КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Sabr 31.07.2010 23:54:21

1 0

Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Ответы

Tinibek 07.05.2016 03:37:27
Сообщений: 1273
2016 дж. майны 5 "Къарачай"
Джазыучуну оюму
ОМАРНЫ ЮСЮНДЕН,
ИСМАИЛГЪА ДА САГЪЫШ ЭТЕ


Быйыл майны 10-да Отарланы Омаргъа 100 джыл толлукъ эди.

Бюгюн да джашаб турургъа болур эди, сюргюн, тутмакъ палахланы сынамаса. Интервьюланы биринде, ёлюрюне кёб къалмай, Омарны бир айтханы эсимден кетмейди: «Джырчыла къой, эжиучюле да джокъдула. Джырлайма, эжиу этерге уа адам джокъ». Энди халкъыбызны уллу Джырчысы Отар улу да джокъду арабызда. Аныча Джырчы чыгъармы энди, чыкъмазмы, къайдам. Омар халкъ Джырчы эди - Багъыр улу Къасботча, Джырчы Сымайылча. Къасботну, Сымайылны, башха уллу джырчыланы джырларын уста джырлагъан бла къалмай, кеси да джаза эди джырла макъамын, сёзюн да окъ бла кебча, келишдириб. Омарны дараджасында джырчы джокъду халкъыбызда бюгюн. Нарт, алан джырладан Къарчаны джырына дери, Гошаях бийчени джырындан Кёгалагъа дери Омар джырламагъан бир джыр къалмады. Буруннгу джырланы сёзлерин, макъамларын, джырланыу джорукъларын сюргюнден, тутмакъдан сау-эсен ётдюрюб, халкъыбызгъа саугъа этген адамды Омар. Адам эди, Джырчы эди Омар. Кючлю миллет ангысы, эси болгъан, халкъны сакълау тилин, джырын, адетин-тёресин, культурасын сакълаудан башланнганын билиб, аланы сакълар, айнытыр джанындан къарыуун аямагъан миллет адамы эди, халкъ Джырчы эди Отарланы Омар. Аны бла байламлы талай зат тюшеди эсиме...

Халкъыбыз сюргюнден джангы къайта келген джылла эдиле. Биз да, Тёбен элде, къалгъанлача, болджаллы бир тыгъырыкъ ишлерге кюрешебиз - сууукъла тюшгюнчю къымылдамасакъ боллукъ тюлдю. Мен да «ишлейме» - «хатагъа хайыр болуб», кюлдюрген да эте, уллуланы аякъларына чырмала айланама. Мен 5чи классха кёчерге, ток тартылды элге, «Ильични чыракълары» джандыла. Патеген лампаны уа къурутмадыкъ - «Ильични чыракъларыны» джукъланыб къалгъан тёрелери да болуучан эдиле. Бир радио да алдыкъ. Пашинскеден (анам алгъын юреннгенича, Черкесскеге алай айтыучан эди) къарачай джырланы бериучю заманда, аны тёгерегине басыныб тынгылаучан эдик. Анам бла атам диннге къаты адамла эдиле не къыйын заманда да намазларын, оразаларын къоймагъан. Атам а, «тепсеген, джырлагъан гюнахды» деб, джаныбызны алыучан эди. «Тамакъларын къалтыратыб, эжиу этген джокъ - была джырлай да билмейдиле, «ит болмагъан джерде тюлкю юрюр» дегенлей, деб чамланыр эди. Джангыз бир адамны джырлагъанын джарата эди: ол да - Отарланы Омар. Анга тынгылаучан эди атам - «келишдиреди, буруннгу джырчылача, Багъыр улу Къасботча-затча джырлайды». Ма алай бла, «Омар джырларыкъды» десек, атам да джумушай, джыр берилген кёзюуледе радиогъа тынгылаучу болдукъ. Бир кере алай шум болуб, Омаргъа тынгылаб тура эдик - анамы эм уллу эгечини джашы Боташланы Салых да бизде. Сора ол айтды: «Омарны алыб келиб, элде концерт этдирейим. Биз шимал «курортлада», магаданлада бирге болгъанбыз. Джумдурукъ керекли джерде мени излей эдиле, джыр, джарыкълыкъ керек джерде уа - Омарны. Орус джырланы да алай ариу джырлай эди...» Салых уллу къарыуу болгъан адам эди. Атыны тюбюнден кириб, ёрге кёлтюрюб, тёгерек буруб, ызына салыучан эди. Заготовитель эди да, бизни элге да кёб келиучен эди. Тутмакъдан ётген Боташ улу да бек багъалатхан, «джыр, тепсеу харамды» деб туруучу атамы да, «джырны буруннгу джоругъу бла джырлай билгени ючюн» кесине тынгылатхан, деменгили ариу ауазы бла барыбызны да мукъладисча тартхан адам эди Отарланы Омар. Гитчеликден ма алай сингнгенди къаныма Омарны ауазы. Кесин а биринчи кере Нальчикде кёргенме.

1992-чи джыл мен Семенланы Исмаилны (Джырчы Сымайылны) китабын Москвада чыгъаргъан эдим. Отарланы Омарны тутмакъ этген джорукъ Джырчы Сымайылны «халкъны джауу» этгенлей тура эди 1990-чы джыллада да. Китабны презентациясын Къарачайда этерге къоймагъанларын Малкъарны уллу шайыры Бегийланы Абдуллахха айтханымда, презентацияны Нальчикде къурады ол. Драмтеатргъа халкъ басыннган эди. Ма ол кюн сахнада биринчи кере кёрдюм Омарны. Джырчы Сымайылны «Анам» деген джырын да джырлады Отар улу. Исмаил кеси да разы болур эди анга. Тюберге да боллукъ эдиле ала - Исмаил 1981-чи джыл ауушхан эди. Ол кёзюуледе уа Омар джетмеген джери къалмай айлана эди Малкъарда, Къарачайда да. Тилчилени палахындан Отарланы Омар ненча джыл тутмакъда тургъанды. Исмаилны уа, зар адамланы, тилчилени хаталарындан, 50 джылны «ауузун байлаб» тургъанды кърал. Кърал чачылгъынчы, Исмаилны не атын, не джырын, не назмусун айтыргъа мадар джокъ эди. Джырларын а - «Минги Тауун», «Акътамагъын» да - халкъ джырла деб бериучен эдиле. Биле эди аны Омар. Исмаилны презентациясына келиб, джырларын джырлагъаны да Къарачайны эм уллу джырчысын, назмучусун багъалатхандан эди.

Не эсе да Омаргъа тынгыласам, Омарны эсгерсем, Исмаил тюшмей къалмайды эсиме. Джыр бла бизни тарихибизни, культурабызны, халкълыгъыбызны, адамлыгъыбызны да сакъларгъа мадар бар эсе, ол борчну тындыргъандыла Джырчы Сымайыл да, Отарланы Омар да. Джандетли болсунла зулмудан кёб къыйынлыкъ да кёрген дагъыда Акъ сёзню, джырны байракъча тутхан эки закийибиз. Омаргъа атагъан назмум бла бошаргъа излейме къысха сёзюмю. Назму 1970-чи джыл джазылгъанды, басмаланнганы уа 1980-чы джыл болгъанды.

ХАЛКЪ ДЖЫРЧЫ

Отарланы Омарны
Деу ауазы орамны
Толтургъанды. Терекле
Халкъ джыргьа тынгылай,
кёкге
Барадыла. Терекле,
Нарт джыргьа тынгылай,
джерге
Тамыр бек иедиле,
Джелни, боранны хорлай,
Джерни, Кёкню къучакълай,
Джашаргьа сюедиле —
Эрле алай сюедиле.

Заманланы аязы,
Кишиликни ауазы
Къозгьайды джюреклени,
Джап-джашил тереклени.

Омар нартча джырлайды,
Тау джурт анга тынгылайды,
Сау джер тынгылайды анга «Джырлай билиб
джырлагьаннга»!

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал,
КъЧР-ни халкъ поэти
Tinibek 07.05.2016 03:38:02
Сообщений: 1273
2016 дж. майны 5 "Къарачай"
Спорт
ДЖЕТИ ДЖАШ БИРДЕН ЧЕМПИОНЛА БОЛДУЛА

Май байрамланы аллы бла Къалмукъ Республиканы ара шахары Элистада миллет тутушдан Бютеуроссия дараджада турнир болуб ётдю. Ала къалмукъ халкъны миллет джигити Басанг Манджиевич Комушевге аталгъан эдиле. Турнирде кюч сынашыргъа Россияны 10 регионундан эм кючлю гёджебле келген эдиле. Аланы арасында Башкортостан, Татарстан, Тегей, Къабарты-Малкъар, КъарачайЧеркес республикаланы, Ставрополь крайны, Липецк, Волгоград, Челябинск областланы, Къалмукъну кесини командалары бар эдиле. Бизни гёджеблерибиз, кеслерини башхаладан онглулукъларын кёргюзюб, биринчи оруннга ие болуб къайтхандыла. Джети джашыбыз, бирден чемпионла болуб, алтын медалла алгъандыла. Аланы атларын къууаныб айтабыз. Хапаланы Хасан 62 килограмм ауурлукъда кеси бла кюч сынашыргъа чыкъгъанланы барысын хорлагъанды. Ол Къобан районну Николаевка элинденди. Ол ауурлукъда кюмюш медалгъа ие болгъан джаш да бизденди - Къызыл Октябрь элден Орусланы Мурат. Аланы экисин да Тоторкъулланы Ансар юретеди.

68 килограммда тутушхан гёджеб джашларыбыз барысы да ёчлю орунланы кючлегендиле. Биринчи орунну Джангы Къарачайдан Тоторкъулланы Азамат, 2-чи оруннга Тоторкъулланы Мусса,

Турнирде эм кючлю гёджебге саналгъан Тотхауулланы Эльдар.

ючюнчю оруннга да Чотчаланы Къанамат ие болгъандыла. 90 килограмм ауурлукъда тутушхан Тохтауулланы Элдарны хорлагъан болмагъанды. Ол Марадан джашды. Бу эришиуледе аны дагъыда уллу джетишими - ол абсолютлу чемпион деген атны алгъанды. 100 килограммдан ёрге ауурлукъда къызылоктябрчы Бостанланы Мурат, экинчи оруннга чыгъыб, кюмюш медаль бла саугъаланнганды. Аны бу эришиулеге РФны махтаулу тренери Мелекерланы Юрий элтген эди. Орусланы Мурат бла Чотчаланы Къанамат да ол юретген джашладыла. Белгили тренер Тоторкъуланы Хаджи-Даут Элистагъа элтген джашладан Джанкёзланы Шамил 3-чю орунну алгъанды. Хаджи-Даутну кесини джашы Мусса да къууандыргъанды. Экинчи орунну алгъанды. Ставрополь крайны командасыны къурамында баргъан Тюрклюланы Билял ёчлю оруннга чыкъгъанын да айтыргъа излейме. Аны тренери Элкъанланы Шамилди.

- Бизни гёджеб джашла бу джетишимлерин Къарачай миллетни джангырыу кюнюне атайдыла, - дейди команданы келечиси, белгили тренер Чагъарланы Солтан. Эришиуле миллетибизни къууанч кюнлерине тюшген эдиле. Къалмукъда да бизге уллу сый бердиле.

- Биз къарачай миллетни айырыб бек сюебиз, - дейди эришиулени къурагъан Комушев Басангны джашы Владимир ( ол табышлылыкъ бла кюрешген предпринимателди). - Не ючюн десегиз, биз кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъын бирге сынагъанбыз. Джуртларыбызгъа да бирге къайтханбыз. Къарачай-Черкес Республикада спортну, артыкъсыз да тутушну кючлю айныгъанын иги билебиз, сизни гёджебледен юлгю алыргъа да кюрешебиз. Бир мадар болгъанлай, кесибизде байрамланы бирине миллет тутушдан дунияны 6 кере чемпиону, Къарачайны махтаулу уланы Акъбайланы Ренатны чакъырыб, джаш тёлю бла тюбешдирир муратыбыз барды.

Бу джол сизни гёджеб джашларыгъызгъа сый, махтау бере, Къарачайны джангырыу кюню бла алгъышлайма, хар бирине насыб теджейме.

Элистада ётген эришиуледе хорлагъан джашларыбызгъа алтын, кюмюш медалла, ачха саугъала, дипломла берилдиле. Андан тышында да биринчи орунну алгъан джашлагъа къалмукъ тукъумлу бирер къойну да бериб ийгендиле.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.
Sabr 07.05.2016 03:57:38
Сообщений: 7254
Tinibek, ,салам алейкум..

Къарачай газетни халкъгъа джайыучу адамса, санга газетни редакциясы да бек разыды. "Суатны юсюнден бир статья джазыб ий" деб, манга билдиргендиле, кесинге да уллу салам айтдырадыла.
Сау бол, къарнаш, эринмей, къарачай газетден статьяла бла бизни танышдыра баргъаныг ючюн.
Tinibek 08.05.2016 16:40:25
Сообщений: 1273
2016 дж. майны 5
Киши да унутулмагъанды, джукъ да унутулмагъанды
АСКЕРЧИ ДЖУКЪУСУЗ БОЛСА ...

Кечени кече узуну джангур, челекден къуйгъанча, джауады. Москваны джайгъы кечеси. Къазауат тохтагъанлы быллай кечеле да бир тюрлю бир кёрюнедиле. Окъ, тоб атылгъаннга сагъайыб тургъан адамла рахат джукъугъа бёленирча кюннге чыкъгъанлы экинчи ай барады. Кесек заман. Ох, деб солуу алыргъа бек азды ол. Къазауатда болгъанла уа не терен джукъугъа кетселе да, хар чыкъыртха уянадыла. Тюшлеринде буйрукъ бередиле. Илгениб-илгениб, секириб орунларындан да турадыла. Алкъын кёб заманнга созуллукъду ол болум...

1945-чи джыл июнь айны 24-сю унутулмазлыкъ кюн боллугъун, ол биле эди. Къызыл площадда Уллу Хорламны парадына саулай дуния сагъайырыкъды. Къалай кёб къыйынлыкъланы ичи бла ётгендиле совет халкъла бу кюннге джетер ючюн. 1418 кюнню хар сагъаты эсде къалгъанчады. Ма, бюгюн кёз туурасында бола тургъанча суратларыкъдыла аскерчиле, ол кюнледе кёргенлерин. Абдулну джукълатмагъан да аладыла. Бусагъатда джайны биринчи айыды. Ол къазауатха атланнган кюн а къышны биринчи айы эди. Декабрны джыйырмасы. Адамлары бары джыйылыб, тилек тилеб ашыргъан эдиле аны къазауатха. Анасы Аймёлек кёб сёлешмеди, сарнамады, джити къарады джашыны кёзюне. «Эл бла кёрген къыйынлыкъ, къыйынлыкъ тюлдю, балам, къалайда айлансанг да, Аллах къыйынлыкъдан сакъласын, намысынгы джойма, джигит бол!» - деди. Анасыны къарамын, айтхан сёзлерин Абдул унутмагъанды. Къыш чилледе да, «бешли ууаныкны мюйюзюн буруб алыр эдим», деген балдыраджюз, Абдулгъа исси кёрюне эди. Апрель айгъа дери танкаланы алларын тыяргъа индекле къазгъанды ол. Андан сора 373-чю миномёт батальоннга тюшеди.

1942-чи джыл... Суу къобханча, келеди джау. Шош, джангур кече Москвада Тамбий улу уа сермешиулеге биринчи кере къошулгъан кюнню кёргюздю кёзюне.

...Тамрюк деген джерге тюгел джетгинчи, джауну аллын тыяр ючюн къаты къазауат этеди Абдул болгъан дивизия. Ол наводчикди.

Мингле бла аскерчиле барадыла алгъа. Бир заманда джау пулемётдан тохтаусуз чыкъгъан от бизникилени джерге къабландырды.

Не аз да башларын кёлтюрюрге къоймайды. Бауурларын джерге бериб тургъан уланланы джюреклери ачыудан толуб къарайдыла.

Кёб турмагъанлай, аскерчилерибизни арасындан айырылыб, биреулен алгъа сюркелиб башлады. Командир тыймады. Не этерикди деб хар ким анга эс ийгендиле. Абдул а, иги джууугъуракъ бара-барыб, ол от къусхан уягъа гранатаны шууулдатды. Атылгъан, таууш эшитилгени бла, джаханим от джукъланды. Аскерчиле секириб туруб алгъа атландыла. Къаты сермешиу иги кесек заманны барады. Биринчи кърал саугъагъа «Джигитлик ючюн» деген медалгъа ол кюн тыйыншлы болгъан эди. Аны эсине биринчи кере джаралы болгъан кюню да тюшдю. Кърым станциягъа баргъан джерде, сермешиуде билегине джау окъ тийген эди. Джарасы аякъ юсюнде сау болурча тюл эди. Ол себебден Къызыл Октябрь деген элде госпиталгъа джибередиле. Анда аны сау айны багъадыла.

Алайдан аскер бёлегине къайтады. Аланы дивизияны Днепр джанына иедиле. Алайлада къаты урушла барадыла. Абдул Днепропетровскеде Плавни деген джерде баргъан сермешиуледе экинчи кере аягъындан джаралы болады. Биягъы госпиталь. Бу джол къоркъуулуду. Джаудан дертими иги алалмай чотдан чыгъыбмы

къалдым деген оюм тынчлыкъ бермейди. Бир айдан ол къанлы джаугъа къаршы тургъан аскерчилерибизни тизгинлерине къошулады.

263-чю дивизиягъа артиллерист болуб тюшеди.

1943-чю джылны къачы эди. Кърым джарымайрымкан бла Украинаны арасында Сивашха атланады дивизия. Алайда да бир кёлню къатына джетедиле. Ол джанында джау орналгъанды. Кюндюз мадар табмай, кече бла джау болгъан джанына ётюб, сермешиу бардырадыла.

1944-чю джыл. Апрель ай. Севастополгъа дери къазауат этиб джетгенлерин, шахарны къатында «Сахарная головка» деген джерде къаты къазауат этгенлерин къалай унутсун Абдул? Андан сора Севастополь шахарны сыйырадыла джаудан. Энди Абдулну джолу Латвиягъады.

Шауле деген джер. Дивизия Минск шахарны юсю бла барлыкъды.

Джай эди. Июль, август айла. Джашил нюрню джаярыкъ джер джаралы болуб, ахсынады, битимле чайкъаллыкъ тюзледе окъла-тобла атыладыла. Туугъан тау джуртун кёб кере кёргюзгенди кёзюне. «Къалай болду бу джайы уа туугъан элими? Джау кесини къан ызын къойгъан болурму?» Анам. Юч джашын къазауатха ашыргъан анам. Не этеди къалайды экен?» Джаралы бёрю къайырылгъанча, ахыр кючлерин аямай, къазауат эте эдиле фашист аскерле. Шаулеге тюгел джетгинчи болгъан къаты сермешиуню ёмюрде да унутурукъ болмаз Абдул. Тёртджюз танка къошулгъан эди эки джанындан да. Не кече, не кюн тохтамай къазауат тёрт сутканы барды. Тёртюнчю кюн Абдул джаралы болду. Тобдан ата тургъанлай, джау снаряддан осколка сыртындан тийиб, кёкюрегинден чыкъды.

Госпиталда операция этген врач Абдулгъа къараб туруб, ышарды: «Сен насыблы джанса, осколка джюрегингден эки миллиметрни энгишгеде ётгенди. Эки миллиметр. Ол не болгъанын ангылаймыса?» Кесин ауруугъа хорлатыргъа унамагъан улан, къазауатха ючюнчю кере къайтады. Энди ол 44-чю мотострелковая бригадада тахсачы ротагъа тюшеди.

1945-чи джыл февраль айны кечеси эди. Меденау деген джерге джетедиле. Къар тобукъданды.

Кечени юч сагъаты эди. Абдул бла нёгерлерини аллына немча аскерчи чыгъыб: «Бармагъыз, ма ол юйде бек кёбдюле немцала, бугъунуб турадыла», - дейди. Аны айтханы тюзмюдю, терсмиди? Билирге керекди. Стариков бла Тамбий улу ызларына къайтмайдыла. Кесибиз кёрейик деб алгъа барадыла. Алай а джау джашланы эслеб, пулемётдан от ачады. Алайда эки пулемётну да тохтатыб, уллу ётгюрлюк этедиле тахсачыла. Немцаладан экиджюз адамны джесирге аладыла. Иги кесек трофей да тюшеди.

Эки кюнден а, февралны джыйырмасында, Абдул энтда нёгерлери бла тахса билирге бара тургъанлай, алларына «Тигр» танка чыгъыб къалады. Джол тёрт айырылгъанды.

Аскерчиле, джунчумайын аны чотдан чыгъарадыла. Аны ызындан келген юч танкада болгъанла да эс джыйгъынчы, аладан да бошайдыла. Биринчи танкада немец капитанны джанындан уллу магъаналы документле чыкъгъан эдиле. Бу операцияда этген джигитлиги ючюн Абдул Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланнганды.

Апрель айда Кенигсбергни алыр ючюн баргъан сермешиулеге да къошулады. Немцаланы къушоулаб: «Бой салыгъыз!» - дейдиле. Алай а унамайдыла немцала. Сора бизникиле авиация иедиле. Ючюнчю кюнюнде хорланнганларын мюкюл этиб, джесир боладыла.

Ма андан сора Берлиннге барыргъа деб тургъанлай, Хорламны хапарын эшитедиле.

Барын да кёзюне кёргюзе, Абдул терезеден къараб турады. Джангур тамчыла, аны мыдах сагъышларына къошулгъанча, бир-бирин бёлюб: «Сен тамбла Уллу Хорламны парадында атларыкъса, сау къалгъанынга да къууан»,- дегенча терезени тохтаусуз къагъадыла. Абдул кечеси къалай кетгенин да билмеди. Танг атды.

1945-чи джыл, июнну 24сю. Къызыл площадь. Сюеледиле аскерчиле. Адам эшитмеген къыйынлыкъны хорлаб, келтиргендиле бу къууанч кюнню ала. Абдулну кёлю кёлтюрюлюб, тёгерегине къарайды. Сагъат онда, акъ атха миниб, площадха Жуков чыгъады. Рокоссовский аны аллына барыб: «Аскерле Хорламны парадына къошулургъа сафха сюелгендиле!» - деб доклад этеди. Жуков, аскерчилени Уллу Хорлам бла алгъышлайды. Бир кесекден парад башланады.

Парадны ахырында экиджюз адам хорланнган фашист аскерлени байракъларын энгишге тутуб, барыб Мавзолейни къатына быргъайдыла. Аланы арасында Абдул да бар эди. Джюреклери къатханды, бузлагъанды деб тургъан аскерчилени кёзлеринден джыламукъла чыгъа эдиле. Къаллай къыйын джолну джюрюдюк, къаллай бир адамыбыз къырылды, къаллай бир сабий, къарт, тиширыу ачдан, джаланнгачдан ёлдю, концлагерледе джан берди. Ма бу фашист байракъланы тюблеринде немец солдатла къаллай джаныуарлыкъ ишлени этгендиле.

Хорлам параддан сора Абдулну башына бош этдиле.

Къышхы кюн джолгъа чыкъды. Поездни терезесинден къараб, Абдул, къазауат зарауатлыкъ джетдирген адамланы, шахарланы, эллени кёреди. Энди барын да джангыдан ишлерге керекди. «Кёз къоркъакъ да кёл батыр», дегенлей, адамла барын да джашнатырла. Алай а джюрек джараланы сау этерик кюч табыллыкъ болмаз. Адамны энчи къыйынлыгъы эски да болады. Къазауатны ачыуун а заман да сёл этерик болмаз...

Абдул иги кесек заманны барыб, Къыргъызстанда тюшдю поездден. Анда кёб джерлеге кирди, кёбледен соруулады - табды юйю къайда болгъанын. Фрунзе областда Къара-Балта деген элде эдиле адамлары. Ары келди. «Тамбийланы Аймёлек къайсы юйде джашайды?» - деб соргъанында, анга сейирсиниб къарады къыргъыз тиширыу. Аскер кийимлери бла келген джашха джюреги джумушаб: «Аймёлек анангмыды?» - деб сорду.

«Хо, анамды, къайсы юйде джашайды?» - деб ашыгъыш сорду Абдул. Аны болумун ангылаб: «Къоркъма, сауду ананг, - деди да тиширыу, - ма, ол юйде», - деб бир топуракъбаш юйчюкню кёргюздю. Абдул, сау бол дерге да унутуб, ары ашыкъды.

«Бюгюн декабрны 20-ды. Тёрт джылны мындан алгъа декабрны 20-да чыкъгъан эдим юйден, Кавказдан. Тёрт джылны къазауат этиб, юч кере джаралы болуб, Къыргъызиягъа кёчген юйюрюме келеме...

Барыб гитче терезечикден къарады. Эгечи Шахийни кёреди. Ол кимге эсе да ачыуланыб неле эсе да айтады. Арыкъ, юсчюгю да аман къызчыкъ кёзлерин сюртеди. Абдул терезени дженгил къакъды. Юйде дауурдан эшитмедиле болур, киши эс бёлмеди. Ана джюрек сезалмадымы экен юч джашыны бири къазауатдан къайтыб, терезеден къараб тургъанын? Дагъыда къакъды... Эшикге киши атламады. Ючюнчю кере игирек къакъды болур эди, Шахий терезеге къарады. Эшик бек терк ачылды. Эгечи, джылаудан алыб, къарнашын къучакълады. «Абдул сау келсин!» - деб кюнюне ненча кере айтханын да билмейди Шахий.

«Анам, Абдул келгенди! Анам, Абдул келиб къалды!» деб болгъанны зынгырдатды.

Печни аллында, орундукъчукъда джуммакъ болуб тургъан анасы, ёрге турургъа кюрешгенин кёрдю Абдул. «Анам!.. Анам!» - деб анга мыллыгын атды. Ол, анасын кёрюрге тёрт джылны термилиб тургъанды. «Анам! Ой, анам!» - деб джерге аугъанды экинчи кере бутундан джаралы болгъанында да.

«Анам! Анам!» - дей эс ташлагъанды ючюнчю кере джау окъ джюрегини къаты бла ётгенинде да. Анасын, болушлукъгъа чакъыргъанлыкъгъа, табмазлыгъын билгенди. Алай а, «анам» деген сёз анга кюч-къарыу бергенди.

Энди уа:
«Анам, ой анам!» - деб орундукъну къатына джетиб, кёкюрегине къысды. «Къалай азгъынлыкъ джетгенди!.. Къалай къарыусуз болгъанды... Кёзлери тереннге кетгендиле», - деб Абдул анасыны бетини бир джерчигин да къоймай ба этиб, кёзюне къарайды.

«Къызчыкъ, какчыкъ эт», - деди Шахийге. Абдул ол заманда эследи анга къараб тургъан къызчыкъны.

«Къайда эгечден туугъан, былай келчи», - деб Абдул къолларын узатды. «Бусагъатда урушханма да кесин кёбдюрюб турады», - деди Шахий.
- Нек сора?
- Бюгюн къамиш джыймагъанды. От этерге джукъ
табмагъанма.
- Кел былай, энди экибиз бирге барырбыз къамишге... Абдул сюек бла териден сора джукълары къалмагъан сабий санчыкъланы кёкюрегине къысыб, къызчыкъны тобукъларына олтуртду.

«Къазауат джылланы сабийлери, сизни къайгъысыз сабийлигигизни алгъан фашистлеге ёмюрде да кечим болмаз! Сизни къарныгъызны тойдурурбуз, юсюгюзге кийимле этербиз, оюнчакъла да алырбыз, алай тас этген джылларыгъызны къайтарыр кюч къайдан табарбыз! Кюлсегиз да, мыдахлай къалгъан къарамыгъызгъа джюреклерибиз эзиле, джашарыкъ болурбуз...»

Абдул быллай сагъышланы этеди.

«Сен уллу къыз, ариу къыз болуб тураса да. Мен ол гитче заманчыгъынгы кёзюме кёргюзюб тура эдим, иги къыз», - деб башын сылайды.

«Хаджи-Ахматха, Хусейге джолукъгъанынг болмадымы?» - деди Аймёлек Абдулгъа. Ол кеси да, къазауатда къарнашларындан хапар билирге сюйюб, соралмай тура эди.

- Огъай, анам. Мен айланнган джерледе эки къарнашымы бирине да тюбеялмадым. Сизге письмолары келмеймидиле?

«Да бери кёчгюнчюн, ол итле бизге киргинчи, письмолары келе тургъан эдиле, артда уа къайры джазарыкъ эдиле... Тауукъ тюкча, кау-куу болдукъ Азияда», - деб терен ахсынды Аймёлек. Кёб затны ангылаялмай эди Абдул. Алай а анасына энди кёл этерге керекди.

- Анам, джашла кеслери келиб къалырла. Кавказгъа да къайтырбыз. «Аллах айтса, бала, хар не да онгуна айланыр», - деб, не къыйын кюнде да ийнанмакълыкъларын тас этмегендиле анала. Керти да хар не тюзелгинчи къалай кёб заман керек болду...

Бу хапарны айтыучан эди, Уллу Хорламны парадына къошулгъаныны юсюнден хапар сорсакъ анамы къарнашы Тамбийланы Аубекирни джашы Абдул. Ол ишле болгъанлы кёб джылла кетиб, джашау джарашыб бошагъанлыкъгъа, къазауатда халкъы ючюн, Ата джурту ючюн алгъан джараларыны ызы, Абдулну санларында къалыб кетген эди. Джай айлада, кюн къыздырыб турса да, аякъларында уюкъларын тешмей эди. Соргъаннга: «Къазауатны джаралары кеслерин билдире-билдире турадыла. Иссиде да, къышдача кийинирге керек болуб къалады», - дей эди. 2000-чи джыл ауушханды, джандетли болсун.

Джамагъатны разылыгъы бла бу кюнледе Первомайский элни орта школуна аны аты аталды.

АКЪБАЙЛАНЫ Халимат,
КъЧР-ни махтаулу устазы.
Tinibek 08.05.2016 17:51:08
Сообщений: 1273
Цитата
Sabr пишет:
Tinibek , ,салам алейкум..

Къарачай газетни халкъгъа джайыучу адамса, санга газетни редакциясы да бек разыды. "Суатны юсюнден бир статья джазыб ий" деб, манга билдиргендиле, кесинге да уллу салам айтдырадыла.
Сау бол, къарнаш, эринмей, къарачай газетден статьяла бла бизни танышдыра баргъаныг ючюн.
Aleyküm As Salam, Sabr!

Sauboluguz! Karaçay gazetanı kerti kölümle bek caratama.. Allah razı bolsun gazeteni redaksiyasına, işlegenlerine, gazetege cazganlaga, cazılganlanı halatların tüzeltip kıyınların salıp tüz Karaçayça basmalaganlaga, Karaçay gazetanı kurap bugünlege keltirgenlege, türsünün aurluğun töresin şartların buzmayın caşatıp barganlağa.. Sau bolsunla, bar bolsunla. Kerti duniyaga ketgenleni cerleri carık, keng, nurlu bolsun..

Karaçay gazeden haparlanı forumga aytıp saldırıp başlathan a sen bolganeng.. Sau bol, Bar bol.. Sonra hızımı alalmadım) Seni aytkanıng haparlanı, ne de kesim açıp tübegen haparlarımı forumga ne de facebookga salırga küreşeme.. Madarım bolsa Karaçay gazeteni har sayısını har betindeki haparlanı da salırem)

Esenlikle barıbızga..
Изменено: Tinibek - 19.05.2016 02:45:45
Tinibek 08.05.2016 18:09:40
Сообщений: 1273
2016 дж. майны 5
Чернобылни тауушу
ЭСГЕРТМЕ АЧЫЛДЫ

Апрелни 26-да Чернобылдеги атом станцияда авария болгъанлы 30 джыл толгъан кюн белгиленди.

Дунияны юсюнде болгъан аварияланы ичинде бу эм къыйын, эм ауурланы бири эди. Атом станцияны 4-чю блогу чотдан чыгъыб, андан адамланы джашауларына эм къоркъуулу радиация джайылады. Аны ууу 30 километр узакълыкъгъа дери джете эди. Чернобылде радиацияны басаргъа, атом энергияны джукълатыргъа баргъан аскерчилени, инженер-техника къуллукъчуланы, алимлени къаллай бири къырылгъанын айтмай огъуна къояйыкъ.

Бизни республикадан Чернобылге 1200 джаш баргъан эди. Бюгюнлюкде аладан сау-эсен джашагъанлары 500 чакълы бирди. Аланы кёбюсю да ауруучуладыла.

Чернобылде болгъан аварияны 30-джыллыгъына аталыб, Черкесск шахарны Одесский орамында эсгертме ачылды. Былайгъа чернобылчиледен, шахарда джашагъанладан, ич ишлени къуллукъчулары бла аскерчилеринден, МЧС-де ишлегенледен, школланы окъуучуларындан кёб адам келген эди. Джыйылыуну Чернобылчилени бизни республикада союзуну тамадасы Ёзденланы Магомет ачады.

- Багъалы тенгле, бюгюн къууанч да, бушуу да кюндю. Къууанч дегенибиз – Чернобылде аварияны тохтатыр ючюн кюрешген джигитлени атлары бир да унутулмайды. Кърал джанындан алагъа болушлукъ этилгенлей турады. Бушууубуз а Чернобылде радиация алыб ёлген тенглерибизни кёблюгюдю, атом станцияда болгъан аварияны бютеу джамагъатха салгъан къыйынлыгъыды.

Джыйылыуда КъЧР-ни Башчысыны бла Правительствосуну Администрациясыны тамадасыны заместители Короман Валерия, Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) комитетини тамадасы Червонова Елена, чернобылчилени Черкесск шахарда союзуну председатели Кургов Хазрет дагъыда башхала сёлешдиле.

- Бизни Черкесск шахардан Чернобылде аварияны къурутургъа 300 джигит уланыбыз баргъан эди, - дейди кесини сёзюнде шахарны мэри Тамбиев Руслан. – Аладан 107 ауушханды. Биз аланы атларын бир заманда да унутурукъ тюлбюз. Сауэсен джашагъанлагъа да сый бергенлей турабыз. Къолдан келген болушлукъну да этебиз. Къралыбыз чернобылчилени барысын дегенча саугъалагъанды.

Бюгюн былайда чернобылчилеге аталыб ачылгъан эсгертме да алагъа сый берилгенине шагъатлыкъ этеди. Эсгертмени биз иш этиб барыб, Оренбургда ишлетгенбиз.

Эсгертмени ачаргъа эркинлик шахарны мэри Тамбиев Руслан бла республикада чернобылчилени союзуну председателини заместители Гурев Владимирге бериледи. Бери джыйылгъанла эсгертмеге гокка хансла саладыла. Школланы окъуучулары кёкге джюзле бла акъ шарланы иедиле.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.
Tinibek 08.05.2016 18:10:18
Сообщений: 1273
2016 дж. майны 5
Къайгъырыу
СУУ АМАЛТЫН ЭНДИ ИНДЖИЛМЕЙДИЛЕ

Джашауда сууну хайырландырмагъан джерибиз джокъду. Алимле ачыкълагъандан, адам ашарыкъсыз 3-4 ыйыкъны джашаргъа боллукъду, суусуз а хазна чыдаяллыкъ тюлдю. Адамны чархыны кёбюсю да суудан къуралгъанды.

Белгили француз джазыучу Антуан де Сент Экзюпери сууну джаны болгъанча сёлешгенди. Ол: «Сеннге джашауда бек керекли затды дейдиле, сен джашауну кесисе. Дунияны юсюнде сенден багъалы зат болмаз», - дегенди. Тюзю да алайды. Хауа бла суудула джашауну тамалын салгъан табигъат байлыкъла.

Бизни джерлени суулары тазадыла. Тау суула агъыб келе бизни кёбюбюз иги билмеген дарман хансланы татыуларын ала келедиле, кёб тюрлю ташны аралары бла ёте, гадурадан сюзюлюб чыкъгъанча, тазаланады. Кёчгюнчюлюкню кёзюуюнде Узбекистанны, Къазахстанны къумлу тюзлеринде балчыкъ арыкъла, каналла бла къаралыб келген джылы, кир сууладан ичиб аланы ууларындан кёб адамыбыз къырылгъан эди. Къартларыбыз Къобанны сууун ичерге термиле кетгендиле. Суу джетмей бир иш, бир джумуш тынмагъанын барыбыз ариу билебиз. Мен кесими бу статьямда биз хайырландыргъан сууланы тазалыгъы къалай болгъанын ачыкъларгъа излейме. Кранладан, эшик аллында суу быргъыладан сууну алыб, эрлай ичерге джарамайды. Элледе быргъы бла келген сууну барысына да микробларын къырыр муратда хлор къошадыла. Хлор а эм уулу, адамны саулугъуна заран салгъан химия элементди. Ашарыкъ этерге алгъан кири чёкгюнчю талайны тутаргъа керекди. Андан сора къайнатыргъа тыйыншлыды. Кир сууладан кёб тюрлю ауруула чыкъгъанларын, джайылгъанларын билебиз.

Мен джашагъан Дружба элде суу баргъан быргъыланы бир-эки кере ауушдургъандыла. Эм алгъа элни башында къара сууладан насос-зат салынмай кеси саркъыб келгенден ала эдиле. Элни арасы бла 3-4 джерге колонкала салыныб эдиле.

Артдан эл ёсдю, кенгерди, джангы орамла къуралдыла. Элни суу бла иги баджарыр ючюн Къобандан насосла бла чыгъарыб турдула. Артда уллу джангурла джаууб, Къобанны сууу джагъаларындан чыгъыб, насос станцияланы чачыб кетген эди.

Энди элчилени суу бла Черкесскеде «Водоканал» акционер общество баджарады. Дружба эл башланнган джерде насос станция ишленнгенди. Алайдан барады суу орамлагъа. Бир-бирледе суу къаралыб келеди. Бир-бирледе асыры бек хлор ийис этгенден, хайырландырыргъа джарамай къалады.

Ма аланы барыны юсюнден биз Роспотребнадзоргъа джазгъан эдик. Ол организацияны къуллукъчулары сууну пробасын алыб, талай кере тинтгендиле сууну толу тазаларча Водоканалны башчыларына борч салыннганды.

Роспотребнадзорну тамадасы Бескакотов С.В. айтхандан, озгъан джылны ичинде дружбачыла хайырландыргъан сууну тазалыгъына 11 кере лаборатория тинтиуле этилгендиле. Аны пробасы гигиенагъа келишгени ачыкъланнганды. Экинчисинде уа суу заранлыгъа саналгъанды. Былтыр джазны аягъында, быйыл джылны аллында элчилеге таза суу берилирча кёб зат этилгенди, кемликле тюзетилгендиле. Энди элчиле суу амалтын джунчумайдыла, таза суу бла эркин хайырланадыла, суу таймаздан келгенлей турады. Быргъылада, колонкалада бир бузулгъан болса, ремонтчу бригада дженгил тюзетиб кетеди. Элчилени суу бла толу баджарыр ючюн энтда уллу насосла салынныкъдыла. Анга къууанабыз.

БАТЧАЛАНЫ Ибрагим.

Редакциядан: Дружба элден штатдан тышында корреспондентибиз Батчаланы Ибрагим элчилени джашауларын игилендирир ючюн джан аурутханлай турады. Кёрген кемлигин газетлеге джазады, кемликлени къоратхынчы тынгы табмайды. Кёб тюрлю организацияны башчысына кеси барыб тюбейди. Аны миллетге джарагъанына, болушханына шагъатлыкъ этген бир юлгю келтирейик. Черкесск шахарны ара базарына баргъан джерде троллейбус, автобус маршрутла джюрюген майдан барды. Таксилени шофёрларыны асламысы да алайда сакълайдыла. Алайтын бурулуб джюрюйдю Черкесск шахарны ичинде айланнган транспортну барысы да. Ол майдандан келедиле шахар тёгерекледе элледен бютеу автобусла. Ненча джыл болады айтыла, джазыла джолоучула къыйналыб тургъанлы.

Шахар администрация эс бёлюб, къараб, шиндикле орнатмагъанлы, скамейкала салдырмагъанлы кёб заман кетди. Къыш сууукъда, джаз джангурда, джай иссиликде къысылыргъа бир къакъыракъ ишленмейди. Бу айланчда (майданда) къартла, ветеранла, гитче сабийлери болгъан анала аякъ юсюнде сюелиб турадыла. Анга эс бёлген, къайгъыргъан адам джокъ эди. Ишни къолгъа алгъан Батчаланы Ибрагим болгъанды. Ол ветеранланы атындан Черкесск шахарны мэри Тамбиев Руслан Алиевичге барыб тюбейди. Шахарны мэри да болумну ангылайды. Энди алайда гитчерекчик болса да, башы джабылыб, ичине скамейкала салыннган «мекямчыкъ» ишленнгенди. Адамла Ибрагим Чарахматбиевичге разылыкъларын билдириб, алайгъа «Остановка Батчаева» дейдиле. Ма аллай къайгъырыулу, тири адамды бизни эл хапарчыбыз Батчаланы Ибрагим.
Tinibek 08.05.2016 18:41:29
Сообщений: 1273

1 0

2016 дж. майны 5 "Къарачай"
Боташланы Магометни 95-джыллыгъына
ЮЛГЮГЕ ТЫЙЫНШЛЫ ДЖАШАУ

Быллай аты бла «Къарачай» газетни бир бетин толтуруб, Боташланы Магометни 80-джыллыкъ юбилейине аталгъан интервью басмаланнган эди. Андан бери озгъан заманны ичинде джангы тёлю ёсюб джетгенди, олсагъатда окъугъанла да унутаракъ болгъандыла. Хапарын адамны кесинден иги билген да, айталлыкъ да джокъду. Аны себебли, бу джол да экибизни ушагъыбызны бир кесек къысхартыб басмаларгъа тыйыншлыгъа санайма.

Магомет 2001-чи джыл майны 6-да ауушханды. Джашагъан эли Красный Курганда асыралгъанды. Алгъы бурун бу онглу адамны аты ёмюрлеге сакъланыр ючюн этилген затланы эсигизге салайым.

Черкесскеде Советлени Юйюню къатында уллу эсгертмеси барды. Темир джол станцияны аллында, алгъыннгы Вокзальная майданнга, Ючкекенни бир орамына да аты аталгъанды. Джашагъан юйюню къабыргъасына мемориал къанга салыннганды. «Высокий полет» деген фильм бла Шаманланы Медиханы «Дерево держат корни» деген китабы да аны юсюндендиле. Алайды да, Къарачай-Черкесия кесини сыйлы уланыны сыйын мийикде тутады.

Ушагъыбыз а былай болгъан эди:


- Магомет, 80-джыллыкъ юбилейинг бла да, джангы мийик саугъанг бла - Шохлукъну ордени бла - да алгъышлайма.

- Сау бол! Бу кюнледе "сеннге 80 джыл болгъанды" деб адамла айтхынчы, аллай бир джашагъаным эсиме да келмей эди. Хурзукда туугъанма. Атам Абдурзакъ, анам Ёзденланы Къоянны къызы Кемисхан. Юйдегибизде тёрт къыз, мен да гитчелери. Атам меннге бир джыл болгъан сагъатда ауушады. Ол кёзюуде анама да 26 джыл болады. Атамы къарнашы Асланбекге тюшеди бизни ауурлугъубуз. 1930-чу джыл ол, малчыкъларын-затын сатыб, Нарсанада бир арбазда эки юйчюкню алады. Кесини юйдегисин да, бизни да ары элтеди. Мен Хурзукда школгъа джюрюб, окъуб тура эдим. Нарсанада уа эки къарачай школ бар эдиле. Бири ал башланнган, бири да джетиджыллыкъ. Къуру Боташладан 910 юйдеги бар эди. Гитче Къарачай районну аралыгъы да алайы эди да, келиб къошулуб бара эдиле. Къарачай школлада ана тил
ден дерсле бара эдиле. Къалгъан дерсле орус тилде. Ал башланнган школгъа джюрюб, аны бошагъанымда, джетиджыллыкъдан сора орус школгъа бардым. 1939-чу джыл орта билим алыб чыкъдым. Инженер болургъа эди муратым. Тбилисиде институтха кирдим. Окъуй башлагъанлайыма, студентлени аскерге алыуну юсюнден закон чыкъды. Нарсанада шахар военкоматдан ашырдыла. Бир-бирибизни иги билген талай къарачай джаш артиллерия полкга иериклерин тиледик да, огъай демедиле. Алай бла, 1939-чу джыл ноябрны 10да Маршанскеде 376-чы полкга тюшдюк. Барыбызны да юретирге полкну школуна джарашдырдыла.

Боташ улу юйдегиси бла. Озгъан ёмюрню 60-чы джыллары.

Узаймай Финляндия бла къазауат башланды. Окъутханны къоюб, бизни батареялагъа юлешдиле, юретиу, атыу ишле къызыугъа кирдиле. 1940-чы джыл январда Карельский перешеек деб (линия Маннергейма) ала не джаны бла да тамам бегиген джерлерине бардыкъ. Чибин ётмез деб тургъанлыкъларына, бизни аскер ётдю. Финле джарашайыкъ деб тилегенлеринде, къазауат тохтады, бизни полк да алгъыннгы джерине къайтды. Май айда Запад Украинагъа ашырдыла. Ол кёзюуге алайлары СССР-ге къошулгъан эдиле. Польша уа немецлени къолунда эди. Бизни полк аладан отуз километрни бери, Львов шахардан узакъ болмай тамал салды. Окъутхан, юретген школну алайда да ачдыла да, аны бошадым. Мени взводну командирини болушчусу этиб, анда къойдула, къалгъанланы полкну бёлюмлерине чачдыла.

- Чекге алай джууукъда болгъан эсегиз, алайы бла келген фашистлеге биринчи да сиз тюбегенсиз сора?

- Алай айтыргъа да боллукъду. Биз бомбала чачылгъан тауушладан илгениб уяндыкъ. Кюндюз къараллыкъгъа къарадыла да, кечесинде чекге джетдик. Тёрт кюнню алайда джауланы алларын тыйыб, къазауат этиб, иймей турдукъ. Башха джерледе чекден ётген эдиле да, буйрукъ болуб, биз да артха ыхтырыла тебредик. Алайлада 99-чу атыучу дивизия сермеше эди. Командири да артда немецле джанлы болгъан Власов эди. Ол дивизиягъа болушлукъгъа бурдула бизни. Умань шахарны къатында дивизия, бизни полк да аны бла бирге, къуршоугъа тюшдюк. Кюреше кетиб, кесибизге джол ачдыкъ. Артха ыхтырылыб къыйналгъанланы, фашистлени ызларына сюрюб къуугъанланы арасында да болдум. Донбасс, Харьков, Ростов, Сталинград шахарла ючюн баргъан къанлы сермешлеге да къошулдум. Паулюсну уллу аскерин тарбуууннга тыйгъанланы арасында мен да бар эдим. Днепр суудан да ётдюк. Къазауатны аллында биз артха кетген джерлерибиз бла фашистлени сюрюб, чеклерибизден чыгъардыкъ. Кёб тенглерим сермешледе ёлдюле, мен да талай кере джаралы болуб, госпиталлада джатдым.

Висла сууну ол джанында, аскер литературада, статьялада кёб джазылгъан, Сандомирский плацдарм деб барды. Суудан ётюб, джауланы алайдан къоратыб, ол кесек джерде бегиб, аскерибиз, техникабыз бу джанына джыйылыргъа мадар къурагъан къауум бла эдим мен да. Артиллерия дивизионну парторгу эдим кесим да ол заманда. Алайдан чакъырдыла дивизияны штабына. Бардым. "Сени тылда аскер округланы бирине иерге буйрукъ барды", - дедиле. Ол кёзюуге къарачайлыланы Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгенлерин биле эдим. Алгъыннгы адресим бла эгечлерим письмола ийген эдиле. 1944-чю джылны июнь айы эди. Ол кёзюуледе репрессиягъа тюшген халкъланы джашларындан солдатланы, сержантланы аскерден къоратыб бара эдиле. Меннге да ол чурум бла аллай буйрукъ болгъанын ангылагъан эдим. Оренбургга баргъан сагъатымда чыным да тамада лейтенант, Къызыл Джулдузну ордени, талай медалым да бар эдиле. Анда Аскер советни члени, бир аламат адам, ариу сёлешди, 15 кюннге отпуск да берди.

- Киши джуртлада адамларынгдан биринчи кимлеге тюбединг?

- Пахта-Аралгъа тюшген эдиле бизникиле. Ары джетгенимде, базарларына, биреуню кёрсем а, деб къайтханымда, анамы эгечине тюбеб къалдым. Бардым анам, эгечлерим джашагъан джерге аны бла бирге. Эшитгенле келдиле, кече арагъа дери олтурдукъ.

Экинчи кюн, бир затла алайым деб, базарларына чыкъдым. Нарсанадан мен таныгъан къартлагъа тюбеб къалдым. Бетлери саргъалыб, бек къарыусуз эдиле. Саламлашдыкъ, хапар сорушдукъ. Бири суусабдан ёлебиз, лимонад-зат дегенча бир джукъ табылмазмы былайда, деб нёгерлерине къарады. Суусаб болгъанларын башхала да джашырмадыла. Ачлыкъдан ахырларына джетиб тургъанларын, аны айтыргъа тартыннганларын ангылаб, чайханагъа элтиб, хантла алдым. Аланы ол мыллык атыб ашагъанлары бюгюн да кёзюме кёрюнедиле.

Офицерлеге ачха тёлей эдиле. Къайры сюйсенг, ары кеслери ие эдиле. Мен, алгъын Нарсанагъа джиберте туруб, артда Пахта-Аралгъа иерча этген эдим. Ол ачхала анама, эгечлериме джетмей тура эдиле. Военкоматха бардым. Почтаны тамадасызаты, келгенни бергенбиз деб, баш алыргъа изледиле. Артда аманлыкълары ачыкъланыб, тутулуб кетгенлерин айтхан эдиле бизникиле. Къазауатдан сора экинчи кере да отпускагъа баргъанымда, юйдегибизни ол аман джерден Къыргъызстаннга, Фрунзе областны Беловодск станциясына кёчюрген эдим.

- Аскер къуллукъдан къачан кетдинг да?

- 1945-чи джыл декабрда. Нарсанагъа келдим. Андан да Тбилисиге барыб институтдан къагъытларымы алдым. Адамларыма къайтхандан сора, юй джумушлагъа къарагъан бла окъургъа хазырланнгандан озуб, ишге-затха кирмедим. 1946-чы джыл Ташкентде темир джол транспортха инженерле хазырлагъан институтда окъуб башладым. Офицерлеге 1948-чи джылгъа дери ары-бери джюрюрге, окъургъа, ишлерге уллу тыйгъыч джокъ эди. Ол джыллада Аллах Дудаланы Туугъанны къызы Тамара бла джазыуубузну бир этди. Онунчу классны бошагъан эди. Артда Нальчикде университетни заочно бошаб, устаз болуб, кёб джылланы ишледи. Мен баш билим алыргъа бир сабий да туугъан эди. Фрунзе областда алгъан усталыгъыма кёре ишге джарашдым.

- Сени бери кёчюуню юсюнден ишлеге къошулгъанынг белгилиди. Андан толуракъ хапар билирге излей эдим.

- Партияны 20-чы съездинден сора, 1956-чы джыл репрессиягъа тюшген халкъланы джашларындан бир къауум адамны Къыргъызстанда партияны Ара Комитетине чакъырдыла. Аны секретарларыны бири Каракеев сёлешиб, съездде миллетлени джуртларындан кёчюрюу терс иш болгъаны чертилгени бла байламлы, эллеге айланыб, ол затны адамлагъа айыртыргъа кереклисин билдирди. Кимни къалайгъа барлыгъын да айтды. Мен Фрунзе областны Каганович районунда къарачайлыла кёб джашагъан элледе ол ишни тындырыргъа керек эдим. Залдагъыла соруула бере тебредиле. "Джуртубузгъа къайтыуну юсюнден не хапар?" – ол болду баш соруу. "Аны юсюнден бегим алыннганы-заты болмагъанын билдирирсиз, - деди ол. – Былайгъа джарашхандыла, юйлери, маллары бар, эркинликлери да башхалача. Кетиу деген эслерине да келмесин". Къулийланы Къайсын, ол кюн танышхан эдим кеси бла да, биринчи ёрге турду да: "Мен кишиге да алай айталлыкъ тюлме, - деди. – Кесим да джуртума къайтыр къайгъылыма". Башхала да къошулдула анга. Бизден алайда Сылпагъарланы Мухаджир, Къараланы Басханукъ, Чотчаланы Ислам дагъыда талай адам бар эди. «Кёчерге боллукъ тюлдю, деб къагъыт бегиген эсе, аны айт», - дедиле джыйылгъанла. Ол да аллай документ болмагъанын билдирди. Даулашыугъа джетгеникде, ол чыгъыб кетди.

Хар миллетни адамлары бирем башха, джоппу-джоппу болуб, оноулаша башладыла алайда скверде. Москвагъа телеграмма джарашдырдыкъ. Талай кюнден биягъы ЦК-гъа чакъырдыла. "Энди ол айтханыбызча ишни башлагъыз, дедиле. – Джуртугъузгъа къайтыуну юсюнден бизге белгили да джукъ джокъду. Адамларыгъыз тюбешген сагъатда берген сорууларын джазыгъыз, джууаб бералмасагъыз. Отчётугъузгъа къошарсыз". Хар ким, ол белгиленнген джерлерине барыб, миллет бла тюбешиб къайтдыкъ. Сора джазгъан отчётларыбызны барын да партияны Ара Комитетине (Москвагъа) бир экземплярын иерге оноулашдыкъ. Джиберген да этдик. Аллы алай башланнган эди. Хрущёвгъа келечилерибизни хазырлауну юсюнден Акъбайланы Магомет, Сылпагъарланы Мухаджир, Алийланы Ракай, Чотчаланы Ислам дагъыда башхала бек кюрешген эдиле.

- Бери къайтыу къалай башланды?

- 1957-чи джылны аллында репрессиялагъа тюшген миллетлени адамларындан партияны Ара Комитетинде къуралгъан алтыайлыкъ курслада окъутууну юсюнден бегим чыкъды. Ол кёзюуде эшелонла-зат къуралыб, бери къайтыу башланмагъан эди. Мени да ийдиле Москвагъа ол курслагъа. Баболаны Хамзат, Ёзденланы Борис, Борлакъланы Халит дагъыда башхала бар эдиле. Партия, совет ишле бла байламлы эди окъууубуз. Партияны Ставрополь край комитетини секретары Лебедев деб биреу тюбешди бизни бла. Башха затланы юслеринден айта келиб, къарачайлыла кёчюрюлгенден сора Клухори болгъан Микоян-Шахарны юсюнден Микоянны кесине сёлешгенлерин билдирди. Анга халкъны аты аталлыгъына ол разы болгъанын айтды.

Курсланы бошагъанлай, Ставрополгъа келдик. Ол заманнга иги кесек къарачай юйдеги бери джыйылгъан эди. Бизге кимни къайда ишлеригин айтдыла крайда. Мени партияны Къарачай район комитетинде экинчи секретаргъа джоралаб тура эдиле. Бардым ары. Биринчи секретарь Кирюхин Лев Дмитриевич эди. Ишлеб башладым. Сентябрны аягъында Азиягъа барыб, анамы, эгечлерими, юйдегими кёчюрюб келдим. Бир джылдан областда план бёлюмге тамадагъа салдыла. Узаймай, талай джашны къураб, мени да алагъа башчы этиб, Орта Азия бла Къазахстанда адамларыбызны бери ашырыргъа ийдиле. Аны аллы бла Токаланы Сеит-Умар, бизни Къобан районда айландырыб, джерлени кёргюздю. "Анда сёлешген сагъатларыгъызда бу бай джерледе тамал салсала, иги боллугъун да айыртыгъыз миллетге", - деди.

Бардыкъ. Штабыбыз Фрунзеде болду. Мен асламысына алайда туруб, джашла билдирген хапарлагъа кёре, ишни къураргъа керек эдим. Биринчи эшелонну Токъмакъ станциядан ашырдыкъ. Экинчиге Талас областны эллеринден джыйылдыла. Ала Джамбулдан кетерге керек эдиле. Танышларын ашырыргъа оруслула, къазахлыла, къыргъызлыла да келдиле алайгъа. Покровкада врач болуб ишлеген Тамбийланы СолтанХамидни ашыргъанла артыкъ да аслам эдиле. Джамбул обкомну биринчи секретары Имамов да алайда эди. Джер-джерде къазанла къайнай, той-оюн. Биз да къууаныб тургъанлай, Чимкентден джашланы бири чот болмайды, деб хапар билдирди. Анда обкомну биринчи секретары, къарачайлыладан механизаторла, башха уруннганла кёбдюле, быйыл джерчиликде джазгъы ишле тыннгынчы киши кетерик тюлсюз, деб аякъ тирегенин айтды. Мен Джамбул областны тамадасына анга сёлеширге излегеними билдирдим. "Бош кюрешме, сёз ангылаталлыкъ тюлсе", деди ол. Аны кабинетине бардыкъ да, телефон бла Чимкентге сёлешдим. Бирден эки этдиралмадым. Сора Алма-Атагъа кетдим.

Олсагъатда Къазахстанда партиягъа башчылыкъ этген Л. И. Брежнев, экинчи секретарь да Керибжанов деб биреу, Министрлени Советини Председатели да Кунаев эдиле. Мен экинчи секретаргъа бардым. Ол Чимкентге сёлешиб, орусча да, къазахча да анда тамадагъа аманны къуйду. Ишибизни тындырыб къайтдыкъ ызыбызгъа.

2001-чи джыл РФ-ны Президенти В.В. Путин
Боташланы Магометге Шохлукъну орденин берген кёзюу.


- Биягъы къуллугъунга огъесе...

- Тёрт джыл ишледим облисполкомну план бёлюмюню тамадасы болуб. Алайдан Москвагъа партшколагъа окъургъа ийдиле. 1964-чю джыл партияны обкомунда промышленность бла транспортну бёлюмюню тамадасы этдиле. Бир джылны ол къуллукъда ишледим. КПСС-ни обкомуну экинчи секретары къуллукъгъа да теджедиле. 1966-чы джыл облисполкомгъа председатель этдиле. Аны бла 1979чу джылгъа дери алайда ишледим. Бу уллу къуллукъда асыры кёб турдум, энди къойсам боллукъ эди, деген акъыл келе башлады. Бир чурум чыкъды оюмуму толтурургъа. Обкомну биринчи
секретары Бурмистров чакъырды да: "Крайкомну бюросунда бизде малчылыкъны продукталарын хазырлау къалай баргъанына къарарыкъдыла. Сен доклад этерге керексе", - деди. Крайкомда аллай докладланы обкомну биринчи секретары, крайисполкомда уа облисполкомну тамадасы этерге тыйыншлыдыла. Мен аны айтдым. "Билмейме, бу джол сени излейдиле", деди. Он минутну ичинде айтырча, болумну джазыб, хазырландым. Бурмистров да, мен да бардыкъ. Биринчи секретарь М. С. Горбачёв сёзню меннге берди. Болумну айтдым. Ол сорлугъу болгъан, деди да, крайсовпрофну тамадасы Савельев: "Была планланы энчи адамладан эт, сют сатыб алыб толтурадыла ансы, мюлклери баджаралмайдыла", – деди. "Челябинск шахарны ишчилерине эт энчи адамладан алыннганы бла мюлкледен баргъаныны башхасы джокъду", - дедим мен. Талай кюнню андан алгъа ары бир кёб эт ийген эдик комбинатыбыздан. Залдагъыла кюлдюле. Экинчи соруу берген да болмады. Горбачёв кеси турду да къыркъ минутха джууукъну айталгъанын айтды. Малны мардадан кёб тутадыла адамла, джорукъда белгиленнгенден эсе уллу ишлейдиле энчи юйлени, джангы кулакла бардыла сизде, болмагъан джангы джорукъланы джаяргъа излейсиз, къайдам, дагъыда не айтды, не айтмады. Талай кюнден Горбачёвгъа бардым да, мени башыма бош этигиз, дедим. Энди кетерими унамагъанча кёрюндю. Ызыма къайтдым. Горбачёв кетиб, Мураховский аны орнуна келген эди. Ол Польшада СССР-ден сатыу-алыу ишлени тындыргъан бёлюмде джангы иш ачылгъанын айтды. Европадан бизни къралгъа, мындан ары да джиберилген затла Польшаны юсю бла баргъанларын чертди. Поездле бла, машинала бла, самолётла бла, кемеле бла озадыла джюкле, транспорт джанындан билиминг келишеди, озгъан джыллада къуллукъларынга кёре, ишни къураргъа сынамынг да, болумунг да барды, деди. 1979-чу джыл кетдим ары. Андан 1987-чи джыл къайтыб, пенсиягъа чыкъдым.

- Польшада ишинги юсюнден не айтыргъа боллукъса?

- Къызыныб бармагъан эдим, алай а баргъаныма сокъуранмайма. Мында сагъатымда алай этерге керексе, былай болса игиди деб, билселе, билмеселе да, джол кёргюзюрге, акъыл юретирге излегенле аслам болуб, ишге заран сала эдиле. Анда уа борчуму билдирдиле, къара да, къалай таб эсе, алай тындыр. Ол джаны бла эркинлик кесимде эди. Ташкёмюр, магъадан, нефть, газ, мюрзеу дагъыда башха затла ташыла эдиле. Аллай хар министерствону адамлары да бар эдиле. Алагъа башчылыкъ этерге да меннге тюше эди. Мен ишлеген кёзюуге Польшада юч келечибизни ауушдурдула. Ючюнчю онглу адам эди. Бизни кърал башха социалист къралла бла эки арада болумну, хауаны таб къурамагъанын ангылаб тура эди. Артда КПСС-ни Ара Комитетини пленумунда ол затланы юслеринден ачыкъ айтханы ючюн, ишинден чыгъарадыла. Бёлек джылдан ол айтханнга келдик. Экинчи эсимде тургъан а лётчик-космонавт Береговой. Ол Польша бла СССР-ни арасында Шохлукъну обществосуну биз джанындан тамадасы эди. Польша джанындан да бар эди бир белгили адам. Мени полякла чакъырыб, бардым джыйылыуларына. Андан сора банкет этдиле. Береговой бла мени арабызда бир поляк бар эди олтургъан сагъатыбызда. Мен сёз арада анга: "Экибиз да иги таныгъан бир адам барды бизде", - дедим. "Кимди?" – деб сорду. Биджиланы Солтанны айтдым. "Солтанчик", - деб джарыды. Сора къатында поляк бла мени орунларыбызны ауушдуртду да, къатына олтуртду. Тебреди махтаб Солтанны да, къарачайлыланы да. Анга къонакъгъа келиб кетгенин да эсине тюшюрдю. "Мени аскерчи тенгим Солтан ючюн ичейик", - деб, ол джыйылгъанла барыбыз да агъыздыкъ рюмкаланы. Не джашырыу, бизге алай багъа бергени джюрегиме джауча джагъылгъан эди.

- Магомет, сен кёб джууаблы джерледе ишлединг, бусагъатда да джамагъат ишлеге къошулуб тураса. Бюгюнлюкде миллетле арасында джарашыулукъ болса деб, ким айтхан да, ким излеген да олду. Алгъын аллай проблема джокъ эди. Къайдан чыкъды бу зат?

- Алгъын чыртда аллай джукъ болмагъанды, деген тюз тюлдю, мен билгенден. Башхала къалай болсала да, кесими миллетиме табыракъ болсун дегенча, ууакъ къайгъыланы къозгъагъанла, кеслерине уллуракъ къуллукъ алыр ючюн дыгалас этгенле ол заманлада да болур эдиле. Аллай джугъу чыкъгъанлагъа къатылгъан да эте эдиле. Миллетлени бири да излемей эди тикликни, энтда алайды.

Бусагъатда хар кимге айталгъанын айтыргъа, этелгенин этерге таб заман болгъанды да, сен айтхан проблемала андан чыгъадыла. "Мен халкъ ючюн кюрешеме" деб, хар къайда кесин уруб айланнган къарачай, черкес, орус, башха миллетледен адамланы да бирине ийнанмайма. Аланы арасында хакъ джюрекден миллетине джан аурутхан киши кёрмейме. Биринчиден, ала кеслерини амбициялары бла этедиле этгенлерин, экинчиден къуллукълагъа тюшюб, кеслерине гыл юзер джанындан кюрешедиле. Басманы юсю бла аллайланы джакълагъанла да уллу заран саладыла республикагъа. Журналистле, алимле башхала да бардыла. Кереклини, керексизни да джазыб, къозгъаб айланадыла. Бу къатышхан заманда закон бла киши аланы ызларындан тюшмейди да, анга эс бёлмейдиле.

- Миллетни мюлкю къолундан кетди. Ишсизлик, джарсыу, къайгъы ... Биз къайры барабыз, къалай болабыз?

- Приватизация деб, хар нени, бошуна бергенча, учуз сатдыла. Заводла, фабрикала, совхозла, колхозла, башха затла да халкъны къыйыны бла къуралгъан эдиле, халкъныкъыла эдиле. Ишлеген миллетге азыракъ хакъ тёленсе да, бери берилмегени ара мюлкню бегитирге джоюла эди. Адамла тамблаларына рахат эдиле. Медицина, окъуу дегенча затлагъа да кърал сакъ эди. Кёб джерлеге ток джетмеген эди. Электростанцияла, предприятиеле ишлендиле, тау джайлыкълагъа суу барды, джолла джарашдыла, дагъыда миллетлени джашаулары бла байламлы затла баджарылдыла. Джолоучу болуб чыкъсам, алайда ол бар эди, былайда бу бар эди, къайры къурудула деб, джюрегим къыйналады. Ол джылла Къарачай-Черкесиягъа ёсюмню джыллары эдиле. Биз кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора башланнган эди ол ёсюм. Ол кёзюуде да джангылычла болмагъандыла, дерге джарамаз. Алай а халкъ ёхтем эди, учунуб эди. Этилген затха энтда бир джангы джукъ къошалсам, деб кюреше эди. Энди ол шартлары сёнге баргъанча кёрюнеди. Анга да сейирсинирча тюлдю. Мюлкюбюзден, рысхыбыздан 4-5 проценти да ара мюлкде къалмагъанды. Приватизация кърал закон эди. Анга амал джокъ. Алай а аны да бизде оздуруб ийдиле. Мындан алда статуправлениебиз ачыкълагъан затланы окъугъанымда да бек салпыландым. Аллай къыйын халгъа тюшюб тургъан заманыбызда сёз, къайгъы чыгъармакълыкъ да уллу аманлыкъды.

КъЧР-де миллетлени барысыны да джамагъат организациялары ол миллетлени адетлерин, культураларын, энчи шартларын, ана тиллерин сакъларгъа, ёсдюрюрге, бегитирге деб къуралгъан эдиле. Политика бла кюрешген болмаса, аллай затлагъа не аз да эс бёлген бири джокъду. Былагъа да политикадан тыйылырча бир оноу болургъа керекди, ансы уллу заран саладыла. Майна Москвада "Таулу юй" деб къурагъандыла джердешлени организациясын. Политикагъа, биз халкъ ючюн кюрешебиз деб, къычырыб айланнганлагъа къошулмайдыла.

- Джерни сатыу, арендагъа бериу деб, кюрешедиле бир къауумла. Сен анга къалай къарайса?

- Адамланы бачхалары, алада ишленнген мекямлары энчи мюлклерине саналыб сатсала, не этселе да эркин болургъа керекдиле. Башха джерлени арендагъа ёмюрлюкге берирге боллукъду. Сатаргъа уа чыртда боллукъ тюлдю. Хоншу болуб джашагъан адамланы аралары ырджыда джарым метр джер ючюн тик болуб къалады. Къайгъы чыгъарыкъды. Аны тышында да бусагъатда кесибизни джерибизде джашагъан адамланы, тамбла къонакъда тургъанча, орунсуз болуб къалырлары хакъды. Сатыб алгъанла да (хурджунлары къалынла), бир тура турсун деген болмаса, къараб, битим, мал аш джыярыкълары бошду. Доммайны, Тебердини, Архызны, Учкулан ёзенни тышындан адамла сатыб алыб, аланы керти иелерин чиркитмезле, деб айталмайма, иш алайгъа джетсе.

- Магомет, къазауатда ал сафда болгъанынг ючюн, берилген саугъаланы сагъындыкъ. Андан сорагъы джыллада да къыйынынгы белгилеген болур эдиле?

- Ишлеген джылларымда Урунууну Къызыл Байрагъы орденледен юч, «Хурмет Белгиси» орден бла да саугъалагъан эдиле. Бу джол да бешинчи орденни бердиле...

...Ма быллай ушакъ этген эдик. Кеси да, бийчеси да ашыра чыкъгъан эдиле. Ахыр кере кёргеними сезгенча, машинагъа мине туруб да бурулуб къарагъан эдим. Джандетли болсунла. Экиси да къабакъ джолну джанында сюелиб тургъанлары кёз аллымдан кетмейди.

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 09.05.2016 16:24:36
Сообщений: 1273
2016 дж. майны 7
Къууанчны ызы бла
ОРТАКЪ БАЙРАМЧА БЕЛГИЛЕДИЛЕ

Майны 3-де, Къарачай халкъны джангырыу кюнюнде, Къарачай-Черкесияны шахарларында, эллеринде, халкъ джыйылыб, уллу къууанч байрамла ётгендиле. Ол кюн бла байламлы, адамланы джюреклерин къарнаш шохлукъгъа, бирикмекликге, къууанчха алландыргъан иш бардырылгъанды. Тюрлютюрлю миллетлени келечилери бир-бирлерине къууанч джашау, мамырлыкъ, мелхумлукъ теджегендиле.

Республикабызны ара шахары Черкесскеде ол байрамгъа аталыб, кёб тюрлю ашхы иш этилгенди.

1957-чи джыл майны 3-де Къарачай-Черкесияны къарнаш халкъларыны келечилери къарачайлыланы депортациядан буруннгу джуртларына алыб келген биринчи эшелоннга къууанч халда тюбегендиле. Ол кюн къарачай халкъны, бютеу республиканы тарихинде джангы кёзюуге атламгъа саналады.

Черкесскеде ЗАГС-ны мекямыны уллу залында республиканы тамадалары, предприятиелени, организацияланы, учреждениелени келечилери, интеллигенция джыйылыб, уллу къууанч митинг бардырылгъанды. Алайда, къарачайлыла репрессияны джолунда эриб къалмай, аякъ тиреб, Джуртха кертилик танытыб, не къыйын болумда да, адеблерин-намысларын, ашхы адетлерин, культураларын тас этмей къайтханларыны, Джуртларына келгенден сора чачылгъанны, оюлгъанны аякъ юсюне сала, хоншу халкъла бла къарнашлыкъны, шохлукъну бегите, аякъ юсюне тургъанларыны, тюрлю-тюрлю санагъатлада джигерлик танытыб, атларын айтдыра ишлегенлерини, илмуда, литературада, искусствода, спортда джетишимлерини юслеринден да айтылды. Джыйылыуну аягъында алайгъа келген миллетге белгили артистле, ансамблле аламат концерт кёргюздюле.

Шахарны майданларында джамагъатны кёлюн кёлтюрген, учундургъан джарыкъ ишле ётдюле. «Джашил айрымканда» да адамла уллу къууанч этдиле, анда кёз ачхан, зауукъ берген ашхы концертле, той-оюн болгъандыла.

Карачаевск шахарда майны 3-де Къарачай муниципал район бла Карачаевск шахар округну адамлары къарачай халкъгъа джетген артыкълыкъгъа аталыб салыннган мемориал комплексни аллында къарачайлыла ата-баба джуртларына къайтханларына 59 джыл толгъаныны сыйына аталыб уллу джыйылыу болуб ётдю. Алайгъа джыйылгъан халкъны арасында, республиканы кърал властларыны органларыны къуллукъчулары, муниципал районланы, шахар округланы делегациялары, джамагъат миллет организацияланы келечилери дагъыда башхала бар эдиле. Митингде джыйылгъанла, къарнаш халкъланы келечилери, кёчгюнчюлюкню азабын сынай тургъанлай тюз иннетин тюрлендирмеген, адеб-намыс тёрелерин, тилин сакълагъан къарачай халкъгъа сый, махтау бериб сёлешгендиле. Аллахха шукурла, республикада бегиген мамырлыкъда, башха къарнаш халкълача, къарачайлыла да ёсе, джашнай барадыла.

Ол кюн Карачаевск шахарда спортну кёб тюрлюсюнден эришиуле, тюрлю-тюрлю джарыкълыкъ ишле болдула.

Акъылманла къыйынлыкъ, къууанч да аякълашыб келеди, дейдиле. Киши джерде азабны ауурлугъун кёлтюрюб, сау къайтхан къартла, анда туууб келгенле, бусагъатдагъы джаш тёлю бирде мыдахлыкъгъа бёлене, бирде джарый эди. Тарихде болгъан зат эсде тургъанлай, хар адамгъа бусагъатхы эмда келлик заманда джашауну насыблы, къууанчлы болурча этерге тыйыншлыды. Ол оюмну кесини баш муратларыны бири этген миллет ёмюрде да джунчумаз.

Майны 2-де Джангырыуну кюнюне атаб Къарачай муниципал районну администрациясы Къарачайны буруннгу эллерини бири Учкуланда мийик дараджада уллу ат чабдырыу бардыргъанды. Алайда кючлерине базгъанла, гыртчы джашла спорт оюнлада, джау джибге ёрлеуде къарыуларын, фахмуларын танытхандыла. Миллет тутушдан, къол таш атыудан, гирь кёлтюрюуден да эришгендиле республиканы районларындан, шахарларындан баргъан командала.

Джёгетей Аягъы муниципал районну да сейир культура-спорт программасы болду. 3-чю Майгъа атаб, Уллу Ставрополь каналны огъары джанында ат чабдырыу да болду. Аламат къуралгъан чаришге таза къарачай тукъумлу 80 ат къошулгъан эди.

Ногъай районда Къарачай халкъны джангырыу кюнюне атаб, 1957-чи джыл Эркен-Юртну джамагъаты джуртуна къайтыб келген къарачай халкъны аллына той-оюн этиб чыкъгъан, тюбеген джерде, джылладача, быйыл да къууанч митинг этилгенди. Ол джыйылыугъа Ногъай муниципал районну джамагъаты, республиканы тамадалары, КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутатлары, политика партияланы, джамагъат организацияланы келечилери, башхала къошулгъандыла. Митингни аягъында шохлукъгъа аталгъан къууанч концерт кёргюзюлгенди.

Къарачай халкъны джангырыу кюнюне аталыб Гитче Къарачай районну Ючкекен элинде да уллу къууанч митинг бардырылгъанды. Район аралыкъда адам кёб эди. Район администрацияны къуллукъчулары, организациялада, учреждениеледе ишлегенле, элледен келгенле, башхала тарихни, бюгюннгю кюнюбюзню, келлик заманны хакъындан сёлешгендиле. Орта Азия бла Къазахстанда ачдан-джаланнгачдан ёлгенлени эсгере, рахатлыкъ, тынчлыкъ орналгъан джерибизни бюгюннгю кюнюнде джашауну багъалата, халкъланы арасында шохлукъну, бирикмекликни бегите, Джуртубузну джашната джашаргъа борчлу болгъаныбызны юсюнден митингде кёб кере къайтарылыб айтылгъанды. Митингге 4 мингден аслам адам къошулгъан эди.

Кёчгюнчюлюкде къартланы, сабийлени ёлюмден къутхаргъан Къарачай анагъа аталыб салыннган эсгертмеге организацияланы, учреждениелени келечилери, джамагъат гокка хансла салгъандыла.

Ётгюр къарачайлыла туугъан тауларына къайтханлы 59 джыл толгъанына аталгъан байрам ишле Зеленчук районну эллеринде да болгъандыла. Алада концертле, спорт оюнла да тыйыншлы орун алгъандыла.

Зеленчук станседе уллу къууанч митинг бардырылгъанды. Кёчгюнчюлюкде чарпыгъанлагъа салыннган мемориал комплексни ариу гокка хансла джасай эдиле. Районну чыгъармачылыкъ коллективи тюрлю-тюрлю конкурсла, викторинала бардыргъанды.

Къарачай халкъны джангырыу кюнюне аталгъан аллай къууанч митингле республикабызны бютеу районларында, шахарларында, эллеринде да болгъандыла, ала барысы да чарпыусуз, къайгъысыз, ариу халда ётгенлерин чертерге керекди.

Къарачай-Черкесияны джамагъаты Майны 3-сюн шохлукъну, бирикмекликни кюню этиб, ма алай дараджалы белгилегенди.

Ол барысы кёб миллетли Къарачай-Черкесияда шохлукъ, бирикмеклик, бир-бирине игилик, ашхылыкъ излеу уллу болгъанына шагъатлыкъ этеди.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.
Tinibek 11.05.2016 15:32:48
Сообщений: 1273
2016 дж. апрелни 30 "Къарачай"
Конкурс
«АЛЛАХ, СЕН САКЪЛА КЪАРАЧАЙНЫ»

Устазланы билимлерин ёсдюрген институтну къарачай эмда ногъай тилле бла литератураладан кафедрасы республикада къарачай тилни устазларыны окъуу-методика бирлешлиги бла бирге халкъыбызны Джангырыу кюнюне атаб «Аллах, Сен сакъла Къарачайны» деген конкурс бардыргъандыла.

Ол устазланы билимлерин ёсдюрген институтда болду. Анга республиканы шахарлары бла районларында назму окъууда баш орунлагъа ие болгъан сохтала келген эдиле – 1-чи классдан башлаб, 11-чи классха дери сабийле. Сабийле бла келген атала-анала, устазла, бу джумушха къошулгъанла, культура къуллукъчула, поэтле, окъуучуланы ишлерине багъа берирге джораланнган жюри залда орун алгъандан сора трибунагъа устазланы билимлерин ёсдюрген республикан институтну къарачай эмда ногъай тилле бла литератураладан кафедрасыны тамадасы, филология илмуланы кандидаты, доцент Мамаланы Фатима, Таугерийни къызы, чыкъды.

Конкурсха къошулгъанла.

- Халкъыбыз кёчгюнчюлюкден къайтхан къууанч кюн майны 3-де белгиленеди, - деди Фатима. – Ол бизни миллетни уллу байрамыды. Анга аталыб республиканы шахарларында, районларында ана тилде эм иги назму окъугъанланы эришиулери болгъандыла. Айхай да, ол назмуланы барысы да кёчгюнчюлюк бла, халкъыбызны тарих джолу бла, аны бюгюннгю джашауу бла байламлыдыла. Бир ыйыкъны мындан алгъа Черкесск шахарны 9-чу номерли гимназиясында да болгъанды быллай конкурс. Ол тыйыншлы дараджада ётер ючюн, устазла Махаметланы Лаура, Азретни къызы, эмда Чотчаланы Акълима, Исхакъны къызы, уллу къыйын салгъандыла. Быллай ишле ана тилибизни терен билирге болушхан бла бирге ёсюб келген джаш адамлада Джуртубузгъа, халкъыбызгъа сюймекликни ёсдюредиле.

Мамаланы Фатима.

- Хар шахарда, районда бу темагъа аталыб конкурсла, эришиуле бардырылгъандыла. Аланы ичлеринде не джаны бла да кеслерини терен билимлерин, фахмуларын кёргюзгенле, тенглерини арасында алчы болгъанла келгендиле бюгюннгю байрамыбызгъа, - деди республикада къарачай тилни устазларыны окъууметодика бирлешлигини тамадасы, Черкесскеде 17чи номерли гимназияны устазы Умарланы Кулина, Ибрагимни къызы. - Бюгюннгю конкурсну башлардан алгъа шахар, район эришиуледе хорлагъанлагъа къууанчыбызны ачаргъа сёз берейик.

Умарланы Кулина бла Махаметланы Лаура.

Алайды, къарачай халкъны Джангырыу кюнюне аталгъан сохта байрамны республиканы алчы окъуучулары башладыла: Къоркъмазланы Милана – Черкесскеде 9-чу номерли гимназияны 7-чи классыны сохтасы; Ёзденланы Алим – Джангы Джёгетей элде школну 4-чю классыны окъуучусу; Ёзденланы Амина – Джёгетей Аягъы шахарны 1-чи номерли лицейини 2-чи классыны сохтасы; Салпагъарланы Алина – Черкесскеде 9-чу номерли гимназияны 2-чи классыны окъуучусу; Джазаланы Амина – Черкесск шахарда 17чи номерли гимназияны 4чю классыны сохтасы.

Къарачай халкъны сюргюнден, кёчгюнчюлюкден, туугъан Джуртуна къайтхан къууанчына джораланнган эришиуге къошулургъа келген сабийлени барын да сахнагъа чакъырдыла: Джёгетей Аягъы районда Важный элни школуну 3-чю классыны сохтасы Темрезланы Аланеяны; Къобан районда Знаменка элни школуну 1-чи классыны сохтасы Мамаланы Амираны; Къарачай районда Джангы Къарачай элни школуну 7-чи классыны сохтасы Элкъанланы Альфияны; Теберди шахарны 1-чи номерли школуну 6-чы классыны сохтасы Хубийланы Мединаны; Гитче Къарачай районда Ючкекен элни 7-чи номерли школуну 10-чу классыны окъуучусу Шидакъланы Алинаны; Зеленчук районда Зеленчук стансени 3-чю номерли школуну 11-чи классыны окъуучусу Къобанланы Исмаилны; Уруп районда Лаба элни орта школуну 3-чю классыны сохтасы Боташланы Асиятны; Теберди шахарны 2-чи номерли орта школуну 11-чи классыны сохтасы Джантотайланы Лейланы.

Сабийле назмуларын окъуб бошагъандан сора залда къууанч башланды. Республиканы джер-джеринден келген «джаш артистле» джыйылгъанланы фахмулу болгъанлары бла сейирсиндирдиле - ала барысы да школгъа джюрюген сабийле эдиле. Джангы Джёгетейден Орусланы Альбина, Гербекланы Азамат, Холодный Родник элден Байрамукъланы Эльдар, Акъ Къаладан Элкъанланы Джамиля, Ючкекенден Боташланы Камила, Умарланы Джамиля, Семенланы Залина, Лабадан Гочияланы Азамат дагъыда башхала, джырлаб, тепсеб, уллу той этдиле, джыйылгъан джамагъатдан сый-бюсюреу да табдыла.

Жюрини къурамына белгили джазыучула, культура къуллукъчула кирген эдиле. Ала да кеслерини оюмларын айтдыла.

- Биз, жюриде болгъан адамла, бир оноуда тохтагъанбыз, ол да неди десегиз, барыгъызны да окъугъаныгъызны игиге санагъанбыз, 1-чи, 2-чи, 3-чю орун деб юлешмегенбиз, деди жюрини председатели, Къарачай драма театрны директору, КъЧР-ни эмда КъМР-ни халкъ артисти Гочияланы Руслан. – Сизни ана тилигизни терен билирге тырмашханыгъыз, джазыучуларыбызны чыгъармаларына эс бёлгенигиз бизни къууандырады. Алай болса да кёбюгюз алкъын сёзлени кереклисича таза, ачыкъ айталмайсыз. Бизни тилибизде бир къауум сёзле джазылгъанларыча окъулмайдыла, ол затха да эс бёлюгюз. Тилибизге сакъ болугъуз. Ким да билгенден, тили болмагъан халкъ дуниядан тас болады. Къарачай-малкъар тил тюрк тиллени эм эртдегилерини бириди, бюгюнлюкде тюрк тилледе сёлешген миллетле саулай дунияны башында джашайдыла аланы саны 300 миллиондан асламды. Ол затны эсигизде тутугъуз.

Байрамда болгъан ишге багъа бериб талай адам сёлешди, ала барысы да этилген джумуш заманны излемине джууаб этгенин чертдиле. Поэтле кеслерини назмуларын окъудула.

Жюрини членлери конкурсха къошулгъан сабийлени барына да, аланы хазырлагъан устазлагъа да, байрамгъа къанат берген «джаш артистлеге» да Хурмет грамотала бла китабла бердиле.

Мамаланы Фатима келгенлени барына да джюрек разылыгъын билдириб сёлешди, бютюн да Умарланы Кулина бла Махаметланы Лаурагъа бу джумушха уллу къыйын салгъанлары ючюн бюсюреу этди.

Алай бла, «Аллах, Сен сакъла Къарачайны» деген конкурс тамамланды. Былайда дагъыда бир затны айтыргъа тыйыншлыды. Хубийланы Хасанны джырындан алыннгандыла бу сёзле, конкурс баргъан кёзюуде ол джыр да джырланды.

«Миллетибизни быллай къууанч кюнлери мындан ары да сансыз-санаусуз кёб болсунла», - деб чачылдыла джыйылгъанла.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 11.05.2016 15:33:23
Сообщений: 1273
2016 дж. апрелни 30 "Къарачай"
Сиз билемисиз?
Муслиман дин байрамла

Башха динледе байрамла кёбдюле, муслиман динде уа Ораза бла Къурман болмасала, хазна джукъну байрамламайбыз, дегенле тюбейдиле. Ол биринчи къарагъаннга алай кёрюнеди. Билмегенликден айтадыла. Байрым кюнле байрам тюлмюдюле? Бютеу миллет межгитге бирден джыйылыб намаз къыладыла, кёллери кёлтюрюлюб, ушакъ этиб айырыладыла. Маулут а - Мухаммат (гъ.с.)-ны туугъан кюнюн белгилеу? Бараат – гюнахладан тазаланыу кече, Хиджраны кюню бла Хиджраны кечеси - Файгъамбар (гъ.с.) Меккадан Мединагъа келген кюн, Ашура кюн – дагъыда башха байрамланы белгилейбиз.

Кёбдюле муслиман байрамла, аланы тепсиле джасаб белгилемейбиз ансы. Айхай да, дин байрамлада муслиман ахлула ашдан-суудан эсе, тин тазаланыугъа бек эс бёледиле.

«Науруз байрам а?» деб да сорургъа боллукъду. Ол муслиманлада джангы джыл тюлмюдю? Огъай, муслиманны Джангы джылы Хиджраны кюнюдю, Науруз а джаз кече бла кюн тенг болгъанларын белгилей, адамла кёз ача, джарыкълана, къууанч этген халкъ байрамды.
Tinibek 11.05.2016 15:34:10
Сообщений: 1273
2016 дж. апрелни 30 "Къарачай"
Презентация
АДАМ УЛУНУ КЪОРУУЛАГЪАНДЫЛА

Ётген баш кюн Басманы юйюню акт залында Чернобль атом станцияда болгъан аварияны 30-джыллыгъына аталыб чыкъгъан китабны презентациясы болду. «Эхо Чернобыля» аты алайды. Анда Абаза райондан барыб, ол аварияны заранын къоратыугъа къошулгъан адамланы юслеринден хапар айтылады. Ол районну башчысы Ниров Мухаджирни башламчылыгъы бла чыкъгъанды.

«Биз, аны айтханын бек кереклиге эмда магъаналыгъа санаб, 30 джылны мындан алгъа ол радиация зарауатлыкъдан адам улуну къорууларгъа баргъан джердешлерибизни юслеринден материалла джыйыб тебредик. Алай бла «Абазашта» газетни журналистлери кюрешиб, бир кесек заманны ичинде бу китабны чыгъаргъанбыз. Бюгюн республиканы кёбчюлюк информация мадарларында ишлегенлени чакъыргъанбыз бери. Алагъа китабны саугъа эте, ол чернобылчилеге, кеслерини саулукъларын къой, джашауларын да аямагъан адамлагъа, энтда бир кере сый бергенибизни кёргюзюрге излейбиз», - деди джыйылыуну ача «Абазашта» газетни баш редактору Кулова Фардаус.

КъЧР-ни миллет ишледен, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы хакъындан министри Кратов Евгений Чернобль атом электростанцияны тёртюнчю блогунда авария болгъан кюнню юсюнден хапар айтды.

«Ол заман чыртда эсимден кетмейди – ачы хапар джайылгъанында, къысха заманны ичинде, къуугъун болуб, военкоматла, къазауатхача, аварияны хатасыны аллына туруб, бизни барыбызны, уллу къыйынлыкъдан къутхарлыкъ адамланы, чакъыра эдиле. Мен сагъыш этгенден, адамла ангылай эдиле джашауларына къоркъуулу ишге баргъанларын. Аланы кёбюсю - джашнаб тургъан кючлю джашла, эркишиле, миллетни къылчыгъы - ай медет, джашаудан къорагъандыла бюгюнлеге джетмей. Бу китаб, башларына хайыр излемей, бизни къорууларгъа ёрге тургъан адамланы юслеринде тюзлюкню орнуна салгъан бир гитче атламды. Аллай атламла этиу ашхы адет болуб, тыйыншлылагъа сый-махтау бергенлей турайыкъ», - деб тамамлады министр Е.Кратов сёзюн.

«Аскер чакъырыу болуб, къралдан 600 минг адам ол ачы зарауатлыкъны хатасын къоратыргъа ашырылгъан эди. Аладан бири да, «огъай», деб, артына турмагъанды. Патриотлукъ, Ата джуртха сюймеклик мийик эди алада, ол тёлюде. Бюгюннгю джаш тёлю аладан юлгю алыр ючюн, алача Джуртну сюер ючюн керекдиле быллай китабла да», - деб чертди Абаза район администрацияны башчысы М.Ниров.

(БИЗНИ КОРР.).
Tinibek 17.05.2016 05:30:44
Сообщений: 1273
2016 дж. майны 12
Боташланы Магометни 95-джыллыгъына
ЭСГЕ ТЮШЮРДЮЛЕ

Къарачайны онглу адамларыны бири Боташланы Абдурзакъны джашы Магометни аты республикада, андан тышында да белгилиди. Ол 1921-чи джыл майны 5-де Хурзукда туугъанды, 2006-чы джыл керти дуниягъа кетгенди. Джашагъан эли Красный Курганда асыралгъанды.

Туугъан кюню майны 5-де Черкесскеде эсгертмесини аллында, аны 95-джыллыгъына аталгъан митинг болду. Анга республиканы джууаблы къуллукъчулары, депутатла, алгъын биргесине ишлегенле, джамагъат организацияланы башчылары, урунуу коллективлени, окъуу заведениелени келечилери, джууукълары, танышлары келген эдиле. Митингни КъЧР-ни миллет ишлерини, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы юсюнден министрини заместители Хубийланы Ислам ачды эмда бардырды.

- Уллу Хорламны кюнюню аллы бла эсге тюшюребиз халкъыны, республиканы, джуртубузну сыйлы уланын Боташланы Абдурзакъны джашы Магометни,- деди кесини сёзюнде КъЧР-ни Башчысыны борчларын толтургъан Темрезланы Рашид. - Ата джуртха къуллукъ этиуню юлгюсюдю ол. Къарачай-Черкесияны социал-экономика ёсюмюне, Россия Федерацияны субъекти болуб бегиуюне уллу юлюш къошханды. Джаш тёлю патриотлукъгъа, шохлукъгъа, адамлыкъ шартлагъа аны джашау джолун къыбылама этерге тыйыншлыды. Магомет Абдурзакович бизни эсибизде ёмюрлюкге сакъланныкъды...

Къарачай-Черкесияны Муслиманларыны дин управлениесини тамадасы Бердиланы Исмаил хаджи дууа этдирди, Боташ улугъа сый бериб сёлешди. Андан сора КъЧР-ни Правительствосуну Председателини къуллугъун толтургъан Байчораланы Эльдар, Магомет Абдурзаковични юсюнден китаб чыгъаргъан джазыучу Шаманланы Медиха, «Къарачай - алан халкъ» джамагъат обществону тамадасыны заместители Боташланы Сулейман, Абаза районда Къартланы советини председатели Татаршао Рэм, КъЧР-де халкъ окъууну махтаулу къуллукъчусу Хапаланы Адемей, республикада «Русь» деген джамагъат къозгъалыуну тамадасы Евгений Жедяев бу огъурлу адамны юсюнден кёб хапар айтдыла.

Митингни аягъында Боташ улуну къызы Сылпагъарланы Зухра джыйылгъанлагъа джюрек разылыгъын билдирди.

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 19.05.2016 02:51:04
Сообщений: 1273
21may2016_4-4_10.txt "Къарачай"
Ашхы иш
САБИЙЛЕНИ ЮРЕТИУГЕ ДЖОРАЛАНЫБ

Бюгюнлюкде ёсюб келген тёлю дуниядан хапарлы электрон мадарланы юслери бла болады.

Алай эсе, литературабызны, фольклорубузну, эпосубузну да ол мадарланы кючлери бла джетдирирге керекди джангы тёлюлеге. «Эльбрусоид» фонд миллет тин-иннет байлыгъыбызны пропагандасын тамам ол джол бла бардырады. Телефонла, планшетле, компьютерле бла хайырланырча къарачай-малкъар тилде приложениеле къураб чыгъаргъанды.

Бу аламат проектге башчылыкъ этген КъабартыМалкъар кърал университетни выпускниги, фахмулу программист Гулийланы Азаматды. Анда тюрлютюрлю программала бардыла: джырла (бешик джырла бла башхала), фольклорну тамалында къуралгъан затла (джомакъла, санаула, тилбургъучла), оюн халда этилгенле (биллячала, пазлла). Хар приложение, суратла да салыныб, тыйыншлысыча джарашдырылгъанды. Бу проект къарачай-малкъар тилни сакъланыууна, айныууна, ана тилибизни джаш тёлюбюзге сюйдюрюуге, билимин ёсдюрюуге да таблыкъ береди.

«Playmarket» бла «Appstor» программалары болгъанла ол приложениелени хакъ тёлемегенлей, телефонларына кёчюрюб, ала бла толу хайырланыргъа боллукъдула.

Ата-бабаларыны тилин иги билирге излегенлеге эм биринчи джарарыкъ приложение «Сёзлюкдю». 30 минг сёзден къуралгъанды кеси да. Приложениени джарашдыргъан сагъатда «Къарачай-малкъар-орус сёзлюк» (Тенишев Э.Р. бла Сюйюнчланы Х.И., М.: 1989чу джыл), «Орус-къарачаймалкъар сёзлюк» (Сюйюнчланы Х.И. бла Орусбийланы И.Х., М. «Сов. Энциклопедия», 1965-чи джыл) хайырландырылгъандыла. Бу приложениени таблыгъы дагъыда неди десегиз, эсде тутаргъа излеген сёзлени сайлаб, аланы къайтарыб излеб турмазча, бир энчи бёлюмге джыйыб, керек заманда ачыб, къарай турургъа боллукъду. «Сёзлюк» сохталагъа, студентлеге, илму эмда окъуу санагъатда ишлегенлеге, тил байлыгъын ёсдюрюрге излегенлеге да уллу болушлукъду.

Окъуй, санай билмеген сабийлеге уа болушлукъ этерик «Окъуй-санай» деген приложениеди. Аны юсю бла, къарачай-малкъар алфавитни эсде тутаргъа, оюн халда тынч джазаргъа, окъургъа, санаргъа да юренирге боллукъду. Бу юретиу процесс бошалгъандан сора уа приложениени кесинде сабий неге юреннгенине къараргъа да боллукъду, аны тинтер ючюн тюрлю-тюрлю сынау ишле бериледиле. Сабий тынч ангылаб, дженгил эсге алыр ючюн хар хариф, тарх да сурат бла кёргюзюлюб барады. Сёз ючюн, «А» харифге алманы сураты салыныбды. Джазаргъа юретген суратда уа тюрлю-тюрлю бояулу карандашла берилиб турадыла. Аланы бирин сайлаб, ол харифни этилген ызы бла, джулдуз белгичиклени юслери бла бояб юренедиле.

Бюсюреу, махтау сёзлени «Джомакъла» деген приложениеге да тыйыншлыды айтыргъа. Сёз ючюн, ингирде сабийлени тёгерегинге джыйыб, мында болгъан таурухланы да салыб, заманны хайырлы ётдюрюрге мадар барды. Бу таурухланы Россияны халкъ артисти Биджиланы Хасан бла КъМР-ни махтаулу артисти Созайланы Ильяс окъуйдула. Хар таурухха джарыкъ суратла салыныбдыла. Къуру устала окъугъан бла къалмай, таурухну кесинги ауазынг бла окъуб, джаздырыб, артдан анга тынгыларгъа да боллукъду. Приложениеде беш таурух барды: «Акъыллы устаз», «Буу бла кирпи», «Байлыкъ, насыб, акъыл», «Къаргъа бла балалары», «Эки къарнаш бла бир джашчыкъ». Таурухла тау макъамла бла, суратла бла да джасалгъандыла. Суратлада тау кийимлени, адебни-намысны тёрелерин да кёрлюксе. Ол огъай, джаныуарчыкълагъа миллет кийимле кийдириб турадыла.

«Бешик джырла». Бу приложение беш тюрлю бешик джырдан къуралгъанды. Джырлагъанла: Къабардокъланы Зухра, Байчораланы Фатима, Чотчаланы Рузанна. Бешик джырлагъа тынгылагъандан сора да, джырны сёзлерин ачыб, окъуб, юренирге боллукъду. Джыр бара тургъан заманда, аны бла бирге, таурухдача, ана балачыгъын бешикде тебретгенден башлаб, бютеу биз билген юй джаныуарчыкъла да кеслерини балачыкъларына белляу айта, бешик тебретген суратла чыгъыб барадыла.

Телефон бла планшетни къолундан тюшюрмегенлеге «Джыяма» («Пазлы») деб бир аламат приложение этилгенди. Къарачай бла Малкъарны ариу, сейирлик джерлери, тарих, табигъат эсгертмелери кесек-кесек чачылыбдыла. Аланы джыйыб, бир сурат этерге керекди. Ол оюнну гитчелеге тынчырагъы, уллулагъа къыйынырагъы да бардыла.

«Билляча» приложение табигъатны юсюнден хапар айтады, джаныуарланы атларын къарачай-малкъар тилде юретеди. Кеси да беш бёлюмге юлешинеди: чегет джаныуарла, юй джаныуарла, къурт-къумурсха, чабакъла эмда чыпчыкъла. Хар джаныуарны ариу, айбат сураты салыныб, тюбюнде да аты джазылыб турады. Джаныуарланы атлары, сабий эсинде тутарча джикле бла окъулуб барадыла.

Ана тилин аламат билгеннге санагъанла кеслерин «Тилбургъучла» деген приложениеде сынаргъа боллукъдула. Мында тёрт тюрлю тилбургъуч эмда санаула берилибдиле: «Кишиукишиу», «Дуркъу-дуркъу», «Бара-бара джюн табдым», «Джюу-джюу-джюу ала». Хар тилбургъучну магъанасына кёре ариу сурат салыныбды. Суратны тюбюнде текст джазылыб барады, аны да бирде тиширыу, бирде эркиши ауаз, сабий ангылаб барырча, окъуйду.

«Эльбрусоид» дагъыда бир уллу сууаблыкъ иш этгенди. Аллахны Сыйлы китабын – Къур’анны - электрон вариантын джарашдырыб, аны бла уллу, гитче да хайырланырча этгенди. «Къур'’ан» приложениени да телефоннга кёчюрюб тынгыларгъа боллукъду. Къур’анны араб тилден къарачай-малкъар тилге Эбзеланы Абу-Юсюф хаджи кёчюргенди. Электрон вариантын окъугъан Созайланы Ильясды.

«Эльбрусоидни» активистлерини быллай приложениеле къурагъанлары бек аламат башламчылыкъды. Анга шагъатлыкъ этген, сёз ючюн, статистикагъа кёре, 25000 адам кеслерини телефонларына «Сёзлюк» приложениелени джарашдырыб, хайырланнганларыды.

Фондну бардыргъан ишини юсюнден «Эльбрусоид» деген приложениеде билирге боллукъду. Аны баш офисини, филиалларыны адреслери, къаллай китабла, видео, аудио продукция чыгъаргъаныны юсюнден мында хапар бериледи. Фондну хар филиалы къайсы кюн, къайда, къаллай ишле бардыргъанын аллындан билиб, алагъа къошулургъа да боллукъду. Приложениени ичинде «Барс Эль» радиода миллет джырлагъа, макъамлагъа тынгыларгъа да боллукъду. Сёз ючюн, бу приложениени телефонларына 5 минг адам тюшюргенди.

Дагъыда «Эльбрусоид» фондну болушлугъу бла ногъай тилде сабийлеге эки приложение этилгенди. «Айванлар» - табигъатны юсюнден хапар айтады, джаныуарланы атларын ногъай тилде айтыб юретеди. «Бесик йырлар» - ногъай тилде сабийлеге бешик джырла бериледиле. Аны эльбрусоидчиле Ногъай джаш тёлюню союзу бла бирге джарашдыргъандыла.

Хар приложениени «Отзывы» деген бёлюмюнде адамла бу этилген ишге уллу багъа бередиле, кеслерини оюмларын джазадыла.

«Аллах разы болсун сизге, адамла! Джомакъланы окъугъан артистлеге уа Аллах кёб насыб, кёб игиликле буюрсун!» дегенча бюсюреу сёзлени кёрюрге боллукъду. Бешик джырланы юслеринден былай да айтадыла: «Бу приложениени этген адамлагъа уллу бюсюреу айтама! Мындан ары да джырла къошула барлыкъларын сакълайма. Мен быллай бешик джырла излегенли талай заман бола эди. Кючюгюз кёб болсун!»

Муну бары бла хайырланнган адамланы арасында сормуш этиб, бу ишге аланы къарамларын, сезимлерин билгенбиз.

«Эльбрусоид» сабийлеге, уллулагъа да бек хайырлы приложениеле чыгъаргъанды. Мен кесим да хаман «Сёзлюк» бла хайырланнганлай турама. Билмеген сёзлерим кёб болгъаны ючюн, къыйын тие эди, кеси кесиме айыб да этеме. Алай а, бу приложение чыкъгъанлы ишни тындыргъан тынчыракъ болгъанды. Керек болгъанлай эрлай телефонумда сёзлюкню ачама да, къарайма».

«Эльбрусоидни» бютеу приложениелери да бек джарайдыла, уллу болушлукъ этедиле кесиме, юйде сабийлеге да. Артыкъсыз да бек «Бешик джырланы» сюеме. Мени саулай юйдегим хайырланады аны бла. Юч уллу эгечим да юйдегилидиле, барысы да аны бла хайырланадыла. Бир-эки джырдан сора, сабийле тынчлыкълы джукълаб къаладыла».

Бусагъатда телефону, планшети болмагъан адам хазна джокъду. Артыкъсыз да гитче сабийле бек аламат биледиле хар нени къалай ишлегенин, кеслери да хаман кюрешгенлей турадыла ала бла. Бу приложениелени кёбюсю сабийлеге деб, оюн халда этилгени себебли, былагъа эс бёлюб, сейир болуб, керекли, хайырлы затлагъа юренирле деб ышанабыз.

ГАДЖАЛАНЫ Назифат.
Изменено: Tinibek - 22.05.2016 19:47:59
Tinibek 19.05.2016 02:53:28
Сообщений: 1273
2016 дж. майны 19 "Къарачай"
Эсге тюшюрюу
БИЛИМЛИ, ОГЪУРЛУ, КЪАЙГЪЫРЫУЛУ

Танг аласында телефон зынгырдаса чыртда ушатмайма: башыма кёб тюрлю сагъыш келиученди. Иги сагъыш болса уа, ауругъанмы, джарсыгъанмы болду, не къайгъы деб, аласа телефонну.

Быйыл январны 5-де, тюгел танг да атыб бошамагъан эди, телефонум зынгырдады. Сюймесем да, телефон чолпуну къолума алдым. Саламлашыб бошагъандан сора, телефонну ары къыйырындагъы ауазы мыдахыракъ болуб:

- Дотдайланы Иссаны джашы Идрис бла шохлукъ джюрютгенинги билеме да, аны ючюн тынчлыгъынгы бузама, - деди. - Меннге да аны къысха джууукълугъу барды. Зеленчукден: «Идрис ауушханды, бюгюн асырарыкъдыла», - деб хапар билдиргендиле. Адамларына къайгъы сёз берирге барабызмы? - деб сорду. Ачы хапарны эшитгенимде, эс ташлар халгъа кирдим. Асыры къыйналгъадан иги кесек заманны ол адамгъа джууаб бералмай, тынгылаб турдум.

Эрлай туруб, аны бла джолгъа чыкъдым. Идрисни юсюнден сёлеше, аны замансыз ауушханына къыйнала, джол къоратыб барабыз. Ким ёлсе да, анга къыйналмай болмайса. Артыкъ да бек татлы шохларынгы, миллетинги онглу адамларыны бири кетсе уа тамам кёлюнг бла къыйналаса.

Мен Дотдайланы Идрис бла 2008-чи джыл танышхан эдим. Ол джыл январь айны аягъында КъЧР-ни Эл мюлк министерствосу, 2007-чи джылны эсеблерин чыгъарыргъа деб, республиканы эл мюлкюнде уруннганланы алчы адамларын чакъыргъан эди джыйылыугъа.

Министр доклад этиб бошагъандан сора джыйылыуну бардыргъан:

- Сёз Зеленчук районда «Южный» фирманы тамадасы Дотдайланы Иссаны джашы Идрисге бериледи, - деди.

Трибунагъа орта бойлу, токъ битген, сары шинли эркиши чыкъды. Джыйылыугъа келгенлени бары да, анга джылы тюбеб, иги кесек заманны харс уруб турдула.

- Бюгюн барыбыз да бери нек джыйылгъаныбызны билебиз, деди ол. - Озгъан джылны эсеблерин чыгъарабыз, быйылгъа этилинник ишлени белгилейбиз. КъЧР-ни эл мюлк министри эл мюлкде болумну тюз суратлады. Алчыланы арасында мени тукъумуму да айтды, сау болсун. Мен фирманы къурагъанлы иги кесек заман болады. Биргеме джашларым Адам бла Руслан да ишлейдиле. Экисини да баш билимлери барды: ала инженер къурулушчуладыла. Усталыкълары бла талай джыл ишлегендиле. Алай а, мени айтханымдан чыгъалмай, ишлерин къоюб, къатыма джыйылгъандыла...

Дотдай улу ол кюн эл мюлкден, артыкъ да бек джерчилик санагъатдан уллу хапары болгъанын таныта, хапар айтханында, анга бек эс бёлюб тынгылагъан эдиле... Идрисни усталыгъы эл мюлк бла байламлы тюл эди. Ол сатыуалыуда ишлеген адам эди. Эл мюлкге аталгъан тюрлю-тюрлю китабланы окъуб, керти санагъат уста болуб къалгъан эди. Анга

Дотдайланы Идрис.

ол кюн саугъа берилген эди. Артдаракъда «КъЧР-ни махтаулу эл мюлк къуллукъчусу» деген ат да аталгъан эди. Ма ол кюнден сора мен Дотдай улу бла шохлукъ джюрютюб башладым, фирмасыны юсюнден да талай кере статьяла джазгъан эдим. Бир кере уа юйюне чакъырыб, юйдегиси бла да танышдыргъан эди...

Бир-эки сагъатдан биз Зеленчук станседе Лесная орамгъа кирдик. Идрис 204-чю юйде джашай эди. Тюгел тогъуз сагъат да болмагъан эди, транспортну кёблюгюнден машинабызны салыр джер табмай, башха орамда къойдукъ. Не джашырыу, ёлген адамны къайсы бирине да джыйылыб бармайды аллай бир джамагъат.

Дотдайланы Идрисни ахыр джолгъа ашырыргъа КъЧР-ни Эл мюлк министерствосундан, Зеленчук эмда башха районланы администрацияларындан, Ставрополь, Нарсана шахарладан, республиканы кёб эллеринден адамла келген эдиле. Ёлюкню асыраргъа заман джетгенинде Зеленчук стансени имамы Батчаланы Динислам хаджи:

- Джашаудан билимли, огъурлу, къайгъырыулу адам кетсе, аны джууукъ адамлары, тенглери, шохлары, хоншулары ачыгъан бла къалмайды, башхала да ачыйдыла. Мен билиб, Дотдай улуну душманы болмагъанды. Огъурлу, къайгъырыулу, эсли адам ариу сёзю бла кимни да кесине шох этиб къоюучанды. Идрис да аллай адамланы бири эди. Ол кесини джашауун адамлагъа джараб ашыргъанды. Былайда анга разылыгъын билдирмеген адам чыкъмазын билеме. Джандетли болсун.

Ол 1938-чи джыл декабрны 23-де Къызыл Октябрь элде туугъанды. Анга юч джыл болгъан заманда Уллу Ата джурт къазауат башланыб, атасы Иссаны фронтха алгъан эдиле. Къазауатны ал кёзюуюнде огъуна ол фашистле бла урушха кириб, тас болуб къалады. Бир кюн Идрис бла къазауатны, кёчгюнчюлюкню юсюнден ушакъ этгеникде, ол былай айтхан эди:

- Насыбыбызгъа, миллетибизни къаны кючлю болду да, ачлыкъгъа, тюрлю-тюрлю ауруулагъа кесибизни алай хорлатмадыкъ. Айтыугъа кёре, Орта Азия бла Къазахстанда 40000-нге джууукъ адамыбыз къырылгъанды. Бизнича аз санлы миллетге ол кёбдю. Анабыз Зухра болмаса, биз да къырыллыкъ эдик ачдан. Биз дегеним, атам фронтха кетгенден сора юч айдан туугъанды гитче къарнашым Юнус. Анабыз бир да тири, саулукълу, ариу тиширыу эди. Кеси да джаш эди: анга 23 джыл болуб тура эди атам фронтха кетген заманда. Джууукъларыбыз кёб кюрешген эдиле джангы юйдеги къура, деб. «Бу эки сабийни ёсдюрюб, аякъ юсюне салсам, меннге андан сора джукъ керек тюлдю», - деб къоюучан эди.

Биз Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлген заманда меннге 5 джыл болгъан эди. Джамагъатны машиналагъа миндиргенлери, темир джол станцияда тиширыуланы къычырыкъ-хахай этиб джылагъанлары бюгюн-бюгече да эсимден кетмейдиле. Ненча кюн бла кечени баргъаныбыз эсимде тюлдю. Биз Къызыл Октябрдан чыкъгъанлы иги кесек заман озгъан болур эди, бир темир джол станцияда поезд тохтаб, бизни тюшюрдюле. Артдан билген эдим Къыргъыз ССР-де Талас областны Быстровка районунда Борду деб бир элде тюшгенибизни. Джылым джетгенинде школгъа джюрюб башладым. Джети классны бошагъанымда, окъуууму къойдум да, районда МТС бар эди да, анда трактористлени хазырлагъан курслагъа джарашдым. Юч айдан сора къолума курсланы бошагъаныма къагъыт алдым. Алай бла бульдозерде ишлерге джарашдым.

Ол джыллада техника бусагъатдача тюл эди. Ичи джылынмай эди, эшиклери иги джабылмай эдиле. Тёрт джанынгдан аяз уруб тура эди. Ма бусагъатда тобукъларымы ауругъанларын андан кёреме.

Ата джуртуна къайтхынчы, Дотдай улу дагъыда башха ишледе да ишлейди. Джуртуна уа 1957-чи джыл къайтады.

Келиб Къызыл Октябрь элге тюшедиле. Юйлеринде ногъайлыла джашагъанлары себебли ючюсю да - аналары бла эки джаш - гитче баучукъда джашаб башлайдыла. Къарачайлыла элде кёб болгъанларында, ногъайлыла кетер къайгъыгъа кириб, Дотдайланы юйлерин кеслерине сатыб бередиле. Идрис, заманны бош ашыра турмай, Къарданик станседе сельпогъа тракторист болуб джарашады. Тележкагъа будка салыб, аны тракторгъа джегиб, кюн сайын Морх, Къызыл Октябрь, Хасаут-Греческий эллеге, Къарданик стансеге ётмек, башха азыкъ продукталаны ташыб турады. Аны тирилигин, джигерлигин, ишге толусу бла берилгенин эслеб, сельпону тамадалары автолавкагъа кёчюредиле 1959чу джыл. Малчылагъа ол джыллада аз тюбеген товарланы ташыйды, сатыу-алыуда сынам алгъанында, Къызыл Октябрь элде тюкенни тамадасы этедиле. Биргесине юй бийчеси Зухра, гитче къарнашы Юнус ишлеб башлайдыла. Сатыу этиуде Идрис башчылыкъ этген тюкен Зеленчук районда алчыланы бири болады. Сельпону тамадасы, кюнлени биринде аны кесине чакъырыб:

- Ашхы улан, сени сынаргъа излеб, талай ишге салдыкъ, - дейди. - Не иш берсек да, аны деменгили толтуруб тураса. Эки джылны ичине артха къалыб тургъан тюкенни районда алчы этдинг. Энди биз сени сельпону складыны тамадасы этерге излейбиз. Бир да джууаблы ишди, аны ичинде рысхыны сеннге ышанабыз. Тамбла огъуна аны къолунга ал. Юй бийченг бла къарнашынг тюкенде ишлесинле...

Идрис сагъыш этеди да, складны алыргъа таукел болады. Ол кёзюуде аны билгенча, тамадалары аны сельпону тамадаларын хазырлагъан курслагъа джибередиле. 1966-чы джыл Урупда къатыш сатыу-алыуну управлениесини тамадасы этедиле. Ол къуллукъда талай джыл ишлегенден сора Зеленчук районда сельпону тамадасыны заместители болуб 10 джыл ишлейди, талай замандан Зеленчукде райпотребсоюзну директору болады. 1993-чю джыл кеси разылыгъы бла андан кетеди.

- Ол джыллада Зеленчук районда къарачайлыгъа джер алгъан бир да къыйын эди. Районну администрациясыны башчысы Стригин деб биреу бар эди. Миллет айырыучу адам эди. Ол унамаздан, мен да къоймаздан Ленин атлы колхоздан 3 гектар джер алдым. База ишледим. Артдан, колхоз чачылыб, аны сабанлары атылыб къалгъанларында, «Южный» деб, фирма ачыб, 200 гектар сабан алыб, ол джерде гардош, нартюх, будай ёсдюрюб башладым. Уллу битим алыб тебрегеними кёрюб, адамла меннге ортакъгъа пайларын бердиле. Алай бла бюгюнлюкде 500 гектар сабаныбыз барды, - деб хапар айтхан эди меннге Идрис. Совет Союзну джылларында не да эркин эди. Сёз ючюн, мюлклеге кърал минерал ашауланы, отлукъну дагъыда башха затланы эркин табдырыб туруучан эди. Алай а не бек кюрешселе да, мюлкле уллу битим алалмай эдиле. Зеленчук район гардошну джуртуна саналады. Анда хар гектардан 200-250 центнер битим алыучан эдиле. Ол кёргюзюм уллу джетишимге саналыб, районну гардош ёсдюрюучю бригадаларына уллу сый-махтау бериб тура эди кърал. Сёз ючюн, «Октябрь» колхозну гардошчу бригадасыны тамадасы Абайханланы Мусса джыл сайын хар гектардан 180-250 центнер алыб тургъаны ючюн кърал саугъагъа - Урунууну Къызыл Байрагъыны орденине - ие болгъан эди. Дотдай улу уа, «Южный» фирманы къурагъанлы бери, эм азында джыл сайын 250-300 центнер гардош алыб тургъанды. Джамагъатдан сый-бюсюреу табхан болмаса, кърал джанындан бир иги сёз да эшитмегенди. Иги ишлей эсегиз, кесигизге ишлейсиз деген иннетни алыб, Идрисни, анычаланы сыйларын чыгъармай барады бюгюн-бюгече да.

Озгъан джылны джай айларында тюбешген эдим Дотдай уллу бла ахыр кере. Кёб затны юсюнден ушакъ этген эдик. Бирбирибизден айырыла башлаб, къачхыда - битим джыйыуну кёзюуюнде - тюбеширбиз деб, оноулашхан эдик. Тюбешалмадыкъ. «Мен бусагъатда аурукъсунуб турама, бир кесек маджал болсам, тюбеширбиз», - деген эди. Ай медет, айтханыча болмады. Быйыл январь айны 5-де Дотдай улу керти дуниягъа кетди. Джандетли болсун.

«Кёзден кетген кёлден кетеди» деб бир айтыу барды бизде. Ол айтыу Дотдай улугъа келишмейди. Ол кёзден кетсе да, кёлден кетерик тюлдю. Ашхы адам не заманда да джамагъатны арасында джашагъанлай турлукъду. Дотдай улу уа керти да ашхы, огъурлу, къайгъырыулу, билимли адам эди. Ол керти дуниягъа кетди эсе да, ол башлагъан иш балаларындан туудукъларына кёче, сакъланыб турлукъду. Аны джашлары - Адам бла Руслан аталарыны джолун сайлаб, кеслерини джашауларын джер бла, мал бла байлаб, ишде онглу джетишимле этиб келедиле.

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
Изменено: Tinibek - 25.05.2016 18:45:44
Tinibek 25.05.2016 18:46:26
Сообщений: 1273
2016 дж. майны 19 "Къарачай"
Эсге тюшюрюу
БИРГЕ КЁБ ДЖЫЛНЫ ИШЛЕГЕН ЭДИК

Дотдайланы Иссаны джашы Идрис ауушханды, деб меннге хапар билдиргенлеринде бек къыйналгъан эдим.

Ол, меннге джууукъ джетмесе да, уллу къарнашымча болуб къалгъан эди. Мен Зеленчук станседе джашайма, тангны атарын сакълаб турмай, эрлай къуралыб, Идрисни джууукъларына къайгъы сёз берирге джолгъа чыкъгъан эдим. Менден алгъа киши барлыкъ болмаз деб тура эдим, Идрис джашагъан орамгъа киргенимде, кёб машинаны кёрдюм.

Ёлген кюнюнде да ма алай эсленеди адамны сыйы болгъаны. Идрис Зеленчук райпотребсоюзну председатели болуб тура эди мен кондитер цехге ишлерге джарашхан заманда. Ол 1986-чы джыл эди. Кондитер цех райпотребсоюзгъа кире эди. Ол чыгъармагъан зат джокъ эди: кюн сайын 3 тонна торт, 20000 ётмекбулка изделие, 2 тонна пряник дагъыда башха затланы эте эдик.

Мен билгенден «Птичье молоко» конфетлени сынгар биз эмда Москва чыгъара эди. Артдан аны чыгъарыу бизни республикада кенг джайылгъан эди. Алай бла Зеленчук районну кондитер цехи тюрлю-тюрлю продукция чыгъарыу бла республикада, башха джерледе да алчы орунланы бирин ала эди ол кёзюуде. Биз этген продукцияны районда алмагъан организация, предприятие джокъ эди. Школланы да биз баджара эдик тюрлю-тюрлю азыкъ продукция бла. Районну сатыу-алыу организацияларында 1500 адам уруна эди.

Дотдай улу къурагъан эди кондитер цехни, дагъыда районда талай предприятиени. Бир да оюмлу, сабырлы адам эди. Сынамлы къураучу эди. Зеленчук районну райпотребсоюзуна председателге да аны ючюн салгъан эдиле. Ачыкъ айтсакъ, ол джыллада Зеленчук районда къарачайлыгъа джууаблы ишге тюшген къыйын эди. Тюрлю-тюрлю чурумла табыб, районну тамадалары къарачайлыланы ишге алмай къоя эдиле. Къойчу, ийнек саууучу болургъа уа ким огъай дейди - барда, ишле...

Мен Архызда джашай эдим. Башхала да кондитер цехге элледен джюрюб ишлей эдиле. Бизни кюн сайын джолоучу болуб тургъаныбызны биле да болмаз Дотдай улу деб, тура эдик. Бир кюн барыбызны да джыйды да: «Тышындан келиб ишлегенле иги кесек барсыз, - деди. - Кюн сайын джолоучу болуб, инджилиб турасыз. Райпотребсоюзну ачхасы барды. Зеленчук районда 60 фатары болгъан бир юй ишлейик. Алай этер ючюн, барыбыз да ишлегенибизден эсе иги ишлерге керекбиз».

Бирми, экими джыл ётген эди, унутханма, бир кюн биягъы бизни чакъырыб: «Юй битгенди, хар ким фатарыгъызны алыгъыз», - дейди Идрис. Не джашырыу, ол алай айтханында, бу бизни къозуйму турады, деген эдик ичибизден.

Мен аныча огъурлу, къайгъырыулу адамгъа тюбемегенме джашауумда. Ол юйде биреуленнге фатар джетмей къалгъанында, сагъыш-зат эте турмай, Дотдай улу анга кесиникин бериб къойгъан эди.

Анга дери тюкен-зат ишлеу джокъ эди районда. Ол а, джыл сайын эки-юч тюкен ишлемей къоймай эди. Бютеулей да Зеленчук районда 13 тюкен ишлетген эди. Районну заготконторасы бар эди. Хайырны асламысын бере эди. Аны складлары кёб эдиле. Ол складлада болмагъан зат джокъ эди: терек, тахта кёгетледен, гардошдан, къобустадан, быхыдан дагъыда башха затладан ичлери толуб тура эди аланы. Заготконтораны къуллукъчулары, эл элге айланыб, адамладан аланы сатыб ала эдиле. Къыш айлада уа узакъ джерлеге элтиб, сатыучан эдиле. Башында айтханымча, Зеленчукде райпотребсоюз эм алчыланы бири эди бизни къралда. Техникабыз бир да кёб эди. Бары да Идрисни кючю бла этилген эди. Райпотребсоюзда 1700 адам ишлей эди да, барын да иги таный эди. Кабинетинде олтуруб турмай, джер-джерге айланыб, ишчиле бла ушакъ этиб, аланы кёллерин билиб тура эди. Керек болса, болушлукъ этиучен эди. Бир да халал адам эди. Алдауукъну кёрюб болмай эди.

Биз эслемесек да, ол къралны оюлуб баргъанын сезиб тура кёре эдим. Совет Союз чачыла тебрегенинде ишинден кеси разылыгъы бла кетиб къалгъан эди. Ленин атлы колхозну атылыб тургъан джеринден 3 гектар сабан алыб, эм алгъа «Южный» фирманы тамалын салады. Алай демеклик, складла, джатмала да ишлейди. Артдан джашлары Адам, Руслан бла 200 гектар сабан алыб, гардош, къобуста, арпа, будай ёсдюрюб башлайды. Алгъан джери азлыкъ эте тебрегенинде, пайчыланы юлюшлерин алады. Бюгюнлюкде «Южный» фирманы 500 гектар сабаны барды.

Къыйын ауруб, тёшекге тюшгюнчю джашлары бла оноулашыб, ишин бардырыб турду. «Идрис Иссаевич не эте тура эсе да, барыб бир кёрейим», - деб, юйюне баргъан эдим бир кюн. Мени кёргенинде къууанды. Бир-бирибизни ийнакъладыкъ. Кете тебрегенимде: «Ишлемеген тишлемез» деген айтыуну билесе да, бизнича аз санлы миллет къадалыб ишлерге керекди. Бизге, сиз инджилесиз деб, киши джугъун берлик тюлдю. Къадалыб ишлегиз да, юйдегигизни, кесигизни инджитмей джашарча болугъуз...», - деди.

Къайда болсам да, ким бла ушакъ этсем да, Дотдай улуну акъылман сёзлерин айтханлай турама.

Арабыздан ашхы адам кетди, аны джетмегенин сезгенлей турлукъбуз.

ХАЧИРЛАНЫ Солтан.
Зеленчук стансе.
Tinibek 25.05.2016 18:47:22
Сообщений: 1273
2016 дж. майны 19 "Къарачай"
Басмаланнганны ызы бла
ИГИЛИК УНУТУЛМАЙДЫ

«Къарачай» газетни быйыл февралны 11-де чыкъгъан номеринде «Бир сейирлик, махтаулу улан эди» деб, Нальчик шахардан Бичиланы (къарачайча Биджиланы) Османны джашы Хусейни эсге тюшюрюую басмаланнган эди.


Кёчгюнчюлюкню джылларында тюбеген, кёблеге болушхан, бир онглу адамны хапарын билирге излегенин айтыб джазгъан эди редакциягъа. Андан бир юзюкню энтда окъугъуз: «Къыбыла Къазахстанны «Голодная степь» деген джерине тюшген эдик. Бек осал, къыйын, къумлу джер эди. Къарачайлыла бла малкъарлыла джер юйледе тёртюшер-бешишер юйдеги джашай эдик. Совхоз да къуралды. Не келсин, ашаргъа аш джокъ, ичерге суу джокъ, от этерге отун джокъ. Малярия, безгек, тиф ауруула джунчуб тургъан адамланы къырыб, «дырын» этиб бара эдиле. Ол къыйын кёзюуде Аппаланы Ханбийни биринчи кере кёрген эдим. Анга 25-26 джыл болгъан болур эди. Юсюнде эски шинели, кеси да арыкъ, къара шинли, сюйюмлю. Къатыны орус тиширыу Нина Петровна. Алгъа бизни винсовхозда, артда район аралыкъда - Багара элде интернат школда ишлеб турдула. Мен талай таулу джаш бла бирге анда окъуй эдим. Аппа улу бизге бек къайгъырыб, аталыкъ-аналыкъ да этиб турду. Бийчеси да орус тилни окъута эди. Ханбий фахмулу адам эди. Физикадан, математикадан, физкультурадан, джырларгъа юретиуден дерсле бере эди. Аныча ангылатхан устазны кёрмегенме, эшитмегенме. Скрипканы, мандолинаны, гитараны уста согъа эди... Ахыр кере 1957-чи джыл, Къазахстанны джаш тёлюсюню фестивалында, кёрдюм. Аны къоймай тутушха чыгъардыла. Былай тутханлай джыкъды бир гёджебни...»

Алты къарнашны бешиси: Ханбий, Мухтар, Добай, Солтан, Сапар.
(Кёчгюнчюлюкню джылларында).

Аппаладан аллай джашны мен эшитирге керек эдим. Тукъумубуздан талай адамгъа сордум, билген табылмады. Басмаланса кёбле окъуйдула. Биреу болмаса да биреу чыгъар андан хапар айтырыкъ деб, бердик газетде. Талай кюнден Учкуландан белгили устаз Джанибекланы Сосланбек телефон бла сёлешди. «Ханбий Аппаладан тюлдю, Апайладанды, - деди ол. – Мен билген адамды. Биз джуртубузгъа къайтхандан сора къайда, къалай болгъанындан хапарсызма, джууукълары сау-эсендиле. Эгечинден туугъан Кърымшаухалланы Мусса Черкесскеде джашайды, Мирный элде да Орусланы келинлери Лиза къарнашындан туугъанды».

Мусса ара почтада ишлей кёре эдим, аны телефонун табыб сёлешдим. Редакциягъа келди.

- Апайланы Хаджайны 6 джашы бла бир къызы болгъанды, -деб хапар айтды ол. – Мен джангыз эгечлери Нюрзиятны джашыма. Хурзукда джашагъандыла. Аталары ауушханында, юйдеги аналарыны адамлары болгъан джерге - Къумушха - кёчеди. Алайдан тёрт къарнаш джаула бла къазауат этерге кетедиле, экиси сау къайтады. Ханбий 1924-чю джыл туугъанды. Аскерге барырча болмагъанды. Хаджайны балалары, туудукълары Орта Азияда, Къазахстанда да джашагъандыла. Мында кёбюбюз Къарачай-Черкесияда турабыз, андан тышында да бардыла. Ханбий бизни бла Кавказгъа къайтмагъан эди. Къазахстандан Узбекистаннга кёчгендиле ала. 1977-чи джыл анда ауушханды. Ёлюгюн бери келтириб, кесибизни джамагъат къабырлада асырагъан эдик. Юй бийчеси да ёлгенди. Джашы бла къызы саудула. Ханбийни юсюнден толу хапар айтыр ючюн алагъа телефон бла сёлешейим, документле-затла табханымы джыяйым...

Талай кюнден тюбешдик. Ханбийни джашауу, иши бла байламлы документле, суратла да алыб келди. Ма, Къыбыла Къазахстанны Киров атлы районунда Багара элни школун 1950-чи джыл бошагъанына аттестаты. Анда 16 дерс джазылыб турады, къазах тил бла литература да аланы ичинде. Барындан да айырма (5) багъала салыныбдыла. «Настоящий аттестат даёт его владельцу право поступления в высшие учебные заведения Союза ССР», деб джазылады. «Выписка из учётной карточки» деген документ аны бла толу шагъырей этеди дерге боллукъду. Мындан кетгинчи Микоян-Шахарда устаз училищеде, ызы бла пединститутда окъугъанды. 1943-чю джылны аягъындан башлаб, 1947-чи джыл сабийле каникуллагъа чыкъгъынчы Киров атлы районда толмагъан орта школда устаз болуб тургъанды. Артда ол районну юч орта школунда ишлегенди. Джаш тёлюге билим бериуде, ариу халиге юретиуде джетишимлерине шагъатлыкъ этген къагъытла бардыла. Алай болмаса 1958чи джыл районогъа инспектор этиб да аллыкъ болмаз эдиле.

Нальчикден Биджи улу билдиргенча, аны джарыкълыкъ-къурау ишледен уллу фахмусу болгъанын кёргюзеди 1959-чу джыл районда культура бёлюмге тамада этгенлери да. Тёрт джылны ол къуллукъну тындырыб турады. Хоншу республикаланы арасында байламлылыкъ болгъаны хакъды. Муну аты Узбекистаннга да белгили болуб, Сырдарья областха чакъырадыла. 1963-чю джыл областда культура управлениени тамадасы къуллукъгъа саладыла. Мен кёблеге сордум. Бу санагъатда аллай джууаблы къуллукъда ишлеген къарачайлы болмагъанды Апай улудан сора. Кеси да сау 14 джылны. 1977-чи джылны аягъында ауушады.

Ол къуллукъда ишлеген джылларыны барында да область Советге депутатха сайланыб тургъанды. 1959чу джыл КПСС-ге членнге алгъан эдиле. Депутатлыгъы бла бирге партияны Сырдарья область комитетини да таймаздан члени болгъанды. «Хурмет Белгиси» орден эмда СССР-ни Культура министерствосуну 1964-чю джыл «Джигер ишлегени ючюн» деген знагы бла саугъаланнганды. 1968чи джыл «Узбек ССР-ни культурасыны махтаулу къуллукъчусу» деген атха тыйыншлы болгъанды. Быланы тышында да, андан сорагъы джыллада СССР бла Узбекистанны Баш Советлерини, ВЛКСМ-ни Ара Комитетини Хурмет грамоталары беш кере берилгендиле.

«Ата сыры балада», дейдиле Къарачайда. Ханбийни балалары да культура-джарыкълыкъ джаны бла фахмулары болгъанын сабийликден огъуна танытыб башлайдыла. Ата бу санагъатны магъанасын ангылатыб, ал атламларын джакълаб, кёл этиб, болушуб турады. Ханбий ауушхан сагъатда ала бу зат бла байламлы билим да алгъан эдиле. Узаймай джашы Николайны алгъы бурун областны культура управлениесини тамадасыны заместители, бир джылдан тамадасы этедиле. Атасыны кабинетинде ишлеб турады. Талай джылдан бери Москваны къатында Шатура районда джашайды. Ханбийни къызы Наталья да Узбекистанда культура-джарыкълыкъ ишледе кёб джылланы къуллукъ этгенди. Ол да Россиягъа кёчгенди. Экиси да бусагъатда да сюйген ишлеринде ишлейдиле. Мында ата джууукълары бла байламлылыкъ тутадыла.

Игилик унутулмайды. Аллай бир джыл арадан кетсе да, Биджиланы Хусей эсгериб тургъаны, ызын излегени анга шагъатды. Хусейден башха да ол къыйын джыллада Ханбий кёл этген, окъутхан, юретген, болушхан сабийле бюсюреу эте эсде тутханларына, туугъанларына, туудукъларына хапарын айтханларына, аллай адамла болугъуз дегенлерине ишек джокъду. Эшта, джарыкълыкъ-культура ишлени юслери бла тин байлыкъларын ёсдюрюб ол тюз джолгъа салгъан башха халкъладан адамла да былача сыйын кёре болур эдиле. Мен къалай джораларгъа билмеген бир зат барды да, аны да айтайым. Къара ишни тындырыргъа боллукъду. Башха санагъатда оноучу этселе, оноу этерге да боллукъду. Джарыкълыкъ-культура джаны бла къуллукъчу халкъны тарихин, адетлерин, эски, джангы да джырларын, тартыуларын, ана тилин иги билирге борчлуду. Бу ол затла бла къазахлыны, узбеклини да разы этерча дараджагъа къалай джетгенди?

«Тамам уллу фахмусу болгъанды», дегенден башха джууаб табмайма бу соруугъа.

Ханбийни ахлулары уа, аны эсде тутхан, багъалатхан Биджи улугъа разылыкъларын билдиредиле.

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 01.06.2016 16:20:17
Сообщений: 1273
2016 дж. майны 28 "Къарачай"
Ёзденланы Альбертге — 60 джыл
ЧЕГИ БОЛМАГЪАН ФАХМУ

Къарачайны фахмулу уланларыны бири Ёзденланы Магометни джашы Альберт бу кюнледе кесини юбилейин белгилейди. Аны бла байламлы РФны Джазыучуларыны эмда Журналистлерини союзларыны члени, КъЧР-ни халкъ артисти Бостанланы УмарАлий юбиляр бла этген ушагъын окъуучулагъа теджейбиз.

- Альберт, сени танымагъан, джырларынгы эшитмеген хазна адам болмаз Къарачайда, Малкъарда. Аны тышында да сен Америкагъа, Франциягъа, Турциягъа, Къазахстаннга, Къыргъызстаннга барыб, кесинги творчествонг бла ол къраллада джашагъан ахлуларыбызны танышдыргъанса. Москваны, Санкт-Петербургну сыйлы сахналарында назмуларынгы окъугъанса, джырларынгы джырлагъанса. Кёб конкурслагъа, фестиваллагъа, къараулагъа къошулгъанса. 800-ден артыкъ джырны, 8 китабны авторуса. 15 кърал, джамагъат орденле, медалла бла саугъаланнганса, тюрлю-тюрлю сыйлы атларынг да кёбдюле. Россия Федерацияны махтаулу артистисе, КъЧР-ни халкъ поэтисе, КъЧР-ни халкъ артистисе, Ингуш Республиканы искусстволарыны махтаулу деятелисе, КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусуса, педагогика илмуланы кандидатыса, КъЧР-ни Кърал саугъасыны лауреатыса, сени атынг кёкде джулдузланы бирине да аталгъанды. Бир адамгъа ол къадар сыйлы ат, ол къадар саугъа кёб тюлмюдю?

- Да, сау бол! Бек къууандырдынг сорууунг бла! (Кюледи) Сют башыдан тоюб, эрнин-бурнун джалай тургъан бир семиз, сары киштикни тюрсюнюнде кёргюзюрге излей болурса мени окъуучулагъа...

- Огъай, керти кёлюм бла сорама.

- Эсими «къарауулларын» джукълатыб кюрешгенинги ангылайма, алай болса да, «оюнну» сен башладынг эсе, сени джорукъларынг бла ойнайыкъ. Да ким биледи. Творчество бла керти кюрешген адамланы кёбюсю сабий кёллюледиле. Ол берилген сыйлы атла, саугъала, сабийге оюнчакъ бериб къууандыргъанча бир затладыла. Ала адамгъа акъыл, билим, не уа фахму къошмайдыла. Алай а, менича Совет властны фикиринде ёсген къауумгъа, орден, медаль, сыйлы ат къой эсенг, бир ариу сёз айтылса да, онгсунуб, ышарылыб тебрейбиз. Бизни тёлюден джаратылгъан тёлюге, ачханы тейри этиб кюрешген бир къауумлагъа, ол затланы ангылагъан къыйыныракъ болур. Алай а, иги айтылгъанны ким сюймейди? Къозула тебрегенинги сезмей эсенг, адамла кёллери бла, тыйыншлы айта эселе, иги айтханларына, махтагъанларына мардасы бла къулакъ сала турургъа да тыйыншлыды.

- Бюгюнлюкде творчество ишинги юсюнден не джангы хапар айтыргъа боллукъса?

- Джангы хапарым бла эски хапарымы къайсысы къайда болгъанын да унута башлагъанма. 1980-чы джылдан бери, къарачаймалкъар халкъны нарт эпосуну джырларын тизгиннге, сафха джыйыб кюрешген эдим, ол китаб болуб чыгъаргъа керек эди да, аны сакълайма. Къарачай-малкъар адабиятны закийи Дебо улу Кючюкню назмуларын, джырларын, аны юсюнден джазылгъан статьяланы да джыйыб, хазыр этген эдим, китаб этиб чыгъарыр муратым барды. Къарачай-малкъар халкъны тилинде аз джюрюген 5 минг сёз чакълыны да бир джерге джыйгъанма, аны да китаб этиб чыгъарыргъа излейме. Кесими джырларымы да ноталары бла джазыб, хазыр этгенме, китаб чыгъарыргъа деб турама. Басмагъа хазыр болуб тургъан джангы назмуларымдан бир китаб, хапарларым бла пьесаладан бир китаб, очерклеримден бир китаб да дунияны кёрюр заманларын сакълайдыла. Илму джаны бла джазылгъан, кеслери энчи китаб болуб чыгъарча да бир бёлек ишим барды. Аллах айтса, къачан болса да, ала барысы да чыгъарла. Къысхасыча айтыргъа, бош турмайма. Сахнагъа азыракъ чыкъсам да, джырлагъанымы да, назму окъугъанымы да къоймайма.

- Альберт, сен творчество ишинги бардыра тургъанлай, кърал къуллукълада да ишлейсе. Керти поэтле, хар заманда патчахлагъа къаршчы баргъандыла дейдиле. Сёз ючюн, А.Пушкин, В. Высоцкий... Сен кесинги халынгы къалайгъа санайса?

- Алай ийманлы болсунла! Айтдырмай къоймай эсенг, Пушкин да патчахны арбазына кире-чыгъа тургъан поэт болгъанды. Болмагъан эсе уа, бир къауум декабристнича аны да асмакъгъа нек асмагъандыла, Сибирге нек ашырмагъандыла? Бек акъыллы, бек фахмулу поэтле, къобуб келген Къобанны аллына кёкюреклерин салыб, тыябыз деб кюрешмегендиле. Ол телилик болгъанын, ала кимден да уста билгендиле. Телиле ёлтюртгендиле кеслерин, ала келтиргендиле миллетлерине да, къралларына да джарсыу. Мен бек сюйген Высоцкий дей эсек а, кърал анга окъуу да, иш да, юй да бергенди. Къалгъанла «Мерседес» машинаны не болгъанын билмеген сагъатларында, «Мерседесге» да миниб, Москвада зуу ары-зуу бери деб айлана бергенди, концертле салыб, ачха этер керекли да къалмагъанды. Къалгъанлагъа кёре озгъун фахмусу болгъанын кеси билгенди да, «адамла мени къол аязларында нек кёлтюрюб айланмайдыла?» деген сезими асыры бек алгъа ургъанды. Тогъуз игилик этиб, сора бир игиликни этмей къойгъаннга ачыуланса, айталгъанын айта бергенди. Кърал Высоцкийге чабыуул этмегенди, Высоцкий къралгъа чабыуул этиб кюрешгенди. Высоцкий, Высоцкийча камсык акъылманла къралны ичинден чиритедиле да, сора политикле чиригенни оядыла. Пушкинчала болмасала, Октябрь къалабалыкъ боллукъ тюл эди, Высоцкийчала болмасала, Совет Союз оюллукъ тюл эди. Ойгъан бек тынчды, ишлеб а бир кёрсюнлечи ол залим поэтле! Ишлемей эселе да, адам улуну тамам да иги къалай джашаргъа керек болгъанын бир айтсынлачы! Ала табалмагъан джууабны мен къайдан табайым? Аны амалтын, меннге суусаб ичирген адамны гоппан аягъына тюкюрюб ызына къайтармаучанма. Къралымда, миллетимде мен ангылагъаннга кёре, бир джетишмеген затланы кёрсем, сезсем, аны ачыгъыча айтыргъа, джазаргъа кюрешгенме. Ояр ючюн тюл, тюзетир ючюн. Ма алайды мени фикирим, иннетим. Патчах бла тюйюшюрге чабаргъа керек тюлдю, андан кесинги акъыллыгъа санай эсенг, аны тюшюндюрюрге керекди. Бир патчахны халкъ къоратса да, аны орнуна, андан да бытдыр бир келликди. Халкъ а, сюйсек патчах дейик, сюйсек генсек дейик, сюйсек президент дейик, сюйсек джаханим дейик - атларына не десек да, аласыз джашау этеллик тюлдю. Башчысыз джашаргъа умут этген (артыкъсыз да Россияда), ол утопияды, сабий кёллюлюкдю!

- Альберт, джанынга да тиймесин, сени эртделеде халкъ бек сюйюучен эди. Энди уа, «кърал къуллукъгъа сатылыб къалды» деб, сёзюнгю этгенле да бардыла. Анга уа не дейсе сен?

- Да не дерикме... Аууз сёлеширге берилгенди. Кимни эринлерин тикгич бла тигериксе? Алай айтханла залим джашла эселе, барсынла да, кърал къуллукъчулагъа сатылыб бир кёрсюнлечи! Оллахий, «почём?» деб да сорлукъ тюлдюле. Мен таныгъан бек кёбле «сатылыргъа» излеб, сатылалмай кюрешедиле. Мен кишини аллына да «бир сатылайым» деб, бармагъанма. Мени чакъыргъан этгендиле. Чакъыргъан а, республикабызны бюгюннгю Башчысы Темрезланы Борисбийни джашы Рашид, телефон бла юйге сёлешиб: «Тюбешейик», - деди. Айтылгъан заманда бардым. Эшикни ачыб, джылы ышара: «Кел...», - деб, чакъырды. Тынчлыкъ-эсенлик, хапар сора келди да айтды: «Альберт, мен кесими дунияда хар нени да билгеннге санамайма. Билгенимча бир, билмегеним да болур. Алай а, хар не тюрлю усталыкъны билген, фахмулу адамла бирлешиб, хар ким кесини тутхан ишин баджарса, ол заманда республикабызгъа да, халкъыбызгъа да хайыр келтирлик эдик. Сен меннге кенгешчи болсанг, мен разы боллукъ эдим. Сен къалай дейсе анга?» – деб, сынагъанча къарады. Тюзюн айтыргъа, аллай сорууну меннге алгъыннгы башчыларыбыздан бири да сормагъан эди. Мен кёб ынгычхай турмай, «хо», дедим. Нек? Биринчиси (сыйыгъыз да мийикде болсун), юйдегиме айлыкъ келтирирча иш керек эди. Экинчиси, Башчыбыз айтханча, къралгъа да, джамагъатха да, юйдегиме да къарыуума кёре хайыр келтирирге мадарым боллугъу ючюн. Ючюнчюсю, мен билген ишни юсюнден Башчы джукъ соргъаны болса, джууаб береллигиме базгъаным ючюн.

- Альберт, сен Хубий улуну да таный эдинг, Семен улуну, Батды улуну, Эбзе улуну заманларында да ишлегенсе. Энди Темрез улуну кенгешчисисе. Сен таныгъан ол башчыланы хар бирине, кърал къуллукъчуча, бир багъа берсенг эди.

- Бу сорууунг провокацион сорууду. Кърал къуллукъчуча, мен бу соруугъа джууаб берирге излемейме. Башчыгъа багъа берген тюлдю мени ишим, аны соргъанына джууаб бергенди мени ишим.

- Хы, алай болмай эсе, демократияны заманында джашагъан бир тюз адамча, творческий адамча не айтыргъа боллукъса?

- Къоярыкъ тюлсе... Башчылагъа багъа береме десем, башчылагъа да, халкъгъа да эрши кёрюнюрге боллукъма. Алай болса да... Мен ангылагъаннга кёре, Хубий улу халкъны ичинден чыкъгъан, джашауну не тюрлю джанын да уста билген политик эди. Ол кесини заманыны баласы эди. «Халкъыбызны бек сюебиз!» деб хахай-тууай этген романтиклени, утопистлени, провокаторланы айтханларына къарагъан болса Хубий улу, ол заманда уруш чыгъарына, мен бюгюн да ишексизме. Аталарын-аналарын разы этелмегенле, юйдегилерине оноу этелмегенле, юйлерине-арбазларына тизгин салалмагъанла, кърал, джамагъат ишлерин тындыралмагъанла, болумсузла, зарла, сёзчюле, тилчиле, онглу адамлагъа аман айтыучула болуучандыла. Къысхасыча, кеслерини болумсузлукъларын юйдегилеринден, халкъдан джашырыр ючюн, биреуге айыб салыб кюрешгенле талай бардыла. Сёз ючюн, мени джашауум да, тышындан къарагъанча алай тынч болмагъанды. Студент кюнлеримден башлаб, «къралгъа джау» этерге кюрешдиле, джарашыб ишлеб тургъан ишимден эки кере къыстадыла... Талай кере сюдлеге кирдим. Тюз болсанг, «Тюзлюк тюзде къалмайды» дегенлей, бир себеб табылыб барады. Джыгъылтсала, ачысанг да къобуб, джангыдан кюреширге керекди. Ненча кере джыгъылтхан эселе да, мен да «Ванька-встанькача» къобуб келирге кюрешгенме. Джыгъылгъанлай, джатыб джылаб турсанг, бир къауумла, буз сюрген джылкъыча, келиб, теблеб кетерикдиле. Телевизор бла джаныуарланы, хайуанланы кёргюзген каналлагъа къарасанг, кёб затха тюшюнесе. Сюрюуден артха къалгъан джыртхычлагъа аш болады. Артха уа, къарыусуз, ауругъан мал къалады. Къарыусузну урлугъу къарыусуз болады да, къарыусуз джанла джаратыладыла андан. Ауругъанны да аурууу джукъгъан ауруу эсе къалгъанлагъа джугъады. Алай болмаз ючюн, Уллу Аллах къарыусуз малны джыртхычлагъа азыкъ этеди. «Биз а адамлабыз! Уллу Аллах бизге онгсузлагъа джакъ болугъуз, деб бергенди ангыны!» - дерге керекбиз. Алай а, адам улу алкъынчы кийикликден алай бек узакъгъа кетмегенди. Онглу онгсузну джарсытханы ол хакъды. Аны амалтын, бу дунияда кишиге кёлкъалды болургъа керек тюлдю. Башынгы сакъларгъа юренирге керекди. Онглугъа, джетишимлиге аман айтыб тургъан, ол къарыусузну ишиди. «Киштик джёрмеге похлу джёрме» дегенча этиб тургъандан магъана джокъду. Уллу затха къарыуунг джетмей эсе, къарыуунг джетген зат бла кюреш. Къысхасыча, ма алайды мени фикирим. Ким не сюйсе аны айтсын, мени сартын, мен а Хубий улугъа «политиканы асланы» деучен эдим ичимден.

- Андан сора келгенлени юслеринден да оюмунгу билирге излей эдим.

- Аскер джаны бла Семен улудан онглу адам Къарачайгъа туумагъанды. 1999-чу джыл, сайлауланы заманында, биринчи турда мен Семен улу джанлы да тюл эдим, Хубий улу джанлы эдим. Экинчи турда мен да миллетими бир адамыча, къолумдан келгенича, «Семен улу хорласа» деб, ишлеб кюрешген эдим. Бюгюнлюкде кёлюме келген бла, 1999чу джыл Семен улу болмаса, биз сайлаулада кесибизни хорлатырыкъ эдик. Семен улу Башчы болгъандан сора, ол кесин кереклисича бир кёргюзелмегенди, кёргюзюрча мадары болмады, деб да келеди кёлюме. Аны да болур эдиле чурумлары. Бюгюн не десек да, Семенланы Владимир Къарачайны тарихинде бир накъут-налмаз ташды.

2003-чю джыл сайлаулада, мен Батдыланы Мустафагъа аман иннетим болгъандан тюл, Семен улуну онглугъа санагъаным амалтын, аны штабында эдим. Тюзюн айтсакъ, ол заманда Батды улуну президент болурун сюймегенле бек кёб эдиле. Мени сартын, мен ол заманда Мустафаны уллу политик болгъанын билмей эдим. Батды улу ангылаб, ангыламай джакълагъан эсе да, Аллахды билген, Къарачай Азиядан къайтханлы, андан бек миллетибизни киши да джакълагъан болмаз. Къалай? Керти политик хар затны да халкъгъа ачыкъ айтыб барыргъа болмайды. Мен политик болмагъаным амалтын, халкъдан бир адамча, кёлюме келгенни айтама. Батды улу бизни халкъыбызны сюймеген къауумланы экиге-ючге юлешиб, бизни бла къаугъа бардырыргъа излеген кючлерин къарыусуз этгенди. Мен айтыргъа излегенни ангыларгъа излеген кеси ангыларыкъды. Ким къалай сюйсе, алай ангыласын, мен Батды улуну ачханы багъасын билген экономистге, уста политикге санайма. Халкъгъа этген игилигин а, халкъ кечирек ангыларыкъды, мени анга ишегим да джокъду.

Къарачай къуралгъанлы, Эбзе улудан уллу алимибизюристибиз болмагъанды. Бизни республика аны теория билимине асыры гитчелик эте эди. Юйню ичинде бир комнатадан бирине, шиндикни пилге джюклеб элтеме дегенча кёрюне эди Эбзе улуну президентлиги мени кёзюме – ол биринчиси. Экинчиси, асыры кёб окъугъан адам керти джашаудан бир кесек кери болуучанды. Орамны, арбазны, юйню ичин кирсиз, тизгинли тутар ючюн, профессор болургъа керек тюлдю, не кесинг сибирирге керексе, не уа сибирте билирге керексе. Профессор а, тазалар орнуна, «я, араппин, бу орамны хауасында къаллай бир кислород, водород, углекислый газ, аммиак болур?» - деб, сагъыш этиб туруучанды. Бюгюн къалайалай десек да, Эбзеланы Борис да Къарачайны тарихини бир алтын бетиди.

- Темрез улу уа къалайды?

- Биринчиси,Темрез улу, халкъны ичинде сыйлары болгъан атаны-ананы джашларыды. Экинчиси, Темрез улу халкъны ичинден чыкъгъаны амалтын, миллетни джарсыуун да, къууанчын да иги биледи. Ючюнчюсю, джылы джаш болгъанлыкъгъа, акъылы, билими, фахмусу, джашау сынамы, болуму да бизни республикагъа башчы болургъа бек эркин джетеди, деб келеди кёлюме. Ахырында айтырым: Темрез улуну джылында, ол чыкъгъан мийикликге алкъын киши да чыгъалмагъанды. Республиканы джашау турмушуна ол этгенни бу арт джыллада киши да этмегенди. Мен ангылагъаннга кёре, Темрез улуну ашхылыкъ этери да, мийикге чыгъары да алкъын аллындады. Аллах болушсун!

- Да сен, джырларынгда хыртлаучунгча бир хыртлагъан да этмей, барысына да иги айтыб къойдунг да?!

- Онгсуз адам башчы болмайды. Сен бла мен аладан онглула болсакъ, не сен, не мен боллукъ эдик башчы. Болалмай эсек а, болгъанланы артха тартмай, чалдыу салмай, терс джерлерин туура этерге акъылыбыз джете эсе, тюз затланы теджей, аны бла бирге сыйларын кёлтюрюрге юренирге керекбиз. Бюгюнлюкде, бир къауумлагъа Мухаммат файгъамбарны (гъ. с.) Башчы этиб салсала да, ала, Анга да сёз табыб турлукъдула.

- Мухаммат файгъамбаргъа (гъ. с.) уа не сёз табаргъа боллукъду да сора?

- Да анга сёз джахилле, кяфырла табарыкъдыла.

- Сен а къалай дейсе, Альберт?

- Мен – Бир Аллахны Бирлигине ийнаннган бир инсан. Уллу Аллах Сыйлы Къур’анны суураларын эсине салгъан Мухаммат файгъамбаргъа (гъ. с.) мени не дер къарыуум барды? Адам улу дуниягъа джаратылгъандан бюгюннге джетгинчиге дери, Мухаммат файгъамбардан (гъ. с.) уллу адам джаратылмагъанды!

- Биз асыры тереннге кириб кетдик. Энди, энчи джашауунгу, кърал къуллугъунгу, творчество ишинги юслеринден бир къысха хапар айт.

- Эки джаш бла бир къыз бардыла да, ючюсю да Москвада Россия право академияны бошаб, юрист усталыкъны алгъан эдиле.

Къыз (Фатима) Черкесскеде сюдде ишлейди. Тышына да чыкъгъанды. Милана, Амир, Малика деб юч сейирлик туудукъчукъларымы аналарыды. Кюёу Къарабашланы Мурат Къарачай-Черкес Республиканы Адвокат палатасыны вицепрезидентиди.

Уллу джаш Рустам, Пятигорскеде, ШКФО-ну управлениесинде, следователди. Келин да (къыз тукъуму Къочхарладан, аты Раиса) Москвада налог академияны бошагъанды. Ол да полицияда ишлейди, абычарды. Бизге эки сейирлик туудукъчукъну (Алана бла Амираны) дуниягъа джаратханды да, бусагъатда декретдеди.

Гитче джашха – Шамилге - 25 джыл болады. Эки баш билими барды. Тёрт назму китабны авторуду. 18 джылы тола Россияны Джазыучуларыны союзуна член болгъан эди. Бюгюнлюкде Шамил Россияны МВДсыны Къарачай-Черкес бёлюмюнде ишлейди, абычарды. Сыйынг да мийикде болсун, аны бир юйдегили этсек, сора бир кесек тынчлыкълы боллукъ эдик аналары да, мен да.

- Аналары дегенлей, юй бийченги унутсакъ джарамаз...

- Унутуб бир кёрчю...Черкесскеде медучилищени, андан сора Пятигорскеде фармакадемияны окъуб бошагъан эди. Джашыракъ адам болуб къолума тюшдю да, бетими да тамам акъыллы сыфатха киргизиб: «Сабийлеге къарагъандан уллу иш дунияны башында джокъду!» – деб, иги сингдирген эдим да, башха затха сагъыш этерге заман табалмай, сабийлени айыбсыз ёсдюрюрге кюрешди. Юйде бир бизнесчиги барды да, энди олду иши.

Мен да эртденбла ишге барама, ингирде юйюме къайтама. Ишден бош сагъатымда, литература эмда илму ишле бла кюрешеме. Бир бёлек затны басмагъа хазыр этгенме. Аллах айтса, ала да чыгъарла. Къысхасыча айтыргъа, «онглума деб махтанмайма, онгсузма деб джыламайма», Уллу Аллахны Бирлигине ийнана, къралыбызны джорукъларына сыйына, халкъыбызгъа багъа бере, башха миллетлени, ашхы адамланы иги кёре, туудукъларыбызгъа къууана, аланы тамблагъы кюнлерине ийнана джашаргъа кюрешебиз.

- Да, Альберт, «толу юйдеги» деб, сенича адамгъа айта болурла? Балаларынг да, туудукъларынг да толу юйдегили болсунла! Юйдегингден, ишингден къууан! Назмуларынг бла, джырларынг бла халкъынгы къууандыра, терен къартлыкъгъа джаша!

- Сау бол! Биргелей!

- Энтда бир къысха соруучукъларым бардыла. Кишиге сукъланамыса?

- Уллу Аллахха керти, таза ийманы болгъан, динден терен хапары болгъан адамгъа сукъланама.

- Ахырзаман келир деб а, ийнанамыса?

- Президентибиз В.В.Путин айтханлай, «бир 4-5 миллиард джыл чакълыдан келиб къалыргъа да болур», алай а, Уллу Аллахдан сора киши билмейди аны.

- Энди, Альберт, сёзюбюзню ахырында, «Къарачай» газетни окъуучуларына да бир алгъыш сёз айтсанг эди...

- Не айтайым? Аллах игисин айтдырсын. Кёб болсунла насыбыбыз, сыйыбыз, саулугъубуз, дуния малыбыз! Ашарыкъдан толу тепсини джанында олтурсакъ, сёз нёгер табылмай, джюрегибиз ач болмасын! Тин байлыгъыбыз бла мал байлыгъыбыз базман болгъанлай турсунла! Дуния малны башыбызгъа тюл, аякъ тюбюбюзге салыб кёлтюрюлюр ангыны Аллах бизге берсин! Уллу Аллахдан башха кишини аллында баш урмайыкъ, бюгюлмейик, бюгюлген кюнюбюзде да, терекни кёгетден зырма бутагъыча, туудукъларыбыз кёб болуб, эркелениб сыртыбызгъа минселе бюгюлейик! Къаралыб турмайыкъ, ышарайыкъ, кюлейик, бир уллу къыйынлыкъ джокъ эсе, кечим сала билейик! Миллет сезимибиз джукъланмасын! Кесибизни чабыучу атыбызны багъар керекли этиб, биреуню семиз эшегин кёрсек, джюрегибиз анга сукъланмасын! Миллетни эки юлешмейик! Башха миллетни кесибизден тёбен этиб кюрешмейик! Миллетини джауу бла уруш этиб хорлагъан бир джигитге санала эсе, башха миллетни кесини миллетине шох этелген эки джигитликге саналгъанын эсгерейик, аллай адамгъа эки кере сый берейик! Туугъан, ёсген Джуртубузда, Эресей къралыбызда, саулай джерни башында да уруш болмасын! Атала, анала бала ачыуун сынамасынла, сабийле ёксюз къалыб джыламасынла! Уллу Аллах барыбызгъа да таза ийман берсин! Насыбыбызны чеклерин кенгнге керсин! Санларыбыз къайда болсала да, джаныбыз бабаларыбызны санлары топуракъгъа бурулгъан джерде болсун! Уллу уллу орнунда тура билиб, гитче да уллугъа тынгылар сыйны, намысны Аллах берсин! Сабыр болайыкъ, келишимли болайыкъ. Къысхасыча айтыргъа, джер юсюнде бар насыбдан толайыкъ! Амин! – де!

- Амин! Сорууларымы барына да джууаб алдым, энди, тенгим, ушагъыбызны аягъында сеннге аталгъан назмуму окъургъа излейме.


Халкъынг Джуртха къайтхан джылда туугъанса,
Миллетинге сыйлы саугъа болгъанса,
Къарачайда джырчылагъа сен ханса!
Нартса, Альберт, керти алан уланса!

Залимлеге бетсинмейсе, юркмейсе,
Онгсузлагъа джумушакъса, тюртмейсе,
Халкъ аллында хар сёзюнге кертисе,
Миллетими кюзгюсюсе, бетисе!

Кёб къыйнайла сени, сен а, бой берме,
Уу чыгъанакъ сёзлюлеге эс бёлме!
Джуртда Джангыз Терек кибик бир джанса,
Миллетими бирикдирген ийнамса!

«Халкъ назмучу», «Халкъ джырчы» деб ат алгъан,
Атынг кёкде нюр джулдузгъа аталгъан,
Сен болгъанса Ас-Аланны тин джагъы,
Къарачайны, Малкъарны да ийнагъы!

Закий Альберт, сен кёб джылла джашагъын!
Сыйынг ёсе, сен Къарчагъа ушагъын!
Ма бюгюнча джюз джылынга эсен джет!
Я, Аллахым, тилегими къабыл эт!


АЛЬБЕРТНИ ЮСЮНДЕН БЕЛГИЛИ АДАМЛАНЫ НАЗМУЛАРЫ ЭМДА АЙТХАНЛАРЫ

Народ Карачая и Балкарии в долгу прежде всего перед карачаевским поэтом Альбертом Узденовым, который на протяжении десятилетий записывал главы и эпизоды «Нартов» у последних сказителей и в итоге смог составить единый свод эпоса, ставший основой и для предстоящего академического издания, и для возможных переводов на языки мира.

Евгений ЕВТУШЕНКО,
СССР-ни эмда РФ-ны кърал саугъаларыны лауреаты.


Альберт бюгюннгю къарачай сёзню байрагъыды. Джырчы Сымайылдан сора, аныча аты айтылгъан болмаз. Альберт поэзия мынчакъланы бийлигича кёрюннген фахмуду. Къарачай джазыучула алгъаракъда аны эм тыйыншлы кёрюб, кеслерине башчыгъа да айыргъан эдиле. Къарачайны халкъ джырчысы, назмучусу Ёзден улу окъуучуланы джангы онглу чыгъармалары бла къууандырыр деб турабыз.Кёб джаша, Альберт.

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал,
Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти.

Ёзденланы Альберт бютеу халкъ сюйген, намыс-сый да берген фахмулу джырчыды... Альберт Къарачайны, Малкъарны да ийнагъыды!

АТТОЛАНЫ Магомет,
РФ-ны Джазыучуларыны, Журналистлерини да союзларыны члени,Къабарты-Малкъар Республиканы культурасыны сыйлы къуллукъчусу.

Халкъыбызны сюйген эрке уланы,
Къайнайса сен, алда кёбдю заманынг.
Менден башха – кёб затлагъа къарамынг,
Къаламыма ушаса да къаламынг.
Альберт, ойнат къобузунгу къылларын,
Сен айт бизге Къарачайны джырларын,
Бармакъланы, кёзлени да ойната,
Къобузунгу джырлата, бир джылата.
Джырла, джырла ашхы джырны чеги джокъ.
Шайырланы джырлай билген кёбю джокъ.
Сен а джаза, джырлай да иги билесе,
Кёбле, кёбле кёрмегенни кёресе.
Кёб билгеннге таякъ кёб да тиеди.
«Сен сакъ бол», – деб, джаным сенден тилейди.
Къарачайны халкъ шайыры сен эсенг,
Къарачайны халкъ шайыры мен эсем,
Къыйын, къыйын аллай атны джюрютген,
Халкъгъа тыйынш, ол къууаныр джыр этген,
Ким биледи джыр тагъыуда таулагъа
Дуния джолда ким ачалды джырлагъа?
Мен билеме, сен устаса джырларгъа,
Алай этме умут мени хорларгъа!
Хорла, хорла, сеннге алкъын бар заман,
Мени таба бурулалла къыш, тубан.


ЗУМАКЪУЛЛАНЫ Танзиля,
Россияны Кърал саугъасыны лауреаты, Къабарты-Малкъар, Къарачай-Черкес республикаланы халкъ поэти.

Бир адамны бир адамдан кем этмейме,
Альбертни уа бир адамгъа тенг этмейме.
Сейир тюлмюд – къарачыгъыз тамашагъа –
Джюз адамны акъылы бард бир адамда.
Хар назмусу ушайды бир джашаугъа,
Адам болсун, ханс да болсун, турнала да,
Сёзю бла сурат салыб беред сени аллынга.
Бу байлыгъыд ёмюрлюкге Къарачайны,
Джашау бара ангыларыкъбыз биз ма аны.
Джылла бара алай болур бизни халкъда –
Туугъан кюню байрам болур Къарачайда.


ИЖАЛАНЫ Умар,
РФ-ны Джазыучуларыны союзуну члени, Геополитика проблемаланы академиясыны сыйлы профессору.
Tinibek 01.06.2016 23:31:56
Сообщений: 1273
2016 дж. майны 28 "Къарачай"
Шохлукъ
БЕК РАЗЫ ЭТГЕНДИЛЕ

Апрелни аякъ сюреминде Малкъардан бизге къонакъгъа Яникой бла Ташлы Тала элледен «Ийнар» бла «Эрирей» деген джырчы къауумла келген эдиле.

Ала кёб ариу джыр джырладыла, аланы ичинде кёб эски халкъ джырла да бар эдиле. Гузийланы Дахирни ариу ауазына джыйылгъан миллет сюйюб тынгылады. «Эрирей» къауумну солисти кёчгюнчюлюкню юсюнден джыр джырлагъанында, миллетни кёлю такъыр болуб, къыйын кюнле кёзлерине кёрюнюб, ёрге туруб, харс урдула. Ала бла бирге белгили малкъар джазыучу Табакъсойланы Мухтар да келген эди. Ол концертни аламат бардыргъаны бла къалмай, кесини назмулары бла да шагъырей этди. Къарачай бла Малкъар бир миллет болгъаныбызны чертди.

Малкъар делегациягъа башчылыкъ этген «Фонд помощи сохранению памятников истории и культуры» деген фондну башчысы, «100 атлам Къайсыннга» деген проектни иеси Тетуланы Хадис эди. Концертни ахырында ол къарачай-малкъар миллетни бирлешдирирча, шохлукъну иги тутарча кёб магъаналы сёз айтды. Хапарлаша келиб, Гитче Къарачай районда культура джаны бла не джумушла этилгенлерин айта, школда баргъан ишлеге джетдик. Джагъа орта школда къуралгъан «Гитче Къарачай» сабий театр студия Мамчуланы Динаны драмалы поэмасына кёре салгъан «Акъбилек - Аланны ахыр джулдузу» деген пьесаны хапарын айтдыкъ. Ол пьесада Аланияны XIV-чю ёмюрде къуралышла болуб джашагъан заманындан эмда Асхакъ Тимур аны чачыу-къучуу этгенинден хапар айтылгъанын билдирдик. Тарих бла байламлы болгъанын ангылаб, Тетуланы Хадис сабий театр студияны къонакъгъа, Малкъаргъа, чакъырды.

Эл администрацияны башчысы Къобанланы Рамазан, сабийле тынчлыкълы барыб келирлерин излеб, автобус къурады. Майны 14-де школну директору Гебенланы Хусейни разылыгъы бла, Къобанланы Рамазанны болушлугъу бла, кёллениб, малкъар къарнашларыбызгъа къонакъгъа барабыз деб, Джагъа элден 34 адам болуб, «Гитче Къарачай» деген Джагъа школну сабий театрындан 18 сохта, аланы биргелерине чыкъгъан атала-анала, устазла, Гитче Къарачай районну администрациясыны башчысыны заместители Гналаны Асият да, джолгъа чыкъдыкъ.

Къабарты-Малкъар Республикагъа кириб, Нальчикге джууукълаша, аллыбызгъа малкъар къарнашларыбыз, «хош келигиз», деб чыкъдыла. Бизге Тетуланы Хадис къошулду. Огъары Малкъаргъа джетгинчи къарачай-малкъар миллетни тарихинден Хадис бизге кёб хапар айтыб барды. Биз барлыкъ элге джетгинчи бизни аллыбызгъа энтда бир делегация чыкъды – элни сыйлы къартлары, биз оюн кёргюзюрюк школну директору Таукенланы Аслан, устазлары, сохталары бла, бал аякъ алыб келдиле, барыбыз да элге атландыкъ.

Эм алгъа Совет Союзну Джигитине, элчи джашха, Уммаланы Мухаджирге, салыннган эсгертмеге гоккала салдыкъ, аны юсюнден хапаргъа да тынгыладыкъ. Школну атына бу джигит джашны аты аталгъанын да билдик. Школда бизни бек ашыгъыб сакълаб тура эдиле. Артистле ойнарыкъ костюмларын кийиб, декорацияларын джарашдырыб, сахнагъа чыкъдыла. Спектакль бошалгъандан сора сабийле, уллула да, ёрге туруб, харс уруб, сый бердиле.

Мамчуланы Динагъа, бу пьесаны юсю бла алан халкъны тарихинден толу, магъаналы хапар айтханына, ёсюб келген тёлюню миллетибизни терен тамырлары бла таза къарачай-малкъар тилде шагъырей эте билгенине уллу бюсюреу этдиле, саулукъ-эсенлик, чыгъармачылыкъ джолунда уллу джетишимле теджедиле.

Сахнагъа школда кёб заманны директор болуб ишлеб тургъан Къарчаланы Халимат, школну эндиги директору Таукенланы Аслан, Ветеранланы советини башчысы Къазакъланы Борис чыгъыб кёб ашхы сёз айтдыла. Тетуланы Хадис «Фонд помощи сохранению памятников истории и культуры» деген фондну атындан алгъышлады. Малкъар къарнашларыбыз быллай магъаналы джумушланы юсюнде болушлукъ этгенлерине разылыкъларын Гитче Къарачай районну администрациясыны башчысы Байрамукъланы Рамазаннга, Джагъа элни башчысы Къобанланы Рамазаннга махтау къагъытла бла билдирдиле. Фондну атындан дагъыда махтау къагъытла бла Джагъа орта школну устазларын, Байрамукъланы Фатиманы, Дудаланы Зареманы, Боташланы Индираны, сахнада ойнагъан сабийлени, Гебенланы Ачемезни, Семенланы Хорламны, Хасанланы Рамилни, Хапаланы Расимни, Байрамукъланы Къурманбийни, Хубийланы Магомедни, Акъбайланы Муратны, Булатланы Омарны, Эрикгенланы Алиманы, Эрикгенланы Фатиманы, Дудаланы Фатиманы, Къобанланы Мединаны, Боташланы Алимни, саугъаладыла.

Бир да кёб суратха тюшдюк. Суратха тюшгенден сора ариу джасалгъан тепсилеге ётдюк. Сабийле, уллуладан энчи олтуруб, хант ашагъандан сора, уллу той этдиле. Къурманлыкъ эт берилгенден сора, берекетли тепсиледен турдукъ.

Алайдан эм алгъа биз «Сауту» деген комплексге атландыкъ. Алайда 1942-чи джыл, ноябрь-декабрь айлада этилген зарауатлыкъгъа салыннган эсгертмени кёрдюк. Тийреле бла, тукъумла бла къурутулгъан юйюрлени саны джюрегинги титирете эди. Ташны юсюнде джазылгъан адамла - сабийле, къартла, тиширыула. Башынга сыйынмай, джюрегинги къансытхан неди десенг, къазауатда уруш эте тургъан малкъар джашланы аталары, аналары, къагъанакъ балалары эдиле ала.

Андан «Караван» турбазагъа келдик. Сабийле кёргюзген оюнларында айтылгъан къалаланы кёзлери бла кёрдюле – Болат бийни къаласын, Къарчаны къаласын, Абайланы къалаларын. Бу зат аланы кёллендирди.

Ызы бла бизни Чирик кёлге элтдиле. Къонакъ юйде джарашхандан сора, биз малкъар поэт Табакъсойланы Мухтар эмда «Карачаевобалкарская традиционная кулинария» деген китабны автору Абдуллаланы Марина бла тюбешдик. Марина бизге эски къарачай-малкъар хантланы юслеринден хапар айтды.

Эртденнгиде кёлледе бир кесек айланыб, Нальчикге джол салдыкъ. Мечиланы Кязимни къабырына барыб, гокка хансла салдыкъ. Кязимни назмуларын сабийле окъудула. Ыйых кюн болса да, Къарачайдан келген къонакълагъа деб, кёчгюнчюлюкге, бютеу КъарачайМалкъаргъа аталгъан музей да, эшиклерин ачыб, бизни сакълай эди. Эшигинден киргенлей - 13 бачхыч. Хар бирини юсюнде джылны белгиси. 1944-чю малкъар миллетни кёчген джылындан башлаб, 1957-чи ызына къайтыб келген джылына дери. Бизни аллыбызгъа музейни директору Теммоланы Фаризат Ибрагимовна чыкъды. Джылы тюбеб, хапар айтды. Бу музейде кёб материал барды. Бу джумушха уллу къыйынын салыб, кёб джерледе, шахарлада архивледен материал джыйыб джарашдыргъанланы бири Теммоланы Фаризат болгъанды. Биринчи этажны къабыргъасында Джырчы Исмаилны, Мечиланы Кязимни сёзлери джазылыб эдиле. Музейни биринчи этажында кёчгюнчюлюкден сора, къарачай-малкъар миллетни бурун джашаууну, юсюнден кёб хапар айтылады. Экинчи этажында бюгюн кюнде миллет къаллай джашаугъа чыкъгъанындан, къаллай белгили адамлары болгъанларындан, не джетишимле этгенлеринден хапар айтылады.

Чегемге атландыкъ. Бир бёлек замандан, суратчы сурат салгъанча, бир сейир джерге келдик. Чегем чучхурланы ариулугъу джюрегибизге тюйюлдю, адам кеси кёрмесе, ол джерни ариулугъун сёз бла ангылатхан бек къыйынды. Алайдан биз Эл Тюбю элге келдик. Малкъарукъланы къалаларындан узакъ болмай тохтадыкъ. «100 атлам Къайсыннга» деген уллу проектге келдик. Учу-къыйыры кёрюнмеген, мийик таш хуна, юсюнде ариу сыйдам мермер ташлада Къайсынны малкъар, орус тилледе да назмулары. Биринчи Къайсынны эсгертмесине гоккала салдыкъ, андан сора, назмуларын окъуй, къыйырына дери бардыкъ, 100 назму ташдан сора, агъачдан этилген эшикледен кириб, биз, бурундача, сакъланнган, Къулийланы тийреге тюшдюк.

Къайсынны юйюн да кёрдюк. Сабийле Къайсынны назмуларын окъудула. Кёб тюрлю суратха да тюшдюле.

Малкъар миллет, ёрге къобуб, къаллай иш этгенин да кёрдюк. Ишни кёбюсю мамматлыкъ бла этилгенин да эшитдик. Бек уллу бюсюреу этиб, башыбыз кёкге джетгенча бир болдукъ, сый бере билгенлери ючюн сау дуниягъа белгили Къулийланы Къайсыннга.

Алайда хант юйде сыйланыб, малкъар къарнашларыбызны къонакъбайлыкъларын да кёрюб, разылыгъыбызны билдириб, джолгъа, Къарачайгъа, атландыкъ.

Энди Тетуланы Хадисни юсюнден айтыргъа излейме. Адам къаллай бир сюерге керекди миллетин, Джуртун, адамын, табигъатын, ташын-сууун, быллай магъаналы ишни бардырырча. Къарачай-Черкесияны чеклеринден чыгъыб, Къабарты-Малкъар Республикагъа кирген биринчи атламларыбыздан башлаб, тынчлыкъ табмай, не джаны бла да къонакъларына игилик излегенлей, къатыбыздан кетмей турду. Терен магъаналы, эсде къалырча, къарачай-малкъар миллет андан да бек бирлеширча, тарихибизни сакъларча, ёсюб келген тёлюлеге тарихибизни байлыгъын, тазалыгъын, кертисин джетдирирча уллу джумуш этеди Тетуланы Хадис. Хар баргъан джерибизде, Нальчик болсун, Огъары Малкъар болсун, Чегем болсун - хар къалайда да Тетуланы Хадисге уллу багъа бериб, сыйын кёрюб тюбей эдиле. Саулай джолну Малкъарны юсюнден хапар айтыб барды Хадис. Хар къаланы, хар ташны атын да, хапарын да биледи. Джуртун сюймеген адам аллай хапар айталлыкъ тюлдю.

Сыйлы малкъар эгечлерибизге, къарнашларыбызгъа бу джылы тюбешиу ючюн бютеу халкъыбызны эмда Гитче Къарачай районну атларындан разылыгъыбызны билдирирге излейбиз. Арабызда шохлукъ джылдан джылгъа бегий барсын.

ДУДАЛАНЫ Зарема,
Джагъа школну устазы.
Tinibek 01.06.2016 23:32:38
Сообщений: 1273
2016 дж. майны 28 "Къарачай"
Фахмулула
Акъылман Азамат

Бюгюнлюкде бизни халкъны ичинде кёб фахмулу сабий барды, ай медет, аланы кёбюсюню кеслерин кёргюзюр, фахмуларын айнытыр мадарлары болмайды, нек десенг, бизни элледе, таб, шахарлада да, Россияны уллу шахарларындача хыйсаб джокъду. Аны себебли кёб акъыллы сабий заманында илмуну тыйыншлы джолуна туралмайды.

Биз бюгюн хапарын айтыргъа излеген джашчыкъ «бёрю атарны бёркюнден» дегенлей, джангы джюрюб, сёлешиб башлагъан кёзюуюнде огъуна, къарт атасы Русланнга джулдузладан хапар соруб тебрегенди. Школда директор болуб ишлеген Руслан, сабийледен иги хапары болгъаны себебли туудукъчугъуна сейирсиннген бла бирге, аны эсли, фахмулу адам боллугъуна ажымсыз ийнаннганды. Заманын, билимин да сюйюб туудукъчугъуна бергенди, джулдузладан, аламдан кёб хапар айтханды.

Андан бери иги кесек заман ётгенди. Саркъытланы Магометни джашы Азамат бюгюнлюкде атасы-анасы бла Комсомольск-на-Амуре деген шахарда джашайды. Шахарны 18-чи номерли гимназиясыны 5-чи "а" классыны сохтасыды.

Школда Азамат иги окъугъан сабийлени тизиминде айтылады, энтда да бош заманында астрономия эмда астрология бла кюрешеди. Анасы Бэла анга, къайсы китаб тюкеннге кирсе да, джулдузла бла байламлы китабланы саугъа этеди. Азамат компьютер эмда Интернет бла толу хайырлана биледи, кеси излеген информацияны дженгил табады.

Фахмулу джашчыкъ школгъа джюрюб тебрегенлей, атасы Магомет аны спортха алландырады - ол бюгюнлюкде классика тутуш бла кюрешеди. Саркъытланы Азаматны аты Комсомольск-на-Амуре шахарны сабий-джаш тёлю спортсменлерини арасында кенг белгилиди, нек десенг, ол шахарны школларыны арасында баргъан эришиуледе таймаздан ёчлю орунланы алгъанлай келеди. Алкъын сабий болса да, ол талай Хурмет грамотаны иесиди.

Фахмулу джашчыкъны бош заманы джокъду. Школ музейни театрында актёр болуб да ойнайды ол. Талай сабий спектаклни ишине къошулгъанды, аны актёр фахмусун джаратыб, «Школ музейни махтаулу актёру» деген атны да бергендиле.

Азамат атасын-анасын, джууукъну-тенгни да сейирсиндирир ючюн къалмайды. Аны фахму джулдузу кёб болмай энтда джарыкъ джаннганды.

Кёб болмай шахарны Джаш тёлю юйюнде ачыкъ робот-техника турнир ётгенди. Ары школла кеслерини эм фахмулу сохталарын джибергендиле, аланы ичинде Саркъытланы Азамат да болгъанды. Аны арт кёзюуде техникагъа уллу эс бёлюб башлагъанын кёрюб, атасы бла анасы анга джол бергендиле. Сюйген иши бла кюреширге мадары болгъан джашчыкъ кеси къолу бла кёб тюрлю зат этгенди. Аны ахыр чыгъармасы футбол ойнагъан робот ачыкъ робот-техника турнирде кёзге илиннгенди.

Алайды да, 580 сабий къошулгъан турнирде Саркъытланы Магометни джашы Азамат экинчи оруннга чыкъгъанды, окъугъан школуну, джашагъан шахарыны атын айтдыргъан бла бирге, Къарачайны да атын айтдыргъанды.

- Меннге мында къарачайча сёлешиб туругъуз, ансы мен ана тилими унутуб къоярыкъма деб, бизге къарачайча сёлешдиреди Азамат, деб хапар айтды, къол телефон бла сёлешиб, анасы Бэла. – Сен бир билге эдинг, аны бизге не айтханын. «Мен уллу болсам, окъуу-билим алыб, Марагъа газ тартдырлыкъма» , - дейди...

Аллах этген муратына джетдирсин бу акъыллы сабийни. Халкъыбызда аллай уланчыкъла кёб болсунла.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 03.06.2016 18:08:15
Сообщений: 1273
2016 дж. июнну 2 "Къарачай"
Энчи оюм
ТУКЪУМ ДЖЫЙЫЛЫУЛАНЫ МАГЪАНАЛАРЫ УЛЛУДУ

Халкъыбызны озгъан ёмюрледе джашауун бюгюню бла тенглешдирирге да керек болмаз. Алгъын джер, мал бла ёлчеленнгенди байлыкъ. Джашау дараджалары къолайсыз болгъанла, амалсыз болуб, байлагъа ишлерге джарашхандыла. Алай бла джылла оза, джашау тюрлене, ма бюгюннге джетдик. Бюгюннгю дунияны адамларыны ангылары, излемлери, кёз къарамлары, билимлери, джашаулары, кеслерин джюрютюулери - барысы башха болгъаны кёрюнюб турады.

Ай медет, ма быллай затланы юслеринден сёлеше келиб, аз болсала да, «биз сыйлы тукъумданбыз, ала уа кимледиле?» дегенча затланы айтыб сирелгенле бардыла. Сейири неди десегиз, «мени бу сёзлерими аягъы къайры элтирге боллукъду» деб сагъыш этмейдиле. Ол оюмну газетге неда китабха джазыб чыгъарсалады палахы.

Сау болсунла, бизни бюгюннгю тарихчилерибиз, алимлерибиз бу джанына сакъдыла, алай болургъа да керекди.

Сагъыш этмей, «аллай, быллай тукъумла» деб сёлешгеннге ол тукъумладан экеулен, ючеулен келиб, бизни аллайла болгъаныбызны къайда кёргенсе, эшитгенсе деб бетине битселе не деб джууаб берликди?

Бу биз айта тургъан затланы юслеринден уллу газет статьяла, китабла да чыкъгъандыла. Алай а аланы ичлеринде тукъумларыбызны юслеринден илму дараджада джазылгъан азды. Алай нек болады деген соруугъа тукъум тамадала, тарихден хапарлары болгъанла, къартла - барысы джыйылыб тыйыншлы джууаб берселе иги эди.

Зорлукъну 14-джыллыкъ къыйынлыгъы бошалыб, биз Орта Азия бла Къазахстандан къайтыб келген 19571958-чи джыллада адам саныбыз 80-85 минг болады деб, газетле джаза эдиле.

Бюгюнлюкде официал тергеулеге кёре 200 мингден аслам болгъанбыз.

Петрусевични кёзюуюнде 1874-чю джыл тергеуге 210 къарачай тукъум тюшюрюлгенди. Озгъан 60-чы - 70-чи джыллада Къарачайны белгили адамлары Баучуланы Аубекир, Лайпанланы Сеит, Джанибекланы Сосланбек дагъыда башхала андан иги танг аслам тукъум, ала да къайсыла болгъанларын кёргюзте эдиле. Алгъаракъда экономика илмуланы кандидаты Гербекланы Нюрлю «Къарачай» газетни юч номеринде халкъыбызда тукъумланы санын 700-ден атлатыб ийгенди, аланы да къайсыла болгъанларын кёргюзтгенди. Тукъумланы тизимлери басмаланыб бошалгъандан сора, редакцияны билдириую да чыкъгъан эди. Анда 2-ден 5-ге дери адам саны болгъан тукъумланы къошаргъа керекми эди деб соруу да салына эди.

Джашагъан къралыбыз уллуду. Аны ичинде тукъумланы юслеринден джазгъанланы арасында алим, тарихчи Шаманланы Ибрагимни магъаналы материаллары кёзюу кёзюую бла «Къарачай» газетни бетлеринде онла бла джылланы узагъына басмаланнганлай келедиле. Алгъаракъда тукъумланы юслеринден джаза, ол аланы къалайлада джашагъанларын, адам санлары ненча болгъанларын кёргюзген статьялары чыкъгъан эдиле да, кёбле сюйюб окъугъандыла. Былайда кёлюбюзге келген бир зат - Шаман улуну халкъыбызны тарихини, тукъумларыны юслеринден джазылгъан ол къадар материалы бир китаб болуб чыкъса, бек магъаналы, уллу иш боллукъ эди. Къарачайлыланы саны ёсюб баргъанына кёре тукъумланы санлары да ёседи. Алай демеклик, башха джерледен мында джашаргъа кёчюб келгенледен эркишиле юйленедиле, тиширыула да эрге чыгъадыла. Бёлек джылдан аланы саны кёб болады, кеслери да къарачайланадыла.

Бир тукъум да кёкден тюшмегенди, джерден чыкъмагъанды. Къуралыу джоллары да бирер тюрлю болгъаны белгилиди. Сёлешген джерледе хар ким кёлюне келгенича айтыргъа ёчдю. Алагъа тынгыласанг, бир тукъум Тау Артындан, бири Эресейден, бири Дагъыстандан дегенча джерледен келиб, алай къуралгъандыла. Ол тюздю, бу терсди деб бегитиб къойгъан да тюз болмаз. Бир къауум тукъумла биригиб, тюрлю-тюрлю тарих материаллагъа таяныб, ким да сюйюб окъурча, китабла джазыб чыгъаргъандыла. Ол бек иги, хайырлы, тарих магъанасы да болгъан ишди...

Энди тукъум джыйылыула бла байламлы кёлюме келген бир бёлек затны юсюнден айтыргъа излейме. Ол неда бу тукъумну джыйылыуу боллукъду деб, аны да къайда, къачан боллугъун билдириб газетлеге джазадыла, телевидение, радио бла билдиредиле. Соруулары болгъанлагъа таблыкъгъа телефонланы номерлери да кёргюзтюледиле. Алай бла тукъум джыйылыугъа келирча таблыкъ да этедиле. Аллай джерге адам саны кёбюрек тукъумдан аслам, аздан да азыракъ адам джыйылыучанды.

Аллай джыйылыулагъа кесинг къошулсанг неда телевизоргъа къарасанг джюрегинг къууанады. Келгенлени арасында терен къартлыкъгъа джетген акъсакъалла, джашла, къызла, тиширыула, сабийле бардыла. Ала къууанч халда тюбешиб, бир-бирлери бла танышыб, тепсеб, джырлаб, биригирге керегинден сёлешиб чачыладыла. Джыллары келген къауум этилген къурманлыкъдан ауузлана, къралыбызгъа, миллетибизге, аны ичинде тукъумгъа тынчлыкъ, рахатлыкъ тилейдиле, джаш адамлагъа адебни-намысны, халаллыкъны, къартны, джашны, тиширыуну сыйын кёре билиуню юсюнден насихат сёзле айтадыла.

Биз ангылагъандан, тукъум джыйылыулада айтылыр, этилир керекли затла дагъыда бардыла. Аланы барысы да дегенча бирчаракъ сценарийле бла барадыла. Этейик, кёрейик дегенча сёзле кёб айтылсала да, асламысына айтылгъан джеринде къалыб кетедиле. Экинчи, ючюнчю джыйылыугъа дери, ол а бир бёлек джылдан сора болады, барысы унутулады.

Газетле джазгъанны окъусанг, бериулеге къарасанг, джорукъну бузуб, уллу аманлыкъ ишлеге къошулгъанла бардыла. Аллайла тукъумларыны бетине къурум джагъадыла, тамада тёлюню ахсындырадыла. Аны кибик, тюрлю фатауалагъа ийнаныб, тыш къраллагъа ётюб кетгенле да, бардыла дейдиле. Ол къауум терсейгенле да бирер тукъумдан чыкъгъанларына не сёз. Алайды да, аллай затла болмаз ючюн уллу тукъум барысы да бирден разы болуб, ол джыйылыуда башчылыкъ этерге теджелген адамла сагъайсала керек эдиле. Аланы джашау сынамлары уллуду, юрете, айта билликдиле.

Башха джерледе да саулай миллетни джанын къыйнагъан, сагъышлы этген проблемала бардыла. Ма аланы бириди бу арт кёзюуледе кенг джайылгъан наркомания бла ичкичилик. Аланы юслери бла къаллай уллу джарсыула, къыйынлыкъла чыкъгъанларын барыбыз да билебиз. Алагъа «ах, ох» дегенден ары джукъ этилмейди десек, тюз болурбуз

«Джашчыкъны бирси нёгеринича машинасы джокъду», деб, атасы бла анасы не мадар да этиб, машина алыб бередиле. Джылы джетмеген, транспортну джюрюте билмеген джаш адам, аракъыдан да уртлаб, уллу джолгъа чыкъса, кесине, башхалагъа да къоркъуулуду. Атагъа, анагъа, бирси ахлуларына кетмез бушуу келтиреди. Былайда кесими тёрттизгинлеримден бирин юлгюге келтирирге излейме.

«Къабырлада мыдах
болуб къарайбыз
Замансызлай салыннган
сын ташлагъа.
Ата, ана, шо, бир джууаб
беригиз,
Къайдан чыкъды бу
къыйынлыкъ
джашлагъа?»


Наркотиклени хайырландыргъан джаш адамланы джашаулары не бла бошалгъанларын къайсы бирибиз да бек ариу билебиз.

Тукъум джыйылыулада ма аллай затланы юслеринден сёлешинедиле. Аны бла да къалмазгъа керекди. Ата, ана, психологла бла байламлылыкъ тутуб, бир къауумланы джашауларын сакъларгъа, ала тюз джолгъа тюшерча этерге боллукъдула. Айтылыннган сёзде къалыб кетмез ючюн, тукъумда аллай бар эсе, атасына, кесине да тюбеб, ариулукъ бла тилек халда сёлеширге, керек болса болушлукъ этиллигин билдирирге да дурусду, мени сартын.

Халкъыбызда, джашауубузда алкъын эс бёлюннюк затла джетишедиле. Ма аланы бири - джыллары келиб, юйленмей айланнган джашла. Аллай къызларыбыз да бардыла. Бу къыйын сорууду. «Къызынгы эрге нек бермейсе, джашынга къатын алмай нек созаса?» - деб, сорууну кёнделен салыу джарамаз. Былайда тукъумланы джыллары келген адамлары, тиширыулары джашауда кёргенлерин, сынагъанларын айтыб, юретиб, келечилик этиб кюреширге керекдиле. Халкъыбызны адам саны да иги ёсер эди. Чеченлилени юслеринден джазылгъан бир статьяда окъугъан эдим: алада тукъум тамадала, тышына чыкъмагъан къызлагъа, юйленмеген джашлагъа къаты сёлешедиле. «Да кимге барайым, кимни алайым?» -дегенлеге, бирбирини адресин бериб, ала тюбеширча мадар, таблыкъ къурайдыла. Туура аладача болсун деб киши да айтмаз, алай а былайда, бу ишни юсюнде сагъыш этерчады. Бусагъатда къарачай юйдегиледе, бютюн да шахарладагъылада бир неда эки сабийден аслам къурагъан азды. Элледе да алгъынча тюлдю.

Тукъумлада джашау дараджалары тёбен болгъанла бардыла. Аллайла фахмулу джашларын, къызларын узакъ джерледе баш окъуу заведениелеге ийиб окъутургъа мадар табмайдыла. Аны кибик джашагъан мекямлары тозураб, амалсыз ремонт этилирге керекли болуб тургъанла кёбдюле. Къайсы джыл болгъанын унутханма, бир тукъум джыйылыуда быллай амалсызлагъа болушургъа деб, фонд къурагъанлары джазыла эди. Аны ахыры не болду, билмейме. Тукъумгъа сый келтирлик быллай магъаналы затла, башхалагъа да юлгю болур эдиле.

Белгилисича, кёб тукъумну джашлары, къызлары къралны уллу шахарларында къурулушлада, башха джерледе ишлейдиле. Аланы унутмай, къайдагъыларын билиб, ала керек кюн, тыйыншлы джерде табылырча этилсе дурус эди.

Былайда «Къарачай алан халкъ» джамагъат организация бла тукъумларыбызны арасында терен байламлылыкъ болса ашхы эди. Белгилисича, ал джыллада Къарачайны джашауу бла байламлы ишлеген талай миллет организация бар эди. Артда халкъыбызны сыйлы, белгили адамлары джыйылыб, аланы барысын да бирикдириб, «Къарачай алан халкъ» деб, бир организация къурагъан эдиле. «Къарачай - алан халкъ» ишин къарачай тукъумланы ишлери, джашаулары, излемлери бла къысха байламлылыкъда къураргъа керекди деб, акъылым алайды. Бу джамагъат организациягъа членле болуб сайланнганла миллетибизни бетин чыгъаргъан, джашау сынамлары уллу адамладыла. Ала тукъум джыйылыулагъа барсала, кёллерине келген затланы айтсала, тилекчи болсала, джыйылгъанла разы боллукъ эдиле. Ол джамагъат организацияны юсю бла юретиу-ангылатыу ишде хайырландырырча рекомендация халда къагъыт джарашдырылса иги боллукъ эди. Аны кибик тукъумланы тамадалары джыйылыуларына республикан дараджалы къуллукъчуладан биреуленни-экеуленни чакъырсала, алайда къозгъалгъан соруулагъа джууабла да эшитир эдиле.

Аны кибик тукъум джыйылыулагъа сюдю, прокуратура, ич ишледен къуллукъчула чакъырылсала да огъай демез эдиле барыргъа, тукъум тамадала белгили, сыйлары болгъан адамладыла. Тукъум тамадала джыйылыуларыны юслеринден газетледе басмаланырча мадарла этселе да дурусду. Ол ишни тарихде къалгъанындан сора да, хайыры боллукъду саулай миллетге.

Тукъумла уллу терекни бутакъларыча джайылыбдыла. Аланы хар бири кеси сюйгенича джыйылыу къурайды, тукъумну адамларын игиликге, ашхылыкъгъа, рахатлыкъгъа чакъырады.

ХАПЧАЛАНЫ Маммет,
Къарачай-Черкесияны культурасыны махтаулу къуллукъчусу.
Tinibek 03.06.2016 18:15:07
Сообщений: 1273
2016 дж. июнну 2 "Къарачай"
Фахмулула
СЁЗ БЛА СЫФАТ КЪУРАР ЮЧЮН...

Бирси май байрамлача белгиленмесе да, майны 7-си да – Радиону кюню – анда ишлеген мингле бла къуллукъчулагъа, радиогъа тынгылагъан миллионла бла адамлагъа ол да кесича байрамды.

Аны бла байламлы биз хар къуру да ана тилде радиобузну сагъынабыз, анда ишлегенлеге сый беребиз. Аланы бириди биз бюгюн хапарын айтыргъа излеген адам - фахмулу радиожурналистибиз Къоркъмазланы Салима. Материал газетге бираз кечигиб берилгенликге, аллай адамланы этген ишлерини магъанасы тюшерик, эски боллукъ тюлдю.


«Энди акъылым болса бир башха ишни сайларыкъ эдим», - деб сёлешиучендиле кёбле. Республикан радиону къарачай бёлюмюню баш редактору Къоркъмазланы Салима уа кесин башха иш бла байламлы, аз да кёзюне кёргюзалмайды. Джыйырмадан аслам заманны профессионал журналистикада джетишимли болуб келген фахмулу къыз къайсы бир усталыкъны тутса да аны джигине джетмей къоярыкъ тюл эди. Амма алгъын акъылы да, энди акъылы да бир ишге байланыбды – журналистикагъа. Башха джол бла атлайма десе уа чуруму хазыр эди – аллындан да аны «физика бла математиканы устазы» деген диплому бар эди. Къалам тутаргъа да ол бек эртде тырмашхан эди.

- Вузда журналистикадан «кенгде джюрюген» дерсле бла кюреше тургъан сагъатымда да джазгъанымы къоймай эдим, - деб эсине тюшюреди Салима кеси. Къайсы бир дерсде да «бешден» энгишге тюшерге излемеучю студентге джазаргъа, физикадан лирикагъа кёчерге къарыу-кюч, заман да табхан, ийнан, алай тынч тюл эди. Кесиме мийик излем салыргъа кюрешиб джашагъанма ёмюрюм, бюгюн да алайма. Не этериксе, халинг алай болса!

Салима Хасановнаны халиси, джашау джоругъу кертиси бла да тамам алайды: мурат этиб, муратына джетерге тырмашханладанды ол. Айхай да, аллай адамны сыйларынг да келеди, аны бла бирге сейирсиннген да этесе. Бир затха джетдим деб тохтай билмейдиле аллайла. Гитче уллуну, уллу гитчени къачын кёрген, тау намысха букъу къондурмагъан, халкъны ашхы адетлерин сыйлагъан шох юйдегиде ёсген бу къыз да, уллу джашаугъа атлана, джол азыкъгъа ол асыл шартланы алыб чыкъгъанды. Ол тюлмюдю ёмюрюнгю ахырына дери ёз тутуб, джюрек токълукъ бериб, иннетинги таза, кёлюнгю ачыкъ этиб, Аллахны, адамны эсгертиб джашатхан. Джашау джоллада къазанлашхан, тюбешген, биргесине ишлеген адамла бла араны джарашдыргъан, адамлыкъ ёзекни къурагъан да ол шартладыла.

Къоркъмазланы Салима.

«Карачаево-Черкесия» ГТРК-гъа ишлерге Салима бизде кёбчюлюк информацияны электрон мадарларыны ёсюм джолларыны къыйын айланчлары башланнган чакъда келген эди. Джаш республика бир уллу ишни сакълаб тура эди – анда телевидение ачыла башлагъан эди. Алгъын «Политпросвещение» болуб тургъан юйге реконструкция этиб, студия, монтаж, аппарат бёлюмле къураб кюреше эдиле. Тыйыншлы кадрланы табхан а андан да къыйын эди. Ол ишле башланырны аллы бла уа «телевидениеге дикторла керекдиле», деб конкурс баямлагъан эдиле. (Ай медет, бютеу къралда дикторланы институтун къурутханлары къалай аман иш болгъан эди деб, бюгюн да къыйналыучанбыз. Тилни, сёлеше билиуню культурасын ёсдюрюуге уллу себеби болгъан практика эди ол). Конкурс талай этап бла ётерге керек эди. Анга кесин ургъанла уа кёб эдиле.

- Дикторланы конкурсуну хапарын эсде-бусда болмай тургъанлай эшитгенимде «хы, энди келди болур мени кёзюуюм» деген сагъыш келген эди башыма. Физика-математика факультетни джетишимли бошаб чыкъгъанымда да, джюрегим журналистикагъа тартханлай тура эди, - деб эсине тюшюреди Салима кеси. - Анама да билдирмегенлей хазырланнган эдим. «Былай болду да къалды», деб артдаракъ айтырма дей эдим ансы, ол меннге къаршчы турлукъ тюл эди. Анангча сени киши ангыларыкъ тюлдю, тюз атларгъа аныча киши болушурукъ тюлдю...

Конкурсха документлерин бере, къаллай сынамладан ётерге боллугъун билмей эди. Болса да насыбы тутхан эди: джаш кадрланы келирлерин, ол санагъатда ишни джангырырын излеген ашхы адамлагъа джолукъгъан эди. Биринчи кере эшитгенлей огъуна атлары айтылгъан, сынамлы дикторла бла радиожурналистиканы усталары къызны Аллах берген фахмусун, джумушакъ ауазын, сёз байлыгъын ангылаб, уллу багъа берген эдиле. Республикан радиону къарачай редакциясында диктор болургъа излеген къызны ол джаны бла не аз да сынамы болмагъанына уа ийнаналмай эдиле. Ары дери ол, башында сагъыннганыбызча, физика-математика факультетни тауусуб, окъуу системада да талай джыл ишлеген эди.

Айхай да, кишини да аямаучу жюри конкурсха келген 30-дан аслам адамдан Къоркъмазланы Салиманы сайлагъан эди. Телерадиокомпанияны коллективине дженгил илешген эди, ишни эбине дженгил огъуна тюшюб, джунчумай бардыра эди джумушун. Насыбха, анда джаш къауумгъа бай сынамларын къызгъанмай берген корифейле ишлей эдиле: белгили журналист эмда джазыучу Шаманланы Медиха, аламат диктор, бюгюн-бюгече да адамла анга «халкъны ауазы» деб сёлешген Болурланы Люба, сынамлы журналист Къазанлыланы Хусей (джандетли болсун) эмда башхала. Телерадиокомпанияны босагъасындан атлагъанлы бир ыйыкъ ётгенлей, джунчуй да тургъанлай кесин къолгъа джыйыб, Салима джашауунда биринчи кере ачыкъ (прямой) эфирге чыкъгъан эди. Радиону хазна къалмай бютеу редакцияларыны журналистлери, звукооператорлары, техниклери Салиманы джангылыкъладан къуралгъан биринчи бериуюне «шум» болуб тынгылагъаны, эфир бошалгъанлай студиядан бети къызарыб чыкъгъаны бюгюн кибик эсиндеди. Алгъышлауланы учукъыйыры джокъ эди. Къууаннган эди джаш къызчыкъ, кёлюн басхан эди, аны бла биргелей алда аны къыйын иш сакълагъанын, билимин ёсдюрюр джанындан таймаздан кюрешгенлей, тамада коллегаланы сынамларын тинтгенлей, алагъа къараб юреннгенлей турургъа кереклисин да ариу ангылай эди. Эринмей, эрикмей джангы зат излеб кюрешиучю халисин Салима ал кюнлеринден огъуна танытхан эди - дикторлукъ бла къалмай, кеси автор болуб, радиогъа, телевидениеге да тюрлю-тюрлю материалла хазырлаб башлагъан эди. Эки тюрлю джумушну да бирден къалай тындыралгъанын ол кеси биледи. Кёб да турмай Салиманы радиобериулерине тынгылаучула джумушакъ ауазындан, энчи хатындан таныб башлагъан эдиле, аны зарисовкаларында, корреспонденцияларында, очерклеринде бир тукъум бир джылыу болгъанын черте эдиле. Адамла кесине телефон бла сёлешиб, редакциягъа салыб келиб да оюмларын, къууанчларын, тарыгъыуларын, таб, ичги сёзлерин да айта, ышаннганларын билдире эдиле. Келген адамгъа джылы тюбеген, эс ийиб тынгылагъан, адамны джарсыуун ангылагъан керекли шартды. Кеси айтханлай, ол ата-ана сырды ансы, школда, университетде алыннган зат тюлдю. Эшта, бюгюннгю Салиманы чыгъармачылыкъ хатын «сюрмелерге» ол ушакъла да джарагъан болурла.

- Салима джууаблылыкъны терен сезген адам болгъанын радиону босагъасындан атлагъан кюнюнде огъуна ангылагъан эдим, - дейди радиону къарачай бёлюмюню алгъыннгы баш редактору, КъарачайЧеркесияны махтаулу журналисти, Россияны Джазыучуларыны союзуну члени Шаманланы Медиха. - Ол къызны сабырлыгъына, не бош затха да кёлю бла къараб, къыл элекден ётдюре билгенине сейирсиниб бошамаучан эдим. Хар джазгъанын джюрегинден ётдюрюб, къагъытха алай тюшюре эди, эфир бла айтылгъан сагъатда да ол зат, ийнаныгъыз, танылмай къалмайды. Къысха заманны ичине Салима радиожурналист сартын кесине баш темаланы белгилеген эди. Аны творчество ёсюмю кёз туурамда болгъаны себебли, билиб айтама. Сёз бла ишлегенин а бир кёрге эдигиз! Сёз ючюн, джазгъан информациясы кёлюне джетмесе, талай кере джангыдан джазыб, джонуб, сыйдамлаб джегине джетдиргинчи тынчлыкъ табарыкъ тюл эди. Алай джангыз Салима эталлыкъды. Ол шарт кёб затха шагъатлыкъ этеди, сёз ючюн, кесича сагъыш этгенине, творчествода энчи джол айыра билгенине...

Медихача къаламны устасы берген багъа ол керти багъа болгъанына ишегим джокъду.

1993-чю джылны декабрь айында «Карачаево-Черкесия» ГТРК-ны биринчи «позывнойлары» бизде да энчи телевидение ачылды деген къууанч хапарны джайгъан эдиле. Аллында бериуле орус тилде болуб туруб, талай айдан а эфирге республиканы халкъларыны ана тиллеринде программала да чыгъыб башлагъан эдиле. Бизни республика кесини телевидениеси болмай, ол джаны бла къралда эм артха къалгъанланы бири болгъанын эсге алсакъ, телестудия ачылгъаны тарихде къаллыкъ ишге саналгъанына не сёз. Ол кёзюуде Къоркъмазланы Салиманы бойнуна бек джууаблы джумуш тюшген эди - къарачай тилде джангылыкъланы биринчи телевизион бериуюн ачыу.

- Бюгюн кёз бла къараб, аны бош, тынч ишге санаб къояргъа боллукъду. Меннге уа ол тюнене болгъанча кёрюнюб турады. Эсиме тюшсе, энтда сыртым джызылдаучанды, - деб сагъынады ол кюнню Салима. - Студияда бетден бетге камера бла кесим къалгъанымда, джунчумазгъа кюреше, «Аллах, Сен болуш» деб, сууукъ къолларым бла къагъытны къаты тутуб, биринчи кере ана тилимде телевизоргъа къарагъан джамагъат бла саламлашыб, республикада джангылыкъладан хапар айтханыма, халал урунуу бла, джуртубузгъа махтау келтирген белгили джердешлерими юслеринден, артдан а программаланы да бардыргъаныма башым кёкге джетгенча болгъан эдим. Аллай зат онла бла джылла ётгенден сора да унутуллукъ тюлдюле!

Сёзсюз да, Салиманы бизде СМИ-ни тарихине аты тюшгенди. Республикада миллет телевидениени айныгъанында да уллу юлюшю барды аны. Билимини, оюмуну теренлиги бла, ич дуниясыны байлыгъы бла телевизоргъа къараучуланы сейирсиндире, ол талай джылны информацион бериулени эмда кеси джарашдыргъан программаланы бардырыб тургъанды. Аны программаларыны геройлары автор бла биргелей джамагъат ангыны къурай, тили, дини бир-бирлеринден башха болгъан миллетле шох юйюрде джашаргъа, халал урунуб халал ашаргъа амалсыз керекди деген иннетни джайыб кюреше эдиле, бюгюн да кюрешедиле.

Телевидениеге тамам келишгенин танытхан эди Салима. Танытмай сора! Алай а ол чыгъармачылыкъ кючюн толу ачаргъа мадар радиода асламды деб тургъан къызны джюреги ызына, алгъыннгы ишине, тартханлай тура эди... Къайтхан да этген эди. Къарачай редакцияны баш редактору болуб, ары дери Къарачай-Черкес кърал университетни журналист факультетинде да билимине билим къошуб алай къайтхан эди.

- Ангылаймыса, бир чакъда усталыгъыма кёре билимими бираз джетишмегенин ангылагъан эдим, - деб оюмун ачыкъ айтады ол. - Сынам деген ол билимни орнун толтуруб къоялмайды да. Биягъы, меннге акъыл юретиучю анам бла оноулашыб, андан кёл табыб журфакга кирген эдим. Заманымы, кючюмю ишге да, юйдегиге да бёлюрге керек болгъанлыкъгъа, къыйналмагъанлай окъуб бошагъан эдим. Джылланы къалай кетгенлерин да ангыламай къалгъан эдим.

Сессиясын Салима хаман болджалдан алгъа бериучен эди. Къыйналса да, физика-математика факультетде окъууундача, кесин къатдырыб, бир кере да чалыкъламагъанлай, ариу халда диплом алыб чыкъгъан эди.

Россияны Журналистлерини союзуну члени, республикан эмда регионал конкурслада хорламлы бола тургъан, бюгюнлюкде сынамлы къаламчы Къоркъмазланы Салима уллуладан анга джетген ашхы адетлени, бютюн да бек ана тилге, ана сёзге сакъ болуу адетни, бузмагъанлай келеди. Ушакъларыбызда ол «тилсиз миллет джокъ болур» деген белгили къарачай нарт сёзню хар къуру да сагъыннганлай туруучанды. Ол алай болмаз ючюн, хар бирибиз да кюреширге керекбиз дегенни айтыб, кеси къолдан келгенни аямайды. Аны иш кабинети адамдан къуру болмаучанды. Джазыучула, алимле, тюз уруннган адамла къарты, джашы да анга келгенлей, тюбегенлей, аны бла оюмлашханлай, ол да аланы оюмларын радиоэфир бла халкъгъа джетдиргенлей турады. Таныгъанла аны ушакъларыны риторика халын, дипломатия джаны бла хунерлигин чертедиле.

Бусагъатда да Салиманы тематика диапозону кенгди, кёб тюрлюдю. Эл мюлк эмда промышленность, социал, окъуу, саулукъ сакълау темалагъа тынч джазыучанды. Болса да культурагъа, литературагъа, тарихге айырыб аслам эс бёледи. Ол темала бусагъатда къаллай бир магъаналы болгъанларын, ала бла кюрешген журналистден да не изленнгенин ариу биледи. Заманны, ёмюрню, адамны сыфатын сёз бла къурар ючюн Салима, пафосха да кетмегенлей, тынгылаучуну ийнандырыр ючюн, тюшюндюрюр ючюн, керти сёзле излейди. Алайсыз - къаламны къолгъа алыргъа да керек тюлдю. Ма бу затны юсюнде да биз, коллегалары, Салиманы, бизни Салиманы, къол ызын сормагъанлай таныйбыз.

Адамлагъа джылы къарагъаны, не аз да ол джылыуу сёл болмагъаны мени сейирсиндиргенлей турады. Бютюн да бек джууукъларын, эт адамларын ол эгеч, къыз сюймеклик бла сюе биледи. Сёз ючюн, кесини къайын анасына къаллай бир сый бергени, къачын къалай кёргени кёблеге юлгюдю. Салиманы кёзю бла баш иесини анасы оюмлулукъну, джюрек джылыуну айрымканыды, аны эки аламат къызчыгъыны къарт аналарыды, аланы джашау чыракъларыды...

Юй джумушларын тындыргъынчы заман кече арасына джетиб къалгъаны кёб болады. Фахмулу журналист, баш редактор, арт кёзюуде уа радиовещаниени профкомуну председатели - бир адамгъа ала да джюкдюле. Салима уа аны бла къалмай уллу юйню тыбырын джылытыб тургъан юй бийчеди, къайгъырыулу анады. Къайын юйю Садовый элдеди. Ол джумушланы барына кюч-къарыу, заман, тёзюм да керекди. Учунмакълыкъ да. Тамблагъы эфирге хазырларыкъ радиобериулерине, газетде, китабда басмаланныкъ статьяларына, очерклерине, зарисовкаларына джашау кюч юфкюрген, чыгъармачылыкъны отуна тамызыкъ болуб тургъан оюмла аны джюрегинде къачан, къалай тууарыкъларын ол кеси да билиб къоялмайды. Ол себебден анга хаман да хазыр болуб турургъа кюрешеди. Ол оюмладан сёз бла сыфат (образ) къурар ючюн, джюрек джылыуну не аз да къызгъаныргъа, аяргъа джарамайды. Алайсыз тынгылаучуну, окъуучуну ашхылыкъгъа учундураллыкъ, иги аманны хорларына ийнандыраллыкъ тюлсе.

НАКОХОВ Михаил,
КъЧР-ни махтаулу журналисти.
Tinibek 08.06.2016 22:15:36
Сообщений: 1273
2016 дж. июнну 2
Къазауатны сабийлери
ЭНДИГИЛЕНИ АЛЛАХ САКЪЛАСЫН

Былай къарагъанлай адамны джылын айтыб къойгъан къыйынды. Алай болса да, мен къазауатны сабийлеринде аны билиб къояма.

Не аламат джашай эселе да, тойда-оюнда да болсун, джюреклери къууанмагъанча бир ышан танылады, сынаб къарасанг. Сабийликде ачлыкъ-джаланнгачлыкъ, зорлукъ сынагъанланы ол азабла кёзлерине кёрюнюб, эслерин бёлюб тургъанлары ючюн болады алай. Мен да ол тёлюденме, кесими юсюмде да сынайма аны. «Эсимде ёмюрлюкге орналыб, кёлеккемча, биргеме айланадыла сынагъан, чекген затларым», - деб кёбледен эшитеме.

Мен 1938-чи джыл май айда Учкуланда Биджиланы Добай бла Сылпагъарланы Айшатны юйдегисинде туугъанма. Тёрт джашдан эм гитчелериме. Юч эгечим да болгъанды. Немецле келгенлерин, аланы кетгенлерин, элни ичинде, тёгерегинде да окъ-тоб атылгъанларын азчыкъ эсгереме. Джылагъан тиширыула кёб эдиле. Алагъа джаным къыйнала эди, анам джыласа, анга къошулуб джылагъан да эте эдим. Ариу айтыб тохтата эди. Кёчюрген сагъатларында мен 5 джыл болгъан джашчыкъ эдим. Кёргеним кёз аллымда турады, эшитгеними да унутмагъанма.

Эшик къаты къагъылыб уяндыкъ барыбыз да. Анам ачды. Экеулен кирдиле. Бирини къолунда къагъыты да бар эди. «Ма, сизни кёчюрюрге буйрукъ, деди ол. - Бир ыйыкъгъа болурча ашарыкъ алыгъыз, кийимле алыгъыз. Джол узакъды». Анам 5 гитче сабийни хазырларгъа керек болду. Уллу къарнашым Норий эшикге чыгъаргъанларында, дуркъуда тургъан эчкилени кёргюзюб: «Быланы ким кютерикди?» - деб сорду. Солдатланы бири кюлюб къойду. Бири: «Аланы майна, къолан итчигинг кютер», - деди, хырылдаб сынджырын талаб кюрешген самыргъа кёз джетдириб. Хазна джукъ да алалмадыкъ къолубузгъа, элтиб бир уллу кертме терекни тюбюнде адамлагъа къошдула. Бир-бирине сора эдиле, къаллай бир турлугъубузну, къалай боллугъубузну. Къуршоугъа алыб тургъанла бла кимле эселе да келишиб, малла да кесиб, къазанла асхан эдиле. Этле да бишдиле, къолларына алгъан азыкълары да бар, ала бла да джубана, ингирге джетдиле. Таяныр, таб, олтурур джер да джокъ, кече да бир бек сууукъ болуб, бир-бирибизге къысылыб, джылыныргъа дыгалас эте тургъанлайыбызгъа, танг да белги берди, мотор тауушла ёзенни толтурдула. Машиналагъа миндирдиле. Къарыусуз къартла, сабийле аякъ тюбде къалыб, солдатла кёлтюрюб машинагъа атханлары кёзюме кёрюнеди. Джёгетей Аягъында поездге миндирген джерлеринде, адам бек кёб эди, алай болса да дженгил джыйдыла вагонлагъа.

Бизни вагонда «Сибирь, Сибирь» деген сёз кёб айтыла эди. Андан бек къоркъгъанлары да таныла эди. Сора, бир сууладан да ётюб, оюлгъан шахарлагъа джетгеникде, ол сёз айтылмады. Талай адам ёлюб, поезд тохтагъан джерледе атыб кетдиле. Эмчекде сабийлени джылагъанлары къулагъыма келеди. Олтурургъа джер табылмай, талай адам вагонну къабыргъаларына сыртларын тиреб, сюелиб бара эдиле. Биз, сабийле, темир джолну эки джаны бла атылыб тургъан танкалагъа, машиналагъа дагъыда башха ёмюрюбюзде кёрмеген алача бир затлагъа сейирсиниб къарай эдик. Ненча кюн озгъанын билмейме, бир джолда поезд тохтаб, вагонланы эшиклери кенгнге ачылдыла. «Джамбулгъа келгенсиз, тюшюгюз!» дедиле тышындан. Миллет къотарылды. Къар, сууукъ. Арлакъда арбала тизилиб тура эдиле. Алагъа миндириб, бирер джары ашырдыла. Бизни, дагъыда, анам айтыудан, 20-30 юйдегини къазах элчикге элтген эдиле. Гитче саман юйчюк, башы да къамиш бла джабылыб, ичи бек сууукъ. Саламдан сора отха салыргъа джукъ джокъ. Анам не кюрешиб джылыу урдуралмай эди. Юшюмей джазгъа къалай чыкъгъаныбызгъа энтда сейирсиниме.

Джылыу, ашарыкъ, киерик амалтын, алагъа да ауруула къошулуб, кёбле ёлдюле ол къыш. Энди сагъыш этеме да, тюз джерлеринде джуртларындан къысталгъанларына асыры къыйналгъандан джюреклери джарылгъанла да аслам болур эдиле аланы арасында. Бизде да, меннге 6 джыл тола, юйдегисин артда табхан атам бла уллу эгечим Люаза ауушдула. Анам 6 сабий бла къалды. Уллу къарнашым Норийге 14 джыл болгъан эди. Бек къыйын болумгъа тюшдюк. Ата орнуна къалгъан Норий, сабий башы бла, фермагъа джюрюб, ишлерге кюрешди. Башхала да бирер зат бла дыгалас этдик. Джай, будай орулгъандан сора къалгъан башланы, акъгъанны-букъгъанны сабанлагъа айланыб джыя эдик. Анга «машакъ» дей эдиле. Алай эте кечиндик. Уллу Ата джурт къазауат бизни хорламыбыз бла бошалгъанында, кёчгюнчюлеге баш эркинлик берилмесе да, джашау бир кесек маджал бола тебреди. Биз, сабийле да, хайт деб аякъландыкъ.

Джамбул шахарны къатында оруслула джашагъан Ровное деген элге кёчдюк. Тёрт классны къазах тилде бошагъан эдим. Орусча иги билмесем да, отметкаларыма къараб, 5-чи классха алдыла. Алайда 7 классдан сора, 1953-чю джыл Джамбул шахарда зооветтехникумгъа джарашдым. Аны айырмагъа бошадым. Кавказгъа къайтыргъа эркинлик берилгенинде, тенгим Каппушланы Самат бла бирге, Ставрополгъа келдик. Техникумдан дипломуму кёргенлеринде, экзаменсиз эл мюлк институтха алдыла. 1962-чи джыл ветврач болуб чыкъдым. Джууаблы къуллукълада ишледим, энди пенсиядама.

Аллахха шукур, джокъду бир хатам. Уллу юйдеги ёсдюрдюм, билим, усталыкъ бердим, туудукъларым да кёб, сюйген джуртумда, тауланы арасында Карачаевск шахарда джашайма. Алай а къазауат, кёчгюнчюлюк салгъан джарала кеслерин билдиредиле. Уллу Аллах эндиги тёлюлени аллай затладан сакъласын.

БИДЖИЛАНЫ Мамай,
урунууну ветераны.
Tinibek 08.06.2016 22:16:58
Сообщений: 1273
2016 дж. июнну 2
Къатыбызда — сейир адамла
ТЫЛМАЧ ЭДА УСТАЗ

Къобанланы Хаджини джашы Имауадин Къазах ССР-ни Джамбул областыны Мерке районунда орналгъан Октябрь элде туугъанды. Аны гитче заманындан бери да тыш къраллы тиллени билирге талпымакълыгъы уллу эди. Халкъыбыз туугъан джуртуна къайтыб келгенинде, ол Къумуш элде школгъа джюрюб башлагъан эди. Дерследен айырыб, джыр дерсни джаратханы ючюн, школну хоруна джюрюй эди. Ол заманда, вокаль-инструментли ансамбль дегенча джукъ джокъ эди да, аны амалтын джыргъа «эжиу» керек болса, аккордеон къобузну согъуб, аны «нёгерлиги» бла джырлагъандыла. Ол хорну бардыргъан а джырдан дерс берген устаз Хубийланы Таукъанны джашы Далхат эди. Элчиле ол заманда джыл сайын байрамлагъа аталгъан концертле бардырыргъа школну суратлау коллективин чакъырыб тура эдиле. Урунууну джигерлери, белгили джазыучула келгенлери болса да эте эдиле концертле. Бир кере уа, ол кюн Имауадинни туугъан кюню (февралны 23-сю) эди, аллай тюбешиулени биринде эл клубда концерт саладыла. Анда «Пой, солдат, пой» деген джырны джырлагъанын бек джаратыб, ол джырлаб бошаргъа, областны фахмулу джазыучуларыны бири, поэт Хусин Гашоков аны биринчи устазына, Биджиланы Топшайны къызы Софиягъа: «Ол аламат джырлагъан джашчыкъгъа менден бу саугъаны бир бер», - деб, кесини авторучкасын берген эди.

Имауадинни атасы, анасы да хурзукъчула болгъандыла. Атасы Уллу Ата джурт къазауатны къанлы джолларындан ётюб, сау-саламат къайтханды Джуртуна. Атасыны эгечи Нузуланы «Социалист Урунууну Джигити» атны джюрютгенине бек къууана эдиле Имауадинни тенгчиклери. Аллай онглу адамладан юлгю ала ёсе эдиле.

Тыш къраллы тилледен, эм бек немец тилни билирге излей эди Къобан улу. Школну бошагъанлай, тыш къраллы тиллени институтуна кирир муратлы болуб, хазырланыб кюрешеди. Не сейир эсе да, башхала немец тилде онджыллыкъ программа бла окъуй тургъанлай, была онбир джыл окъугъан эдиле школда. Школну бошагъанында уа, кюмюш медалны орнуна «За особые успехи в изучении немецкого языка» деген Хурмет грамотаны бериб къойгъан эдиле Имауадиннге...

«1969-чу – 1974-чю джыллада Пятигорскеде тыш къраллы тилледен институтда окъуй эдим. Аны тауусханлай, келиб, кесим окъуб кетген школда немец, ингилиз тилледен устаз болуб джарашама. Тюгел джарашыб ишлеб да тебрегинчи, ауруб, Карачаевскеде больницагъа тюшеме. Фахмулу хирургла Лайпанланы Магомет бла Кипкеланы Дамал (ауушхандыла, джандетли болсунла) мени ашхыныма операция этиб, аджалдан къутхарадыла. Алай бла, больницада джатыб тургъанлай, мен болгъан бёлюмге бир туристни келтиредиле. Ол адам бизде солургъа келген немец кёре эдим. Бизни врачлагъа, аны бла сёлешиб, сёз ангылатхан къыйын болгъанын ангылаб, тылмачлыкъ этерге разылыгъымы билдирдим. Экинчи кюн ол адамны мени бла бир палатагъа салдыла. Сора биз немец тилде ушакъ эте, заманыбызны ашыра турдукъ. Арадан талай кюн ётдю. Кюнлени биринде, Ткачёв Алексей Михайлович дей эдиле, ол немецни (аты Дитер эди) иш тамадасы келиб къалады. Сёлеше келиб, мени немец эмда ингилиз тилледен устаз болгъанымы билгенинде: «Джай каникулланы кёзюуюнде бизде тылмач болуб ишле», - деб тиледи. Келишдик да, юч джылны ичинде школда да ишлеб, Доммайда да тылмач болуб турдум. 1977-чи джыл устазлыкъны къоюб, тылмачлыкъ иш баджарыргъа джарашдым. 1978-чи джылда уа, Москвада СССР-ни Министерствосуну Советини Баш управлениесини тыш къраллы институтун тауусуб келдим. Ызы бла Доммайда тау лыжалада учууну Бютеусоюз дараджалы школун да тауусдум да, «Инструктор по горнолыжному спорту» деген усталыкъны алдым.

Дагъыда бир айтырым, Уллу Ата джурт къазауатны заманында джесирге тюшген немец аскерчилени алыб келиб, Хумараны огъары джанында шахталада ишлетгендиле. Ол шахталаны къабыргъаларында джесир немецле джазгъан сёзле бардыла. Бизни тарихчиле мени шахталагъа элтиб, ол джазыуланы орус тилге кёчюрюрюмю тилеген эдиле. Немецлени джазгъанларын окъуй, ала бизни къралгъа къазауат эте келгенлерине бек сокъураныб тургъанларын ангыладым»...

1980-чы джыл Имауадин, конкурсдан ётюб, КъарачайЧеркес педагогика институтда немец тилни окъутургъа джарашады. Ол джылдан башлаб, Пятигорскеде кеси тауусхан институтда аспирантурагъа киреди. Алай бла ишлеген джеринде деканны орунбасары болуб да ишлейди. 1996-чы 2002-чи джыллада уа, тыш къраллы тиллени кафедрасыны доценти болуб турады. 2002-чи джылдан бери да джангы ачылгъан герман тиллени кафедрасыны доцентиди. Фахмулу тылмач эмда устаз Къобанланы Имауадин, кёб джылланы узагъына кюрешиб, Герман Демократ Республиканы (ГДР) юсюнден илму ишин джазыб, диссертациясын да тюгел джакълагъынчы, ГДР бла ФРГ бирбирлерине къошулуб, илму иши да зыраф болуб къалады. Алай болса да, джарыкъ фахму джукъланмайды. Ишин да баджара, илму ишлерин да джаза, билимин да ёсдюре урунады.

Имауадинни илму ишлерини бирине къарай, аны фахмусуну теренлигине сейирсинеме. Алгъаракълада немец тил бла орус тилни къуралыуларын, ич магъаналарын тенглешдире, сюзе тургъандыла. Имауадинни уа, монографияларыны биринде немец тил бла къарачай тилни тенглешдириб джазгъаны бек сейирликди, джангылыкъды. Артдан артха тюрлю-тюрлю тиллени бир-бирлери бла тенглешдириуге аслам эс бёлюне барады. Имауадинни монографиясында къарачай-малкъар тилде болушланы классификациялары бла сёзлени бир-бирлерине келишгенлерине да уллу эс бёлюнеди. Немец тилде да аллай ишни юсюнден терен джазылгъан литература барды. Къарачай-малкъар тил бла немец тил башха-башха системалы болгъанларын, бизни халкъны джаш тёлюсюне немец тилни окъутуу устазгъа къыйын тийиучюсюн чертеди Къобан улу. Алай болса да, бизни джашла бла къызла башха миллетлени джаш тёлюсюнден артха къалмай окъуйдула тыш къралланы тиллерин.

Къобан улуну дерслерине сюйюб джюрюйдюле студентле. Кесин ала бла атача, уллу къарнашча тута, хар бирине джарашыулу, оюмлу сёлеше, талай джылны узагъына джетишимли ишлеб келеди. «Устазыбыз бизге алай учундуруб дерс береди, таб, немецлени ичине тюшюб къалсакъ да джунчумай сёзюбюзню ангылатырбыз, аланы айтханларын да ангыларбыз, деб келеди кёлюбюзге», - дейдиле студентлери эмда джюрек разылыкъларын билдиредиле анга.

ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.
Tinibek 08.06.2016 22:17:34
Сообщений: 1273
2016 дж. июнну 2
Юбилей
«КЪАРАЧАЙНЫ» КЕРТИ ШОХЛАРЫНЫ БИРИ

Мамчуланы Унухну джашы Азрет «Ленинни байрагъы» газетге 1975-чи джыл джазыб башлагъанды.


Мамчуланы Азрет.

Ол кёзюуде Азрет Огъары Мара элде джашагъанды - айланнган, джюрюген джеринде иги джетишимле этиб, юлгюге тыйыншлы болгъан адамланы юслеринден джазгъанды, аны бла бирге эс бёлюнюрге керекли кемликлени хакъыдан да кёлюне келгенни айтханды. Эл хапарчы болуб туруб, артдаракъда «Къарачай» газетни штатдан тышында корреспонденти болады. Аны джазгъаны бла кёб иш тюзелгенин айтыргъа керекди. Сёз ючюн, Огъары Марада совхоз болгъан заманда джол джанында заправка ачылгъан эди. Бир кесекден аны джабыб къоядыла. Элчиле Азретге, аны юсюнден бир джаз, деб тилейдиле. Азрет, газетге заправканы бош джабхандыла, ол бек керекли затды, деген оюмун джазыб иеди. Бёлек замандан заправка ишлеб башлайды.

Эл хапарчы автобус тохтагъан джерледе къашпакъла болмагъанларын, кюн аманда автобус сакълагъанла бек джунчугъанларын джазады. Бюгюнлюкде ол иш да тыннганды - айхай да, анда Мамчу улуну да къыйыны барды.

Бир заманда Мара элге джюрюучю автобусну чархлары аман болуб, джюрюмей къалады. Анга не мадар дегенни айтыб, биягъы газетден болушлукъ излейдиле. Районну башчысы «джазгъан» тохтамазлыгъын ангылаб, Марагъа джюрюген автобусну джангыдан джолгъа салады – элчиле бу затха бек къууанадыла.

Арт джыллада Азрет адресин ауушдургъанды - ол бюгюнлюкде Чапаевское элде джашайды. Былайда да сюйген ишин къоймагъанды - Къобан районну Пристаннга, Николаевкагъа баргъан джолунда уллу каналны юсю бла баргъан кёпюр оюла тургъаныны юсюнден Азрет газетге билдиреди. Алайда да кёб бармай джангы кёпюр ишленеди - адамла бу джол да Азретге разылыкъларын айтадыла.

Джамагъат ишлеге тири къошулгъан адамды Азрет. Пристанны имамыны эмда къартларыны тилеклери бла бу элде къабырлагъа элтген джолгъа асфальт тёшетдирирге да юлюшюн къошханды ол. «Ачыкъ эфирде» Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрез улу бла байламлы болуб, Чапаевское элни фельдшер-акушер пунктуна «Терк болушлукъну» машинасын бердиргенди Азрет.

Азрет халал адамды - болушлукъ керек болуб, тозураб тургъан джумушну къаты бла сансыз ётерик тюлдю.

Ол уллу юйдегиде ёсгенди - кеси да юч эгиз нёгерни бириди. Эки эгиз эгешчиги бири Орта Азияда, бири да Марада гитчечиклей ауушхандыла.

- Мен ёмюрюм малчылыкъ бла кюрешгенме, - дейди Азрет. - 40 джылны къол чалкъы тутханма. Совет джыллада къой къыркъаргъа Къалмукъгъа, Ростовгъа, башха джерлеге джюрюй эдик. Алтыкюнлюк мