КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Sabr 31.07.2010 23:54:21

1 0

Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Ответы

Tinibek 22.08.2016 18:01:00
Сообщений: 1273
2016 дж. августну 18
Урунууда юлгюлюле
АТЛАГЪА СЮЙМЕКЛИГИНЕ БЮГЮН ДА СЕЙИРСИНЕМЕ

Мен атланы бир да бек сюеме. Артыкъ да бек къарачай тукъумлу атланы.

Нек десегиз, мени сабий джылларым аланы арасында ётгенди. Кесим Къыргъыз ССР-де Талас областда туугъанма. Меннге алтмыш джылдан атлагъанды. Мени атам Добайны, аны къарнашларын, эгечлерин, атаанасын, бютеу къарачай халкъныча, кърал 1943-чю джыл ноябрь айны 2-де Орта Азия бла Къазахстаннга зор бла кёчюрюб ийген эди. Атама ол кёзюуде 1213 джыл болгъан эди. Малла ташыгъан вагонлада эки ыйыкъдан аслам заманны барыб, Талас областны эллерини биринде тюшген эдиле. «Джуртунгдан зор бла кёчюрюлгенден уллу къыйынлыкъ джокъду», - деучен эди ол. Алай нек айтханын артдаракълада ангылагъан эдим.

Кеси разылыгъынг бла бир джерден бирси джерге кёчсенг, аны иши башха кёре эдим. Биргенге бютеу рысхынгы алыб, кесинг сатыб алгъан энчи мекямынга кёчесе.

Къолунга да джукъ алыргъа къоймай, хайуанланы сюргенча, аскерчиле бютеу халкъны сюрюб, тууар вагонлагъа миндириб, эки ыйыкъдан аслам заманны къарнынгы ашдан тойдурмай, ёмюрде кёрмеген джеринге элтиб къотарсала, джашар тыгъырыкъ бермеселе, ма андан уллу къыйынлыкъ къайда?

Сюргюнню къарачай халкъгъа заранын айтыб чыкъгъан да къыйынды. Тюз ачлыкъ-джаланнгачлыкъ бла къалмай, не джанындан да инджилгенди халкъ. Аджиланы юйдегини насыбы тутхан болур эди да, 12 адамдан киши ачымады. Атамы атасы Алийни, анасы Наныуну 10 сабийлери болгъанды беш джаш бла беш къыз. Барысы да Учкуланда туугъан эдиле. Къарт атам Алий баш тутхан, деменгили адам болгъанды. Алай болса да, ол кёзюуде, Совет власть орналыб, талай джыл ётгенден сора да джашау къыйыныракъ болгъанды Учкулан ёзенде. Он сабийни инджитмей асырар ючюн, юйдегисин алыб, Ючкекеннге кёчеди. Анда джууаблы къуллукълада ишлей турады. Сабийлерин да ишлете, кеси да ишлей, иги рысхы джыяды. «Аджиланы Алий къысха заманны ичине бай болуб къалгъанды» деб, аны тутаргъа аз къаладыла. Алай а къарт атам Алий оюмлу, акъыллы адам болгъаны себебли, байлыкъны къалай джыйгъанын къралгъа ангылатханында, анга джукъ этмей къоядыла.

Не келсин, арадан бирэки джыл ётген болур эди, кърал бютеу къарачай халкъны джуртундан зор бла кёчюрюб иеди Орта Азия бла Къазахстаннга. Башында айтханымча, къарт атам Алий, къарт анам Наныу сабийлери бла Талас областны эллерини бирине тюшедиле. Къолларына джукъ алмай баргъанлары амалтын джунчуйдула. Киши джерде 10 сабийни асырагъан ауур тиеди къарт атабызгъа. Юйдегисин ёлюмден сакълар ючюн ийнек фермаланы бирине джарашады ишлерге. Чынг алгъа малчы болады. Артдаракълада, аны этимли адам болгъанын эслегенлеринде, ферманы тамадасы этедиле. Фермагъа бютеу юйдегисин - 10 сабийни алыб барады. Алай бла ферма бир юйдегиден къуралгъан ферма болуб къалады: беш къыз ийнек саууучула, беш джаш да мал кютюучюле, алагъа аш салыучула боладыла. Алай бла ачлыкъ не болгъанын билмейдиле Аджилары.

Фермада сют эркин болгъаны себебли къарт атам кёчгюнчюлюкню сынагъан къарачай юйдегилеге болушур ючюн къалмайды. Кюндюз айран уютуб, киши кёрмесин деб, кечегиде къарыусуз джашагъан, кёб сабийли юйдегилени акъ суу бла баджарыб турады.

Къарт атабыз Алий ауушханында, къайгъы сёз берирге кёб адам джыйылгъан эди, деб хапар айтыучан эди атам Добай. Кесини ёлюмю бла ёлюрча алай къарт да болмагъан эди. Алкъын тири эди. Арбагъа атланы кеси джегиб, маллагъа аш ташыб туруучан эди. Атларыны бири рахын болгъаны себебли, аны колхозгъа бериб, джаш ат алыб келеди. Къылыкъ этерге сюйген ат болады ол. Бир кюн арбагъа джеге тургъанлай, ол джаш ат, илгениб, арт аягъы бла кёкюрегине урады. Алайда къарт атам джыгъылады. Аяусуз ургъан болур эди да, андан сора кёб да джашамагъанлай, 1947чи джылны март айында ауушады.

Сабийлерин урунургъа юретгени себебли, ишден баш бургъан болмайды – бары да ишлегенлерича ишлеб турадыла. Къызланы, джашланы арасында тышына чыкъгъан, юйленнген болса да, ферманы къоймайдыла. Джашау бир кесек тынчыракъ болгъанында, бирери берир джерде ишлерге кюрешедиле. Бир къауумлары уа, баш билим алабыз деб, Къыргъыз ССР-ни шахарларына чачылышадыла. Сёз ючюн, атамы уллу къарнашы Хыйса, баш билим Орта Азияда алгъан эди. Бери къайтханыкъда ол Гитче Къарачай районда 168-чи ат заводха зоотехник болуб джарашхан эди ишлерге. Артдаракълада Хыйса районну башха мюлклерине башчылыкъ да этген эди.

Хыйса 168-чи ат заводда зоотехник болуб ишлеген заманда атам Добайны да джылкъычы этиб алгъан эди мюлкге. Бир кюн юйге келиб, биз да тынгылаб тургъанлайыбызгъа, былай айтхан эди атама:

- Ат заводда джылкъычыла джетишмейдиле. Адам табхынчы, бир кесек заманнга дери ишле. Кел да, эки джылкъыдан къайсысын джаратсанг да, аны ал. Айтыб къояма, атла, иги къаралмагъанлары амалтын, кётюрем болгъандыла. Кеслери уа асыулу тукъумлу атладыла.

Аджиланы Добай.

Атам бир кесекге дери ат заводда джылкъычы болургъа сёз береди. Джаз ала кёзюу эди. Экинчи кюн къошха чыгъыб кетеди. Ашлары болмай, бурууну ичине джыйылыб тургъан байталланы кёреди. Ала асыры ач болгъандан агъач бурууну къабукъларын кемире тура эдиле. Аланы асыры джазыкъсыннгандан, юйге да къайтмагъанлай, алайда огъуна 20-дан аслам байталны санаб алыб, сыртха -къаудан иги сакъланнган джерге - акъырын-акъырын сюрюб кетеди. Юйге эки-юч кюнден келиб, джылы кийимле, аш-суу алыб, къайтады ызына. Андан сора атабыз юйге аз келиучю болады.

Джайны биринчи айы эди. Мен да, арбазгъа чыгъыб, джумуш эте тургъанлайыма, алкъын кюнорта да болмагъан эди, атам бир аламат байталгъа миниб, юйге келиб къалды. Аланы ызларындан бир ариу тайчыкъ да кириб келди.

Бу залим байталынг неди? - деб, сордум андан. Атам джылы ышара:

- Бу уа ол талай айны мындан алгъа сен джаратмагъан, кётюрем болуб тургъан байталды, - деди. -Малгъа тыйыншлысыча къарасанг, бир кесек заманны ичине башха тюрсюн алыб къояды ма былай. Тайчыгъын да кёре болурса? Ол да анасына ушайды. Бир да тири джанчыкъды...

Мен башха атланы юсюнден да хапар сордум. Атам: «Сен къошха келиб кетгенли, кёб зат тюрленнгенди. Башха байталла да кеф алгъандыла. Санагъанма да, бюгюнлюкде 30 тай барды джылкъыда. Энтда иги кесек байтал тёлю берликди», дегенинде, мен тамам кёлюм бла къууаннган эдим. Мен къошха баргъан заманда уа байталланы асламысы ёллюк болур деб, тура эдим. Атам алагъа иги къараб, къысха заманны ичине кеф алдыргъан эди.

Юйде атам кёб да турмады. Кереклисича бир азыкъ алыб, къошха кетиб къалды. Арбаздан чыгъа:

- Бош болсанг, келирсе да, байталлагъа кёзюукёзюу миниб, джылкъыны кютерсе...

Мен барыргъа сёз берген эдим да, бош болгъанлай, къошха чыгъыб, анда иги кесек заманны тургъан эдим. Бийчесыннга мен биринчи кере чыкъгъан эдим да, аны ариулугъуна сейирсиниб тургъан эдим биринчи кюнледе. Артыкъ да бек мени кесини мийиклиги, ариулугъу бла Минги Тау сейирсиндирген эди.

Не джашырыу, анам, эки эгечим Мариям бла Аминат атабызны тышында айланнганын алай джаратмасакъ да, артдаракълада ол кърал саугъала алыб башлагъанында, джылкъычы болгъанына къууаныб, ёхтемлениб турдукъ. Анга дери ат заводда хар 100 байталдан 50-60 тай алгъан да джокъ эди. Ол экинчи, ючюнчю джылында хар 100 байталдан 70-80 тай алыб башлагъан эди. Тёлю алыудан онглу джетишимлери ючюн анга Урунууну Къызыл Байрагъыны орденин берген эдиле. Артдаракълада «Хурмет Белгиси» дагъыда башха орденлеге тыйыншлы болгъан эди. Медаллары да кёб эдиле. «Социа лист Урунууну Джигити» деген атха теджей да башлагъан эдиле атамы. Алай а ол коммунист болмагъаны ючюн теджемей къойгъан эдиле. Энтда кеч тюлдю, коммунист бол деб кюрешгенлеринде, кишини айтханын этмей къойгъан эди.

Атлагъа асыры бек илешгенден юйде кёб туралмай, къошха чыгъыб кете эдим. Къайсы джыл болгъанын унутханма, джайгъы каникуллагъа чыгъыб тура эдим, бир кюн салыб къошха бардым. Атам мени да атха миндириб, бир джылкъыда 20-30 байтал болуучан эди, тёрт байтал джылкъыны аулаб чыкъдыкъ. Хар джылкъыда ненча байтал бар эсе, аллай бир тай да бар эди. Тайланы барын да санаб чыкъдыкъ да, бары да 98 тай болдула.

- Сени джылкъынга биреуню байталларын къошханмыдыла? Аллай бир тай къайдан чыкъгъанды? - деб сордум атамдан.

- Быланы арасында биреуню байталы джокъду, - деди ол. – Бары да мени джылкъымы байталларыдыла. Быйыл хар 100 байталдан 98 тай алгъанма. Эки-юч байтал быйыл къысыр къалыб кетгендиле. Джылкъыны арасында бир-бирде къаратон байталла да болуучандыла. Ала да аллайла болур эдиле.

Атамы баш билими джокъ эди. Алай а ол иш сынамы бла кесин бир ветеринар врачха да оздурлукъ тюл эди. Бош заманында атланы юслеринден тюрлю-тюрлю китабланы окъуб туруучан эди. Башха джылкъычыланы байталлары аурусала неда тёлю бералмай, къыйналыб башласала, ала ветеринар врачха болушлукъ излеб бармай эдиле. Атама келиб, андан оноу соруб тура эдиле. Бир-бирде уа биргелерине да алыб кетиб, тёлю бералмай тургъан байталны кёргюзюучен эдиле. Джылкъычылагъа болушлукъ этиб, талай сагъатдан ызына къайтыб келиучен эди.

Джылкъыда 40 джылдан аслам ишлеген эди атам. Ма ол заманны ичине къуру эки атха миниб, джылкъы кютгенди. Биринчи аты Забор эди. Ол 1952-чи джыл туугъан ат эди. Бир да акъыллы, джюрюшлю ат эди. Забор къарт болуб, джюрюялмай башлагъанында, аны къоюб, Дозор атлы атха миннген эди. Пенсиягъа чыкъгъынчы аны бла джылкъы кютюб турду. Джай да, къыш да ат юсюнде айланыб тургъаны амалтын санларына джел орналыб, инджилир ючюн къалмай эди. Мен Москвагъа кетиб тура эдим да, атамы ауругъанын билгенимде, Джуртума къайтыб, анга къараб турдум. Арыбери джанларгъа мадарым джокъ эди. Тёшекге тюшюб тургъан адамны къатында болуб турмасанг, болмайды. Ол сени хаман кёрюрге, сени бла ушакъ этерге излеб туруучанды. Ненча джыл джатды эсе да атам тёшекде, менден сора юйде адам болмагъаны амалтын: «Не кереклинг барды?» - деб соруб туруучан эдим. Ауруб, джатыб тургъан заманында да джылкъысын унутмай эди. Меннге кёб хапар айтыучан эди атланы юслеринден.

Атам ат заводда ишлеген заманда бир да кёб ат бар эди. Совет Союз чачылгъанында уа, артыкъ да бек къарачай тукъумлу атланы аз-аз къурута башладыла. 1000ден аслам атдан бусагъатда 150 ат къалгъан болур. Хапаргъа кёре, ол атланы джангыдан элчиледен джыйгъандыла. Алгъын джыллада ат завод къралныкъы болгъан эсе, энди ол да энчи къолгъа тюшгенди. Билмейме, заводну арты къалай боллукъ эсе да.

Не да этиб, къарачай тукъумлу атланы сакъларгъа керекбиз. Аланы атабабаларыбыз чыгъаргъандыла. Ала бла биз ёхтемлениб турабыз. Атам, ат заводну бу болумун кёрсе, 40 джылдан аслам заманны анга салгъан къыйыны бошуна кетгенине тамам кёлю бла къыйналлыкъ эди. Ол къой, биз да къыйналыб турабыз алай болгъанына.

АДЖИЛАНЫ Мусса.
Tinibek 22.08.2016 18:01:29
Сообщений: 1273
2016 дж. августну 18
Дин
ХАДЖГЪА КЪАЛАЙ ХАЗЫРЛАНЫРГЪА КЕРЕКДИ?

Быллай темагъа аталгъан пресс-конференция августну 11-де «Архыз 24» телекомпанияны студиясында бардырылды.

Анга КъЧР-ни Муслиманларыны дин управлениесини, ол джолоучулукъ бла байламлы джумушлагъа къарагъан санагъатланы келечилери къошулдула. Ушакъ кеси да ачыкъ эфир бла берилди.

- Тыйыншлысыча хазырланыргъа алай кёб заман да къалмагъанды. Августну 27де, Аллах буюрса, джолгъа чыгъарыкъдыла, - деб билдирди дин управлениени хадж бла байламлы бёлюмюню башчысы Тамбийланы Джейтул хаджи. – Ол себебден ашыгъыргъа керекди. Кёзюую джетсе, джунчуб къалмасынла адамла, джыллада болуучу джорукълагъа къошулгъан, къорагъан не барды, барына да эшитдирир муратда къурагъанбыз эфир бла берилген бу пресс-конференцияны да.

Мекка-Мединагъа барыу алай тынч джолоучулукъ тюлдю, ол себебден ары тебреген адам къарыуункючюн билирге, саулугъуна базаргъа кереклисин чертди ол. Сыйлы джерлеге барыб, Аллахны аллында борчун тындырыб, зиярат этерге тырмашханла джылдан джылгъа кёбден кёб болуб барадыла. Алай а бу арт джыллада квоталаны Сауд Аравия аз этгенди. Аны эки чуруму болгъанын да ангылатды Джейтул хаджи. Бир чурум Кябада этилген уллу реконструкция бла, экинчи да долларны тохтаусуз ёсгени бла байламлыдыла. Хаджиликге быйыл КъарачайЧеркесиядан барлыкъланы саны 100-ге джетеди. Ала эки къауумгъа юлешинедиле. Биринчи къауум Минводдан Сауд Аравиягъа (прямой рейс бла) учарыкъды, экинчи къауум Араб Эмиратлагъа (Дубай шахаргъа) дери самолёт бла, андан ары да автобус бла атланныкъды. Биринчи къауумгъа джазылгъанла адам башына 3200 доллар, экинчидегиле да 2450 доллар хазырларгъа керекдиле.

Прививкаланы юслеринден сёлешген сагъатда джангы джорукъланы КъЧРни саулукъ сакълау министрини заместители Аргунова Татьяна ангылатды. Бусагъатда прививкаланы халкъла арасы сертификаты болсун къолунгда деб Арабны излеми алайды. Аргунова айтханнга кёре, бизде къачан да прививкала бла байламлы тыйгъычла болмаучандыла. Хаджиликге тебрегенлени къыйнамай, кёб заманларын алмай, ол джумушну быйыл да хакъсыз этедиле. Анга деб республикан бюджетден ачха бёлюнеди.

Тыш къраллы паспортла бла байламлы да аллай излем салгъанды Сауд Аравия. «Аллай паспортну да джангы тюрлюсю чыкъгъанды, аны да заманында алыргъа кереклисин эсгертди МВД-ны миграция ишлеге къарагъан бёлюмюню келечиси.

Аны кибик чекден ётген сагъатда, анда, Мекка-Мединада, адам кесин къалай джюрютюрге кереклисини, къаллай тыйгъычла тюберге боллукъларыны юслеринден да джууаблы къуллукъчула сёлешдиле, ангылатдыла, эсгертдиле.

Бу кюнледе уа хаджиликге хазырланнганлагъа джумуш табылады. Биз айтырыкъ: къууанч бла барыб келсинле, этген къуллукълары, зияратлары къабыл болгъанлагъа нёгер болсунла. Барына да Аллах болушсун!

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.
Tinibek 23.08.2016 01:31:52
Сообщений: 1273
2016 дж. августну 18
Энчи оюм
«НАРОДНЫЙЛЕ» БЛА «ЗАСЛУЖЕННЫЙЛЕГЕ»...

Бюгюннгю кюнде ана тилибиз акъырын-акъырын унутула, сёзлерибиз тас бола, аланы (унутулгъанланы, тас болгъанланы) орунларына джангы сёзле кире, орун ала баргъанлары кимге да белгилиди, деб айтсакъ, терс айтырыкъ болмазбыз.

Не къарыуну да салыб кюрешгенликге, бола тургъан затны тохтатыб къояр мадар джокъду. Кетген ёмюрде болгъан сёз байлыкъны кёбюсю бу ёмюрге ётмегени, сакъланмагъаны кертиди.

Бусагъатдагъы «народныйле» бла «заслуженныйле» бир джерге джыйылыб, джазабыз деселе да, «Къара кюбюрню» тил байлыгъы бла чыгъарма джазаллыкъ тюлдюле. Ёртенланы Азретни «Сафияты», Семенланы Исмаилны «Акътамагъы», Къаракетланы Иссаны «Кавказы» дагъыда аллай кёб иги чыгъармала литературагъа тарих болуб бошагъандыла.

Ол чыгъармаланы окъуб, «биз билмегенликге, бизни тилибиз бай тил болгъанды», деб айтырыкъ болурла джаш адамладан литература бла керти кюрешгенле болсала.

Ол барысы да алай болур, алай а, мени бек къыйнагъан дагъыда бир зат – «айюню кесин кёре эди да, ызын ызлай эди» дегенлей, нек эте болурла бюгюнлюкде абадан къауум?

Сахнада не джырланнганын, телевидениебиз бериулеринде къаллай джырла бергенин, газетибиз миллетине не тил бла сёлешгенин кёрмегенча, билмегенча нек этедиле халкъ поэтлерибиз бла джазыучуларыбыз?

Хоншу республикаладача болмайын, бизни республикада Джазыучуланы союзу ишлемегени уа къаллай бир заран келтиреди тилге?

«Оноу керекли эл къырылгъанды» дегенлей болубму турабыз? Бюгюн кюнде хар джазгъан адам кесини къол джазмасын китаб этиб, кеси кючю бла дыгалас этиб, чыгъарады. Мен да ол джорукъ бла бир китабчыкъ чыгъаргъанма. Республикабыздан тыйыншлы болушлукъ болуб, абадан поэтлерибиз бла джазыучуларыбыз ол чыкъмагъан къол джазмаланы сюзюб, къарачайчылыкъ этмейин, хыртха уруб, джетишмеген джерлерин ангылатыб, автор да джангыдан къараб, керекли дараджагъа чыгъарыб, экинчи кере да «союзгъа...» къараргъа бериб, ала да, «энди басмагъа иерге боллукъду», дегенни айтыб, басмаланса, авторну китабы бир джукъгъа ушарыкъ болур эди. Алайсыз а, мен да, меничала да китабла чыгъарыб баргъандан тилге заран болгъан болмаса, хайыр болур деген акъылдан кенгдеме.

Барыбыз да бирча къолгъа алыб, тилни къурутургъа кюреше тургъаныбыз ханнга джууаб болмагъанын кёрюрге кёб акъылмы керекди экен?

Озгъан ёмюрледе къартларыбыз джазыб, китаблагъа джыяргъа мадарлары да болмагъанлай, аууздан ауузгъа, тёлюден тёлюге, бир-бирине айтыб къаллай тил байлыкъны къоялгъандыла бизге! Сейирсинирге излегеннге бек сейирсинирча тюлмюдю? Да ала бизни ючюн аллай бир сагъыш да этиб, кюрешген да этген эселе, бюгюннгю абадан къауумгъа, бираз кесин къыйнаб, къуруб къалгъанда да бюгюнлюкде болгъан тилни бираз сакълар ючюн бир тюз, таб оноу этерге нек бола болмаз?

Бу джангы чыгъа тургъан «ана тилле», «къарачай тилле» не тил бла, не дараджада джазылгъанларын киши нек кёрмейди? Огъесе аламат да, тюз да джазылгъаннгамы санайдыла алим адамларыбыз? Гитче класслагъа джазылгъан китабланы алыб окъуб кёрсенг, халатлагъа, терс ангылатыулагъа абыннгандан, окъуялмайса...

Къаллай таурухларыбыз, джомакъларыбыз, нарт эпосубуз, нарт сёзлерибиз, халкъ джырларыбыз бардыла – ала барысы да атабабаларыбыздан бизге къалгъан, унутулмазгъа тыйыншлы саугъадыла. Биз а: «Привет! Как дела? Да всё нормально. Ладно. Пока»... ма быллай тилни саугъагъа къояргъа дыгалас этиб кюреше турабыз.

Газет статья болсун, башха джерде джазылгъан зат болсун, китабны ал сёзю болсун, ким джазгъанды, деб къарасанг, «доктор наук», «доцент», «кандидат наук», «профессор», «академик», «заслуженный», «народный» дегенлеге тюртюлесе. Аллай адамларыбыз болгъанына къууанырчады.

Бу башында джазылгъанны юсю бла айтыргъа излегеним: ол сыйлы атланы джюрютген къауум, ол атлагъа керти иеле болгъаныгъызны кёргюзте, тамблабызгъа оноу эте «кетигиз»!

Бу статья газетге басмаланса, окъуучуларыбыз да, бу ишни юсюнден кёллерине келгенни айтырла, мен джетишдирмегенни джетишдирирле, эсгертирле, деб сагъыш этеме.

СЕМЕНЛАНЫ Ракай.
Tinibek 23.08.2016 02:53:16
Сообщений: 1273
2016 дж. августну 18 "Къарачай"
Юбилей
СЫЙЛЫ КЪУЛЛУГЪУН СЫЙ БЛА ТОЛТУРАДЫ

Бу кюнледе саулай республикабызда, аны тышында да белгили дин къуллукъчу, Къарачай-Черкесияда Муслиман дин управлениени къадысы, Дружба элни имамы Катчиланы Азретни джашы Ибрахим хаджиге 55 джыл толду.

Ибрахим хаджича белгили дин къуллукъчуну юсюнден джазгъан, анга багъа берген да бек къыйынды. Ибрахим хаджини 35 джылны иги таныгъаным бла, джылым да андан иги кесекни ёрге болгъаны бла хайырлана алгъанма къаламны къолгъа. Ол психологиядан, тарихден, литературадан, философиядан толу хапары болгъан, ауузуна элни къаратыб сёлешген адамды. Адамны юсюнде болгъан шартын, аманын, игисин да артха салмай, ачыкъ айтыб да къояды. Бир къауумланы арасында алайын джаратмагъанла да тюбейдиле. Бир затха джаны къыйналса уа, ол кючлю адам, сабийча, сытыб да тебрейди. Кеси да ислам динни иги биледи. Билимин джаш тёлюге къайсы устаздан да кючлю сингдиреди, аны башчылыгъы бла 1 мингден артыкъ адам сый, лы Къур анны окъургъа юреннгендиле. Адамгъа сый аны ишин къалай толтургъанына кёре бериледи да, биз айтырыкъ: Ибрахим хаджи сыйлы ишин махтау бла толтурады. Алайсыз Дружбада межгитге 1400-ден артыкъ адам келлик болмаз эди. Аланы арасында уа къуру къарачайлыла болуб къалмай, черкеслиле, абазалыла, татарлыла, узбеклиле, муслиман динни алгъан оруслула да бардыла.

Джыл сайын орус миллетни джашлары бла къызларындан 25-27 адам, кеслери разылыкълары бла Дружбада межгитге келиб, ислам динни аладыла. Бу межгитде Ибрахим хаджи некях этдирген джаш юйдегилени саны 5 мингден атлагъанды. Аланы арасында кёб миллетни джашлары бла къызлары бардыла. Кеслери да республикабызны кёб джеринден келедиле.

Ибрахим хаджини юсюнде адамны кесине тартхан, илешдирген бир ариу халиси барды. Ол аны иннетини тазалыгъындан, джюрегини ачыкълыгъындан, адамлыгъындан, халал кёллюлюгюнден болур.

Дружбаны межгити республикада динни аралыгъы бола барады, десек, бир да джангыллыкъ тюлбюз. Джыл сайын хаджиликге баргъанла былайдан кетедиле, андан бери былайгъа къайтадыла, Оразада, Къурманда сууаблыкъгъа кесиллик къойланы былайдан чачадыла, дин байрамлада сууаблыкъгъа келген шекер, ун, принч былайда юлешинеди. Ёксюзлеге садакъаны бу межгитден иедиле. Эм кёб болушлукъну Къубранда ауругъанлагъа ашырадыла. Бир джарлылыгъы, ауругъаны болгъан, инджилген адамла болушлукъ излеб бери келедиле. Ибрахим хаджи да сууаблыкъгъа тюшген ачхадан инджилгенлеге, къаты ауругъанлагъа юлюшле джибермей къоймайды. Аны аллына болушлукъ излеб келген джангыз бир адам хатерин кёрмей къайтырыкъ тюлдю. Эм алгъа ол, болушлукъ излегенлени заявлениелерине къараб, къагъытха тюшюреди, кимге къаллай болушлукъ этиллигин биргесине джюрюген адамлары бла кенгешиб алай белгилейди.

Катчиланы Ибрахим хаджи башчылыкъ этиб къурагъан кёб ашхы ишни айтыргъа, анга юлгюле келтирирге боллукъбуз.

Табигъатны усундан, башха чурумладан юйлери кюйгенле болуучандыла. Ибрахим хаджи юйсюз-кюнсюз къалгъанлагъа болушургъа къоллары уста, дин ахлу джашладан бригада къурагъанды. Ма аланы кючлери бла республиканы эллеринде 18 юй ишленнгенди. Ала барысы сууаблыкъгъа этилгендиле. Сууаблыкъгъа джоралагъан азыкъларын, башха затланы керекли джерлеге Ибрахим хаджи кеси машина табыб ашырады хар къуру да. Аны кёб джерге чакъыргъанлары себебли юйде табхан бек къыйынды. Ол дин джаны бла билимин ёсдюрюрге да эс бёлгенлей турады.

- Биз республикабызда Муслиман дин управлениени башчысы, Шимал Кавказда Муслиманланы координацион советини председатели, муфтий Бердиланы Исмаил хаджиден кёб затха юреннгенлей турабыз, - дейди Ибрахим хаджи. Ийнаныгъыз бетсиниб айтмайма. Барыбыз да кёрюб турабыз аны къаллай кючлю адамлыгъы болгъанын. Уллу башын гитче этиб, бир чакъырылгъан джерден къалмазгъа кюрешеди. Къралыбызны Президенти В.Путин бла да тюбешгенлей турады. Аныча, 27 къралны патчахлары, президентлери, премьер-министрлери бла иш джюрютюрге къошулгъанды. Талай муслиман къралгъа В.Путин бла джюрюгенди. Кёб тюрлю уллу кърал саугъалары барды. Бизни республикада ким бла тюберге да хазырды ол. Аны аллына сормай-ормай барадыла. Аны къолундан бек кёб зат келсе да, кесин ёрге бир кере да тутмагъанды.

Ибрахим хаджи махтаулу адам бола тургъанлай, кесине махтау сёзню айтханны сюймейди. Башхала да анга сый бериб сёлешедиле. «Мен Дружбаданма десенг», - эм алгъа: «Ибрахим хаджини таныймыса?» - деб сорадыла. Алай багъалатадыла адамла аны. Ибрахим хаджича адамланы кючюнден дружбачыла биригиб ариу джашагъанларын, джорукъ бузулмагъанын, уругуду джюрюмегенин айта кетерге керекди. Байрым кюнледе джума намазда Ибрахим хаджи эм алгъа джаш тёлюню ариу халили болургъа, экстремист къауумгъа къошулмазгъа, Джуртну, къралны сюерге, законну-джорукъну къаты тутаргъа чакъырады. Аны айтханына джаш тёлюню барысы да къарайды, юлгюню уа ол кеси кёргюзеди. Ол себебден болур межгитге джюрюгенлени саны да кюнден кюннге асламдан асламгъа бурула барады. Аны ауаз бергенине уллу эс бёлюб тынгылайдыла. Орусча да ариу тилде ангылашлымы айтыб барады.

Катчиланы Ибрахим хаджиге кърал джанындан, дин управлениеден да уллу сый берилгенди. Ол КъЧР-ни Правительствосу бла Парламентини, Шимал Кавказда координацион советни, Россияны Ара Европа регионунда муслиман управлениени Хурмет грамоталары бла талай кере саугъаланнганды. РФ-да дин башчы Равиль Гайнутдинден бюсюреу къагъытла алгъанды. «За утверждение духовных ценностей» деген орден бла, «За духовное единение», «За заслуги перед уммой» деген дагъыда башха медалланы алыргъа тыйыншлы болгъанды. Эм уллу саугъасы уа миллетни, джамагъатны анга ышанмакълыгъыды.

