2016 джыл, октябрны 20
Новелла
Хубийланы Абу-Хасан
ГЁЗЕТЧИ
Танг аласы эди.
Аны эртденнги татлы джукъу арасында:
- Мекер! – деген таууш уятды. Ол таууш, джерни джети къатындан келгенча, тунакы эшитилди.
Мекер, узун сюекли чалбаш киши, джатхан джеринден секириб туруб, юсюне чубур тонун, аякъларына эски кирза чурукъларын, башына онгнган къулакълы бёркюн кийди да, къарыулары кетген бутларын дженгил-дженгил къымылдатыргъа кюреше, эшикге чартлаб чыкъды:
- Ой!
Эшикде уа анга киши да тюбемеди. Арбазда адам да кёрюнмеди.
Уллу сыртны ышыгъында орналгъан алгъыннгы турбазаны ол къараууллукъ этген юйлери да, тёгерекде таула бла чегетле да, кече тангнга дери джаууб чыкъгъан къаргъа батыб, баргъан-келген да болмай, шош сюеледиле. Аны себеби хоншу ёзенде Айлы Тала деген ариу джерде джангы турбаза ишлениб, хайырланыргъа берилгенли туристи, джер-суу кёре келгени да ары джюрюб турадыла да, бери киши келмейди. Абадан джашы Алий болмаса, Мекерни кесини адамлары да асыры джокълаб бездирмейдиле.
- Киши джокъду да, ким эди экен ол къычыргъан? – деди Мекер, тёгерегине къараб, адам кёрмегенинде, юйюне кетерге ызына бурула. Алай а аллына, кесича, къарт, къысхакъулакъ къара къолан ити чыгъыб къалгъанында, ол кетиб къалалмады. Алай тохтаб, анга нёгерине сёлешгенча сёлеше:
- Камсык, ол адам мени атымы айтыб къычыргъан заманда сен арбазда болгъанса. Ким эди ол? – деб сорду.
Камсыкны уа, сорулгъаннга джууаб этерге, кёлюне келгенни айтыргъа Мекернича тили джокъду. Ол аны бла суулу уллу къара кёзлери бла сёлешеди. Анга билдиреме дегенин да, бир зат этиб, аны юсю бла билдиреди. Сёлешир хыйсабы болса уа: «Мекер, сеннге киши да къычырмай эди. Ананг Халиматны сау заманында сени атынгы айтыб чакъырыучу ауазы джюрегинге тюйрелиб къалгъанды да, ол къулагъынга келе эди. Ол сени бир затха сагъайтыргъа излесе, къулагъынга атынгы айтыб таууш этиучюсю келиучюсюн билесе», - дерик эди. Мекер да: «Бир ишексиз, алайды ансы, меннге киши да къычырмай эди. Анам хариб ахыратда да, кесин унутуб, бизни къайгъыбызны этиб турады», - деб бегитирге ашыгъырыкъ эди.
Камсык, эки кёзюн Мекерге чыракъ ийиб къарады да, аны ич сагъышын ангылаб, кёлюн джапсарыргъа излегенча, бутларына чырмала, кесин анга-анга ышыды, юсюне-юсюне секириб ойнады.
- Ай аферим-аферим хар нени да билиб, эсгериб тургъан акъылман тенгиме! – деди Мекер. Алай этгенине разы болуб, аны башын сылаб эркелетирге ийиле. Алай а бу джол ит, ары дерича, арт аякъларына чёгелеб, анга башын сылата-сыйпата турмады. Арлакъ кетиб, Мекерни алайда, мийик къаяны ышыгъында, орналгъан къой баучугъу таба эки къулагъын тургъузуб къарады да, тышындан кимни эсе дамы кёрдю да, хап-хап деб юре, джерге джангы тюшген къарны баууру бла джыра, сыртны ёрге угулуб кетди. - Биягъы баугъа бёрю-затмы киргенди экен? Бу кимге чабады? – деди Мекер, аны ызындан къайгъылы болуб къарай.
Ит а къой баугъа бармады. Тюнене ингирде аны ары джанында бутагъына темир чыбыкъ бла эт кесек тагъыб, тюбюне къапхан къуруб кетген уллу нызы терек таба бурулду. Кёб да турмай, алайда аны ким бла эсе да талашхан тауушу да эшитилди.
