны биринчи спартакиадасы ётген эди. Махамет улу ары чакъырылгъан эди. Джаш адамлагъа докладын окъуб бошагъандан сора, аны ахыр тылпыуу алайда чыкъгъанды. Генерал-полковник Махаметланы Солтан керти офицерча къуллугъунда джан бергенди.

Аны халисинде дагъыда кёб ашхы шарты бар эди. Сёз ючюн, офицер болсун неда тюз аскерчи болсун, хар адамгъа да бирча джумушакъ тилли, ачыкъ кёллю, кесин башхаладан мийик этмеген, кимни да сыйын кёре билген адам эди Солтан. Ол джигит адам, интернационалист, уллу аскер тамада, дипломат, Джуртубузну керти джакъчысы эди, керти патриот эди. Аны ючюн Махамет улугъа сый бере, уллу Джуртубуз аны Ленинни ордени бла, Къызыл Байракъны 2 ордени бла, Ата джурт къазауатны 3 ордени бла, Къызыл Джулдузну 2 ордени бла, СССР-ни 25 тюрлю ордени эмда медалы бла, энчи сауут бла да саугъалагъанды. Тыш къралланы правительстволары да 13 саугъа бергендиле анга.

Къарачайны атын айтдыргъан быллай керти уланыбызны юсюнден къуру сёзледе айтыб къоймай, хар бирибиз да къолубуздан келгенича къуру бизни миллетибизни эсинде болуб къалмай, джерибизде, тарихде да ёмюрлюкге къалырлай магъаналы ишле этерге керекбиз.

Былтыр декабрны 25-де Нарсанада анга аталыб бардырылгъан джыйылыуда быллай оюмла айтылгъан эдиле:

1. Нарсанада Махамет улу окъугъан школгъа (бюгюнлюкде 14-чю номерли школгъа) аны атын атаргъа.

2. «Россия Федерацияны Джигити» деген сыйлы ат берилирча Россия Федерацияны башчыларына керекли документлени джыяргъа болушургъа.

3. Сюйюнчланы Азаматны «Генерал-полковник Солтан Магометов» деген фото-альбом китабын аслам тиражлы этиб, джангыдан чыгъарыб, РФ-ны субъектлеринде болгъан библиотекалагъа, окъуу учреждениелеге табдырыргъа.

4. Хурзукну башында (генерал-полковникни эсгертмеси салыннган таугъа) Кёпюрлю Башы таугъа Махамет улуну атын атаргъа.

5. РФ-ны Къоруулау министерствосуну архивинде Махаметланы Солтан къошулуб бардырылгъан тюрлю-тюрлю мероприятиелени видеоматериалларын табыб, тележурналист Текеланы Анжела джарашдыргъан «Полководец» деген документли фильмге къошуб, джангыртыргъа.

6. Генерал-полковник Махаметланы Солтанны джашаууну юсюнден суратлау фильм салыргъа.

Башында этилирге керек болуб айтылгъан магъаналы ишлеге мени да бир къошарым барды:

1. Махаметланы Солтанны, аны кибик Къарачайны керти джигитлерини юслеринден Къарачай шахарда музей неда республикан тарих музейде бёлюм ачаргъа.

2. Черкесскеде генералполковникге, бюст этиб къоймай, толу эсгертме салыргъа.

Россия Федерацияда регион башчыла, РФ-ны Къоруулау министерствосуну къуллукъчулары, Шимал Кавказда, Ставрополь крайда эмда КъарачайЧеркес Республикада тамадала, политика эмда джамагъат организацияла дагъыда къалгъан гражданла бу уллу магъанасы болгъан ишни баджарыргъа болушлукъ этселе, юлюш къошсала, деб олду барысындан да тилерим.

ЭРИКГЕНЛАНЫ Хазретали,
Урушха къошулгъан ветеранланы советини Нарсанада управлениесини председателини заместители, отставкадагъы подполковник.

2016 дж. декабрны 17
“Къарачай”
Тарихибизни бетлери
«ХУРЗУК» БЛА «МАМИЯ КЪАЛАНЫ» МАГЪАНАЛАРЫ

Бу статьяда биз «хурзук» бла «мамия къала» деген сёзлени этимологияларын тинтерге излейбиз. Хурзук эл Къарачайны эм эски эллерини бириди. Мамия къала да Хурзукдады. Ол да буруннгу къалаланы бирине саналады.

«Хурзук» деген сёз бусагъатдагъы тиллени биринде да ангылашынмайды. Шимал Кавказда быллай атлы башха эл джокъду, анга ушагъан сёз джангыз Кърымда тюбейди: Гурзуф деген шахар.

Бизни оюмубузгъа кёре, бу эки сёз – элни аты бла шахарны аты – бир-бирлери бла къысха байламлыдыла, бир халкъны сёзлеридиле.

Эски тирмен.

«Хурзук» деген сёзню магъанасыны юсюнден алимле илму ишлеринде кёллерине келгенни джазгъандыла. Сёз ючюн, профессор Хабич улу айтханнга кёре, «хурзук» деген сёз «къуйрукъ» деген сёзден метатезаны кючю бла къуралгъанды. (М. Хабичев. Карачаево-балкарское именное словообразование. Черкесск, 1971г. 229 стр.).

Профессор В. Абаев, тегей тилде «дзук» («чунгур») деген сёз бла «хурзук» деген сёзню ушаш таўушларына таяна, хурзук тегей топонимди, «таш чунгур» деген магъананы тутады, дейди (В. Абаев. ИЭСОЯ, I, 466 стр.).

Х.-М. Хаджилай улуну оюмуна кёре хурзук эски тюрк тилде хузурукъ – «къуйрукъ» деген сёзден метатезаны кючю бла къуралгъанды. (Х.М. Хаджилаев. Очерки карачаево-балкарской лексикологии. Черкесск. 1970г. 29–32 стр.).

Байчораланы Сосланны оюмуна кёре, хурзук Къобан суўну эм эски атындан – «ахардей» деген сёзден – къуралгъанды. Ахар – ёзен+зах – суў. «Ахурзах» деген сёзню бередиле. Хурзук «ёзен суў» болады, дейди. (С. Байчоров. О протобулгарских названиях Карачая. 109 стр.).

Биз, бу башында эсгертилген алимлени этген оюмлары терсди, тюздю демегенлей, кесибизни оюмубузну окъуўчуну тёресине салыргъа излейбиз.

Мамия къала.

Кёлюбюзге келгеннге кёре, «хурзук» деген сёз эки кесекден къуралгъанды: хурзук (жукъ). Биринчи кесеги – «хурд» (хурт, къурт, къорт, гурт) деген сёз - эски тюрк тилде «бёрю» деген сёз болгъанды (Древнетюркский словарь. 1969г. 469 стр.). Бурун заманда бёрюню маму, джанлы, гуджума, хурт, тотур, кокай, тотай, боз (бос) деген джашырылгъан атларыны бириди хурт(д). Бурун огъай, бусагъатда да тилде бёрюню гуджума, маму, джанлы деген джашырылгъан атлары джюрютюледиле.

Ол сёзню экинчи кесеги «джукъ» (жукъ, зук) деб бурун заманда талай атаўулну тукъумгъа неда бир талай тукъумну бирге джыйылгъанына айтхандыла. Сёз ючюн, Къарачайда, Малкъарда алгъыш этген заманда: «тукъум болсун, джукъ болсун!» – дейдиле. Бу сёзтутушда джукъ (жукъ, зук – племя) талай атаўуллу уллу тукъум деген магъананы тутханды эмда тутады.

Анга толу шагъатлыкъ «сельджук» деген сёз да этеди. Эм алгъы бурун, бизни оюмубузгъа кёре, сёзню формасы хурджукъ болгъанды, андан хурзук дегеннге бурулгъанды.

Къарачай-малкъар тилде дж–ж–з таўушла бир-бирин алмашдырадыла, ол зат тилни бюгюн-бюгече да джоругъуду. Анга кёб юлгю келтирирге боллукъду: джагъа (жагъа, загъа); къанджыгъа (къанжыгъа, къанзыгъа); джабагъы (жабагъы, забагъы); джылкъы (жылкъы, зылкъы) д.а.к.

Бу «хурджукъ» деген сёз эндиги къарачай-малкъар тилге кёчюрюлсе, «бёрю тукъумлу халкъ» деген магъананы береди, Хурзук эл десек а, «бёрю тукъумлу халкъны эли» болуб чыгъады.

«Хурзук эл» деген сёз ол магъананы тутханына бизни шагъатыбыз барды. Ол да – «Мамия къаланы» аты. Биз этген оюмгъа кёре, «мамия» деген сёз эки кесекден къуралыбды: мами+а. Биринчи кесеги эм алгъы бурун маму болгъанды. «Маму» деген сёз а бюгюн бёрюню джашырылгъан атларыны бириди. Къарачайда Мамалары, Мамучулары деген тукъум атла да анга шагъатлыкъ этедиле, дерге боллукъду.

Экинчи кесеги –а алгъы бурун уйа болгъанына ишек джокъду. Мамия алгъын маму+уйа халда болгъан болур. Ол къош сёзде эки ачыкъ таўуш бирге келиб къалады. Къарачай-малкъар тилде уа ол джорукъ джюрютюлмейди. Ол себебден эки у да тюшюб мамия болуб къалгъанды.

Алай бла «мамия» деген сёз «бёрю уйа» деген сёз болуб чыгъады да, «хурзук» деген сёзге синонимлик этеди. Хурзук бла мамияны башхалыкълары: мамия бёрюню уясыды, хурзук а бёрю тукъумлу халкъны элиди. Былада башхалыкъ уллулукъну (хурт), гитчеликни (маму) кёргюзгендеди. Алай бла Хурзук бла мамия, бир-бирлерине шагъатлыкъ этиб, синонимле болуб, бири бёрю тукъумлу халкъны эли (Хурзук), бири уясы (мамия) болуб чыкъгъандыла.

«Бу эл, къала атлагъа аналогия болургъа керекди, аллай юлгю келтирелликмисиз? Андан сора да «джукъ» деген сёзню ахырында къ таўуш барды, «хурзук» деген сёзде уа ахыры к таўуш бла бошалады. Къ таўуш к таўушха кёчгенине аналогия табаллыкъмысыз?» – деген соруўла окъуўчуну эсине келлик болурла, алагъа быллай джуўаб беребиз. Аналогияла кёбдюле. Сёз ючюн, Берлин деген шахар ат «айюню уясы, кюркеси» деген сёздю. «Нартсана» (Нарсана) деген сёзде нарт «бёрюню баласы» деген магъананы тутады. «Нарт къала» деген къала ат сёзде да нарт «бёрюню баласы» деген магъананы тутады. «Басхан» (Боз (с) хан) деген сёзде да боз (с) «бёрю» деген магъананы тутады.

«Хурзук» деген сёзню ахырында к таўуш «джукъ» (жукъ) деген сёзню къ таўушундан чыкъгъанына юлгюге талай аналогия келтирирге боллукъбуз: къулакъ – гулак, чокъай – чокай, соджукъ – созук, базыкъ – базук, джуммакъ – гулмак д.а.к.

БАЙРАМУКЪЛАНЫ Умар.

2016 дж. декабрны 17
“Къарачай”
Басмаланнганны ызы бла
ДЖЫР МИЛЛЕТНИ БАЙЛЫГЪЫДЫ

«Къарачай» газетни ноябрны 17-де чыкъгъан номеринде Къобанланы Махмутну «Къарачай халкъ джырланы джырлаб къууандырды» деген статьясын сюйюб окъудум эмда джаратдым. Бу статьяда миллетге уллу магъанасы болгъан, ёсюб келген джаш тёлюге бек керекли, халкъыбызны терк-тенгизча адеб-намыс, тил байлыгъын кёргюзген эски къарачай джырланы джырлагъан, ючкекенчи къартладан къуралгъан «Бора» ансамблни юсюнден джазылады. Бу ашхы атламны этген къартлагъа -Джуккаланы Бийбертге, Каппушланы Адемейге, Аджиланы Мухтаргъа, Орусланы Борисге, алагъа болушхан эгечлерибиз Хапчаланы Асмирагъа, Хапаланы Талифагъа, Ортабайланы Аллагъа - бюсюреу этебиз, уллу джетишимле теджейбиз. Гитче Къарачай район администрацияны башчысы Байрамукъланы Пахатны джашы Рамазаннга да джюрек разылыгъыбызны билдиребиз. Ансамбль Рамазанны болушлугъу бла къуралгъанды. «Къарачай халкъ джырланы сакъларгъа, аланы юслери бла тарихибизни терен билирге керекбиз», - дегенлей турады Байрамукъ улу.

Бу аламат ансамблни «Медовые водопады» турбазада, быйыл болгъан Айранны байрамында, джырлагъанына сейирсиниб къарагъан эдим, кесим да анда айран аякъны алыб алгъыш этген эдим. Алайда ансамбль концерт программаны «Орайда» джыр бла башлагъан эди. Аны сёзлерин ариу айтыб джырлагъан Каппушланы Адемей (90 джыл болгъан къарт) болду. Джырны магъанасы да, махтауу да чыгъарча эжиу этдиле Адемейни джёнгерлери. Байрамгъа джыйылгъан 3-4 минг адам алагъа кёб харс къагъыб, уллу бюсюреу этген эдиле.

Бизни миллетни ёмюрлени теренинден келген буруннгу маданиятыбызны, аккаларыбыз, аммаларыбыз къалай джашагъанларын, къаллай джырла джырлагъанларын джаш тёлю билирге керекди. «Джырла джашауну кюзгюсюдюле», деб айтылады халкъда. Аланы кёбюсю джашауну сюерге, багъалатыргъа, къууаныргъа чакъырадыла. Аллай джырла бла миллетибиз шохлукъну, тюзлюкню, джарашыулукъну ашхы шартларын да кёргюзгенди. Игилеге сый берирге, аманлагъа къаршчы болургъа да чакъырадыла джырла. Кёбюсюне адамлыкъны баш шартлары - Ата джуртха, ата-бабалагъа сюймеклик, аланы эсгериу, багъалатыу - орун аладыла. Халкъны джарыкъ кюнюнде джарыкълыгъын, бушуу келген кюнде бушууун джырны юсю бла кёргюзгендиле, осал адетлени хыртха ургъандыла. Джашауубузну мутхуз этген, джюрегибизни джарсытхан кемчиликлени юслеринден джырла да аз тюлдюле. Сыйлы джырчыларыбыз сейирлик табигъатны да унутмагъандыла. Бизни джерлерибиз джер юсюнде эм ариу джерледиле. Минги Тау, Махар, Доммай, Архыз, Бийчесын джомакъда да айтыладыла. Чегетлерибиз, шоркъа сууларыбыз, кийик малларыбыз, ариу къанатлыларыбыз барысы да бизни байлыгъыбыздыла. Джырланы эм уллу магъаналары уа тилибизни тазалыгъын сакъларгъа болушханларыды.

Гитче Къарачай районну «Бора» ансамблинден юлгю ала, республикабызны къарачайлыла кёб джашагъан эллеринде, къартланы хорлары къуралсала огъур иш боллукъ эди. Сау болсунла Джёгетей Аягъы районну джарыкълыкъ юйюнде ишлеген джырчыла Тюрклюланы Борис, Эрикгенланы Расул, Хапчаланы Хасан, Аджиланы Тохтар кеслерини репертуарларында эски къарачай джырлагъа да эс бёледиле. Алай болса да ол азлыкъ этеди. Эллерибизни къайсы биринде да джырлай билген адамла табыллыкъдыла. Алагъа къартланы советлери, эл тамадала, джамагъат организацияла эс бёлюрге керекдиле. Телевидениебизни къарачай бёлюмюнде ишлегенле аллай джырланы миллетге эшитдирирге дыгалас этедиле. «Саугъагъа джыр» деген бериуледе эски джырланы хазна эшитмейбиз. Таба болмазла. Талай ансамбль къуралса, ол кемлик да къорарыкъ эди.

ДЖАНИБЕКЛАНЫ Сосланбек.

2016 дж. декабрны 29
"КЪАРАЧАЙ"
Махтаулула
ГЕНЕРАЛ БОТАШ УЛУ

Казимир бла биринчи тюбешгеним

Аллахды билген, андан бери он джыл чакълы бир заман ётдю болур...

Кюнлени биринде, мен да юйде тургъанлай, холамчы джаш, эртдеги шохум Атабийланы Хакимни джашы Аслан (экономика илмуланы доктору, Россия бла Японияны арасында сатыу-алыуну бардыргъан ишни башчысы) телефон бла къонгурау этди. Саламлашыб, тынчлыкъ-эсенлик соруб бошагъандан сора: «Орамгъа бир чыкъ, марджа...» – деди.

Аслан малкъар чамларындан бирин эте тура болур деб кёлюме келе:

- Не ишлерикме орамда? – деб кюлдюм.
- Да кёрюрсе, бери чыкъсанг... – деди.
- Сен къайдан сёлешесе?
- Сени юйюнгю къатындан...

«Алай ийманынг болсун!» - деб кюле, дагъыда «айтханы керти эсе уа» деб кёлюме келе, орамгъа чыкъдым. Къарасанг аллайгъа къара, кертиси да Аслан келиб тура эди. Аслан кеси алай къалсын, биргесинде да бир тенги... Аслан каратэден-затдан терен хапары болгъан деменгили спортчу джашды, алай болса да, Асланны тенги бла Асланны къарамлары Минги Тау бла Мараны башында Эгиз Дуппурлагъа ушаб тура эдиле. Ол джашны мазаллылыгъына, эркишича чырайлы, ариу сыфатына къараб, сагъышымда анга буруннгу бабаларыбыз кийген кийимлени кийдириб, ичимден: «Къарачайны башчысы Къарча ма быллай джаш болгъан болур?» – дедим. Дагъыда кеси аллыма ичимден:

«Мен билмейме ким эсе
да сени атынг,
Деу Къарчагъа ушайд
сени нюр сыфатынг.
Сенича деу болса халкъда бёлек улан,
Уянныкъды, айнырыкъды Джуртум Алан!» – деб
бир сёзлени айтдым.

Къысхасыча айтыргъа, Аслан мени ол джаш бла танышдыра: «Боташланы Казимир. Полковник. Легендарная личность!» – деди. Мен да саламлашыб бошай: «Келигиз юйге. Бир джукъ да къанатайыкъ, бир чай-пай да ичейик...» – деб къадалдым.

- Заманыбыз бек азды... Черкесскеге келиб, сени къолунгу тутмай кетелмедик. Энтда, Атабийланы Халисге да тюбеб, къысха заманда Нальчикге кетерикбиз... – деди Аслан. Чыртда юйге келмезликлерин ангылагъанымда: «Да сора мен да барайым биргегизге, бирге тюбербиз Халисге...» – дедим да, биргелерине тебредим. Халисни ишине барыб, бир кесек ушакъ да этдик. Ма аны бла, джангылмай эсем, Аслан да Казимир да бирге кетген эдиле...

Ол кюн мен биринчи кере кёрген эдим Казимирни. Андан сора сёлешиннген джерледе аны джигитлигини, адамлыгъыны юсюнден хапарла эшите туруучан эдим.

Мен гитчеликден огъуна аскер, милиция дегенча къуллукъланы бек сюе эдим. Абычар болургъа муратым толмай къалгъаны амалтын юслеринде аскер кийимлери болгъан джашлагъа бюгюнбюгече да сукъланыб къараучанма. Сыйыгъыз да мийикде болсун, атамы эки туудугъу да полицияны абычарларыдыла. Аны айтханым: «Кесим джетелмеген муратха ала джетдиле!» – деб, керти кёлюм бла къууанама. Аны бла бирге, халкъыбыздан бир джаш генерал болду деб эшитсем, сабийча, кёлюм кёлтюрюледи. «Боташланы Халисни джашы Казимир ШКФО-да полицияны тамадасы болду...» деген хапарны эшитгенимде: «Энтда бир джашыбыз генерал болад!» - деб, тамам бек къууаннган эдим. Къарачай-Черкес Республикагъа министр болуб келген хапарын эшитгенимде уа, ант этдирсегиз, чаппаларымы тешиб атыб, джылым алтмышлагъа джууукълашыб баргъанлыкъгъа, джаш адамча, аякъ бармакъларымы бурнунда истемеге баргъан эдим. Ол ишде министр болуб бизден ёмюрде да киши ишлемеген эди. Алай эсе, бизни миллетни джашларына да ышанады кърал.

Ма алай бла Халис улу Казимир министр болуб ишлеб башлады. Бир кюн мен юйде тургъанлай тенглеримден бири телефон бла: «Казимир генерал болду!» дегенинде, биягъы мен истемеге бара башладым. «И-й, бу тели кишича эте тургъанымы адам кёрсе, айыб этер...» – деб, къайгъы эте, тёгерегиме ишекли къарадым. Юйде кесимден сора киши джокъ эди. Телевизорну тауушу азыракъ чыгъа ишлей эди. Путинни экранда кёргенимде, анга джууукъ барыб:

«Тобукъланнган Эресейни салдынг аякъ юсюне,
«Залимсе» деб айтылгъанды атынг джерни джюзюне.
Таулу джашны министр да, генерал да этдинг сен,

Хар заманда халкъгъа джарай, джюз джыл джаша сау-эсен!

Путин, тамам залим джашса,
Саулай Эресейге башса! Хаман халкъгъа джарай сен,
Джюз джыл джаша сауэсен!» - деб джырлай, джырны арт джанына да орайда-ридаланы бир талайын къоша, энтда бир кере истемеге бардым.

Хе-ей... Алтмышлагъа джууукълашхан отузгъа джууукълашханча тюл кёре эдим. Солуууму кючден ала, барыб, тапчаннга олтурдум.

Казимирни джарыкъ ышаргъаны, генерал чынлы алтын имбашлары кёзюме кёрюне, «мадар болса, кеси бла тюбешиб бир ушакъ да этер эдим» деген оюмгъа келдим.

Казимир бла экинчи тюбешгеним

Айхай, генералла бла тюбешген, ала бла ушакъ этген алай тынч иш болса уа. Биринчиси, нек тюбеширге излегенинги кесинг ачыкъ билирге керексе. Экинчиси, тюбегенден сора, най-най эте турмай, айтырынгы кескин, къысха айтыргъа керексе. Ючюнчюсю, айтырынгы айтыб бошаб, джууабынгы алгъанлай, мычымайын кетерге керексе. Башында айтылгъан юч патауаны тышында да, мадар болса, уллу адамны юсюнден айтылгъан, джазылгъан хапарланы анга тюберингден алгъа иги билсенг – бютюн да аламат. Мен Казимирни юсюнден газетде, китаб бетледе джазаргъа излегеним амалтын, эшитген хапарларымы юсюне да бир джангы зат билсем деген муратда, Интернетге кириб изледим. Боташев Казимир Халисович деген бетде былай джазыла эди.

БОТАШЕВ Казимир Халисович

Министр внутренних дел по Карачаево-Черкесской Республике генералмайор полиции. Родился 20 июля 1967 года в ст. Сторожевой Зеленчукского района Карачаево-Черкесской Республики, образование высшее, в 1995 году окончил Московский институт МВД России, в 2008 году окончил 1 факультет Академии управления МВД России. Службу в органах внутренних дел начал в 1989 году в должности милиционера-дежурного ИВС ОВД Зеленчукского района. В 1991 году назначен на должность оперуполномоченного отделения уголовного розыска ОВД Зеленчукского района МВД Карачаево-Черкесской Республики. В период с 1995 по 2001 года проходил службу в Главном управлении по борьбе с организованной преступностью МВД России. С декабря 2001 года назначен в Главное управление собственной безопасности МВД России. С ноября 2010 года проходил службу в Главном управлении МВД России по СКФО. В августе 2012 года Указом Президента РФ назначен на должность заместителя начальника Главного управления – начальника Полиции Главного управления МВД России по СКФО. В июне 2013 года Указом Президента РФ назначен Министром внутренних дел по КарачаевоЧеркесской Республике.

Награжден государственными наградами:

- орденом «Мужества» 1998г., 1999г., 2003г.
- медалью Ордена «За заслуги перед Отечеством» 2 степени – 2000г.
- орденом «За заслуги перед Отечеством» 4 степени –- 2011г.

Женат, воспитывает дочь.

Казимирни ким болгъанын билирге ма бу башында джазылгъан затла да джетиширикдиле. Алай болса да хар сёзню, хар айтымны «чучхуб» туруучу адамланы башларында кеслерича соруула туууб башлайдыла. Мен да аланы бири болурма... Аны амалтын «Казимирни ич дуниясы, сагъышлары, фикирлери къаллайладыла?» деген соруу меннге тынчлыкъ бермей тебрегенинде, бир кюн телефон ачдым да, ким болгъанымы, не излегеними ачыкъ айтдым. Ол унамаздан, мен да къоймаздан тюбешир кюнюбюзню, сагъатыбызны белгили этдик. Ма алай бла мен, айтылгъан заманнга Казимирни ишлеген джерине келиб, приемныйге кирдим. Секретарь тиширыугъа ким болгъанымы, нек келгеними билдирдим. Арадан бир минут да озмагъанлай Казимирни кабинетинден бир абычар чыкъды да, аны ызындан кеси да чыкъды. Джылы ышарыб, къол тутуб къучакълады да: «Кел», –- деб, мени алгъа ийиб, кеси ызымдан тебреди. Кабинетге киргенимде, бир музейге киргенча болдум. Къабыргъалада тюрлю-тюрлю сыйлы грамотала, суратла, белгиле тагъыла эдиле. Олтурдукъ. Экибиз да бир кесекни тынгылаб тургъандан сора, Казимир: «Альберт, кесим «джууаб бериучюлени» орунларына тюшгенча болуб, не сорлукъса деб, ауузунга къараб турама...» –- деб ышарды. Тюзюн айтыргъа мен да джунчугъанча болгъан эдим. Алай болса да, кесими къолгъа ала, ичимден: «Аллах, Сен болуш!» – дей, соруб тебредим.

- Гитчелигингден башлаб бюгюннге дери сеннге юлгю болуб келген адам болгъанмыды?

- Атам бла уллу къарнашым болгъандыла меннге юлгю. Атамы уллу окъууу болмаса да, билими болгъан, Аллахдан келген акъылы болгъан адам эди. Устазлагъа сорургъа уялгъан затларымы атама сора эдим. Астрономиядан бир иги устазча дерс бериучен эди. Кюнню тёгерегине Джер къалай бурулгъанын, Джерни тёгерегине Ай къалай бурулгъанын; Кюнню, Айны къалай тутулгъанларын къолуна фанарикни алыб, аны кюн этиб, гардошланы да алыб, уллурагъын джер этиб, гитчерегин ай этиб, аланы буруб, алай кёргюзе эди... Ол айтхан хапарладан сора мен кече джукълаялмай эдим. Терезеден айгъа, джулдузлагъа къараб, аланы тахсаларын билирге излеб, мийикликге учуна эдим.

«Керти насыбы болгъан акъыллы адамны джууабыды сёзюн атасына багъа бергенден башлагъан...» – дедим да ичимден, тышымдан:

- Боташланы тукъумда энтда кимни юлгюге айтыргъа боллукъса? – деб сордум.

- Боташланы Абдурахманны. Ол «Дикая дивизияда» къуллукъ этгенди. Этген джигитликлери ючюн Георгий къачла бла да саугъаланнганды. Ма аллай адамларыбызгъа ушаялсам деген мурат мени хар заманда да учундургъанлай тургъанды.

- Кесинги ашхылыкъгъа, мийикликге учуннганынгы сен не заманда эсгере башлагъан эдинг?

- Былай деб айтыб къойгъан къыйынды... «Ашхылыкъ» дегенни хар заманда хар адам да кесича ангылай болур. «Мийиклик» деген сёз а меннге сабийликден огъуна бек джомакълы, учундургъан сёз эди. Таугъа чыгъыб, тауну артында не болгъанын, таудан бери къарасам, не кёрлюгюмю билирге бек излей эдим. Ма алай бла биринчи кере тауну башына чыкъгъанымда сейиртамаша болгъан эдим. Тауну башындан элге къарасам, юйле, бал четенчиклеча, гитчечикле, адамла да джюджючюклеча кёрюне эдиле. Тауну башындан чексиз кёкге къарасам а, кесими учуб баргъан къушча кёре эдим. Къысхасыча айтыргъа, ол кюнден сора тауну башына чыкъсам, кесими къуш сыфатда, тауну тюбюнден къарасам а, кесими джюджю сыфатда кёре башлагъан эдим. Ма ол къуш сыфатха учунуу, ол сезимле мени мийиклеге чакъыргъанлай тура эдиле.

- Ол сезимлеринг сени энчилигинги артыкъ да бек черте болур эдиле? Къалгъанладан башха тюрлю болгъанны уллу да, гитче да алай бек сюймеучендиле. Биргенге окъугъан сабийле бла аранг къалай болуучан эди?

- «Мы от условностей зависим, их сочинили против нас» деб эртде поэт айтханлай, артыкъсыз да бек сабийликде, башхаланы не айтханларына эс бёлмей болмайса. Кёблюкден башха тюрлю болама десенг тынчлыкълы джашаргъа къоймазлыкъларын мен сезе эдим. Ичимде нем бар эсе да, тышымдан къалгъанлача болургъа кюреше эдим. Сёз ючюннге, дерсни биле турсам да, къолуму кёлтюрюрге излемей эдим... Алай болса да, хар затны билирге излегеним, башха сезимледен эсе онглу бола болур эдиле. Ушакъны ал джанында айтханымча сохталаны къатларында устазлагъа сорургъа уялсам, юйде атам бла уллу къарнашыма сора эдим. Бир кере атама «доля» неди деб соргъан эдим. Атам: «Алтыгъа иксны къошсанг, он болады. Энди сен айт, иксны саны ненча болургъа керекди?» – деб соргъан эди. Мен аны билмегенимде, столда тёгерек хычынны «долялагъа» кесиб, алай ангылатхан эди. «От точки А до точки Б» къаллай бир заманны барыргъа керек болгъанын да атам юретген эди. Атамы сагъатын бууунума тагъыб, кесим къурагъан «точка А-дан, точка Б-гъа» дери барыб, заманны сагъат бла санай эдим. Атам историяны, географияны иги биле эди. «Эм мийик тау, эм терен тенгиз, ... къайсыды?» дегенча сорууланы хаман да менден соргъанлай тура эди. Билмесем, айтыб, юрете эди. «Не джигит, не иги джаш болсанг да, билиминг болмаса, сен джашауда уллу джетишимле этеллик тюлсе. Билимди адамны къанаты. Кёб окъу!» – деучен эди атам. Мен да табхан китабларымы окъуб кюреше эдим. «Три мушкетёра» деген китабны окъусам, кесими аланы бирича кёре эдим. Образгъа кириб кетиб, джигитлени атларын унутсам, кесимча алагъа атла къурай эдим...

Уллу къарнашым Айтек (Анатолий) меннге окъургъа тюрлю-тюрлю китабланы бериучен эди. Физиканы, техниканы сюерге алландыра эди, телевизорланы бузукъларын ишлерге да юретиучен эди. Къысхача айтыргъа, мен джюрегимде лирик эдим, къарнашым а мени физик этиб кюреше эди. Аллахды билген ма аны амалтын сингнген болур эдиле лириклик да, физиклик да къаныма.

- Мийиклеге чыгъаргъа излеген муратынгы къалай эмда ким болуб толтурургъа излей эдинг?

- Хайт деб школну бошай башлагъанымда, излемлерим кёбее башлагъан эдиле. Хирург болургъа да излей эдим. Алай болса да биринчи – кёкню, экинчи – тенгизни сюе эдим. Ма ол эки сюйген затымы бир-бирине къошар ючюн, Севастополь шахарда Нахимов атлы аскер-тенгиз училищени тенгиз-авиация бёлюмюне кирирге мурат этген эдим. Муратыма джетер ючюн а, кишиге да билдирмегенлей, Ессентукда аэроклубха барыб, анда парашют бла самолётдан секирирге юрене эдим.

- Бютеулей да ненча кере секирдинг да?

- Секиргенлеге кёре мен не секиргенме? (Ышара) 74 кере секирген эдим мен да...

- Парашют бла биринчи секирген сагъатынгда къаллай сезимле келген эдиле джюрегинге?

- Биз 930 метр мийикликде, бир зыккыл булутланы башлары бла учуб бара эдик. Сюеклери, санлары ауурла баш энишге дженгилирек тюшериклери амалтын, алгъа секиргенлеге барыб тиймезча, алагъа алгъа секирирге буйрукъ берилген эди. Мен да ол ауур къауумну ичинде болдум. Самолётну ачылгъан эшигинден джерге къарагъанымда, тюбюнде аз-буз кёрюннген, «Терк болушлукъну» машинасын эслегенимде, не джашырыу, бир кесек къоркъгъан эдим. «Аллах буюргъан болур...» – деб секирдим. Юретгенлерича «кольцо один, кольцо два, кольцо три» деб, андан сора ачаргъа керек эди парашютну. Юч кере ол сёзлени айтханым юч ёмюр заманча алай акъырын озгъан болур эди. Мен джерге тюл, джер меннге учуб келгенча кёрюне эди. Ахырында парашютум ачылды. Минги Тауну кёргенимде: «Ма бу замандан насыблы заман бола болмаз дунияда!» – дедим. Джел къатыракъ уруб, мен умутламагъан джанына элте тебрегенинде, къайгъылы бола, сыртымы джелге бурдум. Сынамым болмагъаны бир джанындан, джел да бир джанындан кесек джунчутдула. Уча барыб, биреуленни бачхасына келиб тюшдюм.

Джерге тюшген сагъатда парашютчу джорукъгъа кёре бир джанына джыгъылыргъа керек боласа, мен а аякъ юсюмде къалдым.

Бир къарт аманла да айта: «Твоё счастье, моё – горе! Бачхамы нек теблединг?!» – деб, мени таба чабыб келе эди. Парашютуму къолума алыб, алайдан терк джанларгъа кюрешдим. Бир бёлек затха да юреннгенден сора, Севастополгъа барыб, окъургъа кирдим. Бир мичман бир джашыракъ орус джашчыкъны (хазна хатасы да болмагъанлай) тюйгенинде, мен да, тёзелмей, ортагъа кириб, онгсузну джакъладым. Къатыракъмы джакълаб джиберген эдим да, аны амалтын окъугъан джеримден кетерге керек болдум. Къайтыб келиб Зеленчукда электрон заводда бир кесекни ишледим. Андан сора аскерге кетдим. Литвада десантчы усталыкъгъа окъуб бошагъандан сора къуллукъ этерге анда къалдым. Аскерни бошай башлаб, аскер училищеге кирирге оноу этген эдим. Алай а, «атанг ауруйду», деб джаздыла да, амалсыз болуб, юйге келдим. Биягъы заводха ишлерге кирген эдим. Завод мени иш джерим болмагъанын джюрегимден бир ауаз, шыбырдаб, меннге айтханлай тура эди. Элимден, джеримден кетиб къалыргъа мадарым болмай, мен ишлерге излеген ишлеге бир кесек ушагъаны амалтын 1989-чу джыл Зеленчук районда милициягъа ишге кирдим. Ма алай бла башланды мени джангы джашау джолум. Ишими юсюнден айтыргъа болгъан, болмагъан хапарла да кёбдюле. Аманны да, игини да кёрюр керекли къалгъан болмам... Ма бюгюннге джетдим. Аллаха шукур, сау-эсенме. Элимде-джеримде джашайма, къуллукъ этеме. Къралыбызны да, республикабызны да, миллетибизни да, джууукъну-тенгни да алларында бетим тазады деб кёлюме келеди.

- Алайды! Сен кесинги юсюнгден айталмагъан хапарланы джашау джолунг, кёкюрегингде саугъаларынг, имбашынгда алтын погонларынг айтадыла. Генерал чынны да бериб, «Герой России» атха тенгиш болгъан «Эркишиликни» орденлерини ючюсю бла эмда башха сыйлы орденле бла саугъалаб, ёмюрде бизни миллетден киши ишлемеген министр къуллукъгъа да салыб, туугъан республиканга джиберген эсе кърал, ол зат болгъан соруулагъа да джууаб береди. Аллах Эресей къралынгдан, Къарачай-Черкес Республикангдан, къарачай халкъынгдан, джууугъунгдан-тенгингден, юйдегингден айырмагъанлай, айча-кюнча, джангыз къызчыгъынгы насыбын кёре, терен къартлыкъгъа дери джаша! – деб тилейме Уллу Аллахдан. Сау бол! Энди мен барайым... – деб, ёрге турдум. Боташ улу да, ёрге туруб, столну юсюнден бир коробканы алыб, ачды... Ичинден бир бычакъны чыгъарды да, меннге саугъагъа берди. Юсюне мени атым джазылгъан, кърал джаны бла къагъыты бегиген бычакъны къолума алгъанымда, мен не берирге билмей джунчудум.

- Джырчы-поэт назмусундан, джырындан башха несин берсин? – дедим да, дагъыда ауузума келгенни айтыб башладым:

- Хурметли генерал, Халис улу Казимир! Биринчиси, кесинги акъылынг, джигитлигинг, сыйынг ючюн, къралны, миллетни аллында къыйынынг ючюн; экинчиси, сенича джашларыбыз ёсюб келген джаш тёлюге юлгю болур ючюн, мен сеннге тыйыншлы болурча бычакъ берелмесем да, кесимча бир саугъа этерме... Мындан ары да къайда болсанг да, сау-эсен бол, къууанч бла айлан! Сау-эсен кёрюшейик! – деб, Казимир бла къол тутуб айырылдым.

Казимир бла ючюнчю «тюбешгеним»

Бир кече кёзюме джукъу чыртда кирмеди. Казимир гитче сагъатында мийиклеге учунуб, джукълаялмай, терезеден айгъа, джулдузлагъа къарагъанча, мен да алай къарай эдим.... Чууакъ кёкде джулдуз сыфатлы харифле бла джазылгъан назму сёзле бир джерге джыйылыб башладыла. Хар джулдуз харифли сёз бир-бирлерине къысыла, энчи орнун таба келиб, ахырында ала Казимирни суратына тамам ушадыла. Мийикледен къулагъыма бир ариу макъам келе, мен да аны мурулдай келиб, ахырында джырлаб башладым...

Нарт Къарчагъа тенглик этген Боташны,
Деу туудугъу Халис улу Казимир,
Сеннге атаб мен айтайым алгъышны,
Хар абычар, ёрге туруб, къатсын сир.
Таулу джашла сенден юлгю алсынла,
Ушасынла сеннге хали шартлары,
Министрле, генералла болсунла,
Туудукълада айтылырча атлары!
Шам Къарачайны ётгюр уланы,

кёб къыйын джолдан ётдюнг сен,

Саугъадан толуб, министр болуб, Джуртунга къайтдынг сау-эсен.
Джуртну бек сюйген таза иннетни, сен бабаладан алгъанса.
Джашаугъа ёлюм базманлыкъ эте,
кёб кере сен сау къалгъанса.

Къыйын джоллада сен бара алда, кесинги юлгю этгенсе,
Атынг айтыла Эресей къралда генерал чыннга джетгенсе!
Абычар джашла кёбдюле халкъда,
министр болгъан – джангыз бир,
Алтын имбашлы, джигит генерал,
тау халкъны джашы Казимир!
Аллах халкъынга чомартлыкъ этиб, сени бергенди саугъагъа!
Эресей къралгъа тюз къуллукъ этиб, сый келтиресе таулагъа!
«Эркишиликни» юч орденине тыйыншлы кёргенд сени кърал.
Деу Эресейни Джигитлерине тенг болгъан тулпар генерал!
Ана тилинги, таза дининги, Эресей къралны сен сакълай,
Дуния джюзюне атынг айтылсын, сенден къууансын Къарачай!
Юй бийченг сеннге къанатлыкъ эте,
терен къартлыкъгъа джашасын!
Джанынгдан сюйген джангыз къызчыгъынг,
мёлек джанчыкъгъа ушасын!
Хар бир джюрекден тарлыкъ иннетни, таза сезимле джуусунла.
Таулу халкъыма Казимир кибик генерал джашла туусунла!

ЁЗДЕНЛАНЫ Альберт.

2016 джыл, декабрны 29`
орта кюн
Бушуу телеграмма
Къайгъы сёз бергенди

Сириягъа кёзюулю гуманитар болушлукъ этерге чыкъгъан ТУ-154 самолётну Къара тенгизде чачылгъаны бла байламлы болгъан къыйынлыкъгъа бютеу Россия уллу ачыб эмда бушуу этиб тюбегенди.

Анда уа артистле, журналистле, врачла, аскерчиле – 92 адам болгъанды. Аланы ичинде – А. В. Александров атлы ансамблни башчысы генерал-лейтенант Валерий Халилов, ол ансамблни артистлери, Россияны Къоруулау министерствосуну Культура управлениесини тамадасы Антон Губанков, аскерчиле, журналистле, Россияны Президентинде Адамны эркинликлерини юслеринден советни члени, «Справедливая помощь» деген джамагъат организацияны башчысы Елизавета Глинка, экипажны членлери...

Ол къыйынлыкъ бла байламлы Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид да ёлгенлени эт адамлары бла джууукъларына къайгъы сёз джибергенди.

«Къарачай-Черкесияда джашагъанланы атларындан да, кесими атымдан да Россияны Къоруулау министерствосуну ТУ-154 самолётуну Къара тенгизде чарпыгъаны бла байламлы ёлгенлени эт эмда джууукъ адамларына джюрегими теренинден, бушуу этиб, къайгъы сёз береме. Хауа кемени бортунда кеслерини профессионал эмда граждан борчларын толтургъан, къайда къыйын эсе, ары барыб болушургъа хазыр тургъан адамла болгъандыла. Бу къыйын чарпыуда ёлген хар адам бизге уллу къоранчды. Аланы джарыкъ тюрсюнлери бизни эсибизде ёмюрлюкге джашарыкъдыла. Биз аланы унутурукъ тюлбюз», деб джазылады КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашидни бушуу телеграммасында.

2016 дж. декабрны 29
" К Ъ А Р А Ч А Й "
ХАЛКЪЫНЫ МАХТАУЛУ УЛАНЫ

Адамны ич дуниясыны ариулугъун, байлыгъын ёлчелер ёлчем болмаса да, аны джашауда этген ашхы ишлерине, къаллай ыз къойгъанына, миллетине не бла джарагъанына кёре болады джамагъатны ичинде аны сыйы. Алайды да, джашауну къаты джорукълары бла чыныкъгъан джашны, керти таулуну юсюнденди хапарым.

Ол тарих илмуланы кандидаты, Россияны Илмуларыны академиясыны Востоковедение институтуну тамадасыны болушчусу Рамазан Джагафарович Дауровду. Ол 1960-чы джыл сентябрны 11-де Черкесск шахарда туугъанды. Школ джылларында Рамазан тыш къраллы тиллеге эс бёлгенлей тургъанды, артыкъсыз да бек ингилиз тилге. Ол школланы арасында, областны эмда крайны дараджаларында бардырылгъан эришиулеге къошулгъанлай, кеси да алчы болгъанлай тургъанды. Аны тауусханлай, Рамазан Совет Аскерде къуллукъ этерге кетеди. Аскер борчун да тындырыб, эки джылдан къайтхандан сора, Халкъла арасы иш джюрютюулени аскер институтуну тыш къраллы тиллени юслеринден факультетине киреди.

Афганистанда къазауат башланнган джыл бу институтну башчыларына, башындан буйрукъ келиб, ол къралда тылмачлыкъ этерча, тыш къраллы тиллени иги билген студентледен бир бёлекни хазырларгъа керек болады. Рамазанны, 1-чи курсну студентин, ол къауумгъа къошадыла да, алай бла аланы барысын да Афганистаннга ашырадыла. Анда ол ачы сермешиулеге да къошулуб, тылмач болуб эки джылны ишлегенди. Дауров Рамазанны Афганистанда къазауатха тири къошулгъаны ючюн эмда урушлада джигитлигин, эркишилигин танытханы ючюн Совет Союзну Правительствосу «Къызыл Джулдузну» ордени бла, Афганистан Республиканы Правительствосу да «ДРА-ны Джигитини Джулдузу» деген ордени бла саугъалагъандыла.

Дауров Рамазан.

Эки джылдан сора ол, ызына къайтады да, Москвада аскер институтну айырмагъа тауусады. Алай бла Рамазан кёб тюрлю кърал органлада ишлегенди. «Алгъан билимим боллукъду», деб къоймай, Рамазан дагъыда башха тюрлю окъуулада да билимин ёсдюрюрге кюрешгенди. 2007чи джыл Россияны Илмуларыны академиясыны Востоковедение интситутуну аспирантурасын айырмагъа бошагъанды.

Адыгеяны Президенти Джаримов Асланны тилеги бла Рамазан, ол республиканы келечиси болуб, Москвагъа ишлерге кёчеди. 1991чи джылдан 1998-чи джылгъа дери Дауров Р. Дж. РФны Президентини Адыгеяда толу эркинликли келечисини заместители болуб тургъанды. Дагъыда Адыгеяны Президентини болушчусуну борчларын толтура, ол кёзюуде Москвада Федерацияны Советинде ишлегенди.

Югославияны Косово шахарында къазауат баргъан заманда анда джашагъан черкеслиле ата-бабаларыны Джуртуна, Россиягъа, кетерге чырмаула болгъанлары амалтын, Россияны Президенти Б.Н.Ельциннге къагъыт джазыб джиберген эдиле. Президент бла Адыгеяны Башчысы Аслан Джаримов Халкъла арасы бу къыйын джумушну баджарыргъа Рамазанны бойнуна борч салгъан эдиле. Ол, Россияны келечиси болуб, Югославиягъа барыб, анда кесини джердешлерин Ата джуртларына джыяр къайгъыны этиб, ол джумушну да толу тындырады. Андан сора Россияны тыш къраллы ишлерини министри Евгений Примаков, Рамазанны чакъырыб, кесине ишге алады. Ишин толу билген билимли, уста адам, Рамазан бу джангы къуллукъда да джарыкъ муратла сала ишлеб тебрейди.

1998-чи - 1999-чу джыллада Дауров Рамазанны Бирлешген Миллетлени Организациясыны Иракда келечилерини бир-бири бла байламлылыкъ джюрютюуюню хакъындан Россия Федерацияны келечилигини координатору этиб, Багдад шахаргъа джибередиле. Ол келечиликни биринчи секретарыны борчларын да баджара эди. Былайда да Рамазан джитилигин, билимлилигин, эркишилигин, профессионал шартларын кёргюзеди. Американы Бирлешген Штатлары Иракга къаршчы къазауатны ачыкъ билдиргенден сора, бизни джердешлерибиз, киши джуртдан Ата джуртха къайтыр хыйсаблары болмай, анда бек къыйын болумгъа тюшген эдиле. Ол кёзюуде Дауров Рамазанны болушлугъу бла Иракны джеринде болгъан россиячы устала, ишчиле, къуллукъчула эмда Россиядан баргъан бирси адамла Ата джуртларына сау-эсен къайтхан эдиле. Халкъла арасы бу магъаналы ишни баджарыугъа да Рамазан уллу юлюш къошханды.

Андан сора, Рамазанны 1999-чу джыл РАН-ны Востоковедение институтунда Стратегия эмда политика тинтиуле аралыкъны тамадасыны заместители этиб аладыла. Ол Москвада халкъла арасы ишлени юслеринден финанс академияны ректоруну болушчусу болуб да ишлегенди. 2007-чи джылдан бери уа Рамазан Джагафарович М.В.Ломоносов атлы МГУ-ну дуния политика факультетини деканыны заместители болуб ишлейди. Аны бла да къалмай, илму-тинтиу ишле бла да кюрешгенлей тургъанды. Ол тыш политикагъа эмда халкъла арасы къоркъуусузлукъгъа, ислам дин бла байламлылыкъны кенгертиуге, Къытай бла, СНГ-ны къраллары бла, Азияны эмда Джууукъ Востокну бирси къраллары бла да шохлукъ джюрютюуге джораланнган уллу проектлени джашауда бардырыргъа да юлюш къошханды. Халкъла арасы къоркъуусузлукъну джумушатыуну сауутну-сабаны аз этиуню, экстремизмге, терроризмге къаршчы кюрешиуню проблемаларына аталгъан кёб статьяны эмда брошюраны авторуду ол.

Дауров Рамазан СССРни, Россияны, Адыгея Республиканы, бирси тыш къралланы кърал саугъаларына тыйыншлы болгъанды. Анга БМО-ну Халкъла арасы программасыны Махтау къагъытын да бергендиле.

Бюгюнлюкде Рамазан юй бийчеси Индира бла эки сабийни ёсдюреди: Анзор бла Динараны.

Рамазан, юч джыйырма джылгъа джууукълашса да, неге да тюзлюкню кёзюнден къараб, намысын сакълаб, адамлыкъ шартланы юсюнден тас этмей, ол таймаздан джорукъну тутханлай келеди.

ЕЗАОВА Марина.
«Черкес хэку» газет.

2016 дж. декабрны 29
" К Ъ А Р А Ч А Й "
АДАМ ТЕНГЛЕРИ БЛА СЫЙЛЫ БОЛАДЫ

Джашау дегенинг сейир затды. Бирде къарасанг джомакъчады, сен билмей, сакъламай тургъан бир сейир джазыулагъа тюбетиб къояды ол. Акъылынга келтирмез джолоучулукъда тюбеб къалгъан бир адам эм ашхы, ышаннгылы тенгинг болуб да къалады. Алайды да тёрт джыл болгъан шахматист Карасов Ислам да джашауну аллай саугъаларыны бири болгъанды.

Ногъай районда ЭркинХалкъ элде «Ферзь» атлы шахмат клуб барды. Шахматлагъа Карасов Исламчыкъ да ол клубда юреннгенди. Мындан алда Самара шахарда Россияны энчи командаланы биринчилиги ючюн джаш шахматистлени ачыкъ турнири ётген эди. Анга элледе школланы сохталарыны арасында командала къуралыб къошулгъан эдиле. Ол эришиулеге «Ферзь» команда да барыб, анда Ислам кесинден абадан къауум бла кесини фахмусун кёргюзген эди. Ол кёзюуде Самара областны Шахмат федерациясыны вице-президенти Станислав Янушевский анга сейирсиннгенин тыялмай, былай айтхан эди:

- Ма, санга! Къарачай-Черкесия рекордну сала тебрегенди!

Бюгюннге дери быллай эришиулеге алты джыл болгъан эмда андан абадан къауум сабийле къошула эдиле, къарайма да сизни «джигитигизге» тёрт джыл болгъанды. Аны эриширча фахмусу бармыды сора? деб сейирсиннген эди.

- Аны уа биз барыбыз да бюгюн «ачыкъларбыз», деб чам эте Исламны тренери Джанибек, сабийни къолчугъундан тутуб, экиси да оюнлагъа хазырлагъан залгъа кирдиле. Шахмат столгъа джууукъ салыннган шиндик Исламгъа алашаракъ болгъаны амалтын, тренери джастыкъ салыб, аны табыракъ олтуртду. Ислам шахматлагъа терен сагъышлы къараб, сора ойнаб башлады.

Карасов Ислам.

Ол эришиуледе Исламгъа тенг киши чыгъалмады. Оюнлагъа сакъ къараб тургъан сюдю Анастасия Каретникова сабийни фахмусуна тамаша болуб, эришиулеге къошулгъанланы арасында эм гитче болуб бу дараджагъа чыкъгъанына къууаннганын билдирген эди. Исламчыкъ а бирин хорларгъа, бирси бла ойнаргъа терк излеб... Ойнагъан бир партиясы уа аны эки сагъатха дери созулгъаны да болгъан эди. Алай болса да, ол аны да хорлаб, алайгъа джыйылгъанланы бек сейирсиндирди.

Анастасия бу сабийни болумуна, фахмусуна эмда аны юретген тренерине да бюсюреу эте, Исламны адамлары бла танышыргъа разы болгъанын билдирди. Ол къарт атасы Карасов Джанибек Хусинович бла («Ферзь» команданы тренери), къарт анасы Баисова Муратхан Шахимовна бла да танышды. Ма былайдан башланнганды аланы уллу шохлукъ джоллары. Андан сора ала бир-бирине къонакъгъа келгенлей дагъыда башха эришиуледе тюбешгенлей тургъандыла.

Каретникова Анастасия.

Эки джылны мындан алда мен командамы хазырлаб, шахмат оюнладан эришиулеге деб, барыбыз да поезд бла джолгъа чыкъгъан эдик. Ол поездде ойнай, къычырыкълары тынчлыкъны буза, бир башха бёлек сабийни эришиуледен къайтыб келе тургъанларын ангыладым, - деб хапар айтады Карасов Джанибек. Аланы биргелерине тренерлери да бар эди. Аланы акробат рок-н-ролл оюнла бла кюрешгенлери таныла эди. Ичлеринде бир джашчыкъ шахматланы юсюнден бек сюйюб хапар айтыб келе эди. Сора мен анга эс бёлюб, джашчыкъны къатыма чакъырыб, танышыб: «Шахмат ойнай билемисе?» - деб сордум. Ол да иги ойнагъанын, аны тренери юретгенин да айтды. Бизде джашчыкъланы бирин сайлаб аны бла ойнаб кесин сынарын теджедим мен. Ол, 12 джыл болгъан джашчыкъ, къараб эм гитчени, Исламны, сайлады. Ислам Кириллни къыйналмагъанлай хорлады, - деди Джанибек.

Карасов Джанибек айтхандан, Кирилл юйюне къайтханында, шахматладан тренери Анастасия Каретниковагъа джолда келе, тёрт джыл болгъан бир джашчыкъ бла ойнаб, кесин хорлатхан хапарын айтханды. Сора Анастасия эришиуледе этилген суратланы кёргюзгенинде, ол альбомну ача келиб, бир суратда Исламны кёреди: «Ма бу джашчыкъ эди мени поездде келе шахматлада хорлагъан», деб Кирилл аны таныб айтханды.

- Ол кюн огъуна телефонума СМС келген эди. Ачыб окъусам: «Мен юретген джашчыкъланы бири, Кирилл, Исламгъа кесин хорлатханын, «кёл къалдысын» айтханды. Исламны этген джетишимлери сейирсиндирир ючюн къоймайдыла. Сау бол, кесинги аямай сабийлеге аллай къыйын салгъанынг ючюн!» - деб джаза эди Анастасия, - дейди Карасов.

Андан бери Карасовлары бла Анастасия Каретникова бир-бирлери бла шохлукъну иги джюрютедиле. Кёб болмай Анастасия КъарачайЧеркесиягъа къонакъгъа келген эди. Джанибек бла аны юй бийчеси Муратхан анга республикабызны сейирлик джерлерине, Архызгъа, Доммайгъа элтиб да кёргюзген эдиле.

Анастасия бизни республикагъа келиб кетген кёзюуюн эсине тюшюрюб: «Ол тау джерлеге къараргъа, кирсиз хауаны солургъа, энтда барыргъа бек излейме. Адамларыгъызны да бек джаратханма, къонакъны сюйген, сыйлагъан адамладыла. Келир джыл барыр муратым барды да, энди тенглерими да алыб барлыкъма», деди. Джанибек да анга разылыгъын билдириб: «Керти шохлукъгъа джетген не болур?!» - деди. «Адам тенглери бла сыйлы болады» деб, миллетибизде аллай айтыу тюз болур, - дейди Карасов.

МИЖЕВА Мадина.
«Ногъай давысы» газет.

2017 дж. январны 14
Тин байлыгъыбыз
«КЪАРАЧАЙНЫ БИР БЁЛЕК АДЕТЛЕРИ»
АЛИЙЛАНЫ Ибрахим
САЛАМЛАШХАННЫ
ЮСЮНДЕ АДЕТЛЕ

Биз миллетде эркиши эркишиге салам береди. «Саламу а "лейкум" деген сёзню магъанасы «сеннге тынчлыкъ» деген сёздю. Сен да: «А’лейкум салам», - дейсе. Магъанасы: «Сеннге да тынчлыкъ» деген сёзледиле. Бу сёзле бла муслиман миллетледе тюбеселе, бирбирлерин алгъышлайдыла. Эсигизде болсун: эки адам бир-бирине бир кюн ненча тюбеселе да, салам берирге керекдиле. Сёз ючюн, орусда, тюбешиб, бир саламлашсала, ол кюннге болады дейдиле.

Салам бергенинг бла бирге саламлашхан адамынгы неда адамларынгы къолун, неда къолларын тутсанг, ол разылыкъны, неда шохлукъну белгисиди. Саламлашсанг, амалсыз адамны кёзюне неда бетине къараб саламлаш.

Адет бла ёретин олтургъаннга салам береди, огъартын келген - тёбентин келгеннге, мийикдеги - алашадагъыгъа, атлы - джаяугъа. Аны кибик, къыбыладан келген ёксюзледен (шималдан) келгеннге, кюн чыкъгъандан келген кюн батхандан келгеннге биринчи салам бергени тыйыншлыды. Аны бла бирге ишленнген адам болумгъа кёре саламын биринчи берирге излейди. Саламлашыб, болумгъа кёре адамны къолун тут.

Кёбюсюне сенден тамада, тыйыншлы кёрсе, сеннге къолун биринчи узатады. Амалынга кёре тамаданы, бютюн да бек къартны къолун эки къолунг бла тут. Ол ийгинчи, къолунгу тартыб алма: айтыры болур, не шохлугъун чертирге излер.

Сёлешиб тебреме кесинг. Тамада сени саламынгы алыб, сенден тынчлыкъ-рахатлыкъ сорургъа борчлуду. Сорса, болумунга кёре, джууаб эт. Сормаса, айыб тамаданыкъыды.

Сен aт бла бара тургъанлай, бир билген адамынг джаяу аллынга келе эсе, анга ат юсюнден салам бериб кетерге джарамайды. Сен ол адамны кёрюб таныгъанлай, тамада, тенг болса да, бир беш-алты атламны анга джетгинчи, атдан тюшюб аллынга атлаб, салам бересе. Саламлашыб бошагъандан сора, атынгы бир талай атламгъа элтиб, башын ол адамгъа айландырыб атха алай минесе.

Сен ат бла бара, таныгъан, билген адамынгы ызындан джетдинг. Ол адам сенден тамада, кичи болса да, онг джанындан барыб салам бересе. Тамада адам эсе, айтханыбызча, атынгдан тюшесе, саламлашыб, къолун тутаса, биргесине тогъуз-он атламны атлайса. Ашыгъыш джеринг джокъ эсе, атха мин деген сёзню айтыргъа да тыйыншлыды. Ашыгъыш эсенг, кечмеклик тилеб, биягъында айтханыбызча, атынга миниб кетесе.

Машинаны джюрютюб бара эсе бир джигит улан, саламлашханны юсюнде аны этериги, атлы джашны этгенича болургъа керекди. Машинаны неси да атдан эсе тынчды.

Энди башха болумгъа къарайыкъ. Сен кетиб баргъан эки таныш адамны ызларындан джетдинг. Орталарына кириб, саламлашаса, алгъы бурун онг джанында баргъанны къолун тутаса, артда сол джанында баргъанны. Аладан тамада эсенг, орталарында джюрюб тебрейсе. Экисинден да джаш эсенг, онг джанларында бараса.

Сен бир сюйген адамынга башха адамдан салам айтдырыргъа излейсе. «Хасаннга салам айтыб, къолун тут», - деб этесе ол адамгъа аманат. Аны магъанасы: сен ол салам айтхан адамгъа тынчлыкъ тилейсе эмда уллу разылыгъынгы, сюймеклигинги билдиресе. Сени аманатынгы бойнуна алгъан адам аны амалсыз толтурургъа борчлуду.

Ишлей неда ашай тургъан адамлагъа салам бермейсе. Алагъа: "Ишинг къолай болсун", - неда "Ашынг татлы болсун», - дерге тыйыншлыды.

Адет бла сен олтуруб тургъан адамгъа салам берсенг, ол сени саламынгы ёрге къобуб, къолларын да энгишге ийиб, кесин тюзетиб алыргъа керекди. Ишлей тургъан адамны аллай мадары кёбюсюне болмайды. Аны кибик, ашай тургъан адамгъа салам берсенг, ол тепсини артындан къобаргъа керек болады, ашарыкъны юсюне силкинирге да джарамайды. Аш хар затдан да сыйлыды. Ашай, ишлей тургъан да бирча джууаб этедиле: «Сау бол". Аны ызындан: ""Кел, джууукъ бол", - деб айтыргъа да тыйыншлыды.

Бизни адет бла тиширыугъа салам бериб саламлашмайдыла. Тиширыу да эркишиге салам бермейди. Эркиши тиширыугъа амалсыз биринчи саламлашады: «Кюнюнг ашхы болсун», дейди. Кюнню заманына кёре эркиши: "Танг, эртден, ингир ашхы болсун», - дейди. Тиширыуну джууабы не заманда да бирчады: "Ашхылыкъ кёр".

Тиширыу ишлей тура эсе: «Ишинг къолай болсун», деб саламлашырыкъса. Ашай тура эсе: «Аш (неда ашыгъыз) татлы болсун», дериксе.

Сен олтуруб тургъанлай, сени юсюнге тиширыу кириб келди эсе, сен ёрге туруб, аллынга атлаб: «Кюнюнг (эртден, ингир, кече) ашхы болсун, сау кел», - дерге керексе. Танышлыгъынга кёре, къолун тутаргъа да болады. Тиширыу: «Ашхылыкъ кёр, сау бол», - деб джууаб этеди. Чертиб къояйыкъ:

кирген тиширыу сенден къарт, джаш болса да, сен анга ёрге турургъа керексе. Аны бла тиширыуну намысын, сыйын кёресе, кесинги да адамлыгъынгы, ишленмеклигинги танытаса.

Аны бла бирге, сен озуб бара эсенг, олтуруб тургъан тиширыу (неда тиширыула) сени сыйлаб, ёрге къобадыла. Сен да, эс бёлюб, алагъа «кюн ашхыны» берирге борчлуса. Юйге кирсенг, салам бериб, ызындан: «Юйге игилик!»- деб киресе.

Юйде къуру тиширыула болсала: «Кюнюгюз ашхы болсун. Юйге да игилик», деб киресе юйге. «Келгеннге да игилик», - деб къайтарылады джууаб.

Тиширыугъа неда тиширыулагъа джолоучулукъда тюбешсенг: «Кюнюгюз (неда эртден, ингир) ашхы болсун, джолугъуз да болсун», - деб, къолларын да тутаса, аладан тынчлыкъ-рахатлыкъ да сораса. Андан сора алагъа аллынг бурулуб тургъанлай: «Ашхы джолгъа барыгъыз», - деб, джол бересе, сол джанынг бла оздураса.

Тиширыуну неда тиширыуланы джолоучулукъда ызларындан джетсенг, аны неда аланы онг джанларындан саламлашаса башында айтханыбызча. Бек ашыкъмай эсенг, ала да къошулурунгу излеселе, биргелерине бараса. Алай болмаса, хапарынгы ангылатыб, разылыкъ тилеб, озуб кетерге болады.

Кетиб тебресенг да, саламлашыб кетерге керек болады. Сёз ючюн, сен кирген юйюнгден чыгъыб тебресенг: «Cаy къалыгъыз, ашхы кечели болугъуз», деб тебрейсе. Джолгъа чыгъыб тебреген адам: «Сау къалыгъыз, Аллахны аманаты болугъуз», - деб тебрерге да болады. Ашыргъан адам: «Иги джолгъа бар», - дейди. Багъалы, джууукъ адамына андан сора да: « Аллахны аманаты бол», - деб да айтадыла.

Аны бла бирге бир къауум тенглени орталарында: «Саламыбыз бирге», - деген сёз да джюрюйдю. Аны магъанасы: «Тынчлыкъ экибизге да болсун», - дегенди.

Эсингде болсун: саламлашыб бошагъандан сора джангы сёзню башламай кёб да мычымай, чыгъыб кетерге керексе. Аны бла бирге, уруб къачханча этмей, саламлашыб бошасанг, ызынга тёрт-беш атламны атлаб, сыртынгы адамлагъа андан сора бурургъа тыйыншлыды.

Бу мен тизген затлада сиз, ашхы уланла, билмеген зат хазна болмаз. Къошарыгъым: бу адетле уллугъа, сабийге да тыйыншлыдыла. Дагъыда белгили болса да эсигизде таймаздан турсун бир зат: адам бла саламлашсанг, къазанлашсанг да, ким да болсун, ариу, сыйдам халда сёлеш. Оноучуну аллында бюгюлюб, бир онгсузну уллу кёллю салам бла сындырма. Эки джолда да сен эм биринчи кесинги сыйынгы теблейсе. Аны унутмазгъа керекди.

2017 дж. январны 12
" К Ъ А Р А Ч А Й "
Джердешлерибиз
УЛЛУ РОССИЯНЫ УЛЛУ АЛИМИ

Халкъны джакълагъан, аны джашаууна къайгъырыб, атын мийик сый бла айтдыргъан махтаулу уланла хар заманда да бола келгендиле. Ала джашауларын туугъан халкъларына, Джуртларына атаб ашыргъандыла. Къарачайны аллай керти уланларыны арасында Алийланы Умарны, Гюрджюланы Къурманны, Аппаланы Хасанны эмда башхаланы айтыргъа боллукъду. Ала адамланы эслеринде ёмюрлеге къалгъандыла.

Бизни заманда да бардыла аллай джигитле, джигерле, миллетни, Джуртну атларын махтау бла айтдыргъанла. Къарачай халкъны джолун, кюнча джарытыб, махтауун джулдузлагъа дери чыгъаргъан уллу алим Къаракетланы Добайны джашы Салис аланы ал тизимин къурагъанланы бириди. Ол «ЩелковоАгрохим» деген джабыкъ акционер обществону, Россияда бек уллу агрохимия предприятиени баш директоруду. Химия илмуланы докторуду, 2012-чи джылдан РАСХ-ны член-корреспондентиди, 2014-чю джыл а РАН-ны член-корреспонденти этгендиле. 2016-чы джыл а октябрны 25-де Россияны Илмула академиясыны джыйылыуунда Къаракетланы Добайны джашы Салис РАН-ны академигине сайланнганды. Россия Федерацияны сыйлы химигиди, Москва областны промышленностуну махтаулу къуллукъчусуду, Ёсюмлюклени къоруулагъан химия мадарланы чыгъаргъан союзну вице-президентиди, Д.И. Менделеев атлы химия-технология университетни диссертацион советини члениди. Аны уллу кърал саугъаларыны арасында: «Россияны агропромышленность комплексини ёсюмюне къошхан юлюшю ючюн» деген алтын медаль, Москва областны Думасындан алгъан «Урунууда джигерлиги ючюн» деб хурмет белги, Москва областны губернатору берген «Благодарю» эмда «За полезное» деген белгилери, Россияны Эл мюлк министерствосу берген Хурмет грамота эмда башхала бардыла.

Къаджыкъмай кюрешиб этген махтаулу ишлерини кючюнден, аны аты Кавказда, Россияда, тыш къраллада да кенг белгилиди. Уллу ангысы болгъан, адебли-намыслы адам джамагъатха игилик джоралагъанлай, этгенлей джашайды. Белгили, онглу меценат Къаракетланы Салис къарачай-малкъар халкъны адабиятыны, маданиятыны, искусствосуну, илмусуну, спортуну эмда башха санагъатларыны ёсюмюне энчи уллу юлюш къошады. Тил, тин хазнабызны дараджасын кёлтюрюуню, окъууну-билимни, аны чыгъармачылыкъ профессионал тирилигин айнытыуну, социал болушлукъ табдырыуну, ашхы программалагъа джашауда орун алдырыуну да кесини баш борчларыны бири этиб, терен эс бёлюб, кючюн аямай кюрешеди. Къаракет улу 1953чю джыл декабрны 29-да Къазахстанны Ворошиловка элинде, кёчгюнчюлюкню заманында, Добайны окъуу-билим алыргъа тырмашхан огъурлу юйдегисинде, туугъанды. Тюзлюк орун алыб, кёчюрюлген халкълагъа джуртларына къайтыргъа эркинлик берилгенинде, 1958-чи джыл Къаракетланы юйюрлери да Кавказгъа къайтадыла. Ол заманда сабий болуб, анга беш джыл толса да, кёргенин, эшитгенин эсинде тутады. Кёб адамла инджилселе, джунчусала да джуртларына къайтханларына къууана, бетлерин джыламукъ суу джуууб баргъанын унутмагъанды.

Къаракетланы Салис.

Аны андан ары джашауу Къарачай-Черкесияда болады. Орус школгъа барыб, кечекюн демей, орус тилге юрене, 1970-чи джыл орта школну айырмагъа бошайды. Ариу халиси, хар затны этерге, билирге тырмашханлай тургъаны, устазладан, тенглеринден бюсюреу табханы да, анга алгъа барыргъа, себеб болгъандыла. Билимин андан ары ёсдюрюрге бек талпый, кечесин-кюнюн сагъышда ашыра, 1976чы джыл Москвада Д.И. Менделеев атлы химия технология институтну сайлайды. Анда, органический синтезни эмда ёсюмлюкню сакълагъан химия мадарланы факультетин тауусуб, баш билим алыб чыгъады. Къаракет улу химияны сабийлигинден сюйгенди. Эл мюлкде ёсюмлюк химия бла байламлы болгъаны себебли аны эсин кесине бурады.

«Къан бла келген адамны джюрегинде орналады», дейдиле. Салисни атасы Алийни джашы Добай эл мюлкню бек багъалатханды. Саулай джашауун анга атаб ашыргъанды. Совхозда тюрлю-тюрлю ишледе уруннганды, мал тутханды, чалкъы чалыб, дырын джыйгъанды, сабан сюргенди, урлукъ салыб, битим джыйгъанды, башха ишлени да сюйюб этгенди. Уллу Ата джурт къазауат башланнганында, биринчилени тизиминде болуб, Джуртну джаудан сакълай, ачы, къанлы урушлада, гитлерчи фашистле бла эркишилик, джигитлик танытыб сермешгенди. Сталинград тёгерекде, башха джерледе къазауат этгенди. Джанын-къанын аямай, душманны адам, техника кючюн къаушатханы ючюн аны ётгюр кёкюрегин кёб кърал аскер саугъа джасагъанды.

Добай 1944-чю джыл юйдегисине къайтады. Совхозда мюрзеу джыйылгъан складны тамадасы болуб 35 джыл ишлегенди. Алайда келтирилген мюрзеуню кирден, хансдан айыргъандыла, андан сора мылы тартыб, чириб къалмаз ючюн, мюрзеуню аппарат бла кебдиргендиле. Аны химия затла бла себиб, кюч алыб турурча этгендиле. Алай болса, урлукъну асыулулугъу ёсюб, иги битим бергенди. Салис аны ол заманда огъуна ангылагъанды. Барыб къараб турургъа бек сюйгенди. Ёсюмлюкню къорууларгъа кереклисин атасындан юреннгенди. Таулу джаш аны ючюн окъугъанды Москвада, аны излемине джууаб берген институтну факультетинде. Алайда белгили алимле бла тюбеше, илмугъа эсин бёлгени, аны билимин андан ары ёсдюрюрге тартады, джол ачады. Алим нёгерлери аспирантурагъа киририн излейдиле. Алай бла билимни джарыкъ джолунда алгъа таукел атлай, аспирантурагъа кириб, анда джетишимли окъуйду. Салис ол заманын джашаууну сейир кёзюуюне санайды. Алайда ёсюмлюклени сакълагъан химия мадарла чыгъаргъан заводла болгъандыла. Аны, аланы бирине, Щелковода филиалына, ийгендиле. Алайда илму къайнай, сынамлы алимлени арасында джаш алимни кёзлерин сейир затлагъа ачады. Ала илмуну кандидатлары, докторлары боладыла. Ол предприятиеде кичи илму къуллукъчу болуб ишлей тургъанлай, 1990-чы джыл ол санагъатны министри ёсюмлюкню джакълагъан химия мадарланы ВНИИ-ни Щелковода филиалыны тамадасы этиб салады. Билимини кючюне таяна, джууаблылыгъын терен сезиб, коллективден сый, махтау табыб ишлейди.

90-чы джыллада, тюрлениулени заманында, кёб зат чачылгъан сагъатда, химия промышленностха да заран джетер ючюн къалмайды. Ол кёзюу 2000-чи джыллагъа дери барады. Кёб завод, фабрика, предприятие чачылады, тозурайды. Ишин мийик илму джетишимлени тамалында бардыргъан, химия санагъатда ишлеген усталаны сакълагъан къыйын болады. Олсагъатда Къаракетланы Салисни баш джетишимлерини бири коллективде, илмуда къалгъан усталаны сакълагъаныды. Алчы коллективни бирикдириб, 1998-чи джыл бусагъат заманны излемине джууаб берген кючлю джангы инновациялы «ЩелковоАгрохим» джабыкъ акционер общество деб агрохимия комплекс къурагъанды. Аны таб башчылыкъ этиую бла илму къуллукъчулары, башхала предприятиени ёсюмюне бютеу билимлерин, кючлерин саладыла. Былайда илмуну кандидатлары, докторлары болуб, кёб алим ишлейди. Аны регионал келечилери Россия Федерация бла СНГ-ны къралларына да джайылгъандыла.

Бетинде сюйюмю ойнай тургъан огъурлу адам Къаракетланы Салисни тутхан иши, джетишими халкъгъа сыйды. Берген сёзюне кертилей тургъан, чомарт джюрекли адам, туугъан халкъына, Джуртуна, бютеу джерни юсюне мамыр джашау теджей, миллетлени ёсюмлерини ресурсларын бегитиу джаны бла да ишлейди. Адамланы араларында ангыламакълыкъны, къууанчны, шохлукъну кюню тийиб турурун излейди.

Салис башчылыкъ этген предприятие юч россиячы алчыны бириди. Аны энчи илму базасыны мадарлары уллудула. Джангы формулала, энчи препаратла чыгъарадыла. Аланы асыулулукълары мийик болгъанлары себебли эл мюлкчюлеге уллу хайыр келтиредиле. Алай болур ючюн, предприятиени бёлюмлери, аналитика къуллукълары, илму эмда производство биригиб ишлейдиле. Ала аны бла тохтаб къалмайдыла. Джангы тинтиуле, препаратла чыгъарыу джанындан уллу иш бардыргъанлай турадыла. Джангы оборудованиеле керек болсала, алыб, аланы джангы аппаратланы хауа лабораториялада, сабан ызлада, тюз джерде, кеслерини сынаучу мюлклеринде сынайдыла.

Джангы зат къурай, аны тинте, джашаугъа кийире, Салис мийик джетишимлеге ие болгъанды. 100-ге джууукъ илму ишни авторуду. Аны патенти болуб, эл мюлк производствогъа 20-дан артыкъ джангы зат кийирилгенди. Аны заводуну продукциясын къралны джылы, сууукъ джерлеринде да хайырландырадыла. Сёз ючюн, джылы джерледе джер бла кюрешгенлеге тынч болса да, Алтайда, Омск, Новосибирск, Тюмень областлада джер бла кюрешгенле, тыйыншлы битим алыр ючюн, уллу къыйын салыргъа керек боладыла. Адамла тюрлю-тюрлю хауа болумда бир ишни этиб кюрешедиле. Сынам кёргюзгеннге кёре, къыйын джерде илму кючлю болады. Алайыны илму кючюню дараджасы мийик чыкъгъаны хакъды. Алайды да, «Щелково-Агрохимни» илму коллективи, Сибирни регионларына джараулу асыулу урлукъ чыгъара, ашау бериб, урлукъ аурууладан, къуртладан, къамыжакъладан сакъланыб, дженгил ёсерча болум къурай, ала иги битим алырча этиб кюрешеди. Аны себебинден сууукъ джерде джашаб, джерни хайырландыргъанла рапс, чёблеу, кендир, къудору ёсдюредиле.

Предприятие келечилери, филиаллары болгъан регионлагъа да уллу эс бёледи. Аланы социал проектлерин джашаугъа кийирирге болушады. Джамагъатны джакълагъан ишле бардырыугъа муниципал органла къурагъан программала да къошуладыла. Алада социал инфраструктураны, спортну джакъларгъа джораланнган джумушла да бардыла. Аны тышында школланы, гимназияланы, спорт учреждениелени бюджетлерин джакълайды.

Къаракет улу юреннген, фахмулу, билимли кадрла къачан келликдиле деб сакълаб турмайды. Аланы алим коллективни базасында кеси хазырлайды. Аны себебли ол джергили усталагъа, профессионаллагъа бек ышанады. Аланы да бир заманда ол юретгенди. Кесини ишчилерини профессионал ёсюмлерине да къайгъыргъанлай турады. Семинарла, конференцияла бардырады. Къуллукъчуларыны айлыкъ джалларын джылны аягъында инфляциягъа кёре ёсдюргенлей барады. Ол а аны уллу адамлыгъы болгъанын кёргюзеди. Адамла предприятие алагъа къарагъанын кёредиле, разылыкъларын билдиредиле.

Ишчиле тюз иннетлиле болуб, джууаблылыкъларын терен сезселе, предприятиеге хайыр келтирлик энчи иш джюрютселе сюеди. Усталыгъына джууаблы кёзден къарагъан тюз адам тутхан ишин джарсытырыкъ тюлдю. Аллай адамгъа уллу багъа береди.

Салис юй бийчеси бла бирге эки ашхы къыз ёсдюргенди. Ала, баш билим алыб, Москва шахарда джашайдыла. Тамара «Щелково-Агрохимде» экономика бёлюмню тамадасы болуб ишлейди. Бэла аспирантурада окъуйду.

Бютеу джашауун ашхылыкъ этиуге атагъан, Къарачайны сыйлы, махтаулу уланыды Къаракетланы Добайны джашы Салис. Ол бош сагъатында кёб окъуйду. Тенглери бла бильярд ойнайды. Къонакъла чакъырыб, алагъа къарачай тукъумлу къойдан тишлик этиб сыйларгъа да ёчдю.

Таулу джаш хар заманда табигъатны ариулугъуна эси кетиб къарайды. Булбулланы джырларына, кюмюш чучхурланы джумушакъ макъамларына сюйюб тынгылайды. Тауда, тюзде ёсген сейир гюлле бла ушакъ эте, джюрек къыллары къууанчха джырлай джашайды.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

2017 дж. январны 12
" К Ъ А Р А Ч А Й "
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
ЁРЮЗМЕК БЛА КЪЫНА САКЪАЛЛЫ КЪЫЗЫЛ ФУК
Суратны МИЖАЛАНЫ Умар салгъанды

Нарт Ёрюзмек саулай нартны башыды,
Тюз кертиси – Ючхуркёкню джашыды,
Къыйгъан къонгур мыйыкълыды, мор кёзлюд,
Джарыкъ къанлыд, ётюрюксюз бир сёзлюд.
Нарт Ёрюзмек деген бир нарт ёзденди,
Къыйынлыкъгъа ол кёб кере тёзгенди,
Къызыл Фукну халисинден безгенди,
Сабийликден хар зорлугъун сезгенди.
Ол онеки джылында къой кютгенди,
Къызыл Фукдан къоркъмай, джууаб этгенди.
Керек джерде ол юлюшюн алгъанды,
Гитчеликден Фукга къоркъуу салгъанды.
Фук баргъанды Ёрюзмекни къошуна,
«Къойла бер!» - деб, борч салгъанды башына.
Ёрюзмек бир осал къойчукъ бергенди,
Къызыл Фукну ачыуун бек кергенди.
От къамчисин Фук къолуна алгъанды,
Сабий сыртха къамчи ызла салгъанды,
Фук онеки къойну зор бла алгъанды,
Джаш Ёрюзмек дертли болуб къалгъанды.
Къыргъый санлы, аслан кёллю Ёрюзмек,
Сермегенин джыгъылтырча ёсдю бек.
Сатанай бла байлагъанед къадарын,
Айтхан эди анга Фукну хапарын.
«Мен сабийем, Фук базгъанед кючюне,
Джыйыны бла келген эди юсюме,
От къамчи бла уруб хыппил салгъанед.
Ол онеки къойну зор бла алгъанед.
Энди, кёблюк болгъан джерге джетеди,
Ма ол кюнню манга бедиш этеди.
Къызыл Фукну ол зорлугъун унутмам,
Нартны дертин анга дайым къурутмам!»
Къызыл Фукну бард джелмаууз бир аты,
Кюн джелледен эсе барад ол къаты.
Ачыуланса кёзю, отча, джанады,
Силкинсе уа, джели къая джонады,
От къуйругъу джелни артха теберед,
Тауушундан кёк да, джер да тебинед.
Нарт элинде аны джетер ат къайда?
Фукну тутуб башын кесер нарт къайда?
Ёрюзмекге юретгенди Сатанай,
Энди Фукга этериксе сен былай:
Къарт алмасты къамишледе джашайды,
Хар кюнюне ол бир къоян ашайды.
Туумагъанед ол да джыртхыч джан болуб,
Эмегенни ийисинден бек солуб,
Къаны, саны болгъан эди къолайсыз,
Къан ичмесе джашаялмайд алайсыз.
Бир джанны да аяб къоймаз табалса.
Къан аурууун джукъдурады къабалса.
Сен къамишде терен уру къазарса,
Къоян тутуб, тюз къатына тагъарса.
Кесинг кириб ол уругъа бугъарса,
Ашхам бола ол келгенлей бууарса.
Не кючюнгю салыб уруб джыгъарса,
Ёшюнюне урсакъ тишни тыгъарса,
Сора, союб, сен терисин киерсе,
Фукну аякъ джолуна сен кирирсе,
Сени кёрсе ташларыкъды Фук эсин,
Эсгераллыкъ тюлдю чыртда ол кесин.
Тыпырдаса, тиши тыймаз кёмюгюн,
Терк алырса бармагъындан джюзюгюн.
Ол джюзюкде барды тогъуз ёлген таш,
Кюн тюбюнде тогъуз джерден келген таш.
Бир джюзюкге салынсала ол ташла,
Керегича бурулсала ол ташла,
Кёк таякъча бир от чыгъар аладан,
Ол кюч тешиб ётер темир къаладан.
Ол джюзюкдю Фукну кючю, мухуру,
Бий болалмаз андан къалса ол къуру,
Атлан джолгъа, джолунг болсун мамукъдан,
Хайыр кёрме джюзюк берлик «зауукъдан».
Къолгъа тюшсе, Къара кёлге атарса,
Эсен келиб, юйде рахат джатарса.
Нарт Ёрюзмек кесине бек базгъанды,
Къамишледе терен уру къазгъанды,
Къоянланы къуууб, бирин тутханды,
Тюз уруну къатына ол такъгъанды.
Кеси чынгаб ол уругъа тюшгенди,
Кезлигини саб илгегин тешгенди...
Къарт алмасты да къоянны табханды,
Ашайым деб анга мыллык атханды,
Джетиб, тутуб, эскинича сыкъгъанды.
Нарт Ёрюзмек урудан терк чыкъгъанды,
Алмастыны ургъанды да, джыкъгъанды.
Ёшюнюне урсакъ тишни тыкъгъанды,

Термилтмейин джанын алыб, сойгъанды,
Ол тюрсюнлю кийим этиб къойгъанды.
Сора барыб Фукну аякъ джолуна,
Букъгъан эди, кезлик алыб къолуна.
Фук танг ала аякъ джолгъа келгенди,
Бир да эрши алмастыны кёргенди.
Къызыл Фукну эси кетиб аугъанды.
Бармагъында мухур-джюзюк болгъанды,
Ёрюзмек да аны тартыб алгъанды,
Элте барыб Къара кёлге атханды.
Ол юйюне ёхтемлениб къайтханды,
Сатанайгъа иги хапар айтханды,
Къайгъыланы мыйысындан атханды,
Акъ тёшекде рахат болуб джатханды.
Фук деген а, чыртда тюлед болумсуз,
Бетсиз эди, дуния малгъа - тоюмсуз,
Нарт элине ауур джасакъ сала эд,
Тартынмайын, не сюйсе да ала эд.
Кюз башында джыйыны бла келе эд,
Не айтырын ол арсарсыз биле эд.
Алтын джюнлю алтмыш ирк эд излеми,
Джюз джыйырма къакъ къабыргъа – тишлеми!
Ачыуланса, къаргъыш тулукъ эте эд,
Къаргъышлары нарт элине джете эд.
Зорлукъ джетиб Ёрюзмекни джанына,
Сауут-саба джарашдырыб санына.
Къаны къызыб, Къызыл Фукга келгенди,
Темирчилей, анга былай дегенди:
«Хей, Къызыл Фук, джутлугъунга джокъду чек!
Мындан ары сеннге джасакъ тёлесек,
Мен да тюлме нартла башы Ёрюзмек!
Этейим да сени учхун гёбелек!..»
Джюзюгюнден къуру къалгъан Къызыл Фук,
Ёрюзмекге айталмады чыртда джукъ.
Чыдаялмай башын алыб къачханды,
Кёкге чыгъа, Къызыл джерге учханды,
Къаны къыза, силегейин чачханды,
Саулай нартха аман аууз ачханды...
«Тамчы таммай, кюн къууурсун!» - дегенди,
Айтхан сёзю къабыл болуб кёргенди.
Ол къаргъышдан битмеелле сабанла,
Къургъакъ джерни сюреелле къабанла,
Агъач, къаудан джана эди къургъакъдан,
Нарт эли да инджиле эд ачлыкъдан.
Джыйылдыла нартла оноу этдиле,
Бирле: «Фукга баш урайыкъ», - дедиле,
Бирле: «Хыйла таб къурайыкъ», - дедиле,
Бек кёблени иннетлерин билдиле,
Ахырында бир оноугъа келдиле:
«Нарт Ёрюзмек Фукга барсын», - дедиле.
Сордула да оноу болгъан къартлагъа,
Сокъур къуртха къатын айтды нартлагъа:
«Къызыл джерде барды Фукну къаласы,
Чыгъалмайды ары туугъан баласы.
Тилекчибиз сенден, тирил, къарт Дебет,
Кёкден тюшген ташны къошуб къылыч эт,
Билеб, тутдур Ёрюзмекни къолуна,
Ол кесерча чыкъгъан затны джолуна.
Ол къаланы сакълайд тогъуз сюлеусюн,
Къылычы бла барысын да ёлтюрсюн!
Фук кёрмезча аны этген хыйласын,
Терилерин санларына байласын.
Алай этсе, къылыч кесмез, окъ алмаз,
Ёрюзмекге Фук бир заран салалмаз.
Ёрюзмекни кёкге къалай чыгъарын,
Алкъын киши билмейд эбин, мадарын».
Эл къуртхала сагъыш эте кетдиле,
«Аликлада эски тоб бард, - дедиле, -
Джер тюбюнден аны къазыб алыгъыз,
Сампалына Джанболатны салыгъыз,
Тобха уа къыркъ батман отну къуюгъуз,
Ёрюзмекни къурчлу кебге джыйыгъыз».
Къурчлу кебни тоб быргъыгъа сукъдула,
Джанболатдан къалгъан нартла букъдула.
Тоб атылды, кеб ичинде - Ёрюзмек,
Къызыл Фукну уясына джетди терк.
Эски кебге кюч джетди да аяусуз,
Бир кереден ары болду джараусуз.
Нарт Ёрюзмек кебден чыкъды тышына,
Сейирсинди топурагъына, ташына,
Бютюн сейир боллукъ нартны баласы
Олду – Фукну мияладан къаласы.
Джылтырайды кесине бек къарата,
Къарагъанны кенгден кёзюн къамата
Сюлеусюнле мыллыкларын атдыла,
Ёрюзмекни къылычындан джатдыла
Тогъузун да терилерин алгъанед,
Фук кёрмезча къаблаб, байлау салгъанед.
Къылычын да аркъасына такъгъанед,
Тыш кийимин кие, юсюн къакъгъанед,
Бет-къолуна оркъыт сууну джакъгъанед.
Барыб Фукну эшиклерин къакъгъанед...
- Кюнюнг ашхы болсун сени, Къызыл Фук!
Сен кетгенли, кюн къуууруб, битмейд джукъ.
Къор болайым, онгсузунга джарачы.
Баш кёлтюрюб, халкъынга бир къарачы.
- Кюнюнг, кеченг аманлыкъдан толсунла!
Мыллыгынга джыртхыч къушла къонсунла!
Нарт джеринде мени сюре тоймадынг,
Энди, мунда джашаргъа да къоймадынг.
Башыгъызгъа джетсе, мени излейсиз,
Джашаяллыкъ тюл эдигиз сиз бийсиз! –
Деб, Фук башын созуб джерге къарады.
Ёрюзмек да тюз джелкесин марады.
Къылычы бла уруб башын тюшюрдю,
Дертли ишин ол айыбсыз биширди.
Къызыл Фук а, башсыз болуб аугъанды,
Сау кечени къызыл къаны джаугъанды.
Тангда таза джангур джаууб башлады.
Кюнортада Джер, фейрузча, джашнады.
Нарт элине уллу къууанч салгъанды,
Деу Ёрюзмек «Фук уяда» къалгъанды.
Аны халын сезген обур Сатанай,
Кёб оюмла этди амал табалмай,
Алмастыла этген тюшюб эсине,
Джел ат этиб ийди баш иесине.
Нарт Ёрюзмек ол джел атха миннгенди,
Кёкню алай кюкюретиб келгенди...
Нартны Къызыл Фукдан азат этгенди,
Кеси тамам муратына джетгенди.

2017 дж. январны 14
" К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
Суратны МИЖАЛАНЫ Умар салгъанды
СОСУРКЪАНЫ ТУУГЪАНЫ

Нарт Ёрюзмек джортууулдан къайтханды,
Сатанайгъа кёб хапарла айтханды,
Сатанай а, шош тынгылаб тургъанды,
Ёрюзмекни эсин шошлукъ бургъанды.
- Не эсе да бютюн шошса, бийчем, сен?
- Кёрелмейме къууанырча чурум мен...
Сенсиз ётюб барад мени кёб кюнюм,
Къатышханды, ийнан, тюшюм бла тюнюм...
Эрикгенме джангызлыкъдан бютюн бек,
Сен а, дайым джолоучуса, Ёрюзмек.
- Да, мен юйге кириб къалай турлукъма,
Оракъ алыб, сабаннымы орлукъма?!
Мени ишим – халкъны джакълау, джортууул...
Нарт элибиз болмаз ючюн джаугъа къул!
Эрикгенсе, ангылайма мен аны...
Адил сууну джагъасында къаланы
Биз джокълайыкъ, анда кёз да ачарса,
Джюрегингден къайгъыланы чачарса.
Экинчи кюн джолгъа чыгъыб кетдиле,
Бирге бёлек джумушчуну элтдиле,
Джер, суу кёре джолда зауукъ этдиле,
Ашыкъмайын Адил суугъа джетдиле.
Кимде болур, болгъан зауукъ алада,
Иш джокъ, кюч джокъ, эркин къалыб къалада,
Бир-бири бла бал бла джауча болдула,
Алгъындача кёб насыбдан толдула.
Ёрюзмек бла Сатанайгъа джогъед сёз,
Айтырчаед, тиймесин, - деб, - аман кёз,
Бир-биринден джюреклери токъ эди,
Алай а не, сабийлери джокъ эди.
Ма бу затха джарсый эди Сатанай,
Болушалмаелле анга Кюн бла Ай.
Ёрюзмекге нартла иши – баш джумуш,
Ол айыбсыз билген – дайым къан уруш...
Сабий-субий къайгъылы ол тюл эди,
Ата этер эр урлугъу кюл эди...
Ол джаны бла башхаед джер инсандан,
Джаратылгъанед да башха топуракъдан.
Аны кеси да биле эд Ёрюзмек,
Сатанай а, сюе эди аны бек,
Аны ючюн кече эди хар несин...
Тешмесе да джюрек къылда кюрмесин...
Ёрюзмекге къуугъунчула джетдиле,
«Уруш болады!» – деб, алыб кетдиле.
Джумушчулары бла къалды Сатанай,
Биягъынлай кёлю болду аны сай.
Артыкъ исси болгъан эди ол джыл джай.
Бир кюн суугъа баргъан эди Сатанай,
Суу джагъада ташха салыб къошунун,
Суугъа салыб кёрген эди ол къолун.
Инсан сандан эсе кесек суу джылы,
Чопулдатыб юсюн этди ол мылы,
Джюрек къылын джашлыкъ сезим тарады,
Сескеклениб тёгерекге къарады.
Къарады да, сора, кёрмей кишини,
Ол башлады сабыр-сабыр тешиниб...
Сатанайны сыйдам, субай санлары –
Дунияда тамамлыкъны хар бары!..
Шоркъачыкъла къошулгъанча Къобаннга,

Хар ариулукъ къошулгъанед бир саннга!
Адил сууну сыйдам болду да юсю,
Джылтырайды кёксюл бетли кюзгюсю,
Суу кюзгюде кесин кёрюб Сатанай,
Сыфатындан ёз кёзлери бек къамай,
Къоллары бла чачын алгъа тарады,
Сууну ол бир джагъасына къарады,
Чач тюклени ортасы бла кёргенди!..
Джюрек чархы къанын къаты сюргенди,
Къачыб букъду сослан ташны артына,
«Ёлге эдим»...- дейд, ташдан да тартына.
Сууну ол бир джагъасында, ханслада
Джатыб тургъан Созук, бирси джагъада
Сатанайны акъ санларын кёргенед,
Джюрегине хагок сезим киргенед,
Сатанайны тамам кемсиз сюйгенед,
Джеталмайын ол джер тырнаб, кюйгенед,
Эсгермейин урлукъ атыб ийгенед,
Чартлаб барыб урлукъ ташха тийгенед.
Ма алай бла бууаз болду сослан таш.
Сатанайгъа берген кибик таш кёз-къаш,
Не болгъанын толусу бла сездирди,
Джюрек къылда ол кюрмесин тешдирди.
Сатанай а, терк огъуна кийиниб,
Сослан ташха къарады да сюйюнюб,
Дженгил атлай къаласына кетгенди,
Къайгъы сагъыш кёлюн джесир этгенди.
Экинчи кюн айтханд джумушчулагъа:
«Сослан ташны келтиригиз къалагъа!»
Келтирдиле ташны алыб къалагъа,
Сатанай а, джукъ билдирмед алагъа.
Ташны киши кёрмез джерге джашырды,
Къайгъы эте талай айны ашырды.
Ёрюзмек а, джазгъа дери къалгъанед,
Ол заманнга ташдан джашчыкъ туугъанед.
Сосуркъа деб атаб аны атына,
Къоймай эди бир тиллини къатына.
Туугъан баласынча аны ийнакълай,
Сосуркъагъа ана болду Сатанай.
Ма алай бла кюнле, айла ётдюле,
Ёрюзмекден келечиле джетдиле:
«Къанлы уруш бошалгъанды, энди терк
Джуртха къайтсын дегенд, - делле, - Ёрюзмек».
Хазыр болуб, джолгъа чыкъды мычымай,
Сосуркъаны таша элтди Сатанай.
Ёрюзмек бла тюбеширге учуна,
Не айтырын сюзе, джетди Джуртуна.
Ангыламай, сюрмесин деб, терсине,
Баш хапарын айтмад баш иесине.
«Бара-барыб, болса сабий кюсеген,
Сосуркъаны ол кюн танытырма мен!»
Деб, Сатанай къаты оноу этгенед,
Ма алай бла бёлек заман ётгенед.

СОЗУК

Нарт Созук да нарт Дебетни бир сейирлик джашы эди,
Нарт Джуртунда, тау сыртлада къойчуланы башы эди.
Минги Тауну этегинде, бир джаякълаб, джашай эди,
Ол тёртсандыкъ хар кюнюне бир къара къой ашай эди,
Мюйюзлени къайната эд, къой ёт къошуб иче эди.
Бир къошунда кёб мычымай башхасына кёче эди.
Къач келгенлей, ол къойларын Эсентюкге къууа эди,
Гыбыладан сакълай, малны гара сууда джууа эди.
Башы къысса, элиядан Созук джуммакъ тута эди,
Къан джюрютюр, джан тирилтир ючюн аны джута эди...
Нарт Созук а, тишилеге кесин тамам сюйдюре эд,
Аны ачы от урлугъу джетген джерин кюйдюре эд.
Ол юч кере къатын алыб, юч кере да чачылгъан эд,
Джарсыууна бушуу къоша, джюрек джара ачылгъан эд...
Къызыл Фукну къуу къаргъышы нарт эллени ургъан эди,
Элия болмай, джауум джаумай джети джылны тургъан эди.
Созук деген мууал бола ахырына джетген эди,
Элия кюсеб, себеб излеб нарт элинден кетген эди.
Малын сюре Адил сууну джагъасына джетген эди.
Къат къамишни къаты эшиб айланджюкле этген эди,
Тереклени кесиб, сора, къыйырларын керкген эди,
Балас этиб, анга салыб, он улоугъа джекген эди,
Дуппур башда джел тараучу тюзге аллын бургъан эди,
Ары чыгъыб, джерге сугъуб, айланджюкле къургъан эди.
Хар айланджюк бурулгъанда элия кючню тута эди,
Нарт Созук да хар айланджюк тутхан кючню джута эди.
Ма алай бла сабыр-сабыр Созук эсин джыйгъан эди,
Адил сууну мелхумлугъун нарт эллеге джайгъан эди.
Бек тирилиб, минг къой къураб, ызларындан чаба эди,
Джелден, джерден, суудан Созук кереклисин таба эди.
Мелхум джерни кёрюрге деб Ёрюзмек да джетген эди,
Сууну ол бир джагъасында къала ишлеб кетген эди.

Tinibek,бек сау бол!!!

2017 дж. январны 12
Искусство
ФАХМУЛУ СУРАТЧЫ КЪЫЗ

Россияны Суратчыларыны союзуну члени, суратчы Батчаланы Зульфияны чыгъармаларында къарачай халкъны тарихи, къадары, энчи миллет культурасы, джашауу суратланадыла.

Талай джылны мындан алда Къарачай шахарда кърал университетни суратлау факультетин бошагъан джаш суратчыланы КъЧР-ни Ара музейини павильонунда кёрмючю ачылгъан эди. Батчаланы Зульфияны "Фермопилы Кавказа" деген биринчи сураты бла анда танышхан эдим. Ол кюн ол суратха сукъланыб къарай, республикабызны тин джаны бла тынчлыгъын "бузгъан" джаш суратчы чыкъды, деб кёлюме келген эди. Алайда бу суратха кёбле сюйюб къарагъанлары хакъды. Нек десенг, бюгюнлюкде да джамагъатыбыз миллетибизни тарихин ачыкълагъан быллай ишлени кёрюрге, билирге кюсеб турады. Алайды да, джаш суратчыны чыгъармалары къараучуну джюрегин къозгъамай къоймайды...

Ол кёрмючден бери талай джыл ётгенди. Бюгюнлюкде Зульфияны Хасаука урушха аталгъан эмда тин байлыгъыбызны суратлагъан талай чыгъармасы барды. Аланы темалары бек магъаналыдыла. Ала Къарачайны минг джылла бла къуралгъан культурасына, иннет тёресине, тау адетлерине, тарихине аталгъандыла.

- Бу теманы къалай табханса, аны юсюнден хапар айтсанг?

- Не заманда да тарихибизни юсюнден, Джуртубузну, буруннгу ата-бабаларыбызны суратларын салыучан эдим. Алай а бу темагъа курсда сингнгенме, десем, тюз болур. Бир джолда гюрджю джазыучу Григол Чкованини "Амазонки" деген китабына тюртюлдюм. Анда ол, тау джуртланы юслеринден хапар айта келиб, «Къарачайны амазонкала кючледиле...» деб ачыкъ джазыб тура эди. Къызыныб, миллетибизни тарихи бла байламлы, буруннгу сапарчыланы, джолоучуланы чыгъармаларыны джазмаларын окъуб, тарих суратла салыргъа учундум. Алай бла диплом ишими да анга атар мурат этдим. Диплом ишиме башчылыкъ этген да республикабызны белгили суратчысы Атайланы Халис эди. Ол, мени окъутмаса да, келиб, мени бла ишлей эди. Сау болсун, джаш адамлагъа аныча джан аурутханла бек аздыла. Алай бла устазыма муратымы айтдым. Тарихибизни юсюнден кёб ушакъ да этдик. Хасаука урушда бизни джердешлерибиз этген джигитликлени юслеринден, аланы акъылманлыкъларыны юсюнден да хапарлашдыкъ. Алай бла тарихибизни "акъ тамгъалары" бек кёб болгъанын, аланы суратланы, бояуланы кючлери бла миллетибизге ачыкъларгъа дурус болгъанын, суратчылагъа ол сыйлы борч болгъанын айтдыкъ. Ол кюн огъуна мен, амазонкаланы юсюнден сала тургъан суратымы къоюб, Хасаукада болгъан сермешиуге атаб сурат салыргъа къызындым. Устазым, аны кёрюб, ууакъ ышара, меннге уллу махтау салыб, кёл этген эди. Артда ангыладым ол меннге уллу саугъа этиб кетгенин. Ол джыл миллетибиз Россиягъа къошулгъанына 180 джыл тола эди. Алай бла диплом ишими халкъыбызгъа, Джуртларына керти къуллукъ этген джигитлеге джораладым.

- Сени ишлерингде къызыл бетли бояула, къалгъанланы дженгиб, бийлик этиб турадыла. Ол энчи ызынгмыды?

- Буруннгу ата-бабаларыбызны джерлерин, къала тюблеринде тинтген археологла алан патчахларыбызны кийимлери кёбюсюне къараууз-къызыл бетли болгъанларын чертедиле. Аны бла «бийлик» этеди бу бояу суратларымда.

- Башха къуллукълада ишлегенинг чыгъармачылыкъ ишинге тыйгъыч болмаймыды?

- Адамны джашауу кесича бир композицияды. Аны бла къайсы ишинг магъаналы болгъанына джууаб берген къыйынды. Керти да, арыбери бёлюннгенинг бир затха тыйыншлысыча эс бёлюрге къоймайды. Алай болса да хар ишден бир энчи оюм табаса. Алай этмей да амалым джокъду. Сёзден, мени бла окъугъан джаш суратчыла, чыгъармачылыкъ иш бла кюреширге мадар табмай, башха ишледе урунадыла. Джаш суратчыла джашауну къыйынлыгъындан, адамланы сансызлыкъларындан кёлсюз болуб, творчество джолдан джанлаб барадыла. Суратчылагъа къайгъырыу джокъну орнундады. Белгилисича, къайсы бирибиз да ишини эсеблерин кёрсек, джангы чыгъармала этерге учунабыз. Алай бла башхаланы чыгъармалары бла танышыб, билимибизни да ёсдюребиз. Критикагъа да эс бёле, анга кёре кесим эслемеген затланы ачыкълаб, ойлаша ишлейме.

- Критикле джетише болурла?

- Ол бек керекли затды. Мени биринчи критиклерим атам бла анамдыла. Аланы тинтиулеринден ётсем, керти кёлюм бла къууанама. Ала ачыкъ джюреклери бла кёллериндегин айтадыла. Аланы кючлери бла бюгюнлюкде сюйген ишим бла кюреширге мадар табама. Аллай мадар бергенлерине бек разыма, дейди Зульфия.

Бир белгили суратчы: "Суратлау искусствону бир сейирлик кючю барды – ол ётген ёмюрлеге джашау береди, аллыбызда джылланы суратлайды. Алай а, искусство тарихибизни сейирлик затларыны юслеринден айтса да, ёмюрлени алларына ётюб, аланы ачыкъласа да, суратчыны чыгъармалары ол джашагъан ёмюрню джамагъатына джораланыбды. Ол ёмюрню саугъасыды", деб айтханды. Алайды да, Зульфия да фахмусуну сезимлерине бёлене, миллетибизни тин байлыгъын къатлайды, суратларын халкъына саугъа этеди.

СЕМЕНЛАНЫ Аминат.

"КЪАРАЧАЙ"
2017 дж. январны 14
Эсгериу
МИЙИК СЫЙНЫ, МАХТАУНУ
ДЖЮРЮТГЕНДИ

Джигер урунууда, адамлагъа къайгъырыуда атларын сый бла айтдырыб тургъан онглу уланлары Къарачайны хар заманда да бола келгендиле. Миллетибизни аллай белгили уланларыны бири эди Хачирланы Азретни джашы Исмаил. Ол ашхы адамны юсюнден мен, ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин, хапар айтыргъа излейме.

Джашау джолуну хакъындан башлагъынчы тукъумну юсюнден бир кесек айтайым.

Хачирланы тукъумну тарихин эсли, билимли адамларыбыз бирер тюрлю айтадыла. Бирле «Хачир Абхаздан келгенди» дейдиле, экинчиле «Хачир Тегейден келгенди» дейдиле.

Исмаил а, аны юсюнден сёлеше: «Хачир Абхаздан, Тегейден да келмегенди, ёмюрю Минги Тауну этегинде джашаб тургъанды. 1396-чы джыл миллетибизни бир бёлек адамыча, Хачир да, Асхакъ Темирни зорлугъундан джанлай, Тау Артына кетиб, артда мадар болгъан заманда ызына къайтханды. Хачирлары тукъумну Къарачайда эллери, тийрелери да белгилидиле. Хачирлары, Хубийларыча, Биджиларыча, Бытдаларыча, Дотдайларыча, Кечерукъларыча, Хасанларыча, Джашеларыча, Тохчукъларыча, Мырзаларыча, Шадибек къауумгъа киредиле. Шадибек деген сёз а не абхаз, не тегей сёз тюлдю. Тюрк тилледе «шад» деген сёз да, «бек» деген сёз да орус тилге «князь» деген сёз болуб кёчюрюледи. Аны айтханым, Хачир тукъумну адамлары ёмюрёмюрден бери да тюрк тилли къарачай-малкъар (алан) миллетни адамлары болуб келгендиле», - деген эди.

Исмаилны бу айтханына толу шагъатлыкъ этедиле тарих илмуланы доктору, профессор Р.М. Бегеул улуну: «Хачировы... принадлежат к кругу тех старинных родов, которые составили основу формирования карачаевского этноса», - деб айтхан сёзлери.

Мен Хачир улуну, Бегеул улуну айтханларын да тюзге санайма. Къарачай миллетни атын ашхылыкъ бла айтдырыр ючюн, эм уллу къыйыны кирген тукъумланы бири Хачир тукъум болгъаны хакъды. Тукъумну уа тукъум, халкъны да халкъ этгенле онглу адамларыдыла. Хачирланы тукъумну башха джашларын къой эсенг, къуру Минги Таугъа биринчи чыкъгъан Хыйсаны джигитлиги да саулай къарачай миллетге уллу сый келтиреди. Хачирланы Джагъафар XIX-чу ёмюрню экинчи джарымында Къарачайгъа къадылыкъ этиб тургъанды, Хачирланы Джагъафарны къызы Боташланы Абидат уста назмучуларыбызны бири болгъанды, Хачирланы Хусейни джашы Руслан, генерал болуб, халкъыбызны атын айтдыргъанды, Хачирланы Аминни къызы Венера - экономика илмуланы доктору -халкъыбызгъа сый келтиргенди, ала кибик кёбдюле Хачирланы тукъумдан биз къууаныб атларын айтырча адамла.

Къарачай халкъ кёчгюнчюлюкден туугъан джурту Кавказгъа къайтхан кюнюнден бери халкъыбызны сакъларгъа, джакъларгъа, айнытыргъа эм уллу къыйыны кирген джашларыбызны бири уа Хачирланы Азретни джашы Исмаилды, ауушханды, джандетли болсун.

Хачирланы Азретни джашы Исмаил 1938-чи джыл январны 10-да Огъары Марада туугъанды. Азрет, Уллу Ата джурт къазауатха кетиб, фашистле бла джигитлик танытыб сермеше, джан берген заманда Исмаилгъа къуру 4 джыл болгъанды. Алай бла Исмаилны анасы Эдиланы Токъалны къызы Хачирланы Зорум 5 сабийи бла кеси къалады. Ёксюз ууакъ юйдегини асырагъан ананы ол бушуууну юсюне да 1943чю джыл кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъы къошулады. Хар бир къарачай юйдегича, репрессияны джолунда Хачирланы юйюрлери да уллу азаб чекгенди. Исмаил да, кесини тенгчиклерича, сабийликден башлаб колхозда къара ишде уруннганды. Инджилсе, джунчуса да, не къыйын болумда да эс ташламагъанды. Заман бара, тюзлюк орун алыб, кёчюрюлген халкълагъа джуртларына къайтыргъа эркинлик берилгенинде, Хачирланы юйдегилери да миллет бла бирге Кавказгъа къайтадыла.

Билимни джолунда къанатланыб алгъа барыргъа тырмашхан Хачир улу, 1961чи джыл Григополис эл мюлк техникумну айырмагъа бошаб, агроном усталыкъ алыб чыгъады. «Родина» колхозда агроном болуб ишлей, джангы мадарланы хайырландыра, мюлкню ёсерине энчи юлюш къошады. Къарыуун, кючюн аямай кюреше, эл мюлкчюлеге не джаны бла да къолундан келгенича болуша, атын сый бла айтдырады. Мюлкню, районну тамадаларындан кёб Хурмет грамота, Бюсюреу къагъыт алады.

Профессионал окъууун андан ары бардыра, 1969чу джыл Исмаил Ставрополь эл мюлк институтну джетишимли тауусады. Хар нени таб къурай билген билимли джаш устаны, Хачир улуну, кърал джамагъат-политика ишге кёчюреди. Алай бла ол комсомолну обкомуну къурау бёлюмюню тамадасы къуллукъгъа салынады. Алайда джети джылдан аслам заманны ишлейди. Кърал аны этген джумушуна багъа бере, комсомолну Ара Комитетини, крайкомуну, обкомуну Хурмет грамоталары бла саугъалайды. Аны махтай, хурметин кёре, 1968-чи джыл КПСС-ни Къарачай-Черкес обкомуну эл мюлк бёлюмюню инструктору этиб саладыла. Ол, джууаблы къуллугъун да деменгили толтура, алайда 1977чи джылгъа дери ишлейди. Хар заманда да тутхан ишине джууаблы кёзден къарагъан таулу джашны махтауу ёседи, къуллугъунда кёлтюрюле, 1977-чи джыл Къобан райисполкомну тамадасыны орунбасары этилиб кёчюрюледи. Къобан районну эл мюлк управлениесини тамадасы къуллукъну ол 1979-чу джылгъа дери бардырады. Мюлкню экономикасын айныта, адамланы инджиулерине, джарсыуларына къайгъыра, кече-кюн демей, кесин тутхан ишине толу бериб кюрешеди. Исмаилны «Родина» колхозну председатели этиб сайлайдыла. Аны башчылыгъы бла бу мюлкде малчылыкъны эмда джерчиликни эм джангы технологияларын хайырландырыб башлайдыла. Ол ишлеген заманны ичинде бир затдан башха зат этген энчи санагъат къуралады. Аны къурамына 12 колхоз, комбикорма, ханс джаула, крупала, макарон затла этген цехле, тирмен дагъыда башха предприятиеле киргендиле. Ала бары да толусу бла ишлегендиле. Колхозну, районну экономикасын ёсдюрген, адамланы турмуш джашауларыны дараджасын кёлтюрген аллай ашхы, аламат иш этилгени республиканы бютеу джамагъатын сейирсиндиреди. Аллай зат Къарачай-Черкесияны бир районунда да болмагъанды.

Бютеусоюз социалист эришиуледе хорлаб, экономика бла социал ёсюмню планын джетишимли толтуруб, Исмаил башчылыкъ этген колхоз 1982-чи эмда 1988-чи джыллада КПСС-ни Ара Комитетини, СССР-ни Министрлерини Советини, комсомолну Ара Комитетини кёчюучю Къызыл байрагъын алгъанды. Малланы джетишимли къышлатханы, малчылыкъны продукциясын аслам чыгъаргъаны ючюн коллектив ол органланы Хурмет грамоталары бла да саугъаланнганды. «Родина» колхоз Бютеусоюз эришиуледе 6, Бютеуроссия эришиуледе 4 кере хорлагъанды. Дагъыда мюлкню коллективи, талай джетишимни къатлай, СССР-ни эл мюлк предприятиелерини арасында биринчилени сафында болуб, тыш къралла бла байламлылыкъ тутханды. Алай бла, колхозну базасы игилениб, Чапаевское элни тюрсюню заманнга кёре ариу болады. Ол эл ол заманда областдан тышында Ставрополь крайда да, хар неси да джарашхан эм иги эллени бирине саналгъанды. Элге табигъат газ барыб, 94 километр газ быргъы салыннганды. Аны школу, джуууннган бассейни бла областда эм игиге саналгъанды. Аны тышында Исмаилны терен къайгъырыуу бла алайда Культураны юйю, аламат сабий сад, саулукъ сакълауну комплекси, адамланы турмуш джашауларын иги этген башха талай зат ишленнгенди.

20 джылгъа джууукъ заманны «Родина» колхозну председатели болуб тургъанды. Кърал, аны джашау джолунда кёргюзген мийик джетишимлерин эсге ала, 1984-чю джыл «Хурмет Белгиси» эмда 1991-чи джыл Урунууну Къызыл Байрагъыны орденлери, талай медаль бла саугъалагъанды. 1989-чу джыл Исмаил «СССР-ни Министрлерини Советини лауреаты» деген сыйлы атха ие болгъанды. 1989-чу - 1991-чи джыллада СССР-ни Баш Советине депутатха сайланнганды. Ол кёзюуде да элине, джерине, миллетине, областына джарар ючюн къалмагъанды. Хачирланы Исмаил Къарачайны реабилитациясына эм уллу юлюш къошханланы бириди. Аны аты Россияда кенгнге айтылгъанды.

Хачирланы Исмаил тыйыншлы солуугъа чыкъгъандан сора да, джамагъат ишлеге тири къошула, онгсузну, къарыусузну джакълаб джашагъанды.

Халкъ кесини сюйген джашларын унутмайды. Адамла Исмаилны джюрек толу разылыкъ бла эсгередиле. Кёб поэт, джазыучу, алим анга кеслерини чыгъармаларын атагъандыла, очеркле, статьяла, назмула, джырла джазгъандыла. Аллай терен фахмулу адамларыбызны бири Исмаилны тенги, Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти Ёзденланы Магометни джашы Альбертни, Исмаилны юсюнден айтхан бир къысха сёзюн, фахмулу джазылгъан назмусун, газет окъуучулагъа теджейме:

- Хар бир къралны тарихинде, этносда, эм аз саны болгъан миллетде да адамны этген иши, джашау ызы баш орунланы бирин алады. Халкъын алгъа элтген аллай адамла болмасала, джамагъатны социал-культура эмда экономика болумуну дараджасы ёсерик тюлдю. Аны ючюн халкъын джакълагъан, аны сыйын, махтауун чыгъаргъан адамла амалсыз керек боладыла.

Хачирланы Азретни джашы Исмаилны джамагъатполитика иши, джигер урунургъа сюйгени, аны интернационал сезими махтаулуду. Къарачай-Черкесияны халкъларыны арасында бирикмекликни, къарнаш шохлукъну кючюн бегитеди, джарыкъ джашау ызы джаш тёлюге, уллулагъа да юлгюдю. Аны уллулугъун, кючюн къысха сёз бла айтыб къоярча тюлдю, этген ишини джарыгъы, джылыуу да кюннюкюча бирди. Аллай адамла халкъны эсинде ёмюрлеге турадыла.


Къарачайны онглу джашы
Хачирланы Азретни джашы Исмаилгъа

Халкъ уланы Хачирланы Исмаил,
Джашау джолунг джюрюйд джырда, хапарда...
Минг тогъузджюз отуз сегизинчи джыл
Туугъан эдинг сен Огъары Марада.

Атанг Азрет уруш тюзде джан бериб,
Гитчеликден ёксюзлюкню сынадынг.
Туугъан халкъынг Азиягъа сюрюлюб,
Къыргъызстанда джарсыу кюнле санадынг.

«Бёрю атар белгилиди бёркюнден»,
Деген сёзге шагъат бола атламынг.
Сабийликден уллулагъа бола тенг,
«Ашхы бала!» – деб айтылды сени атынг.

Халкъ бла бирге насыб кюннге джетдинг сен,
Къайтыб келдинг тау джуртунга сюргюнден.
Керти улан болдунг къралгъа, халкъынга,
Сен тыйыншлы махтау алдынг хакъынга.

Ишде – ишинг, окъууда да – окъууунг,
Кебге уруб чыгъаргъанча – тюз халинг.
Хар джууаблы ишге джете болумунг,
Болду халкъгъа оноу этер билиминг.

Башчы болдунг сен «Родина» колхозгъа,
Чапай элинг мелхум тёрде джашнады!
Этген ишинг юлгю болду Кавказгъа,
Сени атынг бютеу къралгъа айтылды!

Туугъан халкъынг сеннге бериб къурч къанат,
СССР-де Баш Советге депутат
Болгъан эдинг. Таза къуллукъ этдинг сен,
Бирле кибик, кенг болмадынг миллетден.

Хачир тукъум - джигитликни баласы,
Хачир тукъум - джигерликни къаласы,
Минги Таугъа чыкъгъан Хачирланы джаш!
Сен да, Исмаил, болгъан эдинг халкъгъа баш.

Керек кюнде болдунг халкъгъа сен дагъан,
Ёкюл эдинг Къарачайны джакълагъан,
Тазаладынг «сатлыкъ» деген тамгъадан...
Баш джигитлик олду – халкъын сакълагъан!

Тюзлюк джолда кюч къошула кючюнге,
Хар адамгъа адамлыгъы ючюннге,
Сен джюрекден бере эдинг сый, багъа,
Сатылмадынг учуз сыйгъа, ачхагъа.

Сен халкъынгы джакълай, тюзюн айтаенг,
Ол кюрешде бюгюлмейин къатаенг...
Зарла-тарла сени къолгъа алдыла,
Къолларынга къурч бугъоула салдыла.

Къоркъутургъа изледиле, болмады,
Пасыкъланы муратлары толмады.
Иннетинги бурдуралмай аманнга,
Олтуртургъа изледиле зийданнга.

Халкъны таза сюймеклиги, тюзлюгюнг, ...
Сеннге ёкюл болдула да ма ол кюн,
Зарла салгъан бугъоуларын алдыла,
Халкъдан къоркъуб, джойдуралмай къалдыла.

Сатлыкълагъа сёл болмайын джаулугъунг,
Халкъынг ючюн азмы кетди саулугъунг?
Салта тийиб турса таш да сынады,
Адам огъай, къурч да эрийд, джанады.

Джигитлик шарт бек къыздыра къанынгы,
Тюзлюк кюреш кемире эд санынгы,
Сабыр болду сени алгъа барыуунг,
Ахырында тауусулду къарыуунг.

Бу джазгъы кюн къатышханчад тюш тюнде...
Байрым айны онтёртюнчю кюнюнде,
Джетмиш алты джылдан атлай, кетдинг сен,
Юйюнгю къой, халкъны ёксюз этдинг сен.

Санынг къурчдан ишленнгенча кёрюб мен,
Эм азы бла джюз джыл джашарыкъса, сен! –
Деб, бир кемсиз ийнанаем, о, къой-къой...
Сен, аджалгъа къалай бериб къойдунг бой?!

Адам алай этемиди, Исмаил?..
Джазыу атда джокъму эди джер, айыл?
Джашау джолда «джазыу» атдан нек кетдинг?
Сени сюйген халкъны мыдах нек этдинг?

Бушуу кючлеб, джыйылады джууукъ, тенг,
Арбазыгъыз адамладан толгъанды.
Сеннге къанат болуб тургъан юй бийченг,
Лелинаны кюню къара болгъанды.

Сени кемсиз да бек сюйген юч джашынг,
Казбек, Мурат, Кемал бушуу этелле.
Кёзлерин баса къыйынлыкъ джыламукъ,
Сал агъач бла ахыр джолгъа элтелле.

Мадар джокъду келген затха башындан,
Уууч топуракъ атад халкъынг кёрюнге.
Биз тилейбиз тилек Уллу Аллахдан:
Джанынг барсын кенг джандетни тёрюне!

Сен кетгенсе ёлюмсюзлюк хур джолгъа,
Нюр тюрсюнюнг унутулмаз ёмюрде.
Сыйлы атынг аталгъанды эл школгъа,
Сыйынг джашар халкъны джюрек тёрюнде.

Болмасынла халкъыбызда аманла!
Кир иннетни джаз джангурла джуусунла!
Къарачайгъа Исмаилча уланла,
Я, Аллахым, мингле бла туусунла!

2017 дж. январны 19
" К Ъ А Р А Ч А Й "
Къагъыйланы Назифаны эсгере
ДЖАРЫКЪ ДЖАННГАН
ДЖУЛДУЗЛАНЫ БИРИ ЭДИ...

«Кеч мени, кёксюл шоркъа, ырхы болуб бассам юсюнгю. Кеч мени, джангур булут, джел болуб чачсам сени. Кеч мени, тору джоргъа, къамчи бла уруб, сени хомух джаш сындыргъанда кёлюнгю. Кечигиз мени, кёкле, кёк булутла джулдузланы джабсала. Сен да кеч, татлы тенгим, табылмасам тоюнгда...

Сен а кечме, Туугъан элим, кечме, аманлыкъ этсем! Кечме, унутуб сени, башханы эркелетсем! Кечме, къартны юсю бла тохтамай озуб кетсем...

Кечме, керек кюнюмде кесими багъалатсам, тынчлыкъ излеб джаныма, тенглерими мен сатсам.

Кечме!

Джар да къара джеринги, олсагъатлай джут мени!» - деб джазгъанды кесини бир чыгъармасында Къагъыйланы Магометни къызы Назифа. Кесини бютеу джашауун ма ол нюзюр бла ашыргъанды. Аны миллетине сюймеклиги тауларыбыздан мийикди, тенгизледен теренди, тауларыбызда шоркъулдагъан чокъуракъ сууларыбыздан тазады. Назифаны таныгъанла бек ариу билгендиле ол миллети ючюн джанын аямазлыгъын, кечесин, кюнюн да миллетиме не игилик этейим, не бла джарайым деб, алай ашыргъанын.

Белгили джазыучула Хубийланы Осман, Дмитрий Голубев, Суюн Капаев, Къагъыйланы Назифа, Алим Ханфенов, Микаэль Чикатуев.

2017-чи джыл январны 14-де Къарачай-Черкес Республиканы белгили джазыучусу, филология илмуланы кандидаты, доцент Къагъыйланы Магометни къызы Назифагъа 82 джыл толлукъ эди.

Хар бир халкъны адабият-маданият байлыгъын, иннетин-онгун къурагъан, ёсдюрген, кёргюзген - къысхасыча, миллет тутуругъу болгъан адамла бардыла. Къагъыйланы Назифа аллай джарыкъ джаннган джулдузланы бири эди. Игини излеген, таба, кёре да билген, кимге да туру этген, халкъын керти джанындан сюйген, хар кюнюнде, такъыйкъасында анга къайгъыргъан, анга не уллу ашхылыкъны да теджеген, саулай Россия сыйын кёрген, джамагъат ишлери бла, чыгъармачылыгъы бла кёблеге белгили адам эди...

Назифа бизни бюгюннгю литературабызны айныууна уллу юлюш къошханды. Илму ишлеринде къарачай-малкъар миллетни тарих джолун джарытхан, халкъны сакъланыууна, джашаууну алгъа барыууна къыйынлары кирген онглу адамларыбызны - Шыйых Абдуллахны, Джырчы Смаилны эмда башхаланы - джашау, творчество джолларын да кёргюзгенди. Миллетибизни сыйын, магъанасын, иннетин китабларында, башха джазгъан чыгъармаларында танытханды, бюгюн джашагъанла, келлик тёлюле да билирча этгенди.

Ол кеси джазыучу, литературовед болгъанлыкъгъа, тарих джанына бек уллу эс бёлгенди. Биз джашагъан джерледе таулада, ташлада - кёб тюрлю эсгертмеле бардыла джазма, археология джаны бла да. Назифа, Индиш башында, Гилячда, Хурзукда, Учкуланда, Мара башында, Архызда айланыб, аллай затланы джыйышдырыб, чыгъармаларында, статьяларында ол байлыгъыбызны халкъгъа билдиргенди. Алай бла Назифаны джашауу, чыгъармачылыкъ джолу да миллетибизге бюгюнлюкде да джарагъанлай турады...

Къагъыйланы Назифаны сабийлиги, джашлыгъы да, къарачай интеллигенцияны кёбюсюча, къыйын джыллагъа тюшгенди. Миллетине джетген хар не тюрлю къыйынлыкъны да толусу бла сынагъанды...

Атасы Магомет уллу юйдегини атасы, ишни сюйген, элде сыйы болгъан халал адам эди. Анасы Къоркъмазланы Сафият кёб тюрлю илмудан хапары болгъан, шаркъ халкъланы литератураларындан хапарлы, акъыллы тиширыу болгъанды. «Азиягъа кёчюрген сагъатларында, адамланы сагъышларын чачар ючюн, Сафият назмула айта, Къур’андан суурала окъуй бара эди», – деб хапар айтыучан эдиле аны таныгъанла.

Аллай юйдегиде ёсген Назифа чыгъармачылыгъыны биринчи атламларындан огъуна адам улуну тин байлыгъына уллу эс бёледи. Кючлю орус школ, иги институт, ата-анасы берген билим, Аллахдан келген фахму, ... бары да къарачай миллетге аламат джазыучуну бергендиле.

Къагъыйланы Назифаны китабларыны бир къаууму.

Аны хар чыгъармасында Ата джуртха сюймеклик танылады. Прозаик, поэт, драматург, критик, публицист Назифа тюрлю-тюрлю жанрлада къарачай, орус тилледе да бирча ариу джазгъанды.

Уллу джашау сынамы, билими, кенг оюму болгъан джазыучуну чыгъармаларында миллетибизни тарихи, бюгюнлюк джашауу, келлик кюнлери да суратланадыла. Назифаны къарачай-малкъар литератураны тинтиуде кёб магъаналы ишлери бардыла.

Къагъыйланы Назифаны чыгъармачылыгъы классика литературагъа джууукъду. Аны бла бирге къарачай миллетни психологиясын, джашауун, тин хазнасын, адетин, адебин да кёргюзеди.

Бюгюнлюкде да Назифаны чыгъармалары магъаналарын тас этмегендиле. Джазыучуну китабларында уллу орун миниатюра жанр алады.

Эртде огъуна илмуланы кандидаты болгъан Назифаны творчествону мийик таууна чыгъаргъан кесине бир хайыр тюшюрюр джанындан оюмла болмагъандыла, ол джюреги къайры тартса, ары баргъанды. Кесини терен фахмусун алим атха ие болгъунчу огъуна кёргюзгенди талай магъаналы монография джазыб.

1965-чи джыл Назифаны башчылыгъы бла «Къарачай поэзияны антологиясы» бла «Къарачай халкъ джырла» деген эки китаб басмаланнгандыла. Ол заманда эркинлик берилмесе да, биринчи кере «Хасаука» джыр да басмаланнганды. Илму-излем ишле бла Назифа кабинетде олтуруб турмай, тарихибизде тас болгъан затла бла, миллетге игилик этген адамланы - Трам ханны, Гошаях, Зурум бийчелени, Адрахман хаджини - атларын, джашау джолларын да излеб табханды.

Алай бла джаш алим Къагъыйланы Назифа 1960-чы – 1970-чи джыллада, миллетибизни юлгюлю адамларыны атларын белгили этгенди. Тарихибизде белгили, фахмулу адамла болгъандыла алай а заман кете баргъаны сайын аланы атлары да унутула баргъандыла. Сёз ючюн, Кърымшаухалланы Гошаях бийчени юсюнден XIX-чу ёмюрде уллу алимле Сысоев, Ковалевский, Петров джазгъандыла. Совет властны заманында, Назифа болмаса тирилиги джетиб аны джазгъан киши джокъду. Алайды да, XVIчы ёмюрню джаннган джулдузу белгили болмай къалырча боллукъ эди. Ол затла ючюн Назифа 1991-чи джыл "Эрирей" деген къарачай-малкъар культураны биринчи фестивалыны ёчю бла саугъаланнганды. Назифаны творчествосу, башха миллетлени бизни культура бла шагъырей этгенди. Кёб чыгъармасы башха тилледе, тыш къраллада чыкъгъанды.

25 джылны КъЧР-ни китаб издательствосунда ишлеген Назифаны къолундан кёб адамны китабы чыкъгъанды. Ол себебден бизни литературабызны бюгюннгю болумун ол терен биле эди.

Усталыкъ ишлерине къарасакъ, кёб джылланы ичинде КъЧТУ-да ишлеген Назифа джаш тёлюге болушур, билим берир ючюн къалмагъанды.

Къарачай-Черкес илму-тинтиу институтха Назифа уллу архиви бла келгенди. Назифа талай алим тиширыу бла 1980чы джыл «Гошаях бийче» деген тиширыу организация къурагъанды, ол 2001-чи джылгъа дери ишлегенди. Кёб белгили алим бла шохлукъ джюрютгенди. Творчество ёсюмю да, белгили поэт Къ. Кулиевни кёзюуюнде болгъанды.

Назифа, таулу юйюрню адетинде-намысында ёсген адам, ахыр кюнюне дери да «Уян, Къарачай!» дегенлей, миллетни миллетлик сезимлерин къозгъагъанлай, уятханлай тургъанды.

Къагъыйланы Назифа 21 китабны авторуду. Аны «Къарча», «Тейри джарыкъ», «Кубратны осияты», «Ёмюрге тенг такъыйкъа», «Джюз джарсыуум, джюз къайгъым», «Тангны кёксюл къол аязында», «Сени атынгы атарма», «Анамы кёзлери» китабларын; «Хан къала», «Трам хан», «Къарча», «Шыйых Абдуллах», «Хасаука» тарих пьесаларын; «Тинте барыб», «Байрамукъланы Халимат», «Судьба страны - судьба твоя. Осман Хубиев» монографияларын дагъыда башха чыгъармаларын окъуучула сюйюб окъуйдула. Аны «Камсык джулдузла», «Къарачай къызма мен», «Уян джаным, Къарачай!» эмда башха джырларына къарт да, джаш да тынгылайдыла. Назифа къарачай-малкъар энчи автор поэзияны антологиясын хазырлагъанды. Аны бир бёлек заты «Кюренли джазыула» («Коронованные судьбы») аты бла китабчыкъ болуб чыкъгъанды. Назифаны тиширыуланы, тиширыу джазыуну юсюнден кёб чыгъармасы барды. Кёчгюнчюлюк джыллада Орта Азияда миллетибизни ачлыкъдан, джаланнгачлыкъдан, джашаудан тюнгюлюуден сакълагъан тиширыу, къара ишде ишлерге, сабийине белляу, таурух айтыргъа, гырджын биширирге, айран уютургъа, эркишиге кёл берирге джетишген къарачай тиширыуну сыйлагъан талай джыры да барды. «Къарачай къызма мен» деген джырын бюгюн да джаш тёлю сюйюб джырлайды.

Къагъыйланы Назифаны чыгъармачылыкъ байлыгъы Россияны кёб миллетли окъуучуларына саугъады. Аны окъуу программалагъа кирген чыгъармаларын республиканы школлары бла институтларында окъуйдула. Алимле аны чыгъармачылыгъыны юсю бла кандидат диссертацияларын джакълайдыла.

Джашаугъа къууана билген, джашай билген адам эди Назифа. Тенглерини, алимлени араларында сыйы уллу эди. Юйюню эшиклери оноу, болушлукъ, ангыламакълыкъ керек адамлагъа ачылгъанлай тура эди. Хар фахмулу адамныча, аны тынчлыгъы джокъ эди.

Назифа джаш тёлюге осиятын кесини тарих пьесаларыны биринде аны баш джигити Кубратны ауузуна салады:

«Алайды да, осиятым да сизге - биригигиз. Бирбиринги марамагъыз, тюртмегиз. Уллу къабхан тюлдю акъылманлыкъ, къатынгдагъын да эслеб, атлагъанынгды. Экинчиси: ма бу сиз айтхан затланы - Минги Тауну тёгерегинде Джуртубузну, ата-бабаларыбыздан келген тин хазнабызны тас этмегиз. Ол тас болса, тоналса, сизге кийик миллет деб къоярыкъдыла, олсагъатлай сиз да, анга ийнаныб, чегет таба къараб башларыкъсыз. Алтын хазналы Ташатын Къала бла Шам Къарачайны унутмагъыз! Миллетигизни ачытмагъыз. «Эл ашагъан эмегенден эл Тейриси кючлюдю» дегендиле ата-бабаларыбыз. Джолугъуз ачыкъ, Кюнюгюз джарыкъ болсун!»

КъЧР-ни джамагъатыны эсинде Назифа уллу ишленмеклиги болгъан тюз иннетли халал адамча, халкъыбызны излемлерине джаны-къаны бла къайгъыргъан патриотча къалгъанды. Аны юсюнде бюгюнлюкде башхалада аз тюбеген хали бар эди. Назифа джюреги огъурамагъан затха тынгылаб къоймагъанды, терсликде-тюзлюкде бугъунуб джашамагъанды, керти фахмулагъа къууана билгенди, алагъа болушургъа излегенди. Онглу адамны джаулары, сюймегенлери болмай къалмайдыла, ол аллайланы да кече биле эди. Къарачайны белгили къызы – не джаны бла да уллу дараджасы болгъан адам – халкъы ючюн кёб иш этгенди.

Керти адамны ауушханы кюн батхан кибикди. 70-джыллыкъ юбилейинде Назифа: «Джаш, сабий джылларым узакъда къалыб, эки джанымда сынам бла акъылманлыкъ сюелген кюнюме джетдим. Азияда исси кюнледе мен Джуртумда Минги Тауну хауасын солугъанча, ол кёз туурамда болгъанча кёзюме кёргюзе эдим. Мени китабларымы окъугъаныгъызгъа, меннге сый бергенигизге сау болугъуз. Аллах мени сизден айырмасын!» - деген эди. Къагъыйланы Назифа керти дуниягъа кетгенли быйыл январны 20-да тёрт джыл болады. Алай а Джуртуна керти, тюз къуллукъ этиуню юлгюсю болгъан адамыбызны джарыкъ тюрсюню хар къарачай адамны джюрегинде джашайды.

ДЖАНКЁЗЛАНЫ
Марина,
СЕМЕНЛАНЫ
Аминат.