Ибрахим хаджини джашау джолу, иши да джаш тёлюге юлгюдю. Ол сыйлы муслиман динибизни джолуна сабийлигинден тюшгенди. Динни шартларына, Къур"ан окъургъа къарт атасы, кючлю дин ахлу адам, Чомур хаджи юретгенди. Школда окъуучу заманында огъуна дерследен чыкъса, нёгерчиклерин бир джерге джыйыб, аланы намаз этерге юретиб тургъанды. 17 джылында уа Привольный элни имамы болады. Аны ариу ауаз бергенине къартлагъа дери сюйюб тынгылагъандыла. 1980-чы джыл Ибрахимни Совет Аскерни тизгинлеринде къуллукъ этерге чакъырадыла. Къуллугъун Туркестан аскер округда ПВО-да бардыргъанды. Анда да намазын этиб, оразасын тутуб тургъанды. Командирлери да ариу халили аскерчиге иги джаны бла къарагъандыла. Ибрахим эки кере хаджиликге баргъанды. Чечен Республиканы Къурлай элинде медресени, артда кесибизде Абу-Ханифа атлы ислам институтну бошагъанды. Бюгюнлюкде да билимин ёсдюргенлей турады. Юй бийчеси Байрамукъланы Мукълимат да эки кере хаджиликге баргъанды. Джашы Рамазан, Дружба элде 9-чу классны сохтасы, да анасыны биргесине баргъанды хаджиликге. Ибрахим хаджи Дружба элде 30 джылдан артыкъны афендилик этиб келеди. Ол джылланы ичинде хар неси да джарашхан межгит ишлетгенди, анга талай мекям да къошдургъанды, башына алтын бояулу минаретни Волго-Донскеде ишлетиб, келтиртиб салдыргъанды. Межгитни аллында медресе ачдырыргъа талай джерни алыб, тёгерегин бегитдириб турады. Джангы къабырланы орну таб джерде айырылгъанды, алайда уллу мекям ишленнгенди, тёгереги бегитилиб турады. Ибрахим хаджини айтханы бла Дружба элден кёб джаш адам хаджиликге барыб къайтханды. Аланы арасында 2-3 кере хаджилик къылгъанла да бардыла.

Ингир сайын межгитге намаз къылыргъа, Къур ан окъургъа, анга юренирге кёб джаш адам келеди. Башхасын къой, Ибрахим хаджи джаш адамладан бир талайын джыйыб, уста къасабчылагъа ийиб, мал кесерге, юлюшле этерге юретеди; байрамлагъа, юбилейлеге юслерине миллет кийимлени кийдириб алай иеди.

Ибрахим хаджини юсюнден бир къауум адамны айтханын да джазаргъа излейбиз.

Чотчаланы Абул-Керим хаджи - Дружба элде урунууну ветераны: «Ибрахим хаджи бек таза, ариу иннетли адамды. Хар джума кюнню ашыгъыб сакълайма. Менича джыллары келген адамладан барысы да межгитге джюрегибиз тартыб барабыз. Ибрахим хаджини хар сёзюне эс бёлюб тынгылайбыз. Аны айтханларыны барысы да игиликге, ашхылыкъгъа чакъырадыла. Аны 55-джыллыгъы бла таза джюрекден алгъышлайма – Уллу Аллах анга кючлю саулукъ берсин».

Эбзеланы Ибрахим хаджи - Дружба элде урунууну ветераны, кёб сабийли ата: «Катчиланы Ибрахим хаджини бизге джууукълугъу да барды. Ол Дружба элге имам болуб келгенинде, бизни юйде тургъан эди. Мени диннге тартхан да, артда юй бийче бла бирге хаджиликге ийген да ол болгъанды. Энди сыйлы динибиз къаныма сингиб бошагъанды. Намаз этерге ашыгъыб, межгитден азан къачан къычырылады деб сакълаб турама. Бизни элде уа, менича, Ибрахим хаджи диннге тартхан кёб адам барды. Аланы атларындан, кесими атымдан да биз сыйын мийикде кёрген имамыбыз Ибрахим хаджини туугъан кюню бла алгъышлайма. Ёмюрю узун болсун, Уллу Аллах анга кёб игиликле джазсын».

Кёб джылланы «Къобан» колхозну председатели болуб тургъан, артдан Къарачай-Черкесияны эл мюлк министрине сайланнган, Ставрополь крайны эл мюлк министрини заместители да болгъан, Ленинни, Халкъланы шохлугъуну, Урунууну Къызыл Байрагъыны орденлери бла саугъаланнган, РФ-ны эл мюлкюню махтаулу къуллукъчусу Скрипцов Владимир Григорьевич: «Мен, Дружба элде туууб, анда ёсгенме, орта школну анда бошагъанма, аскерде къуллукъ этерге, институтда окъургъа да Дружбадан кетгенме, мени ата-бабаларым да дружбачыладыла. Бусагъатда Ставрополь шахарда джашагъанлыкъгъа, джаным, джюрегим туугъан элимдеди. Амал табханлай бери келгенлей турама. Мында мени кёб тенгим, танышым джашайды. Ибрахим хаджини да эртдеден таныйма. Таза адамды. Миллет айыргъан халиси джокъду. Мындан алгъаракъда Дружба элге 90 джыл толгъан байрам болгъан эди. Мени да чакъыргъан эдиле. Ибрахим хаджи, мени тамада сыйымы кёрюб, тёгерегиме, сабийча, айлана эди. Былайда джашагъан христиан динни тутхан миллетге къабыр орунла берилгендиле, деб, меннге иги хапарны да айтдыла. Аны тёгерегин бегитирге ачханы Ибрахим хаджи бергенди. Къарачайлыла кючлю ишлеген миллет болгъанларын мен бек ариу билеме. Ибрахим хаджи да кесини сыйлы ишин бет джарыкълы толтурады. Мен анга саулукъ-эсенлик излейме. Дагъыда айтырым: кесинги бир кесек ая».

Ибрахим хаджини хатерин кёбле кёредиле. Мен, бу тизгинлени автору, аны кесими юсюмде да сынагъанма. Бир талай джаш къазауатны джылларында Белоруссияны чегетлеринде партизан отрядла къураб, фашистлеге уллу къоранч салыб айланнган къарачай джашланы юслеринден хапар джыяргъа барыргъа таукел боладыла. Аланы джолларына къараргъа керек эди да, аны юсю бла Ибрахим хаджиге барабыз. Биринчи сёзню мен башлаб, болумну ангылатама. Ибрахим хаджи джашланы джолларына джетерча ачха берген эди. Ол аны сууаблыкъ ишге санай эди. Къарачай-Черкесияда Муслиман дин управлениени оноуу бла 1970-чи-1980-чы джыллада КъЧР бла Ставрополь крайны къадысы болуб тургъан, партияны эм къыйын кёзюуюнде динни сакълагъан, талай джаш адамны Бухарада медреседе, Ташкентде ислам институтда окъургъа джиберген дружбачы Бостанланы Алийни юсюнден китаб джазаргъа келишебиз. «По пути предков» деген аты бла китабны мен хазырлайма. Типографияда бютеу джоюмланы Ибрахим хаджи этгенди.

Бердиланы Исмаил хаджи - Къарачай-Черкес Республикада Муслиман дин управлениени башчысы, муфтий: «Мен сёзюмю накъырда халда башларгъа излейме. Бизни миллетде: «Афендини айтханын эт да, этгенин этме», - деб айтыу барды. Ибрахим хаджини айтханына, этгенине да къарарчады. Адамланы туугъан кюнлеринде, юбилейлеринде алагъа ариу, махтау сёзню айтхан адетди. Ибрахим хаджини юсюнден хар кюн сайын иги сёзлени айтыргъа боллукъду. Аны кюнде, кечеде да миллетге этген къуллугъун мен, сезиб, ангылаб турама. Джюрегиме къолуму салыб айтайым: ол дин къуллукъгъа джаратылыб къалгъанча бир адамды. Эрикген, ишни тамблагъа къойгъан, болджал салгъан ишле андан керидиле. Юсюнде Аллах берген бир кючю, къарыуу барды. Ол, талай заманны тохтамай, ауаз бериб турлукъду, анга хар кимни да эси кетиб тынгыларыкъды. Хар сёзюню, айтымыны кесича бир магъанасы, тазалыгъы, оюм этерге кючю барды. Ала адамны игиликге, ашхылыкъгъа чакъырадыла, Уллу Аллахны кючюн, бизге берген къарыуун кёргюзедиле. Хар аманлыкъдан кери болургъа чакъырадыла. Ибрахим хаджини уста къураучу болгъанын да иги билебиз. Экеулен болгъан джерде кенгеш къураб, акъыл этиб, оюм чыгъарыб, не уллу ишни да аллын башлаб къояргъа боллукъду. Ол акъылны, ол оюмну Уллу Аллах анга сабийлигинден бергенди. Быйыл мартда КъЧР-ни муслиманларыны 9-чу съезди болгъан эди. Анга 400500 адам чакъырылгъан эди. Азербайджандан, Дагъыстандан, Ирандан огъуна келген эдиле къонакъла. Ол съездни бютеу ауурлугъу Ибрахим хаджини бойнуна тюшсе да, къурамлы ётдюрдюк. Анга Къарачай-Черкесияда Муслиман дин управлениени къадысыча къаллай борч салынса да, бет джарыкълы толтурургъа джетишеди. Мындан ары да Ибрахим хаджи миллетге, джамагъатха джараб, болушуб турурча кючню-къарыуну Уллу Аллах Кеси берсин анга. Ол юйю, юйдегиси бла саулукъда, насыбда джашасын. Дунияны юсюнде рахатлыкъ, тынчлыкъ болсун. Ибрахим хаджини уланы Рамазан хаджичик, башха ёсюб келген джаш тёлюбюз джашнасын, ёссюн! Ибрахим хаджини юсюнден кёб затны айтыргъа, китаб джазаргъа боллукъду. Бюгюнлюкде анга 55 джыл толады да, алагъа да аллай экини къошсанг, 110 болады. Ма ол джылында Ибрахим хаджи межгитден азан къычыргъанлай турурча саулугъу кючлю, насыбы кёб болсун. Дунияда джюрюген къыйынлыкъладан Уллу Аллах Кеси сакъласын. Хар бирибизни юсюбюзге акъ тангла атсынла. Таулада уучула атхан шкок тауушдан башха окъ, тоб тауушну эшитмейик. Бир-бирибизге ариу къараб, джюреклерибизни джылытайыкъ».

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.
Tinibek 29.08.2016 01:07:55
Сообщений: 1273
2016 дж. августну 18
Солуу лагерледе
КЮЧ-КЪАРЫУ АЛЫБ КЕТЕДИЛЕ

Республикабызда сабий лагерлени асламы курорт джерледе орналыбдыла. Табигъатны къойнунда дарман хауаны солуб, саулукъларын бегитген бла къалмай, алада сабийле кёб ашхы затла да кёредиле.

«Сосенка» деген лагерь тамам аллай джердеди. Ол Зеленчук районну Даусуз элинде орналгъанды. Кеси да «Надежда» деген республикан социал-реабилитацион аралыкъны лагериди, 2011-чи джылдан бери ишлейди. Беш джыл мындан алгъа къуралгъан лагерь, ёсюб, кенгериб, бюгюнлюкде 117 сабийни бир кереге сыйындырады. Аны джери бек уллуду. Ариу, кирсиз, тюрлю-тюрлю боялгъан агъач юйчюкледе джашайдыла сабийле. Хар джыл сайын лагерни ремонту этилиб, джай кёзюуге иги хазырланады.

«Надежда» аралыкъны тамадасы Эдиланы Муратны къайгъырыуу бла быйыл да ол джай сезоннга иги джарашдырылыб тюбегенди.

Джангур джаугъан кюнледе да эшикде, хауада олтурама дегеннге башлары джабылгъан, ичинде скамейкалары бла къашпакъла этилгендиле. Аш юйлери барындан да аламатды. Окъуу, билим, дипломлары болгъан шапала баджарадыла ушхууур хазырлауну.

Тамада вожатый Кушхова Фатима айтханнга кёре, бу джыл лагерь июнну 24ден ишлеб башлагъанды. Бу кюнледе ючюнчю поток ачыллыкъды. Хар потокда 117 сабий болады. Ала джетиден онбеш джылгъа дери джашчыкъла бла къызчыкъладыла. Бир поток онсегиз кюнню барады. КъЧР-ни Билим бла илму министерствосу шахарла бла районлагъа ийген путёвкалагъа кёре келедиле лагерге къызчыкъла бла джашчыкъла.

- Эртденбла джетиде уятабыз сабийлени, - дейди Кушхова Фатима, - сегизде зарядкагъа джыйыладыла. Физкультурадан устазыбыз аламат зарядка этдиреди. Андан сора хар ким кесини бёлмесин джыйыб, тогъузда ашаргъа олтурадыла. Кюнюне беш кере ашатадыла шапаларыбыз. Кюнортагъа дери къалгъан заманларын вожатыйле тюрлю-тюрлю оюнла, эришиуле, викторинала бла ётдюредиле. Вожатыйлерибиз педагог дипломлары болгъан, сабийле бла ишлей билген адамладыла. Кюнортадан ингирге дери уа хар ким кесини юйчюгюнде солугъан этеди. Ингир сайын а мероприятие этебиз, андан сора да тепсеб-ойнаб, он сагъатда джукъларгъа чачыладыла. Ариу кюнледе экскурсиялагъа, походлагъа джюрютебиз. Водопадлагъа, Буковогъа, Архызгъа, Доммайгъа барыб да келебиз. Теберди заповедникге да элтгенбиз сабийлени.

Лагерде кече-кюн да медпункт ишлейди. Зеленчук райондан сынамлы медсестра ишлейди, сабийлени кереклилерине ариу къараб, хар заманда болушлукъ этеди. Керекли дарманланы «Надежда» аралыкъ алыб джибереди лагерге.

Лагерде сабийлеге не аз да къоркъуу джокъду. Аланы тынчлыкъларын кече-кюн да къарауулла сакълайдыла, джер-джерде камерала салыныбдыла. Хар юйчюкде да, джукъ болгъаны болса деб, къуугъун этерге кнопкала бардыла. Аны бла къалмайын хар джангы келген потокга МЧС-ни къуллукъчулары техника къоркъуусузлукъну юсюнден дерсле бериб кетедиле.

Дагъыда лагерде творчество джаны бла фахму ёсдюрюр мадар да барды. Келген сабийлени ичинде фахмулула кёб боладыла. Эришиулеге, мероприятиелеге да тири къошулуб, джырлаб, тепсеб, назмула айтыб, хунерликлерин танытадыла. Кеслерин иги джаны бла кёргюзген сабийлеге, Махтау грамотала, саугъала беребиз. Хар неге да тири къошулгъан иги сабийлени ата-аналарына да беребиз Махтау грамотала.

Балаларына тансыкъ болгъан ата-анала, шабат, ыйых кюнледе келиб, бир кесекни сабийлери бла туруб кетедиле.

Бу джыл мында «Надежда» аралыкъны сабийлери да солурча таблыкъла къураб башлагъандыла. Бирэки джылдан, хар нени да джарашдырыб бошасала, къыйын джашау болумгъа тюшген сабийле да солурукъдула лагерде.

- Мен бу лагерде ючюнчю кере солуйма. Бизге къарагъанларын, ашатханларын бек джаратама. Вожатыйле халал джюрекли адамладыла. Ала конкурсла, оюнла къураб, бизге кёз ачдыргъанлай турадыла. Ариу джерлеге экскурсияла этдиредиле. Мен мында эртден сайын физкультура этдиргенлерин да бек джаратама. Эндиги джыл да келир умутум барды, - деб хапар айтады лагерде солугъанланы бири Тогбаева Лилия.

Алай бла, кёб миллетли республикабызны джер-джеринден келген сабийле, Даусуз элни «Сосенка» лагеринде зауукълу солуб, окъуу джыл башланыргъа къарыу алыб кетедиле.

ГАДЖАЛАНЫ Назифат.
Tinibek 29.08.2016 01:08:27
Сообщений: 1273
2016 дж. августну 18
Разылыкъ
АЛЛАХДАН КЪАЙТСЫН

Каппушланы Руслан.

Бюгюнлюкде, бу къыйын джашауда, медицинагъа иги, аман айтханла да кёбдюле. Аман джанын алай къояйыкъ, иги деб айтдыргъан, медицинабызны бетин чыгъаргъан аламат врачларыбызгъа уа Аллах къууат берсин.

Бюгюн ана тилде чыкъгъан газетибизни юсю бла аллай бир ашхы адамгъа джюрек разылыгъыбызны билдирирге излейбиз. Ол ючкекенчи джаш Каппушланы Юсуфну уланы Русланды. Аламат кардиохирургду, терен билими, уллу адамлыгъы, халал джюреги, акъ халатыча, таза иннети болгъан адамды.

Мен, джюрек ауруулу болуб, быйыл джайны джай узуну инджилиб туруб, эм ахыры Русланны къолуна тюшдюм. Ол джаш, Москвагъа джазыб, меннге квота этдириб, кеси ишлеген джерге - Санкт-Петербургда кёб профилли медицина аралыкъгъа - салыб, багъыб, аякъ юсюне салыб ашырды. Бир сом джоюм этдирмей, сау къаллыкъ, алай къараб турду. Сынамы, билими, инсанлыкъ шартлары ючюн, коллегаларыны арасында да уллу сыйы барды - кесим кёзюм бла кёрюб турдум. Ол ишлеген медицина аралыкъ кеси да Россияны Саулукъ сакълау министерствосуну къурамындады, ол себебден учхара адамла, джарты врачла анда аякъ орунлу болаллыкъ тюлдюле.

Быллай джашны ёсдюрген атагъа-анагъа да уллу бюсюреу этебиз. Бу ашхы юйдеги джамагъатха да юлгюдю. Русланны кесине уа дунияда не ашхылыкъ бар эсе, Аллах аны берсин, этген адамлыгъы ючюн, менден къайтмаса да, Аллахдан къайтсын! Бу сёзлеге юйде сабийлени аналары Маргарита, сабийле Альберт, Алина, Шамил, Аслан, Амина, келинибиз Тамара, кюёубюз Магомет да къошуладыла.

ШАМАНЛАНЫ Абдулкерим.
Заречный эл.
Tinibek 29.08.2016 19:44:46
Сообщений: 1273
2016 дж. августну 27
Къазауатны тауушу
АТАБЫЗНЫ КЪАРНАШ КЪАБЫРЛАДА ТАБДЫКЪ

Къарачайдан Уллу Ата джурт къазауатха къаллай бир адам кетгенин, андан къаллай бир адам къайтханын да ажымсыз айтыб, мухур басыб къоярча тюлдю.

Нек десенг, къазауатха кетгенледен белгисиз ненча джашыбыз башсыз болгъанды. Джер-джерде эсгертмелеге да башсыз болгъанланы атларын джазыучанбыз. Аланы адамлары ызларын излегенлей, энтда саудула деб, ышаннганлай джашайдыла.

- Мени атам Ижаланы Абдулла къазауатха 39 джылы тола, 1942-чи джылны январь айыны 9-да, кетген эди, - дейди Коста Хетагурово элде джашагъан Ижаланы Ибрагим. - Атабыз къазауатха кетген кюнден башлаб, андан толу хапар алалмадыкъ. Бир кёзюуде Харьков тёгерекледе къазауат этеди деген хапары чыгъыб да къалды. Архивлеге джазар ючюн, ызын излер ючюн да къалмадыкъ. Кесин табалмасакъ да, къабырын табарбыз деб, излей-излей, кесибиз да къартлыкъгъа джууукълашдыкъ. Алай а аны кесин неда къабырын табарыбыздан тюнгюлмедик.

Аллахха шукур, Интернетден 2015-чи джыл атабызны къабыры Германияда Штукенброк элден узакъ болмай къарнаш къабырлада болгъанын билдик.

Биз, юч къарнаш, АбуЮсуф, Сюлемен, мен, 2016чы джыл июнь айны аягъы сюремде самолёт бла Германиягъа учдукъ. Къалай узакъ эди бизни атабызгъа элтген джол. Ахыры, Аллах буюруб, Германияда Ата джуртубузну гитлерчи фашистледен къоруулай, джан бергенлени къарнаш къабырларын табдыкъ. Уллу эсгертмеде 11000 совет аскерчини атлары, тукъумлары джазылыб эди. Бизни атабыз Абдулланы аты эсгертмени 16-чы тизгининде 7619-чу номер бла джазылыб эди.

Багъалы окъуучу, кесинг да ангылайса, ахлуларын тас этиб, аладан хапарсыз джашауларын ашыргъанланы джюрек джарсыуларын. Германияда алгъыннгы Совет посольство, энди бюгюннгю Россияны посольствосу совет аскерчилени къарнаш къабырларына ажымсыз къарагъандыла. Эсгертме ариу ишленнгенди. Къазауатдан бери ненча джыл озгъан эсе да, фашизмге къаршчы, тюзлюкню, шохлукъну сюйген джергили адамла ол къарнаш къабырланы сансыз къоймай, кирсиз тутханлары ючюн Ижаланы Абдулланы юч джашы да джюрек разылыкъларын билдиредиле.

- Мемориал комплексде аскерчилерибизни тукъумлары, атлары, аталарыны атлары къачан джан бергенлери джазылыбдыла, - дейди Ижаланы Ибрагим. – Аскерчилени атлары джазылгъан миялалада къазауатны джигитлеринеча орус тилде джазылгъан назмуну джюрегибиз ауруй окъудукъ. Ай медет, назмуну джазыб алалмадыкъ. Кавказдан анабызны къабыр топурагъын алыб келген эдик да, къабыргъа салдыкъ, Къобан суудан алгъан сууубузну себдик.

Къарнаш къабырланы къатында кёб заманны мыдахланыб сюелдик ючюбюз да.

Ол къабырлада совет аскерчилеге аталгъан музей ачылгъанды. Аны къуллукъчулары алгъыннгы СССРден бери келген ахлулагъа джыйгъан, билген хапарларын айтыучандыла.

- Къарнаш къабырланы миялаларында Кавказдан аскерчилени атларын да окъудукъ, барына да къол джайыб дууа этдик, - дейди Абу-Юсуф. – Ма Штукенброк элде къарнаш къабырлада асыралгъан таулу аскерчилерибизни атлары:

Хасанланы Белетни джашы Сары, Бердиланы Къурман, Багъатырланы Добай, Кипкеланы Османны джашы Молулан (Маулан), Орусланы Пётрну джашы Шамсудин, Джанибекланы Закирни (Зекерияны) джашы Шамил, Абаев Агалик Хаморханович, Джандоболов Абдулла Джандоболович, Джандоболов Абдул, Сокуров Джанакат Адилович.

Ижаланы Абдулланы джашы Ибрагимни излеген болса, аны Къарачай районда Коста Хетагурово элде табаргъа боллукъду.

ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.
Tinibek 01.09.2016 00:54:45
Сообщений: 1273
2016 дж. августну 27 " К Ъ А Р А Ч А Й "
РАН-ны архивинден
А. БОРОВКОВ БЛА КЪАРАЧАЙ

1962-чи джыл ноябрны 12-де Ленинградда белгили тюрколог, СССР-ни, Узбек ССР-ни Илму академияларыны член-корреспонденти, СССР-ни Илму академиясыны Языкознание институтуну директоруну заместители Александр Константинович Боровков ауушханына совет алимле, терен бушуу этиб, къралны ара газетлеринде къайгъы сёз бергендиле. «Замансызлай ауушхан алимни этер иши аллында эди, алай а бюгюннге дери илмуда этгенлери бла да аны аты совет тюркологияны тарихинде ёмюрлюкге сакъланныкъды», - деб джазгъандыла анда коллегалары.

Бизни миллетибиз да А.К. Боровковгъа уллу сый береди. Аны бютеу джашауу, илму джолу Къарачай бла къысха байламлыды. Аны къарачай тилни грамматикасыны юсюнден талай магъаналы илму иши китаблада, илму журналлада басмаланнганды. Белгили алимле Алийланы Умар Джашыуевич, фольклорист Дудаланы Махмут, Орусланы Махамет, Акъбайланы Магомед, Лайпанланы Хамит, Къарачай эмда КъМ НИИ-лени илму къуллукъчулары дагъыда башхала аны бла къагъыт джюрютгендиле. Ала Александр Константиновичден оноу соргъандыла. Илму ишлерин сюзерге бергендиле. Бюгюн да сакъланадыла Россияны Илму академиясыны архивини СПб-да филиалында аланы белгили тюркологга письмолары.

А.К. Боровков Къарачайгъа къайгъырыу кёзден къарагъан, алдауукъ теорияланы огъурамагъан керти алим болгъанды. Ол, илму журналлада Къарачайны джакълаб, башха алимле бла полемика бардыргъанды. «Къарачайлыла таулада, къыйын джерледе джашагъанлары себебли алагъа баргъан къыйын болгъанды. Тыш къралдан келген, Россияны Илму академиясына джиберилген алимле, Къарачайгъа джеталмай, къарачайлыланы юслеринден хоншу миллетлени ауузларындан, ала айтхан хапарланы джазыб тургъандыла. Алай а, медалны эки джаны барды. Къарачайлыланы кеслерича энчилеб джашагъанлары алагъа адетлерин, тиллерин таза сакъларгъа мадар бергенди», - дейди ол.



А.К. БОРОВКОВ 1904-чю джыл мартны 16-да Ташкентде туугъанды. 1962-чи джыл ноябрны 12де ауушханды. 1958-чи джыл Россияны Илму академиясыны член-корреспонденти, 1943-чю джыл Узбек ССР-ни Илму академиясыны член-корреспонденти болгъанды. Буруннгу эсгертмелени сакълагъан орта азиячы комитетни къуллукъчусу, илму къуллукъчу, тюркология бёлюмню тамадасы, директорну заместители, СССР-ни Илму академиялысыны Языкознание институтуну тамада илму къуллукъчусу, Ленинград шаркъ институтну доценти, профессор, Ташкент кърал педагогика эмда устаз институтда узбек тил кафедраны тамадасы, Ленинград кърал университетни профессору болуб ишлегенди. 1943-чю джыл «Узбек ССР-ни махтаулу илму къуллукъчусу» деген сыйлы ат аталгъанды анга. 1954-чю джыл Ленинни ордени бла, 1944-чю джыл «Знак Почёта» орден бла эмда медалла бла саугъаланнганды ол.

Къарачай бла байламлы илму ишлери:

1932-чи джыл "Къарачай-малкъар тил" деб илму иш джазгъанды. 1935-чи джыл орфографиябыз бла кюрешиб башлагъанды. Аны "Об единой карачаево-балкарской орфографии" деген статьясын СССР-ни Илму академиясыны "Известия" журналы басмалагъанды. Ол джыл огъуна "Очерки карачаево-балкарской грамматики" деген илму ишин да джазгъанды. 1939-чу джыллада Къарачай илму-тинтиу институт аны болушлугъу бла талай иш бардыргъанды.



Быйыл Къарачай-Черкес илму-тинтиу институтда къарачай-малкъар эмда ногъай тилни бёлюмю институтну архивинде сакъланнган А.К. Боровковну «Къарачаймалкъар грамматика» деген рукописин басмагъа хазырлаб башлагъанды. Рукописни биринчи кесеги Санкт-Петербургда Россияны Илму академиясыны филиалыны архивинде болгъаны себебли биз, къралны шимал аралыгъына илму командировкагъа барыб, архивни фондларында ишлегенбиз. Къарачай тилге, грамматикагъа уллу къыйыны кирген, дуниягъа белгили тюрколог Боровков Александр Константиновични 974-чю номерли фонду 5 къауумгъа юлешинибди. Илму ишлери, джашау джолу бла байламлы затла, белгили алимле бла къагъыт джюрютгени, башха алимлени илму ишлерини юсюнден оюмлары эмда къызыны архиви киреди анга. Архивде бютеулей да 778 иш сакъланады. Аланы арасында А.К. Боровковну Къарачай бла байламлы ишлери да бардыла.

Архив къагъытла белгилегенлерине кёре 1929-чу джылны джайында академик Н.Я. Маррны башламчылыгъы бла СССР-ни Илму академиясыны Яфетика институту Малкъаргъа лингвистика экспедиция къурайды. Экспедицияны къурамында белгили алимле: А.К. Боровков, А.З. Ониан, Р.М. Шаумян, Л.Г. Башинджагян, А.Н. Акулянц болгъандыла. 1929-чу джылны экспедициясы къысха болджаллы болгъаны себебли ала Малкъарны джеринде тилибизни тинтгендиле. Андан сора джыллада бардырылгъан илму экспедицияланы къурамларында А.К. Боровков Къарачайда талай кере болгъанды. Ол экспедициялада джыйылгъан материалланы эсеблеб, ол 1932-чи джыл "Къарачаймалкъар тил" деб илму иш джазгъанды. 1935-чи джыл орфографиябыз бла кюрешиб башлагъанды. Аны "Об единой карачаево-балкарской орфографии" деген статьясын СССР-ни Илму академиясыны "Известия" журналы басмалагъанды. Ол джыл огъуна "Очерки карачаево-балкарской грамматики" деген илму ишин да джазгъанды. 1939-чу джыллада Къарачай илму-тинтиу институт аны болушлугъу бла талай иш бардыргъанды. Акъбайланы М., Дудаланы М. орфография сёзлюкню хазырлагъандыла. Дагъыда А.К. Боровков бла Орусланы Махамет Орус-къарачай-малкъар сёзлюкню джарашдырыб башлагъандыла. Карачаевск шахарда Устаз институт ачылгъанында да аны тамадасы А. Коротченко: «Къарачай тилден биринчи дерсле мийик дараджада бардырылырларын излейбиз, талай лекция окъугъуз», - деб, Александр Константиновичге чакъырыу письмо да джибергенди. Аны копиясы бла архивде шагъырей болургъа боллукъду.

А.К. Боровков кесини устазы Н.Я. Марр бла бирге Къарачай бла Малкъарда 1929-чу – 1940-чы джыллада экспедициялада болгъан заманында фольклор материал да джыйгъанды. Архив материалла хапарлагъанларына кёре ол 24 джырны джазыб алгъанды. Сёзден, «Апсатыны джырыны» 4 варианты сакъланнганды аны джазмаларында. Джырны эки варианты Огъары Малкъарны Холам бла ТураХабль эллеринде, эки варианты да Уллу Къарачайда Учкулан бла Хурзукда джазылыб алыннгандыла. Эки "Джомакъ", Къарашауайны, Ёрюзмекни атасыны юсюнден айтыу, эл берген джомакъла, нарт сёзле бардыла аны экспедицион материалларында.

"Эл берген джомакълагъа" ол "элберле" деб джазады. Архивде А.К. Боровков джазыб алгъан 76 элбер джууаблары бла бирге сакъланадыла. Аланы ичинде бюгюнлюкде кенг белгили элберле да бардыла, биз эшитмегенле да тюбейдиле. Андан сора "буруннгу сёзлени" келтиреди ол.

Александр Константинович, тилибизни тазалыгъын, байлыгъын черте, харифлени тауушларын не къадар толу кёргюзюр ючюн, кеси, энчи алфавит да къураб, экспедицион материалларын аны бла хайырлана, латин харифле бла джазады. Аны 1929-чу – 1930-чу джылладан къол джазмасы 185 бетден къуралыбды. Нарт таурухну латин харифле бла къарачайча джазылгъаны, орусха кёчюрюлген варианты да сакъланнганды. 1929чу джыл Къарачай бла Малкъаргъа къуралгъан экспедиция сууукъла тюшюб, Къарачайгъа джеталмай, Малкъарда тохтагъанын джазады А.К. Боровков. «Къарачайлыла бла малкъарлыла бир миллетдиле дегенни тутуб, Къарачайгъа бармагъанлай, Малкъарда джыйылыб алыннган материаллагъа таяна, къарачай-малкъар тилни юсюнден илму ишле джазгъан алимле тюз тюлдюле. Малкъар ёзенлени джолларыны таблыкълары ол джерлеге кёб сапарчыны, джолоучуну келтиргени бла бирге башха хоншу миллетле бла кёб иш джюрютгенлери малкъарлыланы ассимиляция этдиргенди. Аланы къарачайлылача, тилни, адетлени таза сакълаялмагъанлары аны ючюндю", – деб джазады алим.

Бизни къууандыргъан А.К. Боровковну Къарачайны сюйгени, анга джан аурутханы тюлдю. Керти алим керти затланы юсюнден къыйышдырмай джазгъаныды. Ол миллетибизге уллу саугъады. А.К. Боровковну миллетибизге дагъыда эм уллу иши 1930-чу джылладан огъуна къарачай-малкъар грамматиканы джарашдырыб башлагъаныды. Китаб басмагъа хазыр болгъан кёзюуде къарачай миллет Орта Азия бла Къазахстаннга ссылкагъа ашырылгъанды. Алай бла А.К. Боровковгъа Къарачайны юсюнден джазаргъа, джазгъанын басмаларгъа эркинлик бермегендиле. Алай бла алимни джазылыб, хазыр болуб тургъан «Къарачай-малкъар грамматикасыны» юсюнден илму иши басмаланмагъанлай къалгъанды.

Джашауда сейир затла болуучандыла. Ташкентде туугъан белгили алим Александр Боровков, 1943-чю джыл Къарачайны ызындан атланнган кибик, Ленинграддан Узбекистанны джангы къурала тургъан академиясына кёчюрюлюб, анда ишлеб башлагъанды. 15 джылны ичинде алим узбеклилени тил грамматикаларын джарашдыргъанды, сёзлюклерин къурагъанды. Узбекистанны фахмулу джаш адамларына устазлыкъ этиб, илмугъа джол кёргюзгенди.

Кёчгюнчюлюкден Джуртларына къайтханларындан сора къарачай бла малкъар алимле А.К. Боровков бла къысха байламлы иш джюрютгендиле. Биз барыбыз да иги билген «Орус-къарачай-малкъар сёзлюк», «Къарачай-малкъар-орус сёзлюкню» ишинде да Александр Константиновични къыйыны уллуду. 1957-чи джыллада джангы ишлеб башлагъан джаш алимлеге илмуда этерик ишлерин эсгертгенлей, алагъа кёз-къулакъ болгъанлай тургъанды ол ёлюб кетгинчи.

Алимни библиотекасы

А.К. Боровковну энчи библиотекасында 6000 минг китаб болгъанды. Аланы кёбюсю Орта Азияда джашагъан миллетлени тиллери бла культураларыны юслеринден китабладыла. Орта Азияны юсюнден ишлеген орус алимлени (Бартольд, Залеман, Радлов, Мелиоранский, Малов, Самойлович дагъыда башхаланы), шаркъ культура бла кюрешген тыш къраллы алимле (Томсен, Банг, Габен дагъыда башхаланы), тилни, иранистиканы, славистиканы юслеринден илму китабларын джыйыб, уллу коллекция къурагъанды ол. Къарачайны тарихини, тилини юсюнден дунияда, къралда, бизни областда чыкъгъан китабланы эмда рукопислени «Къызыл Къарачай» газетни бетлеринде тилибиз бла байламлы статьяланы бири къалмай джыйылгъандыла. Бизни миллетибизни юсюнден арт кёзюуге дери А.К. Боровковну библиотекасындан толу библиотека болмагъанды.

1990-чы джыллада кърал чачылгъан кёзюуде Узбекистанны Илму академиясы аны библиотекасын кесине сатыб алыргъа умут этгенди. Алай а Александр Константинович бизни миллетге энчи кёзден къарагъаны себебли аны юй бийчеси, джан аурутуб, библиотека республикабызда боллугъун излегенди. Алай бла белгили алимибиз, тюрколог Сюйюнчланы Ханапий, республиканы башчыларындан болушлукъ табыб, Санкт-Петербургда А. Боровковну китабларыны тизимин къагъытха тюшюрюб, илму библиотеканы бизни джуртубузгъа келтиргенди. Бюгюнлюкде тюрк миллетли илму библиотекаланы эм онглуларыны бирине саналады ол.

Элберле

А.К.Боровковну 19291930-чу джыллада Къарачай бла Малкъарда джыйгъан экспедицион материалларындан.

* Тёшден бал гыбытла тёнгерейдиле, ол неди? (Джыламукъ).

* Атдан мийик, итден алаша, ол неди? (Ат джер). Нарт-нарт оруслу, ундурукъ артында къарт оруслу, сакъалындан тарт оруслу, ол неди? (Узун таракъ).

* Башы къанга тюбю чалман, ол неди? (Чабыр).

* Къол ичинде къутургъан бугъа, ол неди? (Шкок ичинде окъ).

* Джыйса, джумдурукъ, джайса, орундукъ, ол неди? (Гюлменди).

* Акъ къалада сары бийче, ол неди? (Джумуртха).

* Не барады да, барады, балта саб узунлугъу баралмайды, ол неди? (Бешик).

* Къарангы бауда акъ къозула, ол неди? (Тиш).

* Джыркъ-джыркъ эте тенгизден ёте, папыя башлы алтын тёшлю, ол неди? (Алтын тюйме).

* Чорбат сайын ала кийиз, ол неди? (Джулдузла).

* Дуу-дуу этди дууулдаб кетди, тенгизден ётдю, ол неди? (Таракъ).

* Узун кишини къысха белибауу, ол неди? (Сууну кёпюрю).

* Тышы къара, ичи къызыл, ол неди? (Харбыз).

* Суугъа кирсе, бир бола, суудан чыкъса, минг бола, ол неди? (Ат къуйругъу).

* Дуркъу толу акъ къозу, ол неди? (Тишле).

* Кёпюр тюбюнде къабыучу къартчыгъа, ол неди? (Мурса).

* Аякъсыз, сюексиз ёрге бара, ол неди? (Тютюн).

* Андрейни тёгерек отоучугъу, ол неди? (Чёртлеуюк ичи).

* Сенг-сенг-сенг бара, сегиз теке тенг бара, сакъалчыгъы тенг бара, пура терек ура бара, ол неди? (Сынджырлары).

* Батмакъда алаша кишичик, ол неди? (Турма).

* Эшик башында джарты хычын, ол неди? (Ай).

* Къабыргъагъа кърау къакъгъан, ол неди? (Хычын ичи).

* Бир къарынны ичинде беш улан, ол неди? (Шкокну ичинде патронла).

* Алаша терекден къар акъгъан, ол неди? (Элекден ун акъгъан).

* Къая артында бруш терек, ол неди? (Чач).

* Эки къая арасында къой ёлюк, ол неди? (Бюрче).

* Къабыргъада къызчыгъым, башымы тюе, ол неди? (Намазлыкъ).

* Юй башында къурмач, ол неди? (Джулдузла).

* Ары лаб-лаб, бери лаблаб, ортасында кийиз къаблаб, ол неди? (Межгит).

* Кёк къагъытда тюй бюртюкле, ол неди? (Джулдузла).

* Башы дыгъырдай, тюбю тынгылай, ол неди? (Кёк кюкюресе адамла тынгылайла).

* Орус юйден келген къонгур ёгюз, бойнун бурмай, суу ичмез, ол неди? (Къумгъан, гёген).

* Къызыл ёгюз джатхан джерде тюк чыкъмаз, ол неди? (От).

* Бек башы мийик агъач, аны тюбю къыйыкъ агъач, аны тюбю чолпан джулдуз, аны тюбю джелимаууз, ол неди? (а) адамны чачы, б) къашла, в) кёзле, г) аууз).

* Акъырыкълы-чыкъырыкълы, тёртаякълы, ол неди? (Орундукъ).

* Тамычы тама кёл эте, эл джыйыла харх эте, ол неди? (Аракъы).

* Къатыдан къаты, ачыдан ачы, татлыдан татлы, ол неди? (а) ат туягъы, б) ёлюм, в) тиширыу).

* Аягъы джокъ, къолу джокъ, кёзю джокъ, джаны джокъ, ол неди? (Джел).

* Къарадан къара, къардан акъ, окъдан тюз, джаядан къынгыр, ол неди? (Чакъынджик).

* Бир айгъа джаратылгъан да этиб, туугъан да этиб, акъыл-балыкъ да болуб, халкъгъа къошулуб ишлеб тебрейди, ол неди? (Бал чибин).

* Тёгереги къара агъач, ортасында джылтырауукъ, ол неди? (Кюзгю).

* Джол юсюнде киритли кюбюр, ол неди? (Оба).

* Бир къалада минг тешик, ол неди? (Сынджыр). Джыйса, бир бола, джайса, минг бола, ол неди? (Къобуз).

* Джол юсюнде чулгъаныб тургъан, ол неди? (Джылан). Къарангы бауда чюй зат, ол неди? (Окъ).

* Сырт юсюнде киши чалкъы чала, ол неди? (Джюлгюч бла баш джюлюген).

* Бузлу затда бир зат ойнагъан, ол неди? (Чабакъ).

* Бузлу затны бойну бла ёрге барады бир зат, ол неди? (Тубан).

* Тёртеу юре тура, экеу кенгеш къура, ол неди? (Чабакъ).

* Тёртеу тепсей, биреу харс ура, ол неди? (Тёрт аякъ тепсей баралла, къуйругъу харс ура).

* Эл ашагъан къара бугъа, ол неди? (Тубан).

* Къабыргъа узуну къара киши, ол неди? (Сынджыр).

* Бири къача, бири тыя, ол неди? (Тёрт аягъы къуйругъу бла).

* Къынгыр-мынгыр къайры бараса? Шолтай-молтай нек къоймайса? (Тютюн бла джер тюбеген).

* Кёкден джауса, джерни джырыб чыгъады, ол неди? (Кырдык).

* Сюексиз акъ тауугъум, ол неди? (Бышлакъ).

* Бек башы биченлик, аны тюбю сабанлыкъ, аны тюбю джаннган джулдуз, аны тюбю чириген шаудан, аны тюбю кесген агъач? (а) баш, б) къаш, в) кёз, г) бурун, д) аууз).

* Джол джанында киритли кюбюр, ол неди? (Къабыр).

* Тышы къара къатапа, ичи къызыл къатапа? (Къазан).

* Къоргъашындан ауур, чапыракъдан джукъа, хар ким сюрсе да джетмез? (Суу).

* Не барама, барама, балта узуну баралмайма? (Тирмен).

* Абрам бичген ала кийиз? (Джулдузла).

* Къолу, аягъы болмай эшик ачхан? (Джел).

* Буз юсюнде пил сюек? (Ай).

Буруннгу сёзле

* Бокъну тёгер болсанг, къолунгда кюрегинг болур.

* Къырда буудан къолда къоян ашхы.

* Тау таугъа джолукъмаз, адам адамгъа джолугъур.

* Кёрген кёргенин этеди, кёчген арбасын джегеди.

* Кимни арбасына минсенг, аны джырын джырла.

* Эгечим эрге барды, эчкиси манга къалды.

* Къызым санга айтама, келиним, сен эшит.

* Сабыр тюбю сары алтын.

* Игиге да къойма, аманнга да къойма.

* Джёрмеге джеталмагъан киштик, кирли джёрме, кирли джёрме, дей эди.

* Дженгил аякъ кир басар.

* Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез.

* Къартны бурнун сюрт, оноугъа тут.


ДЖАНКЁЗЛАНЫ Марина,
СЕМЕНЛАНЫ Аминат.


Tinibek 01.09.2016 03:05:13
Сообщений: 1273
2016 дж. августну 25 "Къарачай"
Магъаналы тема
МИЛЛЕТНИ ДЖАНЫ - АНА ТИЛИ

Быйыл «Къарачай» газетни 29-чу номеринде Аппаланы Билялны «Джашауну сагъышлары» деген статьясын окъудукъ. 2015-чи джыл Россияда ана тил бла адабиятха аталгъан джыл эди, ол тилибизге эмда адабиятыбызгъа не берди, аны ышыгъы бла не этилди, не этилмеди деб сагъышланады автор. Статьядан ангылайса, ана тилни айнытыуда, сакълауда этилген ишден эсе, этилмеген кёбдю.

«Джашауну сагъышлары» адам сансыз этиб къоярча статья тюлдю. Анда автор кёб уллу магъаналы миллет ишлеге кереклисича эс бёлюнмегенине къыйналады, чот былай барыб турса, миллетни эм баш шарты - ана тили – тас болургъа боллукъду дейди. Бу табигъатны джоругъуду. (Бу законнга бойсунмагъан дунияда джангыз бир миллет барды - чууут).

Ким да биледи, ана тилни сакълау эм баш, эм керекли бютеумиллет иш болгъанын. Ана тилибиз сакъланса, ёссе ол статьяда сагъыннган ишлени кёбюсю кеслери битерикдиле. Алайды да, мындан ары тилибизни эмда миллетибизни не мадарла бла сакъларгъа боллугъуну юсюнден кёлюбюзге келгенни айтайыкъ.

Ана тил бла адабиятха аталгъан 2015-чи джылда этилген ишле - окъуу заведениеледе тюрлю-тюрлю джыйылыула, джазыучула, алимле бла тюбешиуле, халкъ джамагъат организацияланы алагъа къошулгъанлары - ана тилни сакълауда хайырлары болдула деб айтырча тюлдю. Ана тилни къургъакъ сёзле сакълаялмазла. Ол сакъланыр, ёсер ючюн анга болушур мадарла керекдиле.

Ана тилни тамыры эки зат бла байланыбды. Биринчиси, миллетни кеси бла тилни иеси бла, ол иени кесини тилине къалай къарагъанындан, ёмюрюн созаргъа къаллай мадарла этгенинден. Экинчиси, кърал миллетни ана тилине къаллай багъа бергенинден. Миллетни ана тили сакъланнганы миллетге игича, къралгъа да игиди, хайырлыды. Ана тил сакъланнган къралда миллетни неси да сакъланады: намысы, адети, тарихи, аны кибик башха шартлары. Аллай миллетни адамы толу азатлыкъда - демократияда джашайды. Демократия адамны кёлюн къууанчлы этген бла къалмай, байлыкъ этерге да учундурады. Адамны хайыры кесине эмда джамагъатха джашау болумуна кёре болады. Россия - демократ кърал - ангылайды: аны джашаууну таблыгъы бюгюнлюкде, тамбласында да ана тиллени сакъланнганларына кёре боллугъун. Ара эмда джергили властлада заман заманы бла тюбейдиле ууакъ миллетлени тиллерин къурутуб джангыз орус тил бла хайырланыргъа дегенча оюмла. Аллайла ууакъ миллетлени джаулары болгъан бла къалмай, Россия къралны да душманларыдыла.

Башында айтылды, ана тилни сакъланнганы кърал бла миллетни кесинден болгъанын. Къарайыкъ, бу сыйлы ишде къайсы борчун къалай толтургъанын.

Кърал ууакъ миллетлени ана тиллерин сакълауну, айнытыуну кесини эм баш ишлерини бирине санайды эмда аны кесини Конституциясында бегитеди:

1. Г о с у д а р с т в е н н ы м языком Российской Федерации на всей территории является русский язык.

2. Республики вправе установить свои государственные языки. В органах государственной власти, в органах исполнительного самоуправления, государственных учреждениях республики они употребляются наряду с государственным языком РФ.

3. Российская Федерация гарантирует народам право на сохранение родного языка, создания условий для его изучения и развития.

Эресей ана тиллени Баш законунда мюкюл этгенича, аланы айнытыуну джашауда да толтурады. Ма, айтылгъаннга шагъатлыкъ этген: хар республикада вузлада ана тилни эмда адабиятны энчи кафедралары бардыла; ала ана тилден эмда адабиятдан баш билимли устазла хазырлайдыла, школлада ана тилге, адабиятха энчи сагъатла бериледиле; китаб издательствола дерс китабла, пособиеле чыгъарадыла; ана тилни устазларыны билимлерин ёсдюрген институтла ишлейдиле. Алчы устазланы джетишимлерин джаядыла, аланы саугъалайдыла, сыйларын кёредиле. Къысхача, кърал орус тилге къалай эс бёле эсе, ана тиллеге да алай къаралынады: окъуубилим ал, кесинге, къралынга да джара!..

Махтау къралыбызгъа! Аны кючюнден бюгюнлюкде Россияда джюзден артыкъ аз санлы миллет кеси тилинде окъуйду, джазады, китабла, газетле чыгъарады.

Хо, сёз джокъду, кърал ана тиллени сакълауда кесине джетген борчну толусу бла толтурады. Энди къарайыкъ, миллетле кеслери ол борчларын къалай толтургъанларына. Къарагъан эслерикди, болум миллетледе бирча болмагъанын: ангылылада ана тилни сакълау тири барады, не керекли иш да этиледи.

«Бизде, Къарачайда, къарачайлылада ана тилни, миллетликни сакълауда чотубуз къалайды?» - деб соргъаннга, Аппаланы Билял «Джашауну сагъышлары» деген статьясында джууаб береди. Миллетибиз ана тилибизни керек болгъанын тыйыншлысыча ангыласа, аны ючюн деб бютеу этиллик ишлени этилгенин кёрсе, ийнаныгъыз, Билялны, Билялчаланы аллай ауур сагъышла къыйнарыкъ тюл эдиле.

Аппаланы Билял, белгили, джашауну къалынынджукъасын ангылаб бошагъан журналист, не ючюн къайгъылы болгъанын биледи, бизни да сагъайтыргъа излейди.

Алимле бегитгенден, бусагъатда дунияда 6000 тил хайырландырылады. XXIчи ёмюрню ортасына аладан 600-зю джюрютюлюннгенден чыгъарыкъды. Алай демеклик, 600 тил ёллюкдю, алай эсе, аллай бир миллет да дуниядан тас боллукъду. Билебиз, бу бола келген затды. Бу ауур прогноз, Билялны къайгъылы этген бла къалмай, башында ангысы, миллет сезими болгъанны тынчлыкъсыз этеди, сагъышландырады, ана тилни ёмюрю юзюлмезин къайсыбызгъа да излетеди.

Ана тилни сакълауда миллетни кесини хыйсабы къралдан эсе да уллуду. Тегаран, миллет аны ангыларгъа, ангыламагъаннга ангылатыргъа керекди. Ана тилин билмеген, аны сыйын кёрмеген миллетини ичинде толу адам болалмайды: ол миллетни, миллет да аны ангылаялмайды, орусда айтыуча, «свой среди чужих, чужой среди своих». Экинчи, ана тилинги сюйгенден сора да аны сакълар мадарланы излерге, этерге борчлуду.

Хо, кърал ана тилибизни сакълауда кесини борчун толтурады. Биз а, къарачайлыла, тилибизни, миллетибизни сакълар ючюн не этебиз? Бир-бирибиз бла да сёлешмейбиз кеси тилибизде. Сабийлерибиз бла да... Ата-аналадан башлаб, школлагъа, вузлагъа, джамагъат организациялагъа дери киши борчун болушчусуча толтурмайды.

Адамды, миллетди кесини тарихин этген. Джашай билмегенден кёб уллу миллет дуниядан къуругъанды, оюмлу, бирикген кёб гитче миллет да уллу халкъ болгъанды. Темирлан, ант этиб, къарачай аланланы тас этген эди. Къарча аланы кутамларын джыйыб, джокъдан миллет къурагъанды. Бюгюн бизге Къарчадан сыйлы адам джокъду. Миллетине джарагъан адам ёлмейди, аны ёмюрю миллетини ёмюрю бла тенг болады. Миллетни сюйгенле, миллетни джакълагъанла ёлмейдиле, ичибизде джашайдыла, ёсюб келген тёлюге джол кёргюзтедиле. Бусагъатда адамлыкъгъа байлыкъны санайдыла, аны ючюн этмеген фитналыкълары да къалмайды. Быланы ёмюрлери къысхады, халкъда дженгил унутуладыла. Къарачайда эм байла Суулукълары болгъандыла. Ол юч къарнашдан бюгюн халкъгъа къайсыны аты белгилиди?..

Ана тилни сакълауда биз, Билял кёргюзтгенден, хоншуларыбыздан артхабыз. Билял черкес къарнашларыбызда тилни сакълауда бизде болмагъан къылыкъны кёрюб, биз да бу баш ишде аланы джолларын алсакъ игиге санайды.

Кесим кёрген. Мен Къабарты-Малкъар кърал университетни тауусханма. Онсегиз джыл озуб къызым мен окъугъан университетге киреди. Анда, Нальчикде, нёгерлерим да аз тюлдюле. Ол себебден беш джылны узагъына талай кере барычу болама. Кёргеним, эслегеним, мен окъугъан заманда университетни ичинде сёлешген къуру орусча эди, къызым окъугъан заманда уа сёлешген кёбюсюне къабартыча. Муну айтханым: Эресейде юч адыг этнос барды. Была бары да келишиб, бир-бирлери бла кеслерича сёлеширге план алгъандыла. Керек джерде орусча. Мен, ким ангылагъан да - бу джорукъ бек тюз джорукъду. Эресейде орус тил кърал тилди. Кърал тил 1-чи классдан 11-чи классха дери окъутулады. Аны юсюне да, бютеу джашау орус тил бла байланыбды. Сюйсенг, сюймесенг да, таб, окъутмай къойсала да, орус тилни билмей къаллыкъ тюлсе. Сёзсюз, иги билир ючюн къайсы тилни да терен окъургъа керекди. Бир иги юлгю келтирейим. Бир джолда КъЧКъИ-де тилден устаз болуб ишлеген тенгиме къонакъгъа барама. Аны бир-бири ызындан туугъан юч къызчыгъы - 6-дан 10 джылгъа дери. Уллучугъу ортанчысына орусча сёлешгенинде, тенгим анга: «Мен сизге ненча кере айтырыкъма, бир-биригиз бла кесибизни тилде сёлешигиз деб!» - деб къыджырады. Сейирсиндим, тенгими къызчыгъына акъыл юретгенин таб национализмликге санадым: «Орусча сёлешгенлери иги тюлмюдю?» -дегенимде меннге да хыныракъ къарай: «Бизни къралда орусча билмей къаладыла дебми къоркъаса?» - деб джууаб этди. Мен джаш заманымда (бюгюн меннга 85 джыл бола турады) орус тилни билген бек керекли ишлени бири эсе, бюгюнлюкде ана тилни сакълау андан да багъалы ишди. Къарачайлыла ана тилни сакълауда кёбледен артхабыз, сансызбыз. Аны сылтаулары кёбдюле. Бири, мени сартын, Орта Азиягъа зор бла кёчюрюлюб, башха миллетни арасында тюк-тюк болуб джашагъаныбыз. Бюгюнлюкде уа телевидение, Интернет, тюрлю-тюрлю смартфонла, айфонла... Мен шахарда джашайма. Кёре, эшите тургъаным: джаш ата-аналаны къой, къарт атала, къарт анала туудукълары бла орусча сёлешедиле! «Нек этесиз былай?» - десенг: «Къарачайча ангыламайдыла», деб джууаб бередиле. Бу бедишлик затны уллула ангыламайдыла, тилибизни, аны бла биргелей миллетлибизни джардан къуя тургъанларын.

Башында айтханымча, биз, къарачайлыла, ана тилни сакълауда кёб ууакъ миллетлени ичинде артха къалабыз, хомухбуз. Ишде хар джетишимсизликни сылтауу болады. Бу амалсыз бютеумиллет ишде неди къарыусузлугъубузну чурумлары? Ишде хорлам болур ючюн, анга башчылыкъ керекди: чалкъыда - джыйын тамада, аскерде - командир д.а.к. Бу сыйлы ишни толтурууда терс бютеу джамагъатды, аны ангысызлыгъыды, неге джетерибизни ангыламагъанлыкъды. Айхай да, биринчи терслик Къарачайда да, Малкъарда да тил усталадады, алимледеди, миллетибизни аллында аланы джууабсызлыкъларыды, ишлеринде къарыусузлукъларыды. Бюгюн тил алимлерибизни терсликлеринден бир тил эки бола турады. Малкъарлыла джазыуда фонетика методха кёчюб бошагъандыла. Алай демеклик, ала сёзню эшитилгенича джазадыла: «тап» «къап», «китап» д.а.к. Къарачайлыла уа морфология методну хайырландырадыла. Бу бизни къайры элте турады? Миллетни экиге бёлюрге болуша турады! «Бирликде - тирилик» дейдиле. Башхалыкъ ол юч адыг этносда малкъар бла къарачай тилден эсе кёбге уллуду. Ала бирге джыйылыргъа кюреше тургъан заманда, биз а чачылыргъа джол тутуббуз. Къарачаймалкъар тилде грамматикабыз бирди, джангыз экиджюзге джууукъ сёз башхалыкъны кёргюзтеди: чепкен -джыйырыкъ, санайма - сунама д.а.к. Была, синонимле, къайсы тилде да тюбейдиле. Къарачай-малкъар тилден кирсиз, къатышмагъан тил дунияда бек аз болур.

50-40 джылны мындан алгъа къарачай бла малкъар тилде башхалыкъ джокъ эди, джазма да бирча эди. Ол заманда тилибизни бирлигин сакълагъанла бар эдиле, миллетибизни керти патриотлары. Джандетли болсунла, Алийланы Баблашны джашы Умар, Байрамкъулланы Хаджи-Ахмат эмда башхала. Бу сыйлы адамла ёмюрлерин ана тилни сакъларгъа, айнытыргъа берген эдиле. Ала ариу ангылай эдиле тил миллетни джаны болгъанын.

Хо, 2015-чи джыл Ана тилни сакълау бла айнытыуну джылы болуб ётдю. Не этилди? Эм багъалы иш тилни бирлигин сакълау эди да, сау джылны узагъына аны юсюнден Къарачайда бир сёз айтылмай ётдю! Биз ангылагъандан, къагъытда тилден специалистле бардыла, не келсин, Алийланы Умарча, тилни политика бла, миллетни джашауу бла байлай билген лидер джокъду. Дженгил заманда болурча да кёрюнмейди. Сейир миллет болуб барабыз, кёб амалсыз этиллик ишлени тындырмагъандан сора да, бизге аман айтханнга, къара джагъаргъа, къарачайлылагъа этилген геноцидни тюзлерге кюрешген заказной авторлагъа керекли джууаб берилмейди!..

Къарачайлыла гитче миллет болсакъ да, башыбызны къалгъан миллетлени ичинде энгишге тутуб джюрюрча тюлбюз. Ма, миллетибизни къысха тарихи: Совет властха дери къарачайлыла, джерлери битимсиз болсала да, кавказ миллетлени ичинде джашау-турмуш болум бла ал тизгинде болгъандыла; Совет властны заманында 20 автоном областны ичинде КъАО байлыкъ къурауда 1-чи, 2-чи орунну алгъанлай тургъанды. Уллу Ата джурт къазаутда, кесигиз билгенден, бютеу миллетлени ичинде бизни джашладан джигит къазауат этген киши болмагъанды. Сюргюн, геноцид да къуруталмады уруна билгенибизни. 12 сюргюн миллетни ичинде урунууда къарачайлылагъа тенг болмагъанды: урунууну джигитлери, Ленинни талай орденин, учу-къыйыры болмагъан медалла алгъанлары анга шагъатлыкъ этедиле. 1957чи джыл Джуртубузгъа къайтхандан сора СССР оюлгъунчу КъЧАО хар адам башына хайыр тюшюрюуден бютеу къралны регионларыны ичинде 2-чи орунну алгъанлай тургъанды. Муну айтханыбыз, миллетибиз ишине кёре сыйын табмагъанлай барады. Бу затда терсликни миллет оноучуларыбызны къарыусузлукъларындан да кёрюрге боллукъду.

Ана тилни сакълауда адыг метод бек файдалы болса да, универсал амал тюлдю. Ана тилни сакълауда, миллетни миллетлигин тас этмезге барды бек хайырлы мадар. Ол да неди десегиз, миллетлигин тас этмез, ана тилин сакълар ючюн халкъ хар заманда кеси джуртунда джашаргъа керекди. Дунияда, къраллада аллай джерле бардыла. Адам тышына чыкъмай болмаз, алай а, аны джашагъан юйю джуртунда болургъа керекди. Алай болур ючюн адамны джашагъан джурту къралны башха регионларындан джарлы болмазгъа керекди. Адамла иги джашау излей джуртларын атыб кетерге керек тюлдюле. Ала баргъан джердегиле да алагъа: «Понаехали!» демезча. Алай болур ючюн а ара власть къыйыр джерлеге да аралыкъгъача не джаны бла да эс бёлюрге керекди. Джергили властдан иги джуртуну байлыгъын-джарлылыгъын киши билмейди. Аны кечекюн да къайгъысы, джуртун, не мадарланы да табыб, бай районлагъа тенг этиудю. Джашауу былай баргъан кърал керти бир къолгъа, бир оноугъа сыйыннган кърал (централизованный) болады. Быллай къралда иш излеб ары-бери чабыуул хазна болмайды, чачылыу да тюбемейди. Миллетле да - тиллери, кеслери да - джюзле-мингле бла джылланы джашай барадыла.

ЭСЕККУЛАНЫ Мурат.
Tinibek 02.09.2016 03:28:46
Сообщений: 1273
2016 дж. августну 20 "Къарачай"
Эски суратлада —тарихибиз
СИЗ ДА КЪОШУЛУГЪУЗ

Алгъын джыллада «Эски суратлада – тарихибиз» деген рубрика бардырыла эди. Ол рубриканы белгили фотограф, алим Д. Ермаковну миллетибиз бла байламлы суратлары бла джангыртыргъа излейбиз.

Багъалы окъуучула, сиз да бу рубриканы ишине тири къошулурсуз, деб ышанабыз. Эски суратланы джиберсегиз, газетде басмалай турлукъбуз. Суратларыгъызда
кимле, къачан, къайда эмда не чурум бла тюбешгенлерин джазыгъыз. Билмегенигизни билгенле тюзетирле. Суратланы редакциягъа, секретариатха, табдырыгъыз. Неда Интернет бла tramsa@yandex.ru адресге ашырыгъыз.

Барыбыз да, бирден сагъайыб, сурат «кюбюрчеклерибизни» ачсакъ, тарихибизни кёб ашхы «бетин» ачарыгъыбызгъа ишексизбиз.


КЪАРАЧАЙ Д. ЕРМАКОВНУ СУРАТЛАРЫНДА


Белгили суратчы, этнограф Ермаков Д.И.

XIX-чу ёмюрде Кавказны тамашалыгъын, тау миллетлени, табигъатны сейирлигин суратлада кёргюзген суратчыланы араларында Дмитрий Иванович Ермаков энчи орун алады.

Ол, 1845-чи джылгъа дери Одессаны ишлеген, ызы бла Кавказны джангы наместниги граф М.С. Воронцов бла бирге Тифлисге кёчген тифлисчи архитектор итальянлы Луиджи Камбиаджиону джашы болгъанды. Тифлисде джерлешиб, Луиджи (Людвиг Валентинович) австриячы-гюрджю тукъумдан къызгъа юйленеди. 1846чы джыл аланы джангыз джашлары Дмитрий тууады. Алай а юйдеги кёб турмай чачылады. Луиджини юй бийчеси, Россиягъа кетиб, анда Иван Ермаковгъа эрге чыгъады да, джашчыкъгъа ол кесини тукъумун, атын береди.

1896-чы-1901-чи джыллада Д.И.Ермаковну басмадан чыкъгъан каталог китаблары.

Ёсюб джетген Дмитрий, ол заманлада онглу учреждениелени бири топография училищени тауусуб 1890-чы джылланы аягъында Тифлисге къайтады. Мында ол, сурат тюшюрюрге тырмашыб, 1870-чи джыллада суратчы Пётр Колчин бла бирге кесини биринчи фотоательесин къурайды. 1870чи – 1880-чы джыллада ол Кавказ музей бла кёб иш джюрютеди. Санкт-Петербургда, Тифлисде, Москвада фотокёрмючлеге къошулады. Кавказгъа, Орта Азиягъа, Афганистаннга, Персиягъа, Тюркге, Италиягъа экспедицияла къурайды. Персияда джашагъан кёзюуюнде "Персиячы шахны суратчысы" деген атха тыйыншлы болады. 1877-чи – 1878-чи джыллада, аскер суратчы болуб, орус-тюрк къазауатха къошулады.