Мекер, олсагъатлай юйге чабыб, къабыргъагъа тагъылыб тургъан шкогун алды да, аны да джерлей-джерлей, ары мыллык атды. Келсе, аллайгъа келсин къапханнга бёрю тюшюб, Камсык, анга чаба да, ол уллу, кючлю тишлерин чакъдыра хырылдагъаны сайын ызына къача тура.
Джашауун чегет къыйырда ётдюрюб барса да, Мекер уугъа джюрюген, кийик атаргъа сюйген адам тюл эди. Айтханы хар адамны джюрегине джол табыб да бармай эди. Алай болса да уугъа баргъан адамгъа тюбесе, ол анга: «Къарнашым, чегетде айланнган джаныуарла да, сенича, менича, Аллах джашаргъаашаргъа, юйрерге деб джаратхан джанладыла. Кёзюнг къыйыб, ол ариу, ол къарыусуз джанланы джашауларын къалай юзерсе?» - демей къоймай эди. Айланнган джеринде кийикге тюбегени болса да, урмай эди. Бу бёрюге да тийерик тюл эди. Кеси къараууллукъ этген турист юй ишин тохтатханында, джангы турбазаны тамадалары, келиб: «Бу мекямла алкъын иги мекямладыла. Барабаргъан заманда да бир джукъгъа джараргъа боллукъдула. Ахырда да, бусагъатха дерича, мындан ары да былагъа сен къараууллукъ эте тур. Заманынгы бош ашырмаз ючюн, алайда ол джатманы мал орун эт да, къойчукъла да тут», - дегенлеринде, кетиб къалалмагъан эди. «Къачха дери турайым, андан сора юйюме кетерме. Ансы уллу, гитче да: «Джашлыгъынгда къалай болдунг эсе да, къартлыгъынгда былайгъа джабышыб тургъанынгы къой да, юйюнге джыйыл», - дегенлей турадыла», - деген эди. Алай а артда не къачда, не андан сора былайдан кетиуню юсюнден сёз да къозгъамай эди. Ол бу тёгерегинде джашил нарат, нызы терекле, гёлеу ханс ёсген, чокъуракъ суула шоркъулдаб саркъгъан, андан, мийикден: «Эй, адамла, хайт дегиз!» - дегенча къарагъан къарбаш таула орналгъан джерлеге къаны-джаны бла байланыб эди да, къачан болса да аны былайдан кетер акъылы да джокъ эди. Алгъыннгы турист юйлеге да къарай эди, баучукъ джарашдырыб, анда къойчукъла да тута эди. Алай а бёрюле, келиб, кесиб кете эдиле да, аланы бир да юйрерге къоймай эдиле.
Кёб болмай да алгъыннгы турбазаны тамадасы, Мекер, сыйын кёрюб, «Исмаил Харунович» деб сёлешиучю киши, келиб: «Ий, ийманы хакъына, Мекер, хаджи болгъун, джангы джылгъа дери бу малчыкъгъа бир къарай тур. Москвадан уллу къонакъла келирге айтхандыла да, алагъа къанатырыкъма. Къарачай къойну этинден этилген тишликле ашаргъа кюсейбиз, деб билдиргендиле да, иш этиб, Къартджуртха барыб, анда фермер джашларыбызны биринден аууз мардасын бериб алыб келгенме», - деб, уллу иркни аманат этиб кетген эди да, ол анга айырылыб сакъ эди. Алай а беш-алты кюнню алгъа бир джукъ къабаргъа деб юйге келиб, ызына къайтханында, бёрюле юзгереде аны да, талай малны да кюндюзгю кюн кесиб кетиб тура эдиле. Ол себебден Мекерни бёрюлеге дерти уллу эди. Къапханны да, бир уста чыган кишиге этдириб, аланы тутаргъа деб къургъан эди нызы терекни тюбюне. Алай а ненча кере барса да, темир чыбыкъгъа тагъылгъан эт кесек ашалса да, къапхан салыннганыча тура эди. Аны себебли бир къарамлы бёрюню кёргенинде, ол джыртхычха кёлкенгди сезими учундуруб:
- Энди нечиксе, хыйла хатачы, къолгъа тюшдюнгмю?! - деб къычырыб джиберди, шкогун джыртхычха айландыра. - Кесинг да не ариу затса! Сени ол джылтырауукъ теринги иркни иесине берирме. – Бёрю уа, тюбюнде бир багъалы заты болуб, аны Камсыкгъа сыйыртыргъа къоркъгъанча, юсюне джайралыб джатыб, кирпик къакъмай къарагъан эки джити кёзюн анга къадаб тохтады. - Аманлыкъ этген аманлыгъына джолугъады… Эки кёзюнгю джандырыб, алай ачыулу къарамазса, тейри… – Къайда, Камсык, аны къатындан джанлачы, - деди Мекер, шкогуну сампалындан басаргъа хазырлана.
Ол кёзюуде, анда, энишгерекде, тёгерегин мырды басыб тургъан айрымкан маталлы чегет табадан кючюк къансыгъан-сынсыгъан тауушла келдиле. Ол тауушла сабий джылагъан тауушлагъа ушай эдиле. «Бёрюле къыш тёлю бермей шойдула да, была калак итлени кючюклери тюл эселе, не зат кючюкледиле?» дей, ол, аны джууабы Камсык бла бёрюде джашырыныб тургъанча, алагъа кёзюу-кёзюу къарады. Кючюкле дагъыда сынсыдыла, тауушлары, биягъынлай, ана джылыуун излеген сабийлени джылагъан тауушларыча, чыгъа. Алайына, алагъа джууаб этгенча, бёрю, джатыб тургъанлай, башын ол айрымкан таба буруб, эртденнги шош чегетни зангырдата, талай кере созуб улуду.
- Ма къайгъы! Бу къанчыкъ бёрю болур дейме, – деди Мекер, кимге эсе да айтханча.
– Тюз ангылагъанса, джашым: ол сен шкогунгу юсюне айландырыб тургъан джаныуар къанчыкъ бёрюдю, ол сынсыгъанла да аны балаларыдыла, - деди ол кёзюуде Халиматны биягъы ауазы.
- Аман болду да, - деди Мекер, анасын кёрюрге излеб, тёгерегине къарай.
- Нек?
- Бу къанчыкъ бёрю, бауума тюше да, анда малчыкъларымы кесе, джанымдан этгенди. Муну юсюне да балалары, уллула болуб, джанлыгъа къошулсала, бу тёгерекде мал атына болуб джукъ къоярыкъ тюлдюле …
- Джашым, муну урма. Ол, бёрю эсе да, анады. Ананы ёлтюрген а уллу гюнахды. Сен аны ёлтюрсенг, аны ол замансыз заманда джаратылгъан ууакъ балалары да, бу сууукъда-къыяматда кеси башларына къалыб, къырыллыкъдыла. Ол заманда аланы гюнахлары да сеннге барлыкъдыла.
Мекер, шкогун бир джанына бура, энтда бёрюге къарады, ол да - Мекерге. Энди аны кёзлеринде биягъындагъы джыртхыч уллу кёллюлюк, ёхтемлик джокъ эди.
Камсык а, тынгы табмай, бёрюге, бир тёгерегине айланыб, бир арлакъ кетиб, андан чаба эди. Алай эте тургъанлай, биягъы кючюклени къансыб сынсыгъан тауушларын эшитди да, сагъайыб, эки къулагъын ёрге-ёрге тургъуза, ол айрымкан маталлы чегетге джити къарады. Сора, акъылына не келди эсе да, биягъынлай, хап-хап деб юре, сыртны энишге чабыб кетди. Аны иесини: «Камсык, къайры бараса? Бери къайт!» деб къычыргъаны да тыймады. Итни алай этгенинми кёрдю да, къанчыкъ бёрю, аны къайры баргъанын ангылады болур, джатхан джеринден секириб туруб, къапханда аягъын къаллайла эсе да гъыжт этдириб юзюб, ол тюбюне басыб, джашырыб тургъан затын да ауузуна къабыб, акъ къарны къызыл къаннга бояй, аны ызындан, окъ атылгъанлай, атылды.
- Ой, мени огъесе, ычхындырдым да къойдум! – деди Мекер аны ызындан къарай. Ол а бир къаргъа кёмюле да, тас бола, бир ачыкъ джерге чыгъа да, кёрюне бара эди. Урама десе, Мекер аны урлукъ эди. «Тюнене мен ол темир чыбыкъгъа илиндириб кетген эт кесекни бизге эслетиб сыйыртмаз ючюн, тюбюне басыб, алайда аны ючюн къымылдамай джатыб тургъан кёреме. Аны балаларына къабдырыргъа алыб барады. Анала бары да бирчала кёреме. Аланы къайсы бири да баласы ючюн джанын да аярыкъ тюлдю», - деген сагъыш келди ол кёзюуде анга.
Мекер бёрю къанчыкъны ызындан алай къараб тургъанлай, кёзюне анасы Халимат кёрюндю. Ол, юч сабийни анасы болса да, субай санлы ариу тиширыу эди. Къазакъ къатынла, аны кёрселе: «Эри къазауатда ёлюб, юч сабийи бла туугъан джеринден бери кёчюрюлюб, бу мамукъ ёсдюрюуню ахырзаман ишинде ишлеб, ач-джаланнгач болуб, дуния азабын кёрюб джашаса да, бу адам тиширыу чырайын, джумушакълыгъын тас этмей тургъанына бир къарагъыз, - дей эдиле. - Эри да, къарнашлары да къазауатда ёлген эселе, бу мёлек халили гюнахсыз тиширыуну юч къагъанакъ сабийи бла джуртундан бери не терслиги ючюн кёчюргендиле экен?» - деб сора эдиле бир-бирлерине да. Ала ол сорууларына джууаб а табмай эдиле. Ол соруугъа Халимат кеси да табмай эди джууаб. «Бизни бери кёчюрюб, бу къыйынлыкъны сынатханланы бу гюнахсыз сабийлени къачлары урсун!» - деб да къаргъамай эди. Кишиге ачыуланнган да этмей эди. Сабийлерин да: «Кишиге аман айтыучу, сёзюн этиучю, дерт тутуучу болмагъыз; хоншу-тийре бла ариу джашагъыз», - деб юрете эди. Ауур иш, къыйын джашау татыб, кеси да Сталин ёлген кече ёлген эди. Сталин ючюн ол кече да, андан сора да сау кърал сарнаб джылай эди. Халиматны уа, байланы-бийлени юзюклериндендиле деб, большевикле къыргъан джууугъундан-тенгинден къалгъанларын да къазауат джутхан эди да, джылар адамы да джокъ эди. Ол себебден юч джашчыгъы, джылаялгъан да этелмей, къургъакъ кёзчюклерин къолчукълары бла уа, бир-бирлерине мыдах къараб олтура эдиле…
Бираздан Камсык да, кимге эсе да ачыуланнганча, бир тюрлюле сынсый, ызына къан джугъу болуб къайтды. Алай а Мекерни къатына бармады. Джан солуу эте, арлакъда тохтаб, къызгъан санларын сууутургъа излегенча, къаргъа къарнындан джатды да, башын ал аякъларыны юслерине салыб, эки кёзюн иесине къадаб тохтады.
- Не балаларына чабама деб, кесинги къанчыкъ бёрюге талатыбмы келесе? – деди Мекер, бёрю къанчыкъгъа ичинден бюсюреу эте. Ит, ол ишине уялгъанча, кёзлерин энишге-энишге къаратыб, къайтарыб-къайтарыб сынсыды. – Кел, барыб, джараларынга бауда ол дармандан джагъайым. Ансы, ашлансала, ала сени къыйнарыкъдыла…
Экинчи Мекер ол къанчыкъ бёрюню кёрмеди. Кече сайын кеси къараууллукъ этген алгъыннгы турист юйлени тёгереклеринде бёрю улугъан тауушланы эшитгенлей а турду. Бир-эки джолда, кече арасында джатхан джеринден къобуб барыб, баууна да къарады. Алай а къайгъылы болур зат эслемеди.
Бир кече уа бёрю улугъан тауушла тангнга дери эшитилгенлей турдула да, ол, эртден джарыкъ урур-урмаз, барыб, баууна да, аны тёгерегине да къарады. Сора арлакъда эки шакалны боюнлары кесилиб, тери-джюн устуккулары джер-джерге атылыб тургъанларын кёргенинде: «Тоба-тоба! Бу экисин былай ким этгенди экен?» - деб, бек сейирсинди. Аны ол соруууна да анасыны биягъы ауазы: «Джашым, бу тышындан келген эки джыртхычны былай этген да, сени малынгы-башынгы сакълаб тургъан да ол заманда сен, ёлтюрмей, сау къойгъан къанчыкъ бёрюдю. Аны себеби ол да, сенича, былайыны гёзетчисиди», - деб джууаб этди...