1880-чы джыллада Д. Ермаков Кавказ Минерал Суулада (КМВ) сатыу-алыу офисле, Нарсанада фотоателье ачады. Нарсаначы суратчыла Иоганн Ланге, Александр Энгель, Борис Принц, Леон Рогозинский бла бирге сурат тюшюрюуде фахмусун сынайды. Алай бла 1908-чи джылгъа дери Д. Ермаковну ательеси тохтаусуз фотопортретле, этнография юлгюле, археология, архитектура эсгертмелени суратларын басмалагъанлай турады. Аны биринчи экспедицияларындан суратларыны багъалары ёлчемсиздиле. 1883-чю – 1887-чи джылланы джай айларында белгили композитор С.И. Танеев, социолог М.М. Ковалевский, славист В.Ф. Миллер, экономист И.И. Иванюков Нарсанадан чыгъыб, Къарачайда Хасаутда, Орусбийланы элде экспедициялада болгъандыла. Алагъа Д.И. Аглинцев бла Орусбийланы И.М. джол усталыкъ этгендиле. 1885-чи джыл а Малкъар бла Тегейде болгъандыла алимле. Ол кёзюуде аланы биргелерине джол нёгерле болуб Орусбийланы Сафар-Алий бла тегей этнографла баргъандыла.

Д. Ермаковну Орусбийланы элде, Чегемде, башха эллерибизде тюшюрюлген суратлары тыш къралдан келген сапарчыланы, джолоучуланы, кавказ тауланы, былайда джашагъан миллетлени джашауларын хапарлагъан алимле Д. Фрешфилд бла Морис Дечини китабларын джасагъандыла.

Дмитрий Ермаков Кавказны тарихин, табигъатын, адамларын, миллет культураларын кесини суратларыны юслери бла кёргюзе билген адам болгъанды. Кёб джылланы белгили джолоучу-естествоиспытатель А. Радде башчылыкъ этген Кавказ музейге "Материалы по археологии Кавказа" деген каталогну джарашдырыб да бергенди Дмитрий Иванович. Ол каталог ючюн суратчы Парижде халкъла арасы кёрмючде алтын медаль бла саугъаланнганды. 1896-чы джыл ол "Каталог фотографических видов и типов Кавказа, Персии, Европейской и Азиатской Турции" деген сурат китабны чыгъарады. 1901чи джыл аны толтургъан энтда бир китабы чыгъады Д. Ермаковну. Эки каталогга да 25 556 негатив, 127 альбом киргенди. Каталогла Кавказны миллетлерини адетлеринден, динлеринден, юй турмушларындан хапарла берген аламат китабладыла.

"Тифлисский листок" газет хапарлагъаннга кёре, 1903чю джыл патчах Александр III-ню Петербургда музейинде Кавказ этнографияны бёлюмю ачылгъанында, анга Д. Ермаковдан 500 сурат сатылыб алыннганды.

Ишлеген 50 джылны ичинде Д. Ермаков 30 минг негатив этгенди, аладан ол кеси саулукъда огъуна Кавказны шахарларыны, эллерини, табигъатыны, миллетлерини юслеринден фотосерияла джарашдырылгъандыла.

Д. Ермаков Искусстволаны кавказ обществосуну член-корреспонденти, Москвачы патчах археология обществону Кавказ бёлюмюню сыйлы члени, Гюрджюде археология обществону керти члени болгъанды. Тифлисде искусство общество къурагъанды.

Суратчыны негатив архиви бюгюннгю Тбилисини энчи джыйымына киреди. Д. Ермаковну суратлары СПбны, Москваны, Краснодарны, Нальчикни, Ставрополну, Шимал Кавказ бла Закавказьени музейлеринде сакъланадыла.

Белгили этнограф, тарих илмуланы кандидаты Шаманланы Ибрагим, 1960-чы джылланы аягъында Д. Ермаковну каталогларын тинтиб, Къарачай-Черкесияны миллетлери тюшюрюлген сурат коллекцияны тизимин джарашдырыб, область музейге береди.

Ол тизимни тамалында 1980-чы джыллада Къарачай-Черкес тарих-культура музейни-заповедникни ол заманда директору Байчораланы Мария Османовна белгили суратчыны суратларын, ызы бла почта открыткаларын эки кере сатыб алгъанды.

Бюгюнлюкде музейни директоруну заместители Байрамкъулланы Тамара билдиргенден, Д. Ермаковну суратлары республикан музейни фондларына 1976-чы джылны июнь айында тюшгендиле. Ермаковну юй бийчесини джууугъу Аделла Марковна Коннаядан Къарачай-Черкесияны джеринде тюшюрюлген 300 сурат сатылыб алыннганды. Бюгюнлюкде суратла КъЧР-ни республикан музейини фондларында сакъланадыла.

1874-чю джыл Д. Ермаковну юй бийчеси Анна Бихольд болгъанды. Аланы юч сабийлери болгъанды: белгили психиатр, джазыучу, суратчы Иван (1875-1942-чи), атасыны ызы бла баргъан суратчы Александр (1877чи - 1924-чю), къызы Людмила (1879-чу - 1955-чи) Терпиловский бла юйдеги къурагъанды. Анасы бла эмда эки сабийи бла Муромда джашагъанды. Артда Москвагъа кёчгенди. Бюгюнлюкде Д. Ермаковну туудугъуну туудугъу Москвада джашайды, дизайнер, фотограф болуб ишлейди.

Д. Ермаковну суратлары XIX-чу ёмюрню аягъында бла XX-чы ёмюрню аллында миллетибизни тин байлыгъын, джашауун тинтерге эмда сакъларгъа уллу юлюш къошхандыла.

СЕМЕНЛАНЫ Аминат,
ДЖАНКЁЗЛАНЫ Марина.
Tinibek 04.09.2016 17:25:55
Сообщений: 1273
2016 дж. сентябрны 1
Махтаулула
СЫЙЫ МИЙИКДЕ ЭДИ

Бизни миллетни адамлары, заман бла тенг атлай, кёб санагъатда кеслерини атларын айтдыргъанлай келедиле. Артыкъ да бек илмуда джетишимлерибиз кёбдюле. Бизнича аз санлы миллетден кёб алим, профессор, илмуланы доктору, кандидаты чыкъгъанларына барыбыз да къууанабыз. Бюгюннгю хапарыбыз да илму тауну башына ёрлеген бир онглу къызыбызны юсюнденди.

Абайланы Елизавета.

Мындан алда узакъ Узбекистандан Гитче Къарачай районну Первомайский элинде джашагъан Абайланы Магометни джашы Кемалгъа письмо келген эди. Аны Узбек Республиканы Илмула академиясыны тамадасы Худайбердиев Салех ийген эди. Письмода: «Сизни эгечигиз Елизавета Магометовна бизни академияны биология институтуна 1969-чу джыл Ташкентде Ленин атлы кърал университетни аспирантурасын бошаб келген эди. Бизде таймаздан 20 джылгъа джууукъну къуллукъ этгенди. Ол кёзюуню ичине 60-дан артыкъ илму иш джазгъанды. Ала бла илму къуллукъчуларыбыз, аспирантла, студентле бюгюнлюкде да хайырланадыла.

Быйыл сентябрда Узбекистанны Илмула академиясы къуралгъанлы 90 джыл толады. Аны бла байламлы Абайланы Елизавета Магометовнаны атын илмуда джетишимлери болгъан алимлени юсюнден чыкъгъан китабха къошханбыз. Елизавета Магометовнаны Узбекистанны дарман хансларыны юсюнден джазгъан монографиясын джангыдан басмалагъанбыз. Биз, барыбыз сыйын кёрген, Узбекистанны махтаулу биологу Абайланы Е. М. джашаудан кетгенликге, аны аты джюреклерибизде сакъланады», – деб джазылгъан эди письмода.

«Бу письмо барыбызны да бек къууандыргъанды, – дейди Кемал. -Джууукъ, тенг джыйылыб, аны окъудукъ, багъалы эгечибизни эсибизге тюшюрдюк. Биз анга тюз Лиза деб къоя эдик. Ол кеси къадалыб, кюрешиб, илмуну башына чыкъгъан эди. Бюгюн-тамбла докторлукъ ишин джакълайма деб тургъанлай, ауушуб къалгъан эди».

Бизни миллетден эм алгъа болуб, биология, химия илмула бла кюрешген фахмулу адамларыбызны бири эди Лиза. Алайды да, аны джарыкъ тюрсюнюн эсге тюшюре, махтаулу эгечибизни джашау джолундан къысхасы бла хапар айтыргъа излейме.

Лизаны къарт атасы Абайланы Мусса (Кёккёз) кесини заманында Къарачайны старшинасы болуб тургъанды, кеси да иги кесек мал, джылкъы тутханды, мюлк джюрютгенди. Озгъан ёмюрледе аны Минги Тауну тюбюнде джылкъыларыны къатында, Москвадан келген россиячы журналист бла ушакъ эте тургъан сураты почта карточка болуб, саулай Россиягъа джайылгъан эди. Муссаны джашы Магометни къызыды Лиза. Магомет Петербургда гимназияны бошагъан эди.

Учкуланда джашагъан Абайлагъа кёб онглу адамла къонакъгъа келиучен эдиле. Аланы ичинде Болгарияны Коммунист партиясыны тамадасы Георгий Димитров да болгъанды.

Кёз ауруулагъа къарагъан доктор, профессор Станислав Владимирович Очаповскийни 1921-чи джылны джай айларында Абайлада къонакъда болгъаныны юсюнден алгъаракъда «Къарачай» газетде да басмаланнган эди. Байрамукъланы Фатиманы «Ты опять поедешь в Карачай» деген китабында да джазылгъан эди аны хапары. «В сумерках пришлось принять приглашение к богатому карачаевцу Абаеву. У него великолепный, европейского типа дом, в верхнем, Эркеновском квартале Учкулана. Перешли через мост и стали подниматься по Эпчикской дороге. С нами были Магомет Кочкаров и Ильяс Байрамуков с сыном. Отсюда чудный вид на Эльбрус в шапке литого золота при закате солнца. В гостях посмотрели трёх пациентов из семьи хозяина и сели ужинать. Нас поразила европейская сервировка стола, великолепная посуда, превосходный сахар - рафинад, которого мы давно не видели в Краснодаре. (Очаповский ол кёзюуледе Краснодарда джашагъанды, анда ишлегенди. - автор А. Ф.). Ужин был чрезмерно обильный и вкусный. Мне очень понравился напиток вместо вина, такой освежающий: айран с мёдом, к нему пшеничные пирожки. За ним следовала жаренная на вертеле баранина с соусом. Запивали её фруктовым квасом. Наконец чай со сладкими пирожками», - деб джаза эди кесини дневнигинде С. В. Очаповский.

Къобанны сууу саркъыб баргъанча, джылла оза, артха къала барадыла. 1937чи джыллада къолларында рысхылары болгъанланы кулак-лишон этиу башланады. Лизаны атасы Магометни да 1937-чи джыл къачда бир къызы Лида бла Баяутха ашырадыла кулак этиб. Лиза ол кёзюуледе джангы туугъан эди. Аны анасы Байчораланы (Бёденеланы) Сосланбекни къызы Роза, къарнашчыгъы Кемал бла Учкуланда къалады. Бир-бирине термиле, бир кесек заман озаргъа, юйдегисин кёрмей, Магомет Баяутда ауушады. Къызы Лида да кетеди керти дуниягъа. Ол кёзюулеге Уллу Ата джурт къазауат башланады. Къарачайгъа дагъыда бир къыйынлыкъ башланады. 1943-чю джыл саулай миллетни Азиягъа ашырадыла. Джазыу алай болур эди: кёчгюнчюлюкде Абайланы Магометни юй бийчеси Роза, аны биргесине джашчыгъы Кемал, къызчыгъы Лиза да кулак-лишон болуб аталары джашагъан Баяутха тюшедиле. Роза эм алгъа юй иеси бла къызчыгъы Лида асыралгъан джамагъат къабырлагъа барыб, билгенича дууа окъуйду, джыламукъ тёгеди. Насыбха, Баяутда Абайлагъа джууукъ джетген, 1935-чи джыллада ары кёчюрюлген кёб къарачай юйдеги джашай эди. Ала къыйын болумгъа юрениб бошагъан эдиле. «Хайт» деб, юйле ишлеб, мамукъ ёсдюрюуню эбине тюшюб, алай бла хайыр табыб джашай эдиле. Аланы къолларына барыб къаладыла да, уллу джунчумайдыла. Роза, эсли тиширыу, балачыкъларын къанат тюбюне джыйыб, баш алдамай совхозда ишлеб башлайды. Алай бла сабийлери Кемал бла Лизаны ёсдюрюрге, окъутургъа, ачдан-джаланнгачдан сакъларгъа джетишеди.

Абайлары хар къуру да окъуугъа, билимге тырмашхан адамла эдиле. Кесини заманына кёре Розаны да бар эди окъууу. Ол да балаларына билим берирге кюрешеди.

1946-чы джыл Баяутда школну 1-чи классына джюрюб тебрейди къызы Лиза. Сабийликден огъуна бек фахмулу болуб ёседи ол. Хар затны билирге, ангыларгъа тырмашханлай турады. Артыкъ да бек табигъат къуралышны бек сюе эди. Ууакъ классланы окъуучулары экскурсиялагъа чыкъсала, кёб тюрлю гокка хансла джыймай, юйге бир кере да къайтмай эди Лизачыкъ. Абадан класслада уа ботаника, биология, химия аны эм бек сюйген дерслери боладыла. Мамукъ салыннган сабанланы къыйырларында ёсген кёб хансны джыйыб, кебдириб, гербарийле этиб тура эди каникулланы кёзюуюнде да. Ол огъай, дарман хансланы да айыра башлагъан эди.

Лиза 10-чу классны айырмагъа бошайды да, Баяутда рабкоопда ишлеб башлайды. 1957-чи джыл къачда Ташкентге барыб, анда экзаменлени барысын айырмагъа бериб, Узбек кърал университетни биология бла табигъат къуралышдан факультетине киреди. Студент джылларында огъуна экспедициялагъа къошулуб, Узбекистанны узуну бла кенгине, кёб кере айланыб, алайларыны табигъаты бла толу танышады, дарман хансларын, медицинагъа джараулу ёсюмлени айырыб, билиб чыгъады.

Абайланы Мусса (Кёккёз) (ортада), аны къарнашы Аслан, Магомет (Петербургда студент джылларында).

1963-чю джыл июль айда университетни джетишимли бошайды, биолог-химик усталыкъ алыб чыгъады. Ата джуртуна келиб, Первомайский элни орта школунда, устаз болуб бир джыл ишлейди. Бир кесекден ол билимин ёсдюрюрге деб ызына, Ташкентге, кетеди. Анда эм алгъа аны эки джылгъа Ленинградда кърал университетни генетика кафедрасына стажировкагъа иедиле. Андан къайтхандан сора кеси бошагъан университетде аспирантурагъа киреди: окъуй тургъанлай, университетни ботаника институтунда тамада лаборант болуб ишлейди. 1972-чи джыл «Биология цветения и цитоэбриология полезных и лекарственных растений» деген темагъа кандидат ишин джетишимли джакълайды.

Таулу къызгъа илмуда джангылыкъла ачханы ючюн талай кере саугъала бериледиле. Аллында айтханыбызча, Елизаветаны аты Узбек Республиканы белгили алимлери джазылгъан китабха тюшгенди. Арт джыллада ол Узбекистанны Илмула академиясыны биология бла химия, табигъат къуралышдан институтда директорну заместители болуб ишлей эди. Ол иши бла бирликде ёсюмлени цитоэбриология кафедрасына тамадалыкъ эте, лабораторияны да тута эди. Бошуракъ заманында уа ингилиз, немец тиллеге юрене эди. Аны тыш къраллада, Москвада, Ленинградда дагъыда башха шахарлада ётген илму конференциялагъа, кенгешлеге, симпозиумлагъа талай кере ийген эдиле.

1978-чи джыл Цюрих шахарда химия пестицидлени юсюнден болгъан IV-чю къралла арасы Конгрессде биринчи докладны этерге Абайланы Елизаветагъа сёз берилген эди. Ол доклад къралла арасында чыкъгъан «Биология бла химияны дуниясы» деген журналда басмаланнган эди. Дарман хансланы юсюнден Елизавета Магометовна 15 уллу илму статья джазгъанды. Кёб тюрлю дарман хансны эм кереклилеринден ол ачыкълагъанла болуб 30-у СССР-ни медицина джаны бла фармакология энциклопедиясына тюшгенди. Илму статьялары «Химия природных соединений», «Растительные ресурсы», «Полезная ботаника», «Природа и мы», «Мир полезных растений», «Кладовая лекарственных трав» деген журналлада, башха китаблада басмаланнгандыла; орус, ингилиз, немец, узбек, таджик дагъыда башха тилледе чыкъгъандыла.

1993-чю джыл Ташкентде Узбекистан бла Германияны арасында экономика джаны бла къралла арасы дараджада уллу конгресс-форум ётген эди. Аны белгили немец алим, доктор Ханс-Юрген Кайльхольц башчылыкъ этиб къурагъан эдиле. Ол Конгрессге Россияда Германияны посольствосуну секретары Ирис Мюллер кеси къол салыб, бизни джердешибиз Абайланы Елизаветаны да чакъыргъан эди. Ол къагъытда Елизавета Магометовнагъа «Госпожа» деген сёз талай кере къайтарылыб айтыла эди. Аллай тюбешиуге уа илмуда уллу джетишимлери болгъан алимлени чакъыргъан эдиле. Форум Ташкентни эм уллу рестораны «Гуронну» конференцзалында ётген эди. Германиядан келген къонакъла талай адамгъа сыйлы саугъала берген эдиле. Аланы санында Абайланы Елизаветагъа да «Илмуну мийигинде» деген медаль бла диплом берилген эди.

Белгили алимни, Абайланы Елизаветаны, ишлерге Англиягъа, Германиягъа, Американы Бирлешген Штатларына да чакъыргъан эдиле. Алай а тыш джерге джюреги тартмай эди. Узбекистанда уа аны туугъан эгечлерича сыйын кёре эдиле. Аны студентле, аспирантла бла тюбешиулеге чакъыргъанлай, сёзюне тынгылагъанлай, сыйын кёргенлей тура эдиле.

1995-чи джыл Елизавета Магометовна Кавказгъа, туугъан Джуртуна, къайтыргъа акъыл алады. Ол кёзюуледе Ташкентде, Узбекистанны Илмула академиясыны ботаника институтуну директору Пратов Усман Елизавета Магометовнагъа берген характеристикасында былай джазылады: «Абаева Е.М. является ответственным исполнителем научно-тематических исследований, связанных со структурными особенностями репродуктивных органов полезных растений Узбекистана, проблемами экспериментальной эмбриологии. Своей сложной работой она владеет в совершенстве. Она высоко квалифицированный биолог-химик, является единственным сотрудником в институте, занимающимся микроскопическим анализом лекарственных растений, внедряемых в медицинскую промышленность. Препараты, приготовленные ею, широко внедрены в медицину».

Аллай сёзле аны юсюнден бошуна айтылмагъандыла. Ай медет, ма алай алгъа уруб замансызлай ауушуб къалды. Ол джуртубузгъа къайтыб, миллетибизге хайыры тиер заманда, 1998-чи джыл, керти дуниягъа кетгенди. Аллах рахмат этсин.

Абайланы Елизаветаны юсюнден Хубийланы Алийни «Малый Карачай в XX веке», Ёзденланы Барисбийни «Дом в моём сердце» деген китабларында да джазылгъанды.

АБАЙЛАНЫ Фатима,
Ючкекенде ара библиотеканы къуллукъчусу.

Tinibek 04.09.2016 17:55:28
Сообщений: 1273
2016 дж. сентябрны 1
Билирге керекди
ТОЙ-ОЮН — ДЖАШ АДАМЛАГЪА СОЛУУ, БУЛДЖУУ

«Къарачайны» июлну 14де чыкъгъан номеринде Амайланы Сабинаны «Юретигиз, тепсерибиз келеди» деген статьясын бек джаратыб окъудум.

Сау болсун джаш тёлюню къайгъысын кёргени ючюн. Джаш адамланы миллет адетлерибизге, тепсеулерибиз бла джырларыбызгъа юренирге, адебни мардасында чамны-накъырданы, оюнларыбызны билирге тырмашханлары ашхы ышанды. «Суу да эски ызына къайтады» дегенлей, джашау джолда тюбеген чырмауланы заранындан унутула баргъан миллет адетлерибиз, культура байлыгъыбыз джаш адамларыбызны ышаннгылы къолларына тюшселе, ёмюрлени узагъына бабаларыбыз бизге деб джыйгъан, сакълаб джетдирген тау шартларыбызны тас болмазларына ийнанырчады. Алай болур ючюн а биз, абадан къауум, кесибиз билгенни ёсюб келген тёлюге берирге, юретирге керекбиз. Ол затла бла байламлы, мен да кесим кёрген, эшитген затланы юслеринден айтыргъа излейме.

Бусагъатда мени джылым 60-дан атлаб баргъанлыкъгъа, джаш заманымда тойгъа-оюннга кёб къатышыучу эдим. Тепсерге, абезекге, джангызгъа барыргъа аман тюл эдим. Къысхача айтыргъа, тойну «ууатыучу» заманым бар эди. Аны айтханым, ол затлагъа къатыша келгенме.

Элде келин келген къууанч болса, элчиле да келиб, 2-3 кюнню тохтамай ол юйде уллу той бара эди. Сора тийре тийреден бир-эки джаш алайлада джашагъан къызланы да чакъырыб, тойгъа бара эдиле. Былайда бир чертерим барды. Къызланы алыб келген джашла ол къууанчха чакъырылгъан къызлагъа нёгерлик этгендиле.

Къууанч баргъан заманда, тау адетибизге кёре, къайсы болса да атха неда эшекге миниб, келин отоудан «байракъ» даулагъанды. Бермеселе отоугъа ат бла кириб барлыгъын айтханды. Юйлю адамла да «къонакъны» сыйлаб, атны джюгенине не джан джаулукъ, не эркиши кёлек такъгъандыла. Ол халда айланыб, элде келин келген юйлени барын да аулаб чыгъаргъа эркин болгъанды ол атлы. Уллу элледе аллай саугъаладан атны башы, бойну кёрюнмей къалгъаны да болгъанды дейдиле адамла. Алай бла джыйгъан байлыгъын юйюне алыб кетмей, ныгъышда къартлагъа тигим этиб, аланы разылыкъларын табыб кетгенди юйюне.

Къууанчны артыкъ да джарыкъ ётдюрюр ючюн, чам-оюн халда чурум этгенлери да кёб болгъанды. Сёз ючюн, къыз джёнгер джашла юйню иесине чурум эте, анга керекли бир затны «урлагъандыла». Неда бауундан малын алыб чыкъгъандыла. Юйню джаны да, адет этиб, ол затланы «багъаларын» тёлеб, ызына алгъанды. Юйню джаны да къыз джёнгерни «урларгъа» эркин болгъанды. Неда шапалыкъ этген къызла тауукъ биширселе, аны бир белгили джеринден эт, тери кесекчикни кесиб алыб, бишген тауукъну элтгендиле къыз джёнгер джашлагъа. Ала «урланнган» затны эслемей къойсала, къызлагъа «къабын» болуб, адет этгендиле. Тамадалары уа, урланнган джашны «сатыб» алгъанды. Алагъа ушаш талай затны юсюнде чурум этиб ойнагъандыла.

Тойну заманында къууанчны бетин чыгъаргъан, адамланы кёллерин кёлтюрген баш иш тепсеу болгъанды. Ол абезекден башланнганды. Чакъырылыб келген къобузчу къыз абезек тартыуну согъуб, джашла бла къызла да экеу-экеу болуб, кериуан баргъанча, бирбирини ызындан тизилиб тепсегендиле. Абезек бошалгъандан сора къысха тепсеу башланнганды. Хар джаш къайсы къызны абезекге тутхан эсе, аны бла тепсегенди къысха тепсеуню да. Алай этерге амалсыз керек болгъанды. Къызла ойнагъан халда чурум этиб неда «кюёулюкню» сынаргъа излеб, харсны къысха къакъгъандыла. Къобузчу да аланы джакълай, къобузну терк сокъгъанды. Сабыр тепсей тургъан джаш, болумну ангылаб, кесини тирилигин кёргюзе, урунууда, уугъа айланыуда чыныкъгъан санларын тири къымылдата, урчукъча бурулуб, джангызгъа баргъанды. Уллайгъан адамла да той баргъан джерни тёгерегинде олтуруб, джаш адамладан келинлик, кюёулюк сайлагъандыла.

Не бек джарыкъ иш болса да, той, адамланы арытыб, ауур тийиб да къалады. Алай болмаз ючюн, тойну кёзюуден кёзюуге тохтатыб, тюрлю-тюрлю оюнлагъа кёчгендиле джаш адамла. Оюнла ойнагъан, ийнар неда джыр джырлагъан, назму айтхан заманда аланы тириликлери, адеблиликлери, намыслылыкълары, билимлиликлери, фахмулулукълары таныла баргъанды, халилери, башха шартлары ачыкъланнгандыла. Алай бла джаш адамла бир-бирлерин иги билирге, ангыларгъа мадар табхандыла. Аланы араларында келечиле джюрюрча джумушла да чыкъгъандыла...

Джаш адамлагъа булджуугъа джюрюген оюнланы ичинде «Джюзюк» оюн аслам заман алгъанды. Аны кибик, «Ашар, ашамаз», «Юйдеги», «Кюбюрчек», «Бачхачы» дегенча чам оюнла уллу булджуу болгъандыла. Ала бла къалмай, джаш адамланы фахмуларына да джол берилгенди. Ала не сагъынылгъан оюнланы заманында, неда тойдан солугъан заманда ийнарла, джырла джырлагъандыла. Бир-бирде уа, къыз бла джаш, индиячы киноладача, айтышыб, джырлаб да кёргюзгендиле усталыкъларын. Керти да ариу джырлагъан адамны ауазына къартла да сюйюб тынгылагъандыла, халкъ джырланы, ийнарла бла кюулени макъамларын билген, ариу джырлаялгъан джашла бла къызланы фахмуларыны теренлигине тыйыншлы багъа бергенди джамагъат...

МАМЧУЛАНЫ Азрет
хаджи.
Tinibek 04.09.2016 17:56:05
Сообщений: 1273
2016 дж. сентябрны 1
Чам хапар
ДЖАНГУР НЕК ДЖАУМАДЫ?

ТХАГАПСОВ Увжук

Элчиле билиб, ол джылча исси джыл болмагъанды. Эртденнгиде тау башладан кюн, отдан чыкъгъанча, къызарыб къарайды да, булутсуз кёкде уюб къалгъанча, талай заманны мычыб, исси таякъларын джерге джибереди. Джер а, кюн сайын ол иссиликден кюе, мени хоншум къарт Ауэсни къолларыча, кысты-кысты джарылыб, солууу тыйылыб турады. Аны къой Зеленчук суу огъуна, адетиндеча, къууанчлы, зынгырдауукъ шоркъулдауун унутханды. Тамам таркъайыб, тюбюнден от этилиб къайнай тургъаннга ушайды. Арыб, инджилиб, кече аз солуу табады кесине. Элчиле да анга къадалгъандыла: кими челекле, флягала бла, кими арбала бла бёчкелени толтуруб, юйлерине ташыйдыла. Эл мал а – ийнекле, бузоула, къойла - суу джагъасын кючлегендиле. Эшекле да элни арасы бла ётген асфальт джолгъа ие болгъандыла. Орамда айланыучу калак итлени да кёрлюк тюлсе – бирери бирер салкъын джерге сугъулуб, джатадыла. Бу хадауус болумда чыртда джунчумагъанла къазла бла бабушла болурла, эшта. Ала арбазлада, бачха къыйырлада алагъа деб салыннган тегенеледе, балчыкъ кёлледе зауукъ этедиле. Таб, чибинле да, джукъа къанатчыкъларын кюйдюрюрге къоркъгъанча, хауада учханны къойгъандыла. Къысхасы, кюн къууурады. Бачхалада мууал болуб, салпыланыб тургъан битимлени кёрсенг, джазыкъсынырынг келеди.

- Не этсин адам, бу чотха? Къаллай мадар табсын? – деб къыйналадыла элчиле. Эл советни председателини орунбасары Зулкъарней, тамам дин ахлу адам, кабинетини терезесинден арбазда чапыракълары саргъала тургъан къайын, бусакъ тереклеге къарай, ахсынады. «Не ышаныу да Аллаххады. Я, Аллах, бу миллетни Сен джазыкъсын», - деб, шыбырдайды.

Аны тамадасы уа – Советни председатели Абубачир - барыб тохтагъан атеист: «Тиле, тиле, хо, болушурукъду Аллах сеннге», - деб, аны хыликке этерге кюрешеди. Анга да тынгыламай, Зулкъарней:

- Быллай кёзюуледе не этерге керегин билгенле бардыла, - дейди. – Алагъа тюбеб, оноу сорургъа керекди. Ол терен сагъышха кириб, талайны тынгылауну басыб турады.

- Жакогъа барыргъа керекди, ол хыйнычыланы элиди. Жакочула, чарласала да, ким да биледи аны. Анда бир амал юретирле. Ма биздеги къатын да анданды, аны бла оноулашыргъа керекди, деб, бир ашхы амал табыб къойгъанча умутланыб, салкъын бети джарыйды.

Ингирде, къатынына хапарны айтады. Ол а, джууукъларына тансыкъ болуб тургъан тиширыу, аны оюмун джаратады: «Ол джумуш бла мен ары барыб келейим. Анда, айхай да, хыйнычылыкъ ишден профессионалла кёбдюле, бири болмаса да, бири болушур».

Игитда дейсе, бир кере бир къарт киши Жакода болады да, аланы дарман-халмеш этиуде усталыкъларына толу тюшюнеди. Акъсакъал алайда автобусла тохтаучу джерде олтуруб тургъанлай, джертин учуб келген «кукурузникни» кёреди. Къараб турады да: «Кёресе чотну! Къарткъуртхала сибирткиге миниб учуучан эдиле, была уа аны бек таб улоугъа ауушдургъандыла!» деб сейир болады. Тобагъа къайтыргъа кюрешеди.

Зулкъарней, ол зат да эсине тюшюб, юй бийчесин джолгъа ашыкъдырады: «Бар, анда кёб мычыма, джууукъларынгдан айырылыргъа кёзюнг къыймай. Хайда, не айтырыкъ эселе да», - деб консультациягъа ашырады. Тесукъа эте тургъан тиширыу, гузаба халда хазырланыб, джолгъа чыгъады. Ол заманлада машиналамы бар эдиле, къайда джаяу, къайда джолда тюбеген арбагъа мине, Жакогъа джыйылады. Барса, анда иссилик да - джокъ, джунчуу да - джокъ. Экинчи кюнюнде ол къайтыб келеди да джарашдырыб кёргенин, эшитгенин хапарлайды. «Талай билгичге да тюбедим, барысыны айтханы: эл бютеу джыйылыб, уллу къурманлыкъ этиб, дууа окъуб, тилек тилеб, эшекни джууундуруб, аны юсюне гинджилени бегитиб, элни тёгерегине айланыргъа керекди», - дейди. «Къурманлыкъ мал сарыбаш бешли бугъа болургъа тыйыншлыды», - деб чертиб айтханларын да билдиреди. «Алайсыз джангур джаумай къалыргъа боллукъду». Олсагъатдан зампред элни тири джашларын джыйыб, суу джагъада ариу тюзню тамблагъы ишге хазыр этерге борч салады шиндик, отун, къазан дегенча болгъанны алайгъа келтирирге, ачха джыйыб, ол къурманлыкъ малны да сатыб алыргъа. «Эл кючю эмеген» - бири аны, бири муну эте, джумушланы тындырадыла. Кече зампредни арбазына, айтылгъаныча, мазаллы бугъаны алыб келиб тагъадыла элни тири джашлары. Эртденинде афенди кесини «политбюросу» бла – афенди джыйыны бла - келеди, суу джагъагъа бютеу миллет джыйылады. Афендиле зикир айта, дууа эте, эт къазанла къайнай, адамла да къысха-къысха кими кёкге, кими эт ийис келген таба къарай, заман барады. Кёкде уа тюрлениу джокъ. Этни ашаб, ызындан да суусаб ичиб бошайдыла – джангур а джауар акъыл этмейди. Туура тёзюмлери таууса башлагъан заманда барысы да эслейдиле, сууну аргъы джагъасында кёкде булутла джыйыла башлагъанларын. Хы, энди былай бери созула тебрерле деб умутчу болуб, элчиле ары къатхандыла. Анда уа, булутла бозара келиб, къапкъара болуб, бир заманда ууакъ себелей башлаб, уллу джангур, челекден къуйгъанча, джауду. Хоншу элге. Элни сабийлери зауукъ эте, джылы джангурну тюбюнде чабыб айланнганларын мындан къарагъанла кёредиле. Былайда уа кюн асыры къыздыргъандан солууунгу алалмайса. «Къурманлыкъ этгенле, тилек тилегенле биз –- джангур а алагъа!» - деб кёкъалды болуб къарайдыла сууну ары джанына.

Экинчи кюнюнде танг атмай, зампред: «Бу не чотду? Бизни хыликкеми этедиле жакочу халмешчиле, хыйнычыла?! Джууаб берсинле», деб кемпирин джангыдан Жакогъа ашырды. Аны ары баргъаны бла ызына къайтханы тенг болады. Аллын сакълаб тургъан миллетге ол: «Аллай ишге не кесигизникин, неда кесигизни ачхагъызгъа сатыб алгъан малны кесерге керек эдигиз, дедим»,- деб хапар айтды.

Къарачай тилге АСКЕРБИЙЛАНЫ Хусеин кёчюргенди.
Tinibek 10.09.2016 04:01:00
Сообщений: 1273
2016 дж. сентябрны 8 "Къарачай"
Сейир затла
АГЪАЧ КИШИЛЕ

Эсигизде болур, бёлек джылны узагъына «Комсомольская правда» газетни къуллукъчулары, Россияны чеклеринде орналгъан тау элледе айланыб, хапар соруб, агъач кишини юсюнден излеу ишлерин басмалаб тургъанлары.

Американ документалистле къышхы чегетде агъач кишини, узун атлай, къарны джырыб баргъанын дуниягъа кёргюздюле. Талай джылны мындан алгъа мен да билгеними, къартладан эшитгеними джазгъан эдим.

2010-чу джыл журналист Мария Васильевна Ламихова, Россияны кёб джерлериндеча, уллу Къарачайны ёзенлеринде, эллеринде да айланыб, агъач кишини юсюнден керти, къурашдырылгъан да хапарланы джазгъанды. Учкуланны къош сёзге бура, «Уч-Кулан» деб кёчюргенди да, ол сёзню магъанасын «юч къобан»: Хурзук, Учкулан, Къобан сууланы атлары бла аталгъанды эл деб да чертгенди. Къарачайлыланы «Агъач киши» деб айтханлары М.Ю.Лермонтов Теберди Джамагъатха «Джемат» деб айтханча болуб къалгъанды. М.Ламихова да, агъач кишини атын тюрлендире, «очо-кочи « деб ангылагъанды. Публицист тиширыуну легендача джазгъан хапарын биз, ууакъ сабийчикле болуб, анамдан эшитген эдик. Андан бери уа 60 джылдан аслам озгъанды. Ол легенда маталлы хапарны эшитмегенлеге айтайым, эшитгенлени да эслерине салайым.

Учкулан эл джангы къурала тургъан заманлада бир къарачай темирчини суу-суратлай ариу къызы, кесини нёгерлери бла чегетге, кёгет джыя, баргъанды. Бирери бирер джары джайыладыла. Сора, темирчини къызыны ачы къычырыгъын эшитиб, джанлары къайгъылы болуб, элге къачхандыла. Сау эл, чегетге джайылыб, талай кюнню-кечени излесе да, къызны табалмагъанды. Аны алыргъа сёз тауусуб тургъан джаш а тюнгюлюб къалалмагъанды. Чегет кёгетни бишер заманы джетерге, чегетде айлана барыб, наныкъла джыя тургъан сюйген къызын кёрюб, къууанч тыбырлы бола, къатына баргъанды.

- Мен элге къайтырыкъ тюлме. Мында эрим бла джашарыкъма, - деб, къыз аякъ тиреб тохтагъанды.

Джаш, къызны мараб, ызындан баргъанында агъач киши бла юй бийчесини кюркелерине тюртюлюб къалгъанды. Ачыудан къаны къайнай тургъан джаш, тапанчасындан атыб, экисин да ёлтюргенди. Аланы атына джюклеб, элге элтгенди. Элчиле, темирчини къызын да, агъач киши кюёуюн да джамагъат къабырлада асыраргъа унамай, чегетде асырагъандыла. Эресейни ара шахарындан криптологла, ол хапарны кертилигин билир муратда, Учкуланны чегетине келиб, эки къабырны да къазсала, керти да бир тиширыу сюекле бла эркиши маталлыны сюеклерин табхандыла. Хапарда айтылгъаныча, экиси да окъдан ёлгенлерин ачыкълагъандыла. Биология илму билдиргеннге кёре, агъач киши бла адам тиширыудан сабий туумайды. Алай болса да, абхаз эркиши бла агъач киши тиширыудан - Занадан - сабийле туугъанларыны юсюнден бёлек джылны мындан алда джазгъанны, артда телевидение кёргюзгенин билебиз.

Зананы туудугъу.

Адамла уа, адам инсан агъач кишиле бла джалгъашыргъа боллукъларын огъурамайдыла. 1975-чи джыл джаш алим Игорь Бурцев Очамчири шахардан узакъ бармай, Тхина деген абхаз элде Зананы баш сюегин табханды.

Алгъаракъдан айтсанг, Абхазияда Очамчири шахардан бир джанына джаякълаб орналгъан Тхина элден уучула уугъа бара-барыб, агъач тиширыугъа тюртюлгендиле да, тёртюсю-бешиси да бирден чабыб, экиметрлик тюклю тиширыуну кючден байлаб, элде Эдга Генаба деген бийге элтгендиле. Бий кийик тиширыуну, Зананы, алай бек эркелетмегенди. Тюйдюрюб, къыйнаб, кесини аякъ кийимлерин тешдирирге, юйге отун, суу келтирирге юретдиргенди.

Безий айланнган зийна эркишиледен Зана талай сабий да табханды. Аланы тёртюсю сау къалгъандыла. Эки джашы бла эки къызы, ёсюб джетиб, юйдегили болгъанларындан сора да Зана ышарыргъа, кюлюрге, ары-бери джумушланы этерге юренсе да, бир адам сёзге да юреналмагъанды. Гитче джашы Хвит 70 джылына да тюгел джетгинчи (1954-чю джыл) ауушханды. Анасыча, мазаллы, уллу къарыуу болгъан адам эди, дейдиле элни кёб джашагъан къартлары. Хвитни къызы Раиса Ткуарчал шахарда ток уруб ёлгенди. Зананы туудукъларындан туугъанла Рита бла Зоя, керти да чырайлы къызла, бюгюн да сау-эсендиле. Зананы уллу джашы Джанданы юсюнден алай кёб сагъынылмайды. Уллу къызы Тамасы алай кёб джашамагъанды...

Къарачайлыла да агъач киши бла тюбешгенлерин айтыб тургъандыла.

Мында болуб къалмай, Малкъарны чегетлеринде да 12 агъач киши бюгюнлюкде да бардыла, дегенди М.Ламихова 2010-чу джыл джазгъан публикациясында. Ол айтхандан, Кавказны бир-бир чегетлеринде Уллу Ата джурт къазауатха деричи агъач кишиле, къоркъгъан-юркген да этмей, адамла бла тюбешгенлей тургъандыла. Минги Тау тёгерекледе алмастыла (агъач кишиле), адамладан къоркъмай, суу ичерге да келгендиле. Элчиле чыгъарыб атхан ашарыкъны къалгъан-булгъанны джокълаб, кеслерине къабарыкъ излегендиле. Бир кере уа, адамла ауруб, онгсуз болуб тургъан агъач кишини тутуб, врачха элтгенлеринде, къылыкъ этмегенлей, кесине къаратханды, дегенди М. Ламихова.

Бюгюнлюкде Эресейде зоокриптология бла (агъач кишилени излеу бла) кюрешгенле бек аздыла. Аланы ичинде дуниягъа белгили боксёр Валуев (кеси да агъач кишиге ушагъанына огъай демей) кесине ушашланы эртдеден бери да излейди, дейдиле. Криптозоологла ол услу халилери болгъанла бла тюбеширге излемейдиле. Алай а эндиледе да агъач кишиле, тау джерледе юйреб, тёлюлерин ёсдюредиле. Аланы юслери кийиз бетлиди. Андан сарыракъла да бардыла. Боюнлары джокъну орнундады. Сюеклери экишер метрге джетеди. Къошлада малладан къалгъанны джашыртын алыргъа кюрешедиле. Кийик джаныуарлача, ала да тузну бек сюедиле. Кеслерине тёше-мёше джарашдырыргъа агъач, таш, тюк, терек булчукъла джыядыла, итлени кёрюб болмайдыла, деген оюмларын айтадыла криптологла. Аланы хапарлары къартларыбызны хапарларына келишедиле. Орта тергеу бла агъач киши 200 джыл джашайды...

ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.
Tinibek 15.09.2016 17:43:58
Сообщений: 1273
2016 дж. сентябрны 15 "Къарачай"
АХЛУНГА ЮЛГЮ БЕРЕСЕ
(Ёзденланы Баймырзагъа)

Ёзден тукъумну ёзден уланы,
Атынг айтылыб келеди.
Сени хар сёзюнг малны багъасы-
Таулугъа къанат береди.

Уллу кёллюлюк джокъду къанынгда,
Тукъумну бетин сакълайса.
Тюзлюгюнг тюзде къалмайды сени,
Тукъумну сыйын къатлайса.

Онгсузгъа билек болуб тургъанса,
Онглу бла тюзлюк юлеше.
Эки бетлини тилин къабдыра,
Сёзню тюзюне сёлеше.

Сен аманатха этмей хыянат,
Ёмюрню джашаб келесе.
Терс ишни сюзюб, джигин айырыб,
Ахлунга юлгю бересе.

Кесин сыйлагъан сеннге сый беред,
Сыйынг барды да берелле.
Баймырза акка, насыблы бол деб,
Сюйюб къол тута келелле.

Къумлу тюзлеге кёчгюнчю болуб,
Барын да сынаб къайтханса.
Гырджынны дамын, джашауну хакъын
Туугъан туудукъгъа айтханса.

Ныгъышда ушакъ эте къартла бла,
Узакъгъа барсын хапарынг.
Сени нюрюнг бла джарыкъ джашнасын
Сюйген Къарачай шахарынг...

Къууанч, бушуу да кёрдюнг джолунгда,
Джазыу бергеннге чыдадынг.
Махтау Аллахха, энтда кёб джаша,
Терен къартлыкъны сынадынг!

БАГЪАТЫРЛАНЫ Унух.
Tinibek 15.09.2016 17:45:36
Сообщений: 1273
2016 дж. сентябрны 15 "Къарачай"
Культура джашау
ЁМЮРКЪАДА ЮЧ СЕЙИР КЮН

«Медовые водопады» турист базагъа солургъа келгенле, чынг алгъа джашар джерлерин белгилегенден сора, ары-бери бара айланмай, базадан узакъ болмай, кече-кюн да шууулдай, джыйырма метр чакълы мийикликден секириб, тамчыларын джер-джерге чача тургъан суу секиртмеге къараргъа барадыла. Барадыла, къатында сюеледиле, аны тохтаусуз «джырына» тынгылайдыла. Бир къауумла уа, сууну сууукълугъуна да къарамай, аны тюбюне киредиле. Алай а кёбле чыдаялмайдыла: бузча, сууукъ суу, аланы къызгъан санларын бир кесекге сууутуб къояды. Бетлери кёгериб, эрлай тышына чыгъадыла. Экинчи кере кирирге саулукъларына базмай къоядыла.

Тюркден келген сурат алыучу Перчин Асия.

Сентябрны 6-да, кюнорта бола, джергили адамла бла къалмай, тышындан, узакъ джерледен, келгенле, транспортдан тюшгенлей, эрлай «Эчки башы» суу секиртме таба джол тутадыла. Кимледиле ала? Ала уа, «Два крыла» деген Шимал Кавказ фестивалгъа келген суратха алыучула эмда видеография бла кюрешгенледиле. Бу фестивалны бардырыргъа тамашалыкъ Ёмюркъа ёзенде орналгъан «Медовые водопады» турист базаны сайлагъанларына сейирсинирге да керек болмаз. Нек десегиз, ол бюгюнлюкде Шимал Кавказда эм игилени бириди. Аны тамадасы Боташланы Бекмырзаны джашы Мусса ишни таб къурагъанды. Туристле, базада солугъан бла къалмай, атлагъа да миниб, Минги Тауну тюз туурасына дери барыб, анда алагъа деб этилген мекямчыкълада талай кюнню туруб, тёгерекге къараб, ызларына къайтыучандыла. База туристлени аш-суу бла иги баджарады. Ала джашагъан мекямланы ичлеринде джылы-сууукъ суу не заманда да эркинди. Душлары уа тохтаусуз ишлеб турадыла. Сора аллай иги болумла къуралгъан турист базада ким солургъа излерик тюлдю? Аны аты кенг белгилиди. Бюгюнлюкде саулай Россиядан, тыш къралладан да келиб солугъанла аз тюлдюле.

«Медовые водопады» турист базаны баш директору Боташланы Мусса

Башында айтханыбызча, къуру туристле келиб солугъан бла къалмай, мында жарыкълыкъ - культура ишле, байрамла, фестивалла, конкурсла бардырадыла. Сентябрны 6-да болгъан да аладан бири эди. Ашхы дараджада ётдю фотографла бла видеографланы фестивалы. Жюри алты-джети адамдан къуралгъан эди да, анга башчылыкъ Нальчикден келген Боташланы Расул этди. Ол фестивалны юсюнден былай айтды:

- Мен кесим сурат алыучума, Нальчикде джашайма. Анда мени «Риги-Медиа аралыкъ» деб фотостудиям барды. Беш адам ишлейди да, бары да профессионалладыла. Биз заказ бла ишлеген бла къалмайбыз. Сурат алыргъа талпыгъан джаш адамланы да юретебиз, сынамыбызны къызгъанмай юлешебиз ала бла. Мен «Медовые водопады» турист базаны баш директорун иги таныйма. Къабарты-Малкъарда да белгилиди базаны аты. Андан бери солургъа келгенле, не заманда да разы болуб, ызларына къайтыучандыла. Шимал Кавказда быллай фестиваль биринчи кере бардырылады. Аны магъанасы неди? Мен сурат алыучула эмда видео графия бла кюрешгенлени творчество адамлагъа санайма. Ала бир-бирлери бла тюбешиб, сынам алышыб турургъа керекдиле. Алайсыз, фахмуларын ёсдюраллыкъ тюлдюле. «Уллу къазанда бишген эт чий къалмайды» деген айтыу барды Къарачайда. Фахмулу, онглу адамланы арасында айлансанг, ала бла тюбешиб турсанг, аладан кёб иги затны аласа, фахмунгу ёсдюресе. Бу фестивалгъа къуру сурат алыргъа, видеография бла энди кюреше башлагъанла келиб къалмагъандыла. Эресейде, тыш къраллада да белгили фахмулу адамла да келгендиле. Сёз ючюн, Олеся Хрущёва Санкт-Петербургдан келгенди. Бизни къралда белгили сурат алыучуду. Ол суратха къуру атланы алады. Эресейде бардыд рылгъан конкурслагъа къошулуб, алчы орунлагъа ие болуб тургъанды. Олеся Хрущёва жюрини члениди. Кеси суратха алгъан бла къалмай, сурат алыргъа энди юрене башлагъанланы да сынамына юретирикди.

Александр Медведев да Санкт-Петербургданды. Аны кесини сурат алыргъа юретген студиясы барды. Кеси да бир кишиге ушамагъан сурат алыучуду. Аны кесини энчи джолу барды. Суратлары бла кимни да сейирсиндирирча ишлейди. «Фуджи-фильм» компанияны иесиди. Аны компаниясы сурат алыучуланы техника бла баджаргъан да этеди.

Фото-художник Татьяна Кошель да фахмулу адамланы бириди. Тюрлю-тюрлю темалагъа атаб, сурат алады. Былача сурат алыучула да кёбдюле. Тюркден да эки сурат алыучу келгенди. Аланы бири Перчин Асияды (кеси да Къочхарладанды). Ол да кесини къралында белгили сурат алыучуду. Тюркден, Къазахстандан да келгендиле устала. Башында айтханымча, сурат алыучула эмда видеография бла кюрешгенле мындан ары да бир-бирлери бла тюбешиб, сынам алышыб турургъа керекдиле да, «Медовые водопады» турист базагъа аны ючюн джыйылгъанбыз.

- Ненча адам къошулгъанды фестивалгъа?

- Фестивалны бардырлыгъыбызны Интернетде билдиргеникде, бир кесек заманны ичине кёб адам заявкала джиберген эдиле. Биз тергегеннге кёре, бир 210 адам къошулургъа керек эди фестивалгъа. Мадарлары болуб келелгенле 185 адамдыла. Биринчи кюнледе ала бек тири, кючлю ишледиле. Былайыны табигъатын бек джаратыб, 10 минг чакълы бир сурат алыб, Интернетге салгъан эдиле. Къысха заманны ичине ала бармагъан джер болмады. Аланы кючлери бла бизни республиканы ариу джерлери бютеу къралгъа белгили болуб къалдыла.

- «Медовые водопады» турист базагъа уа фестивалны хайыры бармыды?

- 185 адамны талай кюнню кереклилерин баджарыб турур ючюн, иги кесек джоюм этерге керекди турбазагъа. Джоюм этмесенг, рекламаны бардырмасанг, солургъа киши келлик тюлдю. Къалай келликди, аллай турбаза болгъанын киши билмесе? Башында айтхан эдим да, турбазагъа, КъЧР-ге атаб, сурат алыучула 10 минг чыкълы бир суратны Интернетге салгъандыла. Ол суратланы мингле бла адамла кёрлюкдюле, бу турбазаны юсюнден хапар билликдиле. Алай бла, бери келиб, мында солургъа излерикле боллукъдула. Былайы бир да ариу джерди. Хауасы да игиди. Мен бу Ёмюркъа ёзеннге кирсем, талай суу секиртмени, дорбунну, къаяны кёрсем, таурухдача, болуб къалама.

Бу фестивалны мында боллугъун кърал къуллукъчула да излегендиле. Сёз ючюн, фестиваль ачылгъан кюн КъЧР-ни Правительствосуну Председателини заместители М.Озов, КъЧР-ни туризм эмда курортла бла джаш тёлюню политикасыны хакъындан министри Эрикгенланы Анзор дагъына башха джууаблы къуллукъчула, келиб, сёлешген да этиб, сурат алыучулагъа, видеография бла кюрешгенлеге джетишимле теджеб кетген эдиле.

Мени кёлюме келген бла быллай фестивалла асламыракъ бола турургъа керекдиле. Творчество бла кюрешген адам, къуру кесини къазанында «къайнаб» турмай, башха уллу къазанлада да «къайнаргъа» керекдиле. Алайсыз, ёсюм боллукъ тюлдю.

Сентябрь айны 9-да уа, ингир бола, фестивалны эсеблерин чыгъарды жюри. Сурат алыуда, видеографияда фестивалны кёзюуюнде тири ишлегенлеге, ашхы суратлары, видеофильмлери ючюн саугъала да берилдиле. Фестивалны эсеблерин чыгъара, «Медовые водопады», турист базаны баш диретору Боташланы Мусса былай айтды:

- Фестивалгъа къошулургъа излеб, бир къауумларыгъыз узакъ джолну къоратыб келгенсиз. Фахмулу адамлагъа узакъ, джууукъ джол джокъду. Ала бир иннет бла ишлейдиле: дунияны башында эм ариу, эм иги затланы кёрюб, аланы адам улугъа кёргюзюудю. Сиз да бу эки-юч кюнню ичинде алай этгенсиз: бизни республиканы ариу джерлеринде болуб, аланы суратха алыб, Интернет бла къралыбызны бютеу адамларына кёргюздюгюз. Сизни кючюгюз бла турбазаны, Къарачай-Черкес Республиканы юсюнден да Эресейни кёб джеринде кёб адам билликди. Сау болугъуз, бери келиб, фестивалгъа къошулуб, уллу иш этгенигиз ючюн.

Сиз, творчество бла кюрешген адамла, башхалагъа ушамайсыз, кесигизча сиз бир дуниясыз. Ариулукъну, ашхылыкъны излеб айланнган адамласыз. Сизни кючюгюз бла кёб сейирлик, ариу затха кёзюбюз ачылады. Мындан ары да ишигизде джетишимле теджейме.

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
Tinibek 15.09.2016 17:46:22
Сообщений: 1273
2016 дж. сентябрны 15 "Къарачай"
Къурман байрам бла
АЛГЪЫШЛАЙМА!

Къурман байрам джер джюзюнде муслиман джамагъатны эм уллу, эм сыйлы байрамларыны бириди. Бютеу миллетибизни таза джюрекден алгъышлаб, анга бирикмеклик, сабырлыкъ, насыб-къууанч да теджейме. Аны бла бирге бютеу республикабызны муслиман джамагъатына кючлю ийман, джюрек тазалыкъ, юйдеги насыб, саулукъ-эсенлик тилейме.

Сыйлы Къур,анда джазылгъаныча, «кишиге зорлукъ этме, кесинге да зорлукъ этдирме» деген джорукъ бла джашаргъа буюрсун Уллу Аллах. Хар муслиманнга кюн сайын, кимге не игилик этейим, не бла болушайым, неге джарайым деген иннет бла джашарча насыб берилсин. Бир-бирине сый бериу, бир-бирине джол къоюу, ашыгъ* ыб биринчиге салам бериу уллу ишленмекликни белгисиди. Кесинги джарсытыб, биреуге болушуу керти адамлыкъны шартыды.

Аллах барыбызны да адамлыкъдан, ишленмекликден айырмасын, тюз джолда баргъанлагъа нёгер этсин.


«Мара» джамагъат организацияны советини председатели
КЪОЧХАРЛАНЫ Джашарбек.
Tinibek 15.09.2016 19:15:09
Сообщений: 1273
2016 дж. сентябрны 15
Тиширыуну къадары
ЭНТДА АТЫН ЮЛГЮГЕ АЙТАДЫЛА

Арбазгъа кючден сыйыннган сабийлерине, туудукъларына, туудукъларындан туугъанларына терезеден къараб: «Мен насыблыма. Джашауум къыйын болса да, мен насыблыма. Аллах меннге бу къолларымы орнуна къанатла берсе, мен, кёкге учуб чыгъыб, сизни хатадан сакълар эдим». Былай къаты ауруб джатхан Казибат амма, уллу юйдегини анасы, ахыр кюнлеринде айта эди. Ол, Черкесск шахарда Тельман атлы орамда талай джылны джашаб, керти дуниягъа кетгенди. Юйдегиси, джууукълары, аны таныгъанла бек бушуу этедиле. Хоншулары Боташлары, Текелары, Эрикгенлары, Балабанлары дагъыда башхала : «Ол кетгенинде, берекет кетди орамыбыздан», - дейдиле.

Казибат Биджиланы Башчыны джашы Азаматны юйдегисинде онунчу сабий болгъанды. Ол Гюрюлдеуюкде 1930-чу джыл туугъанды. Анасы да, Алийланы Сюлеменни къызы Байдымат, онунчу сабий болгъанды. Азамат бла Байдымат уруннган юйдегиледен чыгъыб, сабийлерин ишлерге гитчеликден юрете эдиле. Азамат мал бла кюрешгенди, кесини тюкени болгъанды. Бюгюнлюкде Гюрюлдеуюкде аны эки этажлы юйю сауду.

Совет власть келгенинде, Азамат бла эгечи Эуриятдан къалгъанла Турциягъа кёчюб кетедиле. Ала кетгенден сора юйдегиде къызчыкъ тууады. Турциядан письмолада: «Биз танымагъан эгешчигибиз Казибат», - деб джаза эдиле. Казибатха алты джыл болгъанында, атасы ажымлы ауушады. Байдымат сабийлени бек къыйналыб ёсдюреди. Джашы Борис аскерге кетеди. Ол лётчик болуб къуллукъ этеди. Бир письмосунда: «Насыб болса, отпускагъа келиб, сизни кёрюб кетерме. Алай болмаса, бир уллу къазауат келеди, къан тёгюллюкдю. Аллах сизни сакъласын», - деб джазады. Борис юйге келалмайды, къазауат башланады. Сермешиулеге биринчи кюнден тебреб къошулады. 1943-чю джыл Белоруссияны кёгюнде самолётун кюйдюредиле фашистле. Аны ёлгенинден хапары болмай, уллу къарнашы, Азрет, джаула бла сермешеди. Насыбха, ол анасына, эгечлерине къайтыб келеди, уруш бошалгъанында. Дагъыда къарнашланы бири Муссали атлы аскерде уруш этеди. Пенза шахарны къоруулай джан береди. Къабырын табыб, джашы Умар ары барыб келгенди. Хусейиннге, Казибатны бир къарнашына, оналты джыл болуб кетеди урушха. Военкоматха баргъанында, иерге унамайдыла: «Джарлы анангы джылатма», - дейдиле. «Сиз ариу айтырсыз анга», - дейди бу. Болмагъанында, ийедиле. Танка бёлюмге тюшеди. Ол къыйын сермешлени биринде тас болады. Байдымат бла къызлары бек бушуу этедиле.

Алай болуб тургъанлай, миллетибиз бла бирге Биджиланы да Орта Азиягъа кёчюредиле. Казибатха ол заманда онеки джыл бла джарым болгъанды. Биргелерине джукъ алыргъа къоймайдыла. Насыбха, Казибат уллу эгечи бла бир джерге тюшеди. Алай болмаса, аны да, анасыны да джанлары къаллыкъ болмаз эди. Ачлыкъ джетиб сабийле атны киринде мюрзеу бюртюкле излегенлери, Казибатны эсинде къалгъанды. Анасына алтмыш джылдан атлагъан эди, джашларына кюе, къарыуу къалмагъан эди. Ишге Казибат джюрюй эди. Сабий болгъанлыкъгъа, уллула бла тенг урунургъа керек эди. Аякълары джюрюялмасала, сюркелиб ишлей эди. Ишден келсе, Байдыматны къыйнамаз ючюн, арыгъанын кёргюзмей, анга кёл эте эди. Ол заманладан бери къыйынлыкъла кёб кёре келгендиле бу юйюрню тамадасына. Казибат джашлай Дудаланы Хасаннга чыгъады. Ол, тракторда, комбайнада аламат ишлеб, берилген планны 2-3 къатха толтуруб, атын иги бла айтдырыб тургъанды. Хаман саугъала алыучу болгъанды. Атына да Коммуна дегендиле иги ишлегени ючюн да, туугъан кюню Парижде Коммунаны кюнюне тюшгени ючюн да. Бери къайтханларында, «Октябрь» совхозда тамал салады джаш юйдеги.

Мында да Дудалары атларын иги бла айтдырадыла. Казибат тауукъ ферманы тамадасы болуб ишлейди, аякъ тирейдиле. Алай болгъанлыкъгъа Хасан ауруйду. Ала Къойданнга, джууукълары болгъан элге, кёчедиле. Анда Коммуна ауушады. Джети сабий бла 36 джылында Казибат кеси къалады. Атасы, къарнашлары ауушуб сыннганы бир джанындан, ёксюз сабийлери бир джанындан, бек уллу кюч керек болады Казибатха эс джыяргъа. Фермагъа ийнек сауаргъа джарашады. Джай айлада тау джайлыкълагъа чыгъады. Ишде кесини бушууун унутургъа кюрешеди. Сабийлери бла оноулашыб, Октябрьскийге къайтадыла. Мында да ийнек сауады, джюн бла кюрешеди, сатыугъа джюрюйдю, сабийлени джукъгъа кёзлерин къаратмай, мыдах этмей ёсдюрюрге дыгалас этеди. Ала да, аналарыны айтханындан чыкъмай, биргесине ишлейдиле.

Казибат билмей эди энтда къаллай сынаула сакълагъанларын аны джашау джолунда. Бир кюн ачы хапар келеди Октябрьскийге: уллу джашы авариягъа тюшеди. Андан иги болмайды джашы, ауушады. Бюгюннге дери кёргенлеринден ачы тиеди 25 джыл болгъан сабийи кетгени. Олтуруб, джылаб турургъа уа мадары болмайды, юйдегисини къайгъысын этерге керек эди. Ишге барады, пенсиягъа дери урунады. Пенсиягъа чыкъгъанында, джюн бла, сатыу бла кюрешеди. Юйдегиме таб болур деб, Красногорская элге кёчеди. Бир сабийин тас этеди ауруудан. Аллах джарлы ананы энтда сынайды, кюч да береди бу къыйынлыкъны да кёлтюрюрге. Юйдегисини айыбындан къутулгъанында, Черкесск шахаргъа кёчеди, гитче джашы бла джашайды. Энди къарт болгъанма деб, бош турмайды, къолундан келгенича кюрешеди. Бу тири, кирсиз, болумлу, джарыкъ адамны таныгъанла къалай бюгюлмегенди аллай къыйынлыкъладан сора, деб сейирсинедиле. Аллай бир кючю бар эди Казибатны. Бу затладан сора да эки туудугъу замансызлай ауушадыла, бир джашы сакъат болуб, он джылдан артыкъны анга къарайды. Аны джаны сабийлери бла эди. Ала да, туудукълары да хаман келгенлей, ол да аладан хапар билгенлей, къууандыргъанлай, юретгенлей тура эди. Бир кере: «Мен энди сёзюме толу болдум: туудугъумдан туугъаннга машина алдырдым. Аны алгъынчы ёлюб къалама, деб къоркъа эдим», - деб къууаннган эди. Джети сабийи, онтогъуз туудугъу, отуз бир туудукъдан туугъаны...

Къайдан кюч таба эди барысына да? Кёбню кёрген, сынагъан ана керти дуниягъа кетсе да, балалары, туудукълары аны сыйын мийикде тутуб джашайдыла. Таныгъанла, билгенле уа энтда Казибатны юлгюге айтадыла.

ЭДИЛАНЫ Надяхан.
Майский эл.
Tinibek 17.09.2016 00:57:00
Сообщений: 1273
2016 дж. сентябрны 15
Ашхыла
ТУТХАН ИШИНЕ КЕРТИЛИГИ БЛА
СЫЙ ТАБХАНДЫ

Фахмулу, билимли, урунууну сюйген адамды Тамбийланы Магометни джашы Леуан.

СССР-ни спортуну устасыды, «Особенности национальной охоты в горах» деген китабны авторуду.

Леуанны атасы Тамбийланы Харунну джашы Магомет да халкъдан сый табхан, онглу адамланы бири болгъанды. Беш ууахты намазын къоймагъан, ислам диннге толу берилиб, Уллу Аллахха къуллукъ этген адам, джашауунда баш борчларыны бирин толтуруб, Меккягъа барыб, хадж къылыб къайтханды.

Учкуланда туугъанды. Сабий болуб, 14 джылында репрессияны джолунда, киши джерде, Къазахстанда, онтёрт джылны узагъына халкъы бла бирге кёчгюнчюлюкню азабын сынагъанды. Андан Джуртуна къайтхандан сора совхозда малда ишлегенди. Ол планын артыгъы бла толтуруб ишлей, тамадаладан, башхаладан да бюсюреу табыб тургъанды. Кёб Хурмет грамота, бюсюреу къагъыт бла саугъаланнганды.

Анасы Аджиланы Нанайны къызы Сансамилди. Нанай, биринчи къарачайлы болуб, Римгорка элде школну директору къуллукъну толтуруб тургъанды.

Магомет бла Сансамил беш сабийни - Фатиманы, Наурузну, Тенгизни, Леуанны, Рамазанны - ёсдюргендиле. Сансамил, джюрек джылыуун сабийлерине бериб, кечекюн демей, къолундан келгенича алагъа ариу къарагъанды. Джукъу, солуу, тынгы табмай, бютеу кючюн бериб, балаларын тюз джолгъа салыргъа кюрешиб джашагъанды, муратына да джетгенди.

Аланы адамлыкълары, ишленмекликлери, адеблери-намыслары уллуду.

Эркишиге таукеллик, учунмакълыкъ берген тиширыуду, дейдиле. Л. Тамбий улуну юй бийчеси Элкъушдан Лепшокъланы Идрисни къызы Абидат, огъурлу ана, аллай ашхы тиширыуланы бириди. Леван бла Абидат юч аламат сабийни - эки къыз бла бир джашны - ёсдюредиле. Смаил, Лейла, Мадина, ата бла ана кёргюзген тюз джолда бара, баш билимле алыб, халкъларына къуллукъ эте, тыйышлы джерледе атларын иги бла айтдырыб ишлейдиле.

Леуан 1958-чи джыл февраль айда Къазахстанда туугъанды. Анга алты ай болуб, Тамбийланы юйюр Кавказгъа къайтады. Ол 1975чи джыл Ючкекенде орта школну джетишимли бошагъанды. Таулу джаш сабийлигинден ариулукъну, сейирликни кёрюрге, сезерге юрениб ёсгенди. Школда окъугъан заманында да билим алыргъа тырмашыб кюрешгенини тышында, устазларыны айтханларын терк этиб, тенгчиклерине болушуб, школда бардырылгъан ишлеге тири къошулуб тургъанды. Леуан, андан ары билимин ёсдюрюр мурат бла Ставрополь эл мюлк институтха тюшюб, 1981-чи джыл ол баш окъуу заведениени бошаб, агроном усталыкъ алыб чыгъады.

Ол заманда кърал баш билимли джаш усталаны амалсыз керекли джерлеге ие эди. Терен билими болгъан таукел, тири джаш Леуанны, Смоленск областны Монастырщин районуну «Любавичский» совхозуна иедиле. Л. Тамбий улу ол совхозну баш агроному болуб кёб джылланы урунады. Адамны ич дуниясы таза, ариу болса, тышына кёрюнмей къалмайды. Ол ашхы зат Леуанны юсюнде да ачыкъланады. Аны фахмусуну, билимини кючюн, уллу адамлыгъы болгъанын совхозну тамадалары, башхала кёб турмай ангылайдыла, анга къууанадыла. Арый-тала, эрине билмеген адам ишни къолгъа алады. Кёб турмай, артха къалыб тургъан совхозну алчыланы тизимине къошады. Джууаблы къуллугъун сый бла толтура, джангы технологияланы хайырландыра атын махтау бла айтдырады.

Бир гектардан 1,9 центнер мюрзеу джыйылыб тургъан джерде 43 центнер мюрзеу алады. Кърал аны уллу саугъала бла саугъалайды.

Адамла, анга сый бере, аны Любавич эл Советге депутатха кёб кере сайлагъандыла. Джамагъат ишлеге да тири къошула, терен къайгъырыуу бла кёб адамны къууандыргъанды.

Джаш тёлю бла да ишлей билгенин кёргюзгенди ол. Экономика илмуланы аламат пропагандисти болуб, адамлагъа кёб затны да ангылатханды. Кесин юлгюлю джюрютюб, джамагъатдан сый, махтау да табханды.

Тамбий улу, иш сынамын Ючкекен элге къайтыб келиб «Первомай» совхоз-техникумда агроном болуб ишлеген заманында кенг хайырландыргъанды. Джаш адамлагъа не джаны бла да болушлукъ табдыргъанлай тургъанды.

Леуанны деменгилилиги, халкъ бла къысха байланыб тургъаны ачыкъ танылады. Гитчелени, уллуланы джашауларын джарыкъ этер мурат бла Л. Тамбий улу, 2000-чи джыл Ессентукда «Дельфинарий» ачыб, аны директору къуллукъну сый бла толтурады. Тутхан ишинден эрикмей, адамлагъа таблыкъла къурай, «Дельфинарийге» къараргъа баргъанланы, огъурлулукъгъа, джумушакълыкъгъа, сюймекликге бёлейди. Бусагъатда «Дельфинарий» Нарсана шахардады.

Къара тенгизден келтирилген тёрт дельфини, Охотск тенгизден юч акъ кити, Командор айрымканладан келтирилген юч котиги бардыла. Адамла алагъа къараргъа бизни республикадан, Шимал Кавказдан, бютеу Россиядан келедиле. Ала Тамбий улугъа джюрек разылыкъларын билдириб кетедиле.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.
Tinibek 17.09.2016 15:03:07
Сообщений: 1273
2016 дж. сентябрны 15 "Къарачай"
Бизни ёхтемлендирген адамла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАРНЫ
КЁКГЕ ЧЫГЪАРГЪАН


«Харх этиб кюлген бла джырлай тургъан адамдан ариу джокъду», дейдиле. Керти джюрегин, джанын салыб джырлагъан артистлерибизге барыбыз да сюйюб тынгылайбыз. Ол огъай, бир-бирледе алагъа къошулуб, джырларыбыз келиб къалады. Джыр адамны джюрегини теренинде джашырылыб тургъан назик сезимлерин къозгъайды, унутула баргъан кёб затны эсине тюшюреди. Къабарты-Малкъар бла Къарачай-Черкес республикаланы халкъ артисти, дуниягъа белгили джырчыбыз Отарланы Омар кёчгюнчюлюкню юсюнден джырлаб тебресе, эркишилеге дери кёллери такъыр болуб, сытыб тебрей эдиле. Неда «Къанаматны», «Ачей улу Ачемезни», «Гапалауну», «Хожну, башхаланы айтса, озгъан ёмюрлени кёзюбюзге кёргюзюб, батыр уланларыбызны биргелерине айланнганча болуб къала эдик. Омарны хар джыры къарачай-малкъар тариххе тюшгенди, миллетибизни тин хазнасына кетмезден къошулгъанды.

Къабарты-Малкъарда белгили журналист, бизни шохубуз Ботталаны Мухтар кёб джылланы Омарны кичи къарнашыча аны бла шохлукъ джюрютгенди, кечедекюнде да тюбей тургъанды. Ала радиону, телевидениени юсю бла бирге ишлегендиле.

- Мени юсюмден махтау сёзлени эшитирге сюе эсегиз Къарачайгъа барыгъыз. Анда шохларым къарачай миллетимди мени керти джюреклери бла сюйгенле, багъалатханла, деучен эди Омар, - дейди Мухтар. Омарны джюреги, джаны Къарачай бла бир эди.

Бери байрамлагъа, къууанчлагъа таймаздан келгенлей туруучан эди. Алгъаракълада уллу джырчыны 100-джыллыгъы белгиленнгенди. Биз аны юсюнден кечирек джазсакъ да, керти джюрегибизни ачаргъа излейбиз анга. Аны джарыкъ тюрсюню бизни эсибизден кетмейди. Омарны юсюнден кёб джазылгъанды. Аны чыгъармачылыкъ, джырвокал ишлерине аталыб диссертацияла джакъланнгандыла. Омар кеси да джырла этгенди. Ол 400 джырны билгенди, аланы эсинде тутханды. Бир къауумла андан да кёбню айтадыла. Тохтамай, 30-40 куплетли джырны айтханы бола эди. Джыргъа салыннган поэмаладан андан да кёбню макъамын бёлмей джырлаучан эди.

- Меннге кёб джерде сый, махтау бередиле. Ариу сёзню патчахла, президентле да сюедиле. Мени махтауум къарачай-малкъар халкъны кесиндеди. Джырланы, назмуланы, поэмаланы да миллетибизден чыкъгъан фахмулу адамла этгендиле. Мен а аланы тюз джырлаб барама. Бютеу сыйны халкъыбызгъа береме, - деучен эди Омар. Ол къыргъыз, орус, узбек, къазах дагъыда башха тилледе ариу джырлай эди. Эм бек сюйгени уа эски къарачай-малкъар джырла эдиле.

Мен, бу тизгинлени автору, Отарланы Омарны бек ариу таный эдим. Анга тюбеб, талай кере интервью да алгъанма. 1967-чи джыл институтну бошаб келиб, ол кёзюудеги область радиону корреспонденти болуб ишлеб тура эдим. 1975-чи джыл къайсы эсе да бир байрамда Нальчикге командировкагъа иедиле. Анга дери Къабарты-Малкъар кърал радиокомитетде болуб, анда ишлеген бек фахмулу журналистле Этезланы Бахауатдин, Улакъланы Ануар, телевидениеден Ботталаны Мухтар, «Минги Тау» журналны ол кёзюудеги баш редактору Мокаланы Магомет, белгили поэт Къаракетланы Юсуф бла, чыгъармачылыкъ иш бла кюрешген башха адамла бла танышхан эдим. Дуния иеси кибик Къайсынны уа анга дери да таный эдик, хар баргъаным сайын бир сылтаула чыгъыб джырчы Омаргъа тюбеялмай кетиб турдум. Артдан Этезланы Бахауатдин аны бла мени танышдырды - бетинде нюрю болгъан, иги мийик бойлу адам. Ол заманда Омар къабарты-малкъар радиону хорунда солист болуб ишлей эди. Ол бир-эки сагъатха ишинден эркинлик алыб чыкъды да, экибиз да олтуруб, тынгылы ушакъ этдик. Омардан ол кёзюуледе мен алгъан интервью бюгюн да Къарачай-Черкес республикан радиону фондунда сакъланады. Эм алгъа Омар кесини джашау джолундан хапар айтхан эди. Ол радиону хорунда ишлерге 1938-чи джыл келген эди. Алайда 1943-чю джылны март айына дери, малкъар халкъны зор бла Орта Азиягъа кёчюргюнчю, ишлейди. Азияда Отарланы юйдегилери Къыргъызстанда тургъандыла. Анда да Омар Фрунзеде Токътогул Сатылгъанов атлы къыргъыз кърал филармонияда ишлеб тургъанды. Аны, булбулча, ауазына бек сейирсине эдиле филармонияны башчылары. Къыргъыз тилде джырлаб тебресе уа, бирден ёрге туруб, харс ура эдиле. Алай а бир онгмагъан адамла миллетни кёчюргени ючюн Сталиннге аман айтханды деб, болмагъан джерде НКВД-ны къуллукъчуларына тил этиб, ол гюнахсыз адамны тутдурадыла. Алай бла талай заманны Сибирни лагерлеринде турады. «Анда да къыйын кюнледе мени джыр къутхаргъанды. Лагерни тамадалары бошуракъ заманларында мени джырлатыучан эдиле, - деб хапар айта эди Омар. - Джюреклери къатылыкъгъа юрениб къалгъан ол ачыулу адамла, джумушаб, эслери иги заманларына кетгенча болуб къалыучан эдиле. Лагерни тамадасы, муслиман къаны болгъан адам, меннге артыкъ азыкъ бердириучен эди. Лагерни ичинде да, агъач кесерге барсакъ, эркин айланыучан эдим. Къарауулла меннге джашыртын келтириб ётмек бериучен эдиле. Сау бригадабыз гырджынсыз болмай эди».

Тюрмеден къайтхандан сора филармонияда къуллукъ этгенди Отар улу. Юй бийчеси Деваланы Абдурахманны къызы Бийчат бла джашаудан кетгинчи, 2002чи джылны май айына дери, джашагъанды. Аланы джангыз бир къызчыкълары болгъанды. Ол да Азияда ауруб ауушхан эди. Азиядан къайтханындан башлаб, 1998-чи джылгъа дери, КъабартыМалкъар радиону хору чачылгъынчы, анда ишлеген эди Омар. Ол кёзюуню ичине 500-ден артыкъ джырны джаздырыб, радиону фондуна тюшюргенди. Бюгюнлюкде аты саулай Кавказгъа айтылыб тургъан фахмулу джырчы Газаланы Алим да Омарны биргесине хорда джырлагъанды. Андан кёб затха юреннгенди. Малкъарда белгили джырчыланы барысы - Улбашланы Анзор, Джеттеланы Исмаил, Бапиналаны Зариф дагъыда башхала - Омарны кеслерини устазларына санайдыла. Къобузчула, композиторла аны бла ишлеген бек тынч эди дейдиле. Азияда огъуна ол белгили къобузчу Къазийланы Билял бла къарачайлыла, малкъарлыла джашагъан эллеге айланыб, кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъын сынаб тургъан миллетни джюрегин джапсарыб, кёлюн кёлтюрюб тургъандыла. Ол концертлеге къыргъызлыла да сюйюб тынгылагъандыла. Ол кёзюуледе джырчылагъа джырлары пластинкалагъа джазылсала уллу джетишимге санала эди. Омарны талай джыры пластинкала болуб чыкъгъан эдиле. Нальчикде «Къайсыннга джюз атлам» проектни башчысы Тетууланы Хадис, 80-чы джыллада анга къысха джууукъ джетген Социалист Урунууну Джигити, Узбекистанда партияны Акалты райкомуну 1-чи секретары Тетууланы Шамсудиннге къонакъгъа баргъанында, аны юйюнде Омарны джырлары джазылгъан пластинкагъа тынгылаб бек къууаннганын айтады. Отар улуну джырлары Орта Азияны республикаларына джайылгъандыла. Аныча, Тюркде, Сирияда, Египетде, Голландияда, Германияда, Америкада джашагъан джердешлерибиз да Омарны плёнкалагъа, магнитофоннга джазылгъан джырларына тансыкълаб тынгылайдыла.

Къарачай-Малкъарны джыр искусствосун кёкге чыгъаргъан, айгъа, джулдузлагъа тенг этген, дунияны башына атыбызны айтдыргъан Омаргъа бир тюбеген, аны бир кёрген ёмюрлеге эсинде тутарча эди. Аны бла дагъыда бир тюбегеними юсюнден айтмай болмайма. КъЧР-ни башчысын сайлау башланады. Мен Хубийланы Владимир Исламовични штабында эдим. Хубий улу мени чакъырады да, «Нальчикге бар да, Отарланы Омаргъа тюбеб, аны телевидениеге джазыб кел. Ол мени шохумду. Мен сайлауладан ётсем, ётмесем да хата джокъду. Бизде миллет аны айтханына, джырларына да бир тынгыласынла», деди. Эм алгъа КъМР-ни телевидениесинде ишлеген тенгим Ботталаны Мухтаргъа ишни ангылатыб, телефон бла сёлешеме.

- –Андан бери телевидениени келтириб не этериксиз? Мында операторла бла сёлеширсе да, Омарны тюшюрюб, башха керекли адамланы да джазыб, кассетаны алыб кетерсе. Мен Отар улу бла сёлешиб турурма. Хубийланы Владимир аны уллу шохуду. Табу этиб да аны юсюнден кёб затны айтырыкъды, - деди Мухтар.

Нальчикге кюнортадан оза джыйылабыз. Мен ол кёзюуде Къабарты-Малкъар Республиканы Министрлерини Советини Председатели Чечен улугъа тюбеб, ушакъ этеме. Андан сора Отарлагъа атлайбыз. Отар улу Вольный аулну Валентина Телешкова атлы орамында кесини энчи юйюнде джашай эди. Ол бизге бек джылы тюбеди.

«Тейри, бу джол, къарачайлыла, сиз менден алай бош къутулуб къаллыкъ тюлсюз», - деб, хоншуну-тийрени чакъырыб, къурманлыкъгъа къой кесдирди. Аны юйю, арбазы да таб джарашыб эди. Джатма тюбюнде ийнекни кёрюб сейирсиннгеникде: «Айрансыз, сютсюз болалмайма. Ийнекни кесим сауама, юй бийчени къыйнаб айланмайма», деди Омар. Юй бийчеси бир гитчерек тиширыучукъ Бийчат, ары-бери чабыб, тепси джарашдырыб айлана эди. Отарлада кёб турдукъ, кёб ушакъ этдик. Омарны телевидениеге алдыкъ.

- Хубийланы Владимир мени шохумду. Биз кёб тюбеученбиз. Къууанчлада бирге джырлаучанбыз. Аны бир сейирлик, ариу ауазы барды. «Джаралы солдатны джырын» экибиз бирге джырласакъ, эркишилеге дери джыламукъларын сюртюб башлайдыла, – деди Омар. Аныча адамлагъа сайлауланы кюнюнде эки къолум бла къол кёлтюрлюк эдим.

Тюбешиуню аягъында Омар бизге атаб кёб тюрлю джырны джырлады. Дагъыда къошарыгъым: болум бла хайырланыб мен къабарты-малкъар радиону фондундан алыб, 300-ден артыкъ джырны келтирген эдим бизни радиогъа. Аланы кёбюсю бюгюн да сакъланадыла радиону фондунда. Ала Омарланы Отарны, Бапиналаны Зарифни, Алтууланы Зояны, Къулбайланы Людмиланы, Бепайланы Сергейни, Джеттеланы Исмаилны башха белгили артистлени джырларыдыла. Отарланы Омарны ахыр кере Карачаевск шахарда бир байрамгъа келгенинде кёрген эдим.

Ол 1916-чы джыл майда туугъан эди. 86 джыл джашаб, 2002-чи джыл майны 22-де ауушханды. Къайсын айтханлай, Отарланы Омарча адамла 100 джылдан бир кере тууадыла. Биз барыбыз да Омар къарачай-малкъар миллетни уланы болгъаны бла махтанабыз. Ол бизни, къарачай-малкъар халкъны, къууанчы, джубанчы эди.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.
Tinibek 26.09.2016 15:00:09
Сообщений: 1273
2016 дж. сентябрны 22"Къарачай"
АЛИЙЛАНЫ Чорнаны джашы Солтан

2016-чы джыл сентябрны 16-да къарачай халкъны онглу уланы, белгили джамагъат-политика къуллукъчу, фахмулу публицист эмда фольклорист Алийланы Чорнаны джашы Солтан, 91 джыл болуб, дуниядан кетди.

Солтан Чорнаевич 1925чи джыл майны 3-де Къарачай автоном областны ара шахары Нарсанада туугъанды. Элкъушда джетиджыллыкъ школну тауусхандан сора Микоян-Шахарда (бюгюннгю Карачаевск) педфакны эмда Пятигорскеде марксизмни-ленинизмни университетин тауусханды. Кесини урунуу джолун колхозда учётчик, налог агент, связны бёлюмюню тамадасы болуб башлагъанды. 16 джылында ол Элкъушда эл Советни председатели къуллукъгъа салыннганды.

Уллу Ата джурт къазауатны ал джылларында аны башламчылыгъы бла Гитче Къарачай районда «Колхозник Карачая» деген авиаэскадрильягъа ачха джыйыу башланнганды. Джамагъат аны башламчылыгъын тири джакълаб, къысха заманны ичинде Гитче Къарачайда 1 миллион сом джыйылгъанды. Аны ючюн Баш главнокомандующий И. Сталин Гитче Къарачай районнга Бюсюреу телеграмма джибергенди. Къураучулукъ фахмусун эслеб, Алий улуну комсомолну Гитче Къарачай райкомуну секретары къуллукъгъа кёчюргендиле.

1942-чи джыл оккупацион властла Солтан Чорнаевични Элкъуш эл Советни мюлк китабын эмда башха документлерин джашыргъаны ючюн ёлюмге буюргъандыла. Алай а ол алагъа кесин табдырмагъанды.

Уруш бошалгъандан сора депортациягъа тюшген халкъы бла бирге Къыбыла Къазахстанны «Пахта-Арал» мамукъ совхозуну бёлюмлеринде административ къуллукъланы баджаргъанды.

1957-чи джыл халкъыбыз тарих джуртуна къайтханында, Алийланы Солтан «Къызыл Къарачай» область газетде корреспондент, область радиода диктор болуб ишлегенди. 1963-чю джыл, пенсиягъа чыкъгъандан сора, «Къарачай нарт сёзле» деген джарагъан деменгили китабны халкъына саугъа этгенди – аланы джыйыу бла Алий улу 20 джыл кюрешгенди. Арадан 20 джыл ётгенден сора ол дагъыда бир ашхы китабны чыгъаргъанды – «Халкъ берген джомакъланы».

Солтан Чорнаевич джашаууну ахыр кюнюне дери чыгъармачылыкъ ишин къоймагъанды: ол сабий фольклордан къуралгъан, нарт сёзледен джарашдырылгъан джыйым китабланы хазырлагъанды, фразеология сёзлюк бла синонимлени сёзлюгюн хазыр этгенди. 1989-чу джыл Москвада чыкъгъан Къарачай-малкъар-орус сёзлюкню джарашдырыугъа да ол уллу къыйын салгъанды.

Пенсиягъа чыкъгъандан сора Солтан Чорнаевич, Нарсанагъа къайтыб, туугъан шахарында джамагъат ишлеге тири къошулгъанды. Аны кючю-къайгъырыуу бла шахарда къарачай халкъны келечилерин ишлерге власть органлагъа алыб тебрегендиле, шахар Советге депутатха сайлаб башлагъандыла.

Кетген ёмюрню 80-чы джылларыны аягъында эмда 90-чы джылларыны ал сюреминде Шимал Кавказда эм биринчилени бири болуб къуралгъан «Джамагъат» организацияны тамалын салгъанланы бири да олду. Аны бла бирге Нарсана шахарда «Алан» къарачай джамагъат организацияны къураб, анга башчылыкъ этиб тургъанды.

Уллу кърал эмда джамагъат ишлеге таукел къошулгъан Алий улу кёб тюрлю саугъагъа тыйыншлы болгъанды. Ол «Махтаулу уруннганы ючюн», «В.И.Ленинни 100-джыллыгъына махтаулу уруннганы ючюн», «Уллу Ата джурт къазауатда Хорламгъа 50 джыл», «Уллу Ата джурт къазауатда Хорламгъа 70 джыл», деген медалланы иеси болгъанды. «Урунууну ветераны», «КъарачайЧеркес Республиканы искусстволарыны махтаулу къуллукъчусу». «Алийланы Умарны атын джюрютген Къарачай-Черкес кърал университетни сыйлы доктору», «Къарачай илму-излем институтну сыйлы доктору», «Гитче Къарачай районну сыйлы гражданини» деген атланы джюрютгенди. Ол Къарачай-Черкесия бла Ставропольени федерал власть органларыны дипломлары эмда грамоталары бла кёб кере саугъаланнганды.

Алийланы Чорнаны джашы Солтанны ауушханына терен бушуу этиб, аны къысха джууукъ адамларына къайгъы сёз беребиз. Аны джашаудан кетгени миллетге уллу къоранчды. Аны джарыкъ тюрсюню бизни джюреклерибизде, халкъны эсинде ёмюрлюкге джашарыкъды.

«Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны башчысы ХАБЛАНЫ Руслан.


Белгили алим-фольклорчу, КъЧР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу

АЛИЙЛАНЫ Чорнаны джашы Солтан

джашаудан кетди. Солтан Чорнаевич кёб джылланы узагъына къарачай халкъны тин, культура, экономика джаны бла джангырыууна уллу къыйын салгъанды. Халкъны аууз творчествосун сакълаугъа салгъан къыйынына багъа бералгъан да къыйынды. Ол къарачай фольклористиканы тарихинде нарт сёзлени эмда джомакъланы биринчи джыйым китабларын чыгъаргъанды. Сабий фольклорну, халкъ айтыуланы юслеринден джыйым китабланы да хазырлагъанды.

Алийланы Солтанны аты халкъны джюрегинде ёмюрлюкге джашарыкъды. Джандетли болсун.

«Эльбрусоид» фонд.


АЛИЙЛАНЫ Чорнаны джашы Солтан

не джанындан да фахмулу, билимли, сейир адам эди. «Къарачай» газетни эртдегили журналистлерини бири, фольклорист, публицист – ол Къарачайны буруннгу джашауун, тарихин терен биле эди. Нарсанада «Алан» миллет организацияны къураб, джашаууну ахырына дери анга башчылыкъ эте, Алий улу кёб магъаналы хайырлы ишле баджаргъанды. Аны бла да къалмай, ол республикада уллу магъаналары болгъан джамагъат-политика ишлеге тири, таукел къошулуб, кескин, оюмлу, магъаналы сёзюн эшитдирген онглу ораторча белгили эди бютеу Къарачай-Черкесиягъа. Биз, «Къарачай» газетде ишлегенле, Солтан Чорнаевични джылы, насихат сёзлерин, огъурлу сыфатын джюреклерибизде сакъларыкъбыз. Аллах джандетли этсин. Артында къалгъанларына сюек саулукъ, узакъ ёмюр берсин.


ОЛ ХАЛКЪНЫ ЭСИНДЕ КЪАЛЛЫКЪДЫ

Алийланы Чорнаны джашы Солтан бизни республикада эм белгили адамланы бири эди. Ол кесини атын тюзлюкню сюйген, къарачай фольклорну джыйгъан, тинтген, джамагъат-политика къуллукъчуча айтдырыб келген онглу адамыбыз эди. Сентябрь айны 16-да Солтан ауушханды деб эшитгенлеринде, Гитче Къарачай район бла къалмай, бютеу Къарачай-Черкесияда да аны таныгъанла, билгенле бек къыйналгъандыла.

Алий улу бизни джердешибиз эди. Ол Нарсанада тууса да, джетиджыллыкъ школну Элкъуш элде махтау бла тамамлагъан эди. Артдан Микоян-Шахарда педфакны, Пятигорскеде марксизм-ленинизм атлы университетни да джетишимли бошагъан эди. Кеси да Уллу Ата джурт къазауатны ветераны эди.

Гитче Къарачай районну джамагъаты Алий улуну сыйын не заманда да кёрюб тургъанды. Ол «Гитче Къарачай районну сыйлы адамы» атны джюрюте эди.

Алий улу бизни районнга келсе, анга джылы тюбемеген адам джокъ эди. «Бюгюн Алийланы Чорнаны джашы Солтан джамагъат бла тюбеширикди», - деселе, Ючкекенни Культура къаласына кёб адам джыйылыб къалыучан эди. Туугъан халкъы бла бирге кёчгюнчюлюкню да сынагъан эди Алий улу. Миллетибизге реабилитация этилиугее уллу юлюшюн къошхан эди. Къоркъмай кърал биринчи къарачай халкъны 1943-чю джыл ноябрь айны 2-де джуртундан зор бла, уллу артыкълыкъ этиб, кёчюргенди», - деб биринчи айтханланы бири эди ол. Аны ауушханы миллетибизге уллу къоранчды. Гитче Къарачай районну джамагъаты онглу адамыбызны тас этгенине джарсый, кюе, аны джууукъларына къайгъы сёз береди. Ол халкъны эсинде ёмюрлюкге къаллыкъды.

Джатхан джери джумушакъ болсун!

Гитче Къарачайны районну совети, районну администрациясы, Уллу Ата джурт къазауатны эмда урунууну ветеранларыны район советини президиуму, районну эллерини администрациялары.


Къарачай-Черкесияны искусстволарыны махтаулу къуллукъчусу, КъЧКъУ-ну сыйлы доктору, энциклопедия билими эмда эси болгъан алим – тарихчи, фольклорист, уста оратор, миллетибизни тюзлюгюн табдырыугъа, аны тилтин хазнасын джакълаугъа эмда сакълаугъа, джаш тёлюге миллет иннетлени юретиуге, аны тюз джолгъа салыугъа уллу къыйынын салгъан белгили адамыбыз -- –

АЛИЙЛАНЫ Чорнаны джашы Солтан
ауушханына уллу бушууубузну билдире, джууукъларына къайгъы сёз беребиз.

КъЧКъУ-ну ректораты, устазла, студентле.


Къарачай илму-излем институтну биринчи сыйлы докторуну, Нарсанадагъы «Алан» джамагъат бирлешликни башчысы, миллетибизни хакъ адамыны

Алийланы Чорнаны джашы Солтанны

ауушханына терен бушуулу къыйналгъан сёзюбюзню къарнашы Али-Муратха, бютеу тукъум ахлуларына айтабыз.

Къарачай илму-излем институтну алимлери.


Белгили джамагъат-политика къуллукъчу, фольклорист, джазыучу, оратор, Къарачайны керти уланы

АЛИЙЛАНЫ Чорнаны джашы Солтан

джашаууну 92-чи джылында ауушду.

Огъурлу адам эди, акъылман эди Солтан. Алийлагъа да, бютеу халкъыбызгъа да уллу къоранч болду аны джашаудан кетгенди. Барыбыз да бек къыйналдыкъ. Терен бушуу этгенибизни билдире эт адамларына, джууукъларына къайгъы сёз беребиз.

Аллахны рахматында болсун.

АЛИЙЛАНЫ тукъум.
Tinibek 26.09.2016 15:32:01
Сообщений: 1273
2016 дж. сентябрны 22 "Къарачай"
Эсге тюшюрюу
КЁЗДЕН КЕТСЕ ДА, КЁЛДЕН КЕТМЕГЕНДИ

Сау заманларында, бирер саусанагъатда джетишимлери бла атлары айтылыб тургъан белгили адамларыбызны, ауушханларындан сора аз сагъыннганыбыз, мени сартын, эм осал халилерибизни бириди. Алай бола барыб, джангы тёлюле билмей къалгъан онглу, кеслерини заманларында миллетни бетин чыгъаргъан джашларыбыз, къызларыбыз кёбдюле. Тюзю, Джаубаланы Мухаджирни джашы Хусейге аллай къоркъуу джокъду. Аны сёзлерине бизни композиторла, артыкъ да бек Ногъайлыланы Маджит, макъам салгъан джырла мындан ары да тойлада, оюнлада, фестиваллада джырланыб турлукълары хакъды. Хусей 9 назму китабны авторуду. Бири орус тилде Ставрополда чыкъгъанды. Башха авторла бла джыйым китабланы алтысында, Москвада ара журналлада басмаланнгандыла. Филология илмуланы доктору, литературовед Къараланы Асият, илмуланы кандидаты, джазыучу Къагъыйланы Назифат, белгили журналист Кёбекланы Билял дагъыда башхала аны юсюнден илму ишле, статьяла, очеркле басмалагъандыла. Алайды да, бу китабланы бири-экиси болмагъан къарачай юйдеги джокъду, деген да уллу джангыллыкъ тюлдю.

Хусейни атын эшите тургъанлыкъгъа, 1963-чю джыл къарачай джаш джазыучуланы кёзюулю семинарларында танышхан эдим. Ол кюннге джыйылгъанладан, чыгъармачылыкъ ишге ал атлам этгенледен эки-юч адамны энчи китаблары чыкъгъан эдиле. Аланы бири да Джауба улуну «Атамы сёзю» деген китабы эди. Семинарда, къол джазмаланы сюзген бла къалмай, басмаланнган затлагъа да къарала эди. Хусейни китабын махтагъанларында, къалгъанла анга сукъланнганларын унутмагъанма. Аны ызындан «Нюзюрюм», «Кюзгю», «Шумят сосны» дагъыда башха китаблары окъуучуланы къолларына тюшдюле. «Къызгъан нал» деген ат бла ахыр китабы 1994-чю джыл басмаланды. Къайсы бирине да окъуучула джылы тюбегенлерине, назмуланы тинтиучю илму къуллукъчула, журналистле, джазыучула газетледе уллу багъа бериб чыгъаргъан статьяларына шагъатлыкъ эталлыкъма.

Хусейни творчествосунда, халисинде да къалгъан поэтле юлгю алырча затла бар эдиле. Поэзияны джорукъларын, ана тилибизни иги билгени себебли, назмуларын сыйдам, ким да толу ангыларча джаза эди. Къысхасы, тилге чемерлигине адам сейирсинирча эди. Композиторла чыгъармаларына уллу эс бёлгенлери да аны бла байламлыды. Къайсы назмусун алсанг да, бир макъам къура да, джырла да тебре. Джазгъанларыны барын да азбар биле эди, десем да ётюрюкчю боллукъ тюлме. Окъуучула бла тюбешиуледе, радио, телевидение бла да къагъытха къарамай азбар айтыб тебресе, сейирсине эдик. Джазгъан къауумну кёбюбюз къагъытладан окъуб да тынгылагъанланы эслерин аныча бёлюрге болумубуз джетмейди. Алай эте билмеклик да

Джаубаланы Хусей юй бийчеси Гокка бла.

кесича бир фахмуду. Мен таныгъан поэтледен, джангыз Семенланы Азрет болмаса, назмуларын алай эсде тутхан болмагъанды. Хусей къыл къобузну согъа эди, ариу ауазы бар эди. Ногъайлыланы Маджит бла ол джырлаб джаздыргъан джырла радиону фонотекасында сакъланадыла. Джангы мандолинасын меннге саугъагъа берген эди да, аны кёзюнден кёрюб тутама. Ол джыллада Джауба улу болушхан, юретген джаш джазыучуланы талайы, бусагъатда чыгъармачылыкъ джаны бла джетишимле этиб, литератураны ёсюмюне тыйыншлы юлюш къошуб турадыла.

Хусей 1961-чи джылдан башлаб, ана тилибизде чыкъгъан газетни редакциясында джууаблы къуллукъланы тындыргъанды. 1985-чи джыл мен Москвада М. Горький атлы бютеудуния литература институтну баш курсларын бошаб келгенлей, ол анда окъургъа кетди да, аны орнуна культура бёлюмге тамадагъа мени салдыла. Билим алыб къайтханлай, редакцияны башха бёлюмюнде ишге джарашды. Къарачай-Черкес кърал телевидение ачылгъанында, анга кетди. 1999-чу джыл, дуниясын ауушдургъунчу, анда къарачай бёлюмге башчылыкъ этди. Алайды да, Хусейге биринчи къарачай тележурналист, дерге боллукъбуз. Аны миллет таный эди, биле эди, ишине магъана бере эди. «КъЧР-ни махтаулу журналисти», «КъЧР-ни халкъ поэти» деген сыйлы атла, махтау грамотала, дипломла анга шагъатдыла.

Къачан да редакцияны джокълар ючюн къалмай эди. Артда, не аз да бош заманы болгъанлай, келиб турду. «Германны кабинети (газетни редактору Айбаз улу) бла сени кабинетингде бир кесек олтуруб ушакъ этсем, кёлюм иги болады», деучен эди.

1999-чу джыл Германны эртдеден бери ауруб тургъан джашы ауушду. Кёб адам джыйылды. Ермоловкада кеслерини юйлеринден чыгъарыб, анда джамагъат къабырлада асырарыкъ эдиле да, Черкесскеде

Хусей биринчи туудукъчугъу Къарча бла.

къайгъы сёзге келгенлени асламыбыз ары кетдик. Чачыла тебреген заманыбызда, Хусей, бир тенгибиз Хатууланы Руслан, мен Черкесскеге джетсек, бу мыдах болуб тургъаныбыз бла, Джаубаланы Салыхны гаражында, бир кесек эс джыйыб, юйюбюзге алай барайыкъ, деб оноу этдик. Салых да анга разы болду. Алайда олтуруб, чай иче тургъанлай Хусей ёрге кёлтюрюлдю да: «Джашла, халым табсызды», - деди. Алай айтханы бла, аууб тебрегени тенг болду. Руслан тутду. Биз да къошулуб, башха бёлмеге элтиб, диваннга джатдырдыкъ. «Кёкюрегим кюйюб барады», деб талай кере айтыб, эс ташлады. Руслан гаражланы конторуна чабыб, «Терк болушлукъгъа» телефон бла билдириб къайтды. Он минут чакълы бирден, орта джыллада киши, врач, бир джаш адам нёгери бла джетдиле. «Инфаркт», деб уколла этиб башладыла, ашыгъыш больницагъа элтириклерин айтдыла. Республикан больницаны кардиология бёлюмюнде ишлеген, джашлай дуниядан кетген тенгибиз Байчораланы Музафирни джашы Энвер, анга да кимле эсе да къошулдула, кюрешиб башладыла. Мен да босагъадан атлаб, сюелиб тура эдим. Ол кёзюучюкде юйдегисине, джууукълагъа айтыргъа кетген Салых бла Руслан, Хусейни юй бийчеси дагъыда эки-юч адам бла джетдиле. Врачла джукъ эталмадыла.

Экинчи кюнюнде, сюйген тауларыны къойнунда, туугъан эли Сынтыны къабырларында асырадыкъ. Анга тюгел 63 джыл да толмагъан эди. Джазыучугъа, джашау сынамы да уллу болуб, ишни тамам аламат тындырыр заманнга саналады ол. Джангы китаблары бла окъуучуланы къууандырлыкъ эди. Тюбешген сагъатыбызда чыгъармачылыкъда мындан арыгъа муратларыны юслеринден айтханлай тура эди - аланы биргесине алыб кетди, Аллах джандетли этсин!

Адамны керти дуниягъа ашыргъан кёзюуде сау заманында не баджаргъанын эсге тюшюредиле ахлулары. Башында чертгенимча, халкъны тин байлыгъын ёсдюрюрге юлюшюн къошду. Юч баласына (Лора, Мурат, Заира) баш билим алдырды, юйдегили этди. Аладан туугъан туудукълары да бир-бири ызындан джетиб келедиле, къарт аталарын эсде тутадыла, аны бла махтаныргъа да эркинликлери барды. Тиширыу эркишини къанатыды. Юй бийчеси Гокка анга тыйыншлы нёгер болмаса, творчество ишинде, газетде, телевидениеде къуллукъларында, энчи джашауунда да тынгылы боллукъ тюл эди. Ол да ауушханды, баш иесини къатына салгъанбыз, джатхан джери джумушакъ болсун.

Хусей эндиге дери джашаса, сентябрь айда 80-джыллыгъын белгилерик эди.

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 02.10.2016 14:53:43
Сообщений: 1273
Ашхы ишле
2016 дж. сентябрны 22
АЛИЙГЕ ЭНЧИ РАЗЫЛЫГЪЫБЫЗНЫ БИЛДИРЕБИЗ

Бизни халкъны кёб онглу адамы барды. Аланы кючлери бла миллетни ичинде тарихде къалырча кёб ашхы иш да этиледи. Этилген юлгюлю иш эсленмей къалмайды, адамла барысын да кёредиле.

Кёб болмай аллай барыбызны да кёлюбюзню кёлтюрген бир ашхы иш болду. Ким да билгенден, Московский посёлокга межгит керекли болуб тура эди. Анда джашагъан джамагъатны саны бюгюнлюкде 15 мингден атлайды. Аланы ичинде кёб тюрлю кавказ миллетни келечиси барды.

Межгит ишлеу тынч иш тюлдю. Ол джумуш кимни да къолундан келиб бармайды. Анга уллу джюрек ийнанмакълыкъ бла талпымакълыкъдан сора да адамла бла келише билмеклик, керекли джерде сёзюн ётдюрмеклик, къураучулукъ болум керекдиле. Аллахха болсун махтау, бизни халкъда аллайла да джетишедиле.

Межгитге берилген мекям.

Бизни республиканы ара шахарында экинчи номерли межгит комплекс бек деменгили, заманны излемине келишген мекямды. Аны не кереклиси да былай болсун дерча джарашдырылгъанды. Межгитни къысха заманны ичине Мамчуланы Унухну джашы Хызыр хаджи ишлетиб, джамагъатха уллу саугъа этгенди. Бюгюнлюкде Хызыр хаджи Къарачай-Черкес Республиканы муфтийини межгит ишлеуню юсю бла заместителиди. Бу къуллукъгъа кёчгенли да атын иги джаны бла айтдырыб келеди. Ол Архызда, Къумушда ишленнген межгитлеге тыйыншлы къайгъырыу танытады.

Московский посёлокга межгит кереклиси анга тынгы бермейди – алайда «Южный» теплица комбинатны уллу тюкени бош тургъанын кёрюб, аны алыр къайгъыгъа киргени да аны бла байламлыды.

«Хызыр хаджи, къой къайгъынгы, ол уллу мекямны сеннге ким берликди, сёзюнгю къоратыб да кюрешме», дегенле болсала да, ол, таукел болуб, ишни къолгъа алады. Бизни халкъда «таукелге нюр джанар» деген нарт сёз аллай бир зат ючюн айтылгъан болур.

«Южный» теплица комбинат бюгюнлюкде Москвада «Система» акционер финанс корпорациягъа къарайды. Аны советини председатели Владимир Петрович Евтушенкоду, тамада вице-президенти Ёзденланы Муссаны джашы Алийди. Алий кеси Гитче Къарачай районданды, кёб ашхы иши бла халкъыбызгъа белгили адамды.

Московский посёлокну муслиман джамагъаты Мамчуланы Хызыр хаджини башламчылыгъы бла бу эки адамгъа тилек къагъыт джазады – бош тургъан алгъыннгы «Хозтовары» тюкенни мекямын межгитге беригиз дегенни айтыб. Ол тилекни тюбюне 356 адам къол салады. Эки экземпляр этиб, бирин Владимир Евтушенкогъа, бирин да Ёзденланы Алийге джибередиле.

Бизге Хызыр хаджи айтханнга кёре, эки къагъыт да Москвагъа джетер-джетмез, «Южный» теплица комбинатны толтуруучу директору Къараланы Муратха Московский посёлокну джамагъатыны тилегин къабыл этерге, мекямны межгит этер иннет бла КъарачайЧеркесияны Муслиманларыны дин управлениесине берирге борч салынады.

Алай бла, 17 миллион багъасы болгъан, уллулугъу 872,7 квадрат метрлик мекям межгитге бериледи.

Айхай да, бу ишни юсюнде Москвада «Система» акционер финанс корпорацияны башчыларына уллу бюсюреу этерге тыйыншлыды. Бизни бирджуртчубуз уллу иш джюрютген адам Ёзденланы Алий, бир да ишексиз, бу джумушну юсюнде керти адамлыкъ танытханды. Анга биз энчи разылыгъыбызны да билдиребиз.

Мамчуланы Хызыр хаджи межгитге берилген мекямны ачхычларын уллу джюрек талпымакълыкъ бла Московский посёлокну имамы Батчаланы Азретни джашы Энверге тутдургъанды.

Айхай да, тюкенни мекямын керти межгитге бурур ючюн, энтда кёб зат этилирге керекди. Джамагъатны, халкъны белгили, тири адамларыны кючлери бла ол да тыйыншлысыча джарашдырылыр, деб ышанабыз.

«Къарачай — алан халкъ» джамагъат организацияны Черкесскеде шахар бёлюмю.
Tinibek 02.10.2016 15:08:12
Сообщений: 1273
2016 дж. сентябрны 22
Алчыла
ДЖИГЕР ФЕРМЕР

Ата-бабадан келген усталыкъгъа-малчылыкъгъа кертилик таныта, кюнде-кечеде да тынгы табмай, къарыуларын, кючлерин аямай кюрешгенле бюгюнлюкде да кёбдюле. Ала къыйын ишде джигерлик, джигитлик таныта урунадыла. Фермерле, энчи

мюлкле къралдан болушлукъ табханлай барадыла. Башха джылладача, быйыл да фермерле къралдан субсидияла, грантла алыб къууаннгандыла. Ала фермаларын кенгертедиле, джатмала ишлейдиле, малларыны санын ёсдюредиле. Аллай ашхы адамланы бириди мен хапарын айтыргъа излеген фермер Сюйюнбайланы Иссаны джашы Солтан-Мурат.

Исса совхозда ферманы тамадасы болуб тургъанды. Хар малны кёз туурада тутуб, тууарлагъа иги къараб, алчы оруннга ие болуб ишлегенди. Район, республикан дараджалада берилген кёб Хурмет грамотасы, Бюсюреу къагъыты барды.

Солтан-Муратны анасы Салимат кече-кюн демей кюрешиб, ариу халили алты сабийни ёсдюргенди. Солтан-Мурат да адеби-намысы бла танылгъан джашды. Бюгюнлюкде Первомайский элде джашайды. Мында туугъанды. Гитчеликден атасыны биргесине айлана, чыныгъыб ёсгенди. Малланы тюблерин ариуларгъа, алагъа аш салыргъа кюрешгенди. Бузоуланы, тууарланы кютгенди. Къысхача айтсакъ, мал бла ёсгенди.

Ол аскер къуллугъун сый бла толтуруб къайтхандан сора, къош къураб, юйдегиси бла ишлеб башлайды. Къарнашлары да биргесине боладыла. Бузоула, танала, бугъагъа турула, къунаджинле ёсдюрюб, саулукъ ийнекле этиб, саууб, сютлерин сатыб турадыла. Кисловодскеде, Железноводскеде сют алгъан заводлагъа бередиле. Ийнек саууучулары, тууарчылары да бардыла. Сют ачыб къалмазча, аны сууутуб тургъан прибор сатыб алгъандыла.

Солтан-Мурат айтыудан, кърал берген грант ачхагъа ол ферманы кенгерте турадыла. Асыулу саулукъ ийнекле сатыб алгъандыла. Кесинде туугъан бузоуланы да ёсдюре, алагъа къоша, къарт къауумун ауушдура барадыла. Мындан ары да асыулу малны санын ёсдюрюр муратлыдыла.

Джай кёзюуде саулукъ ийнекле элден узакъ болмай орналгъан фермада къаладыла. Къысырла-къалгъанла Бийчесын джайлыкъгъа чыгъадыла. Ала анда эркин айлана, солум хансдан отлай, чокъуракъ сууладан иче, салкъын джайлыкъда керпеслениб ёсе, иги эт алыб къайтадыла.

Ветеринар врач Батдыланы Эдик малланы саулукъларына къарагъанлай турады. Къан алыб, тюрлютюрлю ауруулагъа тинтиб, дарман салады, укол этеди, малла аурумазча мадарла къурагъанлай турады.

Солтан-Мурат, тюз иннетли, чомарт, огъурлу адам, къуру кесиникиле бла къалмай, башхаланы джарсыуларына да терен эс бёлюб, къайгъырады. Къарыусузлагъа, онгсузлагъа болушады. Сютлерин къайры ётдюрюрге билмей тургъан элчиледен алыб, кесини сют ташыучу машинасы бла заводха ташыйды. Алай бла талай юйдегини джашауун иги этерге энчи юлюш къошады.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.
Sabr 17.11.2016 03:27:37
Сообщений: 7254
БАТЧАЛАНЫ МУДАЛИФ


Къарыуун, кючюн миллетине толу берген тауланы керти уланларыны бири эди Батчаланы Къаракёзню джашы Мудалиф.


М. Батча улу 1931-чи1932-чи джыллада Москва шахарда авиацион институтда окъугъанды. Бир джылдан ара шахарда кърал университетге кёчюб (МГУ-гъа), 1936-чы джыл аны механика-математика факультетин джетишимли бошаб, бизни миллетден ол (биринчи) къызыл диплом алыб чыкъгъанды.

Мудалиф 1936-чы джылдан 1940-чы джылгъа дери Учкулан школну директору болуб къуллукъ этгенди. 1941-чи джыл Микаоян-Шахарда кърал устаз институтну математикадан устазы болуб, анда кёчгюнчюлюкге дери, 1957-чи джыл ссылкадан къайтыб келгенден сора да, ахыр кюнюне дери кесин ол джууаблы ишине толу бериб уруннганды.

1940-чы джыл М. Батча улу, школну директору болуб, математикадан дерс бергенди. Уллу Ата джурт къазауат чыкъгъанында, Мудалиф урушха кетеди. Ол Къыбыла аскер бёлекге тюшеди. Мудалифни джауну тахсасын билген бёлюмню тамадасы этиб, адамлары бла бирге (аланы ичинде къарачайлы Семенланы Ахмат, оруслу Загибалов Дмитрий, абазалыла дагъыда башхала болгъандыла), душманла басыб тургъан, туугъан Джуртуну арасында Микоян-Шахаргъатюшюредиле. Мудалиф радистин область больницаны арбаз сибириучюсю этеди. Кеси, къалгъан нёгерлери бла областны джеринде айланыб, немецлени болумларын кёрюб, къалайда кёб болгъанларын билиб, Совет командованиеге билдириб тургъанды. Аны кючю бла совет артиллерия бла самолётла, джауну адам кючюн, техникасын да къаушатыб, тозуратхандыла. Алай бла М. Батча улу, Совет командованиени буйругъун сый бла толтуруб, махтаугъа тыйыншлы болгъанды.

Немецлени Джуртубуздан къыстагъандан сора, Микоян-Шахарда, Учкулан элде да Мудалиф аскерчиле бла бирге Совет властны орнуна салыргъа тири къошулады. Артда аны партияны Учкулан райкомуна биринчи секретарь этиб сайлайдыла. М. Батча улу ол джууаблы къуллугъун тыйыншлы дараджада толтургъанлай тургъанды. Алай болса да халкъны керти уланын, партияны Ставрополь крайкомуну биринчи секретары М. А. Суслов, джалгъан терслеуле бла терслетиб, аны тюрмеге атдырады. Алай бла Мудалифны Архангельск областда агъач кесерге ашырадыла. Биргесине къарнашы Рамазанны да къошадыла. (Рамазан олсагъатда Къарачай облисполкомну председателини орунбасары болуб ишлегенди). Арадан заман озуб, миллетибизни, джерибизни да къара кюнню къанатлары джабадыла.

1943-чю джыл келиб, бизни халкъыбызны Къазахстан бла Орта Азиягъа кёчюредиле. Рамазан Архангельск областда тюрмеде ауушады (джандетли болсун). Эгечлери Болду, Мудалиф бла Рамазаны излей барыб, тутулады. Аны да Мудалиф болгъан джерде агъач кесерге джибередиле. Гюнахсызлай къарнаш бла эгеч уллу азаб сынайдыла. Тутмакъ заманлары тауусулуб, Мудалиф бла Болду башларына бош болуб, Къыргъызстаннга, адамлары кёчюрюлген джерге, барадыла. Таулу джаш анда математикадан устаз болуб школда ишлерге джарашады.

1957-чи джыл Джуртубузгъа къайтыргъа эркинлик берилгенинде, Мудалиф да халкъы бла бирге Кавказгъа къайтыб, Къарачай шахарда устаз институт ачылгъанында, анда математикадан устаз болуб ишлейди. Кёрген къыйынлыгъы саулугъуна татыб, талай джылдан Мудалиф ауушуб къалады (джандетли болсун). Къарачай халкъ, ётгюр джашына сый бере, Карачаевск шахарны ара майданында аны бюстун салгъанды. Ишине толу берилген керти устаз, махтаугъа тыйыншлы кёб ашхы адам ёсдюргенди. Ол хар не джаны бла да иги адамланы бири болгъанды. Керти тарихге келир заманда унутулмай турлукъ тарих саналады. Батчаланы Мудалифни аты къарачай халкъны тарихинде къуру да айтылгъанлай турлукъду.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин,
"Къарачай" газет
Tinibek 02.12.2016 03:16:26
Сообщений: 1273
“Къарачай”
2016 джыл, ноябрны 8
РУСЛАН, АЛЛАХНЫ РАХМАТЫНДА БОЛ

1976-чы джыл мен Новочеркасск шахарда аскер къуллугъуму башлагъан эдим. Алты айны аскер усталыкъгъа окъугъанымдан сора, алайда къуллукъ этерге къойгъан эдиле.

1977-чи джыл 9-чу Май байрамгъа джууукълашхан кюнлени биринде солдат тенглеримден бири, ставрополчу джаш: «О хахай! Ставрополь крайдан бизге къуллукъ этерге бёлек джаш келгенди!» – деб билдирди. Казармадан терк чыгъыб, аскер майданнга джетгенимде, талай джаш адамчыкъ джунчуулу сюеле, алларында да бир прапорщик алагъа фатауала окъуб кюреше эди. Прапорщик сёзюн бошагъанлай, мен, андан эркинлик алыб, иги ауазымы кёлтюрюб: «Къарачай джашла бармысыз?!» – деб сордум. Джууаб эшитмедим. Менден 1-2 джыл чакълыгъа гитче бир джаш адамчыкъ, ышарылыб, меннге къараб тура эди. Мен, аны аллына келиб:

- Къарачайлымыса? - деб сордум.
- Хо…
Къолун тутуб, кесиме
къысыб къучакъладым да:
- Къайданса? Кимледенсе? – деб сордум.
- Терезечиме, Боташладанма, Русланды атым, деди.

Мен Русланнга дагъыда бир затла айтыргъа излегенлей, ол прапорщик: «Младший сержант Узденов! Отойдите! Не мешайте!» - деб буйрукъ берди.

Мен Русланны къолун тута:

- Энди, бусагъат сизни хамамгъа элтиб, джууундуруб, юсюгюзге аскер кийимле берликдиле. Андан сора, мен сени табарма! Чыртда кёлюнгю аман этме. Хар зат иги боллукъду! – дедим.

Ма ол кюнден сора мени джылым, чыным, сынамым Русландан кёбюрек болгъаны амалтын, билгеними анга юретирге кюреше эдим. Арадан бир ай чакълы озгъанлай, Руслан онглу аскерчилени бири болгъан эди.

Бетинде джылыуу болгъан, намысны, адетни тутхан, ол шартларына да ётгюрлюгю къошулгъан джаш эди Руслан.

Солугъан кёзюуде Руслан бла энчи ушакъ этсек:

- Аскерге дери «Ючкекен» совхозда джарыкълыкъ ишлени, андан сора тюрлю-тюрлю тюз джумушланы да баджаргъанма. Иш адамлагъа хайыр келтире эсе, не тюрлю ишден да ыйлыкъмазгъа керекди… – деб, Руслан меннге сынагъанча къараб, джарыкъ ышарыучан эди.

- Артха туууб, алгъа джетген къарттамакъ! Сен фатауаларынгы къой да, аскерден сора не ишлериксе, аны хапарын айт! – деб мен да, бетими акъыллы сыфатха киргизиб, соруулу къарай эдим.

- Юрист боллукъма! Аллах айтса, сюйген шахарым Ленинградда окъурукъма! Сенича хыны, ууакъ-тюек командирчиклени тутдуруб, сюд этерикме! – деб, эки къолун бир-бирине уруб, харх болуб кюле эди. Мен да, кесими ачыуланнганча этдириб:

- Сен, пацан, алкъынчы мени къолумда болгъанынгы унутма! Сен меннге сюд этгинчи, мен сени бир эки къыйнаб къутулайым! Курсант Боташев! Равняйсь! Смирно! Объявляю наряд вне очереди! – деб къычыра эдим.

- Ёзден улу Альберт,
Меннге наряд беред,
Альбертни чыны гитче
сержантды,
Наряды да акъсакъалны
мухуруча бир затды! –


деб, назму халда бир затланы айта, Руслан эркелеб, мени къозуй эди.

Ма алай ойнай, бирбирибизге дагъан болургъа кюреше, 1977-чи джылны ноябрь айына дери Руслан бла мен аскерде бирге къуллукъ этген эдик. Мен командировкадан келгенимде, Русланны башха джерге кёчюрюб тура эдиле.

Андан сора 20 джыл чакълыны бир-бирибизни кёрмей тургъан эдик. Джангылмай эсем, мен, 1998-чи джыл бир ишим болуб, Гитче Къарачай районнга баргъан эдим. Таныш джашла къонакъбайлыкъ этебиз деб дженгил джибериб къоймадыла. «Медовые водопады» деген сейирлик джерге бардыкъ. Ма алайда олтуруб, ашай-иче, орайда тарта тургъанлай, бир саубитген, чырайлы джаш келиб, аллыма сюелиб: «Товарищ командир! За время Вашего отсутствия в батарее происшеств не случилось. Докладывает курсант Боташев!» - деб, честь бериб, мени къаты къучакълады.

Мен таныгъан субай джашчыкъ тюл эди Руслан. Санларында къара кюч, кёзлеринде билим, акъыл таныла эди. Джашау джолларыбыздан кёб хапарла айтдыкъ бир-бирибизге.

- Аскерден сора районну «Эл мюлк техникасында» бир бёлек заманны ишлеген эдим. 1980-чы джыл Ленинградда Жданов атлы кърал университетни юрист факультетине кирирге мурат этиб кетген эдим. Муратым толуб, 1986-чы джыл ол университетни бошаб чыкъдым. Къобан районну, Черкесск шахарны сюдлеринде, республиканы Баш сюдюнде ишлей келдим да, сора кесибизге - Гитче Къарачайгъа - ашырдыла. Бусагъатда район сюдню башчысы болгъанымда сени бери келгенинги эшитиб, аскерде заманда айтхан сёзюме толу бола, аскерде мени «къыйнаб» тургъанынг ючюн, сени бир тутдурайым деб келген эдим… – деб харх болуб кюле, ёрге туруб, дагъыда бир къучакълады. Ма алай бла, эски шохлугъубуз джангы кюч бла башланды.

Руслан кесини джетишимлерини юслеринден хапар айтыргъа асыры сюймеучен эди. Алай болса да мен башхаладан эшитген эдим Боташ улу «Решением Квалификационной коллегии судей КЧР Боташеву Руслану Биляловичу присвоен четвертый квалификационный класс судьи», «Боташев Руслан Билялович награжден медалью «150 лет судебной реформы России», «Боташев Руслан Билялович награжден Почетной грамотой Президиума Народного Собрания (Парламента) Карачаево-Черкесской Республики» дегенча сыйлы атла, саугъала, махтаула алгъанын.

Бу кюнледе уа «Руслан дуниядан ажымлы… кетди» деген ачы хапарны эшитгенимде, таза джашлыгъыбыз, къайтмаз джашлыгъыбыз эсиме тюше, энди, бу дунияда ёмюрде да бир-бирибизни кёрмезлигибизни ангым ачыкълай, джюрегим бек къыйналды. Аллах рахмат этсин! – дегенден башха энди бизни къолубуздан не келсин?

Онсегиз-онтогъуз джыл болгъан Руслан атлы джаш адамчыкъны Новочеркасск шахарда, аскер майданда сюелиб, ышарылыб кёзюме къараб тургъаны хар заманда кёз аллымда турлукъду.

ЁЗДЕНЛАНЫ Альберт.
Tinibek 02.12.2016 04:11:04
Сообщений: 1273
2016 джыл, октябрны 20
Спорт
16 ДЖЫЛДА – ДУНИЯНЫ ЧЕМПИОНУ

Спортну къайсы тюрлюсю да адамны мизамгъа-джорукъгъа юретгенине сёз да джокъду. Спорт бла кюрешгенле тютюн, аракъы ичмейдиле, саулукъларын аяусуз этмейдиле, ол себебден бюгюн къралда, бизни республикада да адамланы спортха илешдириуге уллу магъана бериледи. Спорт объектлени ишлеу да ол затха толу шагъатлыкъды.

Биз бюгюн хапарын айтыргъа излеген уланнга алкъын 17 джыл да толмагъанды, алай а спортда этген джетишимлерине ким да сейирсинирчады, ёхтемсинирчады.

Башлаланы Ёсканы джашы Керам 1999-чу джыл июлну 10да Черкесск шахарда туугъанды. Алты сабийни бири болгъан бла къалмай, эгиз нёгерди, эгиз эгешчигини аты да Камилады.

Беш джылны мындан алгъа эркин тутуш бла кюрешиб башлайды, арт эки джылдан бери уа тюйюшюуню (бои без правил) сайлагъанды. Керам 46 килограмм ауурлукъда тюйюшеди. Кёб болмай ол Тбилиси шахарда дунияны чемпионатында биринчи орунну алыб къайтханды. 16 джылында дунияны чемпиону болгъан адамгъа бизнича адам саны бла гитче халкъны ичинде къой эсенг, уллу миллетлени арасында да тюбеген алай тынч тюлдю.

- Беш джылны мындан алгъа Спартак спорт комплексде эркин тутушха джюрюб тебредим, – деб хапар айтады Керам. - Биз талай джашчыкъ болуб джюрюй эдик. Ол кёзюуде школну сохтасы эдим – Черкесседе 13-чю номерли орта школда окъуй эдим. Арадан юч джыл ётгенден сора тюйюшюу бла кюрешиб тебредим. Нек эсе да спортну бу тюрлюсюн бек джаратама.

Керамны тренерлери Дмитрий Коробейников бла Тимур Жужуев, аны ашхы джетишимлерин кёрюб, анга эс бёледиле, республиканы атын айтдырлыгъын ангылайдыла.

Кёб заман да ётгюнчю Керам, республикан дараджада эки турнирге къошулуб, алгъа чыгъады. Андан сора Ставрополь крайда бардырылгъан турнирде биринчи орунну алады. Шимал Кавказ федерал округда ётген эришиуледе биринчи оруннга чыгъады. Къыбыла федерал округда турнирге къошулуб, экинчи орунну алады. Россияны чемпионатында биринчи оруннга ие болады. Айтханыбызча быйыл сентябрны 30-да Грузияда Россияны командасыны къурамында биринчи орунну алыб къайтханды.

- Дунияны чемпионатында джыйырмагъа джууукъ къралны келечиси бар эди, - дейди Керам. – Мен эм алгъа Индиядан келген спортчу, ызы бла азербайджанлы эм ахырында уа чеченли бла тюйюшеме. Барысын да хорлайма. Россияны командасы биринчи орунну алгъанында, барыбыз да бек къууаннган эдик.

Керам бюгюнлюкде Черкесскеде Шимал Кавказ кърал гуманитар технология академияда агрономлукъгъа окъуйду – биринчи курсну студентиди. Эгиз эгешчиги Камила да ол академияда юристликге окъуйду – ол да биринчи курсдады.

Керамны сабийликден тенглерини бири Ислам Ашбады. Ол да спортчуду. Ол айтханнга кёре, Керам этген муратына джете билген уланды.

- Биз сабий джылларыбыздан бери тенглик тутуб келебиз. Мен да, аныча, тюйюшюу спортну сайлагъанма, - дейди Ислам. – Керам ашхы спортчуду. Бир затны этейим деб, кесине борч салса, не къыйын болса да, аны этмей къоярыкъ тюлдю. Нюзюрлю адам болгъанын ол шарты да кёргюзеди. Адамлыгъы болгъан джашды, къыйын кюнде болушлукъгъа джетерикди. Дагъыда къошаргъа излегеним: анычалагъа аслан кёллю дейдиле. Ётгюрдю, джигитди, къоркъа-юрке билмейди. Тенгликге кертиди. Мен кесим абазалыма, 68 килограмм ауурлукъда тюйюшеме. Керам бла бир школда окъугъанма. Мени аллай тенгим болгъанына ёхтемсинеме.

Керамны атасы керти дуниягъа кетгенди. Анасы Кулина, эгечлери, къарнашы да аны спортда джетишимлерине къууанадыла. Не джаны бла да анга таянчакъ болургъа кюрешедиле. Агроном усталыкъны сайлагъаныны юсюнден а Керам былай айтды:

- Мен, кертиси бла да, агроном болуб ишлер муратлыма. Элчи джашауну джаратама, - деди Керам. – Алгъан усталыгъым бла урунурукъма.

Спортчу уланны халал тенглерини бири Гери Ходжевди. Ала бир заманда бир школда окъугъандыла.

- Керам иги джашды, керти тенгди, - дейди Гери. – Беш-алты джыл чакълы бир заманны биз бирге айланабыз. Адамны ангылай билген, адамны джашаууна эс бёле билген адамды. Айхай да, ол уллу спортчуду. Къыйын болумда тенгин атыб кетерик тюлдю. Анга ышаныргъа боллукъду.

Башлаланы Керам, кеси айтханнга кёре, Иваново шахарда Россияны чемпионатында эмда Тбилисиде дунияны чемпионатында биринчи оруннга чыгъалмай къалама деб, бек къоркъгъанды. Сёзсюз да, ол бу эришиулеге уллу магъана берген бла бирге, толу джууаблылыкъны да ангылагъанды, туугъан джуртуна, КъарачайЧеркес Республикагъа, махтау бла къайтыргъа излегенди. Къаджыкъмакълыгъы болгъан, тири джаш муратына да ие болгъанды.

- Спорт адамны не джаны бла да чыныкъдырады, - дейди Керам. – Мен джаш адамланы барына да спорт бла кюрешигиз, андан къачмагъыз дерик эдим. Мени тёгерегимде айланнган джаш адамланы арасында осал къылыкълары болгъанла джокъдула. Барысы да джашау джолда джетишимли болургъа тырмашадыла. Сёз ючюн, лирика, спайс дегенча хылымылы затладан ала хапарсыздыла. Саулукълары игиди, иннетлери тюздю – ала келир заманны адамларыдыла.

Керамны джашауу, хорламлары да алдадыла. Аны баш мураты профессионал тюйюшюуде баш орунну алыуду. Анга къошулур ючюн, къолундан келгенича да кюреширикди. Андан сора мураты уа Американы Бирлешген Штатларында бардырылыучу уллу тюйюшлеге къошулууду. Ары 18 джылдан башлаб къошулургъа боллукъду.

Спортну уллу джолуна тургъан Керам алкъын бизни кёб кере къууандырыр деб ышанабыз. Ол, танг атханлай къобуб, санларын ийлеб, талай заманны чабады. Бир масхабда турур ючюн, ашхасуугъа эркин узалмайды. Къайда да, ким бла да кесин тута, джюрюте биледи. Эм иги шарты уа – уллу кёллюлюкден кериди, кесин онглугъа санамайды. Насыблы болгъанын да иги ангылаб бошамагъанды, нек десенг, ол тамбла этер ишини юсюнден сагъыш этгенлей турады, джюреги кенгча, джашау джолда сакълагъан джумушларыны да учу-къыйыры кёрюнмейди.

Мамчуланы Дина.
Суратда: Керам чемпионатны кёзюуюнде.
Tinibek 02.12.2016 04:16:26
Сообщений: 1273
2016 джыл, октябрны 20
Новелла
Хубийланы Абу-Хасан
ГЁЗЕТЧИ


Танг аласы эди.

Аны эртденнги татлы джукъу арасында:

- Мекер! – деген таууш уятды. Ол таууш, джерни джети къатындан келгенча, тунакы эшитилди.

Мекер, узун сюекли чалбаш киши, джатхан джеринден секириб туруб, юсюне чубур тонун, аякъларына эски кирза чурукъларын, башына онгнган къулакълы бёркюн кийди да, къарыулары кетген бутларын дженгил-дженгил къымылдатыргъа кюреше, эшикге чартлаб чыкъды:

- Ой!

Эшикде уа анга киши да тюбемеди. Арбазда адам да кёрюнмеди.

Уллу сыртны ышыгъында орналгъан алгъыннгы турбазаны ол къараууллукъ этген юйлери да, тёгерекде таула бла чегетле да, кече тангнга дери джаууб чыкъгъан къаргъа батыб, баргъан-келген да болмай, шош сюеледиле. Аны себеби хоншу ёзенде Айлы Тала деген ариу джерде джангы турбаза ишлениб, хайырланыргъа берилгенли туристи, джер-суу кёре келгени да ары джюрюб турадыла да, бери киши келмейди. Абадан джашы Алий болмаса, Мекерни кесини адамлары да асыры джокълаб бездирмейдиле.

- Киши джокъду да, ким эди экен ол къычыргъан? – деди Мекер, тёгерегине къараб, адам кёрмегенинде, юйюне кетерге ызына бурула. Алай а аллына, кесича, къарт, къысхакъулакъ къара къолан ити чыгъыб къалгъанында, ол кетиб къалалмады. Алай тохтаб, анга нёгерине сёлешгенча сёлеше:

- Камсык, ол адам мени атымы айтыб къычыргъан заманда сен арбазда болгъанса. Ким эди ол? – деб сорду.

Камсыкны уа, сорулгъаннга джууаб этерге, кёлюне келгенни айтыргъа Мекернича тили джокъду. Ол аны бла суулу уллу къара кёзлери бла сёлешеди. Анга билдиреме дегенин да, бир зат этиб, аны юсю бла билдиреди. Сёлешир хыйсабы болса уа: «Мекер, сеннге киши да къычырмай эди. Ананг Халиматны сау заманында сени атынгы айтыб чакъырыучу ауазы джюрегинге тюйрелиб къалгъанды да, ол къулагъынга келе эди. Ол сени бир затха сагъайтыргъа излесе, къулагъынга атынгы айтыб таууш этиучюсю келиучюсюн билесе», - дерик эди. Мекер да: «Бир ишексиз, алайды ансы, меннге киши да къычырмай эди. Анам хариб ахыратда да, кесин унутуб, бизни къайгъыбызны этиб турады», - деб бегитирге ашыгъырыкъ эди.

Камсык, эки кёзюн Мекерге чыракъ ийиб къарады да, аны ич сагъышын ангылаб, кёлюн джапсарыргъа излегенча, бутларына чырмала, кесин анга-анга ышыды, юсюне-юсюне секириб ойнады.

- Ай аферим-аферим хар нени да билиб, эсгериб тургъан акъылман тенгиме! – деди Мекер. Алай этгенине разы болуб, аны башын сылаб эркелетирге ийиле. Алай а бу джол ит, ары дерича, арт аякъларына чёгелеб, анга башын сылата-сыйпата турмады. Арлакъ кетиб, Мекерни алайда, мийик къаяны ышыгъында, орналгъан къой баучугъу таба эки къулагъын тургъузуб къарады да, тышындан кимни эсе дамы кёрдю да, хап-хап деб юре, джерге джангы тюшген къарны баууру бла джыра, сыртны ёрге угулуб кетди. - Биягъы баугъа бёрю-затмы киргенди экен? Бу кимге чабады? – деди Мекер, аны ызындан къайгъылы болуб къарай.

Ит а къой баугъа бармады. Тюнене ингирде аны ары джанында бутагъына темир чыбыкъ бла эт кесек тагъыб, тюбюне къапхан къуруб кетген уллу нызы терек таба бурулду. Кёб да турмай, алайда аны ким бла эсе да талашхан тауушу да эшитилди.

Мекер, олсагъатлай юйге чабыб, къабыргъагъа тагъылыб тургъан шкогун алды да, аны да джерлей-джерлей, ары мыллык атды. Келсе, аллайгъа келсин къапханнга бёрю тюшюб, Камсык, анга чаба да, ол уллу, кючлю тишлерин чакъдыра хырылдагъаны сайын ызына къача тура.

Джашауун чегет къыйырда ётдюрюб барса да, Мекер уугъа джюрюген, кийик атаргъа сюйген адам тюл эди. Айтханы хар адамны джюрегине джол табыб да бармай эди. Алай болса да уугъа баргъан адамгъа тюбесе, ол анга: «Къарнашым, чегетде айланнган джаныуарла да, сенича, менича, Аллах джашаргъаашаргъа, юйрерге деб джаратхан джанладыла. Кёзюнг къыйыб, ол ариу, ол къарыусуз джанланы джашауларын къалай юзерсе?» - демей къоймай эди. Айланнган джеринде кийикге тюбегени болса да, урмай эди. Бу бёрюге да тийерик тюл эди. Кеси къараууллукъ этген турист юй ишин тохтатханында, джангы турбазаны тамадалары, келиб: «Бу мекямла алкъын иги мекямладыла. Барабаргъан заманда да бир джукъгъа джараргъа боллукъдула. Ахырда да, бусагъатха дерича, мындан ары да былагъа сен къараууллукъ эте тур. Заманынгы бош ашырмаз ючюн, алайда ол джатманы мал орун эт да, къойчукъла да тут», - дегенлеринде, кетиб къалалмагъан эди. «Къачха дери турайым, андан сора юйюме кетерме. Ансы уллу, гитче да: «Джашлыгъынгда къалай болдунг эсе да, къартлыгъынгда былайгъа джабышыб тургъанынгы къой да, юйюнге джыйыл», - дегенлей турадыла», - деген эди. Алай а артда не къачда, не андан сора былайдан кетиуню юсюнден сёз да къозгъамай эди. Ол бу тёгерегинде джашил нарат, нызы терекле, гёлеу ханс ёсген, чокъуракъ суула шоркъулдаб саркъгъан, андан, мийикден: «Эй, адамла, хайт дегиз!» - дегенча къарагъан къарбаш таула орналгъан джерлеге къаны-джаны бла байланыб эди да, къачан болса да аны былайдан кетер акъылы да джокъ эди. Алгъыннгы турист юйлеге да къарай эди, баучукъ джарашдырыб, анда къойчукъла да тута эди. Алай а бёрюле, келиб, кесиб кете эдиле да, аланы бир да юйрерге къоймай эдиле.

Кёб болмай да алгъыннгы турбазаны тамадасы, Мекер, сыйын кёрюб, «Исмаил Харунович» деб сёлешиучю киши, келиб: «Ий, ийманы хакъына, Мекер, хаджи болгъун, джангы джылгъа дери бу малчыкъгъа бир къарай тур. Москвадан уллу къонакъла келирге айтхандыла да, алагъа къанатырыкъма. Къарачай къойну этинден этилген тишликле ашаргъа кюсейбиз, деб билдиргендиле да, иш этиб, Къартджуртха барыб, анда фермер джашларыбызны биринден аууз мардасын бериб алыб келгенме», - деб, уллу иркни аманат этиб кетген эди да, ол анга айырылыб сакъ эди. Алай а беш-алты кюнню алгъа бир джукъ къабаргъа деб юйге келиб, ызына къайтханында, бёрюле юзгереде аны да, талай малны да кюндюзгю кюн кесиб кетиб тура эдиле. Ол себебден Мекерни бёрюлеге дерти уллу эди. Къапханны да, бир уста чыган кишиге этдириб, аланы тутаргъа деб къургъан эди нызы терекни тюбюне. Алай а ненча кере барса да, темир чыбыкъгъа тагъылгъан эт кесек ашалса да, къапхан салыннганыча тура эди. Аны себебли бир къарамлы бёрюню кёргенинде, ол джыртхычха кёлкенгди сезими учундуруб:

- Энди нечиксе, хыйла хатачы, къолгъа тюшдюнгмю?! - деб къычырыб джиберди, шкогун джыртхычха айландыра. - Кесинг да не ариу затса! Сени ол джылтырауукъ теринги иркни иесине берирме. – Бёрю уа, тюбюнде бир багъалы заты болуб, аны Камсыкгъа сыйыртыргъа къоркъгъанча, юсюне джайралыб джатыб, кирпик къакъмай къарагъан эки джити кёзюн анга къадаб тохтады. - Аманлыкъ этген аманлыгъына джолугъады… Эки кёзюнгю джандырыб, алай ачыулу къарамазса, тейри… – Къайда, Камсык, аны къатындан джанлачы, - деди Мекер, шкогуну сампалындан басаргъа хазырлана.

Ол кёзюуде, анда, энишгерекде, тёгерегин мырды басыб тургъан айрымкан маталлы чегет табадан кючюк къансыгъан-сынсыгъан тауушла келдиле. Ол тауушла сабий джылагъан тауушлагъа ушай эдиле. «Бёрюле къыш тёлю бермей шойдула да, была калак итлени кючюклери тюл эселе, не зат кючюкледиле?» дей, ол, аны джууабы Камсык бла бёрюде джашырыныб тургъанча, алагъа кёзюу-кёзюу къарады. Кючюкле дагъыда сынсыдыла, тауушлары, биягъынлай, ана джылыуун излеген сабийлени джылагъан тауушларыча, чыгъа. Алайына, алагъа джууаб этгенча, бёрю, джатыб тургъанлай, башын ол айрымкан таба буруб, эртденнги шош чегетни зангырдата, талай кере созуб улуду.

- Ма къайгъы! Бу къанчыкъ бёрю болур дейме, – деди Мекер, кимге эсе да айтханча.

– Тюз ангылагъанса, джашым: ол сен шкогунгу юсюне айландырыб тургъан джаныуар къанчыкъ бёрюдю, ол сынсыгъанла да аны балаларыдыла, - деди ол кёзюуде Халиматны биягъы ауазы.

- Аман болду да, - деди Мекер, анасын кёрюрге излеб, тёгерегине къарай.

- Нек?
- Бу къанчыкъ бёрю, бауума тюше да, анда малчыкъларымы кесе, джанымдан этгенди. Муну юсюне да балалары, уллула болуб, джанлыгъа къошулсала, бу тёгерекде мал атына болуб джукъ къоярыкъ тюлдюле …

- Джашым, муну урма. Ол, бёрю эсе да, анады. Ананы ёлтюрген а уллу гюнахды. Сен аны ёлтюрсенг, аны ол замансыз заманда джаратылгъан ууакъ балалары да, бу сууукъда-къыяматда кеси башларына къалыб, къырыллыкъдыла. Ол заманда аланы гюнахлары да сеннге барлыкъдыла.

Мекер, шкогун бир джанына бура, энтда бёрюге къарады, ол да - Мекерге. Энди аны кёзлеринде биягъындагъы джыртхыч уллу кёллюлюк, ёхтемлик джокъ эди.

Камсык а, тынгы табмай, бёрюге, бир тёгерегине айланыб, бир арлакъ кетиб, андан чаба эди. Алай эте тургъанлай, биягъы кючюклени къансыб сынсыгъан тауушларын эшитди да, сагъайыб, эки къулагъын ёрге-ёрге тургъуза, ол айрымкан маталлы чегетге джити къарады. Сора, акъылына не келди эсе да, биягъынлай, хап-хап деб юре, сыртны энишге чабыб кетди. Аны иесини: «Камсык, къайры бараса? Бери къайт!» деб къычыргъаны да тыймады. Итни алай этгенинми кёрдю да, къанчыкъ бёрю, аны къайры баргъанын ангылады болур, джатхан джеринден секириб туруб, къапханда аягъын къаллайла эсе да гъыжт этдириб юзюб, ол тюбюне басыб, джашырыб тургъан затын да ауузуна къабыб, акъ къарны къызыл къаннга бояй, аны ызындан, окъ атылгъанлай, атылды.

- Ой, мени огъесе, ычхындырдым да къойдум! – деди Мекер аны ызындан къарай. Ол а бир къаргъа кёмюле да, тас бола, бир ачыкъ джерге чыгъа да, кёрюне бара эди. Урама десе, Мекер аны урлукъ эди. «Тюнене мен ол темир чыбыкъгъа илиндириб кетген эт кесекни бизге эслетиб сыйыртмаз ючюн, тюбюне басыб, алайда аны ючюн къымылдамай джатыб тургъан кёреме. Аны балаларына къабдырыргъа алыб барады. Анала бары да бирчала кёреме. Аланы къайсы бири да баласы ючюн джанын да аярыкъ тюлдю», - деген сагъыш келди ол кёзюуде анга.

Мекер бёрю къанчыкъны ызындан алай къараб тургъанлай, кёзюне анасы Халимат кёрюндю. Ол, юч сабийни анасы болса да, субай санлы ариу тиширыу эди. Къазакъ къатынла, аны кёрселе: «Эри къазауатда ёлюб, юч сабийи бла туугъан джеринден бери кёчюрюлюб, бу мамукъ ёсдюрюуню ахырзаман ишинде ишлеб, ач-джаланнгач болуб, дуния азабын кёрюб джашаса да, бу адам тиширыу чырайын, джумушакълыгъын тас этмей тургъанына бир къарагъыз, - дей эдиле. - Эри да, къарнашлары да къазауатда ёлген эселе, бу мёлек халили гюнахсыз тиширыуну юч къагъанакъ сабийи бла джуртундан бери не терслиги ючюн кёчюргендиле экен?» - деб сора эдиле бир-бирлерине да. Ала ол сорууларына джууаб а табмай эдиле. Ол соруугъа Халимат кеси да табмай эди джууаб. «Бизни бери кёчюрюб, бу къыйынлыкъны сынатханланы бу гюнахсыз сабийлени къачлары урсун!» - деб да къаргъамай эди. Кишиге ачыуланнган да этмей эди. Сабийлерин да: «Кишиге аман айтыучу, сёзюн этиучю, дерт тутуучу болмагъыз; хоншу-тийре бла ариу джашагъыз», - деб юрете эди. Ауур иш, къыйын джашау татыб, кеси да Сталин ёлген кече ёлген эди. Сталин ючюн ол кече да, андан сора да сау кърал сарнаб джылай эди. Халиматны уа, байланы-бийлени юзюклериндендиле деб, большевикле къыргъан джууугъундан-тенгинден къалгъанларын да къазауат джутхан эди да, джылар адамы да джокъ эди. Ол себебден юч джашчыгъы, джылаялгъан да этелмей, къургъакъ кёзчюклерин къолчукълары бла уа, бир-бирлерине мыдах къараб олтура эдиле…

Бираздан Камсык да, кимге эсе да ачыуланнганча, бир тюрлюле сынсый, ызына къан джугъу болуб къайтды. Алай а Мекерни къатына бармады. Джан солуу эте, арлакъда тохтаб, къызгъан санларын сууутургъа излегенча, къаргъа къарнындан джатды да, башын ал аякъларыны юслерине салыб, эки кёзюн иесине къадаб тохтады.

- Не балаларына чабама деб, кесинги къанчыкъ бёрюге талатыбмы келесе? – деди Мекер, бёрю къанчыкъгъа ичинден бюсюреу эте. Ит, ол ишине уялгъанча, кёзлерин энишге-энишге къаратыб, къайтарыб-къайтарыб сынсыды. – Кел, барыб, джараларынга бауда ол дармандан джагъайым. Ансы, ашлансала, ала сени къыйнарыкъдыла…

Экинчи Мекер ол къанчыкъ бёрюню кёрмеди. Кече сайын кеси къараууллукъ этген алгъыннгы турист юйлени тёгереклеринде бёрю улугъан тауушланы эшитгенлей а турду. Бир-эки джолда, кече арасында джатхан джеринден къобуб барыб, баууна да къарады. Алай а къайгъылы болур зат эслемеди.

Бир кече уа бёрю улугъан тауушла тангнга дери эшитилгенлей турдула да, ол, эртден джарыкъ урур-урмаз, барыб, баууна да, аны тёгерегине да къарады. Сора арлакъда эки шакалны боюнлары кесилиб, тери-джюн устуккулары джер-джерге атылыб тургъанларын кёргенинде: «Тоба-тоба! Бу экисин былай ким этгенди экен?» - деб, бек сейирсинди. Аны ол соруууна да анасыны биягъы ауазы: «Джашым, бу тышындан келген эки джыртхычны былай этген да, сени малынгы-башынгы сакълаб тургъан да ол заманда сен, ёлтюрмей, сау къойгъан къанчыкъ бёрюдю. Аны себеби ол да, сенича, былайыны гёзетчисиди», - деб джууаб этди...
Tinibek 02.12.2016 23:56:02
Сообщений: 1273
“Къарачай”
2016 дж. октябрны 27
Кёлге келгенни ачыкъ айтайыкъ
АНА ТИЛИБИЗ – МИЛЛЕТ
БАЙЛЫГЪЫБЫЗ

Миллетни эм уллу байлыгъы аны тили болгъаны ол хакъды. Кёб ёмюрледен бери халкъны озгъан джашау джолу, ич дуниясы джангы келген тёлюлеге тилни кючю бла берилгенлей тургъанды.


Къарачай-малкъар (алан) халкъыбызны эртдеден келген тил байлыгъына, артыкъсыз да бек нарт эпосну окъусакъ, тюшюнебиз. Дунияны къалай къуралгъанындан башлаб, адам улугъа анг кирген кюннге дери суратлагъан аллай чыгъарма джер башында бир тилде да айтылгъан, джазылгъан болмаз. Алимле оюм этгеннге кёре, халкъны ауузунда джюрюй келген нарт эпос, VII-чи ёмюрде бир джерге джыйылыб, бир чыгъарма болуб, ма ол халда 1396-чы джылгъа дери джашагъанды. Асхакъ Темир алан къралыбызны чачхандан сора, халкъыбызны сау къалгъан кесеги таугъа ыхтырылыб, джашаулары бек къыйын болуб, тин байлыкъ къайгъылы болалмай, 4-5 ёмюр чакълыны халкъны тини тунчукъгъанча болуб тургъанды. Алай болса да бюгюнлюкде ана тилибизде нарт эпосну окъусакъ, не уа, эпосну кёб джырларын азбар билгенлеге тынгыласакъ, биз ата-бабаларыбызны джашауларын, киногъа къарагъанча, кёрюб, башлайбыз. Аланы джашау джолларын кёре билим алабыз, ашхылыкъгъа юренебиз, бюгюнлюкде да илму джетмеген затланы ана тилибизде эшитебиз. Анга юлгюге нарт эпосдан бир бёлек тизгинни келтирейим:

«Эртде-эртде, эрделеден да бек эртде,
Болгъан болуб, энди боллукъ сейир чекде,
Башчы Тейри аллай бир къысхыч къургъанды,
Дунияланы барын ары тыкъ ургъанды,

Чырт къымылдау болмаз кибик тыкълагъанды,
Эм уллу зат эм гитчеге сыйыннганды.
Тамам къысыб, терк бошлагъанд дунияланы,
Тийре-тийре этиб, атханд аламланы,

Бюртюк-бюртюк этиб чачханд джулдузланы,
Джол белгилеб, буруб ийгенд ол аланы».


Ма бу он тизгинде дунияны къалай къуралгъаны суратланады. Бюгюнлюкде алимлени тиллери бла айтсакъ, ол «Большой взрыв» дегенни кёргюзеди.

Энтда бир сейирлик тизгинлени окъуюм:

«Кюн таякъны садакъларын озар ол,
Кюнню, джылны, чайырныча, созар ол,
Керек болса, тартыб джыяр ызына,
Джокъду ёлче не чек аны ызына.»


Бу тёрт тизгинде уа, нартланы учхан атлары (бюгюнча айтсакъ космос кемеле) кюн таякъны садакъларын (скорость светаны) озуб, башха тюрлю айтсакъ а, бир секундха 300 минг километрден эсе къызыу барыб, сюйселе, заманны соза, сюйселе, аны ызына джыялгъандыла.

Андан ары нарт эпосда, адам улу кюн таякъны садакъларын «скорость светаны» джетерча, озарча ахырсыз кючню (бесконечная энергияны) къайдан табаргъа боллугъун, аны таба билсе, адам улу сагъыш джюрюшге (скорость мыслиге) дери джетерге мадары боллугъун кёргюзеди.

Ма бу затла не бир суратлау, не бир илму китабда да бюгюннге дери джазылмагъандыла.

Бизни халкъыбызны тин байлыгъында ма аллай уллу тамалы болуб, башында айтханымча, къыйын джашау джолубуз бизни унукъдуруб, тин хазнабыз бла кереклисича хайырланырча мадарыбыз болмай къалгъанбыз. Алай болса да къаныбыз бла келген затны тыяр мадар болмай, ана тилибизде айтылгъан, джазылгъан кёб чыгъармалада, тин хазнабыз накъут ташла, къол аяздача, кёрюннгенлей турадыла. Сёз ючюн, «Бийнёгер» деген джырда:

Эки къолун санларына къамчи этди,
Къутас чачын санларына джамчы этди»
, - деген тизгинле;

«Гошаях бийчени кюуюнде»:

- Кел, Къарачач, Къара ташха барайыкъ,
Джылай-джылай Къара ташны узунуна джарайыкъ,
«Мен да джарылама, сен да джарыл,
Къара таш!» – деб джылайыкъ», - деген тизгинле;

«Хасаука» бла «Умар» деген джырлада:
«Къурч санлада бегиген ол темир джан
Терк чыкъмайды быллай тулпар джашладан.
Ётгюр сандан чартлаб чыгъад исси къан,
Тешиб, ётюб кетед къаты ташладан.

Сагъышладан башы тубан тауладан
Шоркъа-шоркъа джыламукъла агъарла,
Артыкълыкъгъа башчы болгъан джаула да,
Мычымайын кереклерин табарла»
, - деген тизгинле, мени сартын, дуния поэзияны эм мийик тапхасына салырчадыла.

Дебо улу Кючюкден бери айлана, XIX-чу - XX-чы ёмюрледе джашагъан сёз усталарыбызны ичинде Багъыр улу Къасботну, Семенланы Джырчы Сымайылны, Къалай улу Аппаны, Акъбайланы Исмаилны (Чокуна афендини), Къаракетланы Иссаны, Ёртенланы Азретни, Орусланы Махаметни дагъыда башхаланы атларын сагъынсакъ, хар бирибизни да кёлюбюз ёхтем болады бир ишексиз.

Семенланы Джырчы Сымайыл Минги Тауну суратлай:

«Сенден сора къайсы тауду
Ариулукъ бла бай болгъан?
Башы къыш болуб, бели джаз болуб,
Этеклеринде джай болгъан?»
- деб джазгъанды. Дунияда не уллу суратчы да, Минги Тауну суратын салама десе, Сымайылны назму сёзлерин суратха бурлукъ болур эди.

Ол тёлюден бери айланнгандан сора, сабийликлери Орта Азияда ётгенлени юслеринден айтсакъ, ана тилибизни сакъларгъа, айнытыргъа Къагъыйланы Назифаны, Аппаланы Билялны, Батчаланы Муссаны, Хубийланы Назирни эмда башхаланы уллу къыйынлары киргени да хакъды. Къагъыйланы Назифаны «Къарча» деген романы къарачай халкъны миллет сезимин уятханды. Батчаланы Мусса адабиятыбызны философиясын, суратлау кючюн саулай кърал дараджагъа чыгъаргъанды.

Озгъан ёмюрню 50-чи джылларында туугъан тил усталарыбыздан Байрамукъланы Фатиманы, Мамчуланы Динаны, Ёзденланы Сапарны, Лайпанланы Билалны эмда башхаланы атларын айтырым келеди. Мамчуланы Дина терен философия лириканы ана тилде алай уста суратлай биледи, ана тилибизни бал татыуун малчы да, профессор да бирча ангыларча. Мамчуланы Динагъа «Алан тилни Сатанайы» дерге тыйыншлы болур деб келеди кёлюме. Лайпанланы Билалгъа уа иннетими, нюзюрюмю ма бу тизгинледе ачыкълайма:

«Ана тилни къорлугъуса,
Сен тамбланы урлугъуса,
Назмучу Билял!»


Уллу Аллахха минг шукур! Тил усталаны сынджырлары юзюлмегенлей, бюгюннге дери джетиб келеди.

Бюгюннгю джаш тёлюде да бардыла тилибизни джакълагъанла, сакълагъанла. Аллах айтса, ала да атларын ишлери бла айтдырырла.

Поэзия хар тилни да эм мийик тапхасы болгъаны ючюн поэтлени юслеринден аслам сёлешдим… Тюзюн айтсакъ, юйде балалары бла ана тилде сёлешген атала, анала, школлада ана тилден окъутхан устазла, тил бла кюрешген алимле, джазыучула - ма аладыла ана тилибизни чеклерин сакълагъан мыртазакъла!

Дунияны башында эм бай тиллени бири ана тилибизге уллу кёллюлюк этсек, туугъан анабызгъа уллу кёллюлюк этгенча боллукъбуз!

Уллу Аллах тюрлю-тюрлю ёсюмлени, джаныуарланы джер джюзюне джаратханча, миллетлени да джаратханды. Хар миллетге Уллу Аллах энчи тил бергенди. Аллах берген тилни, кърал эркинлик да бере тургъанлай сакъламагъан ким эсе да Аллахха къаршчы баргъан инсанды!

Уллу къралыбызны Конституциясы бла, законлары бла уста хайырлана, сау Эресейге ашхылыкъ бла атыбызны айтдырыр кючню Уллу Аллах бизге берсин, деб, тилейме.

Джашасын ана тилибиз! Бютюн айнысын тинибиз! Дайым сакълансын динибиз! Джашнасын туугъан джерибиз!

ЁЗДЕНЛАНЫ Альберт.
Tinibek 03.12.2016 00:01:15
Сообщений: 1273
“Къарачай”
2016 дж. октябрны 27
Окъуучуларыбызны письмоларындан
ДЖАЗЫЛГЪАННЫ ЮСЮНДЕН МЕНИ
ОЮМУМ БЫЛАЙДЫ


«Къарачай» газетни кимле окъуйдула? Окъумагъанла уа кимледиле? Сюйсек, сюймесек да, бюгюнлюкде быллай соруула кёб чыгъадыла. Алагъа тюз, толу джууаб этер ючюн, багъалы окъуучула, келигиз, кёлге келгенни ачыкъ айтайыкъ, эринмей газетде джазайыкъ.

Ана тилде чыкъгъан газетибизни джаратыб, сюйюб, таймай окъуб тургъанла сау болсунла. Ала миллет затларыбызны багъалатхан адамладыла. Аладыла ана тилибизни унутдурмазлыкъ да, сакъларыкъ да.

Былай ачыкъ айтханым, къуру кесибизникинден башха тилде сёлешмейик, окъумайыкъ, джазмайыкъ дегенлигим тюлдю. Башха тиллени да не къадар да иги билге эдик. Анга ким огъай дейди, алай а кеси тилибизни артыкъ да ариу кёрейик, артыкъ да иги билейик дегенлигимди. Башха тилге асыры бек «илешиб» кетиб, къуру ол тилде сёлешиб турадыла бир къауумла. Аллайла кеси тиллерин унутургъа тебрегенледендиле, терс джолгъа тюшюб кеслери да, сабийлери да. Аллайладан болмайыкъ!

Экинчи джаны бла уа тилибиз ёмюрде да унутуллукъ тюлдю деб уллу кёллюлюк этмейик. Бизникинден эсе онглу тиллени тас болуб кетгенлерин чырт унутмайыкъ.

Эки-юч айны мындан алда Семенланы Ракайны «Народныйле» бла «заслуженныйле» деген статьясын окъуб, бек джаратдым, алкъын бар кёреме ичибизде тюз сёлеширикле, тюз джазарыкъла деб къууандым.

Алайды, тилибизни унутула баргъаны эсибизни сагъайтады. «Городскойла», асыры «культурныйден» элде джашаргъа турсунмагъан джаш къауум, кёбюсюне бизнича сёлешмей башха тилде бардырадыла ушакъларын. Кеси тилибиз ма алай бла унутулуб къалыргъа боллукъду. Тамам Семен улу айтханча, «тилибизни кёбюсю ётген ёмюрден бу ёмюрге сакъланмагъанды» дерчады.

Кертиди, ётген ёмюрде бизни белгили поэтлерибизни бир къауум чыгъармалары къарачай литератураны тарихине ёмюрде унутулмазча киргендиле, деб келеди кёлюме. Ракай да аны айтады. Бу ёмюрде да, тюгел алача тюл эселе да, бардыла тыйыншлы чыгъармала.

Семен улу Ракай «Народныйле» бла «заслуженныйле» деген статьясы ючюн сау болсун. Ол статьяны джылы, огъурлу хауасы кюч-къарыу бериб, меннге да муну джаздыргъанды. Статьяны тюзге санаб, аны джакъларыкъла менден сора да чыгъарыкъ болурла. «Тюзлюкню сюйген - сюйюмлю» дейдиле. Джазыгъыз, джашырмагъыз ачыкъ кёлюгюзню.

САЛПАГЪАРЛАНЫ
Орусбий.
Даусуз эл.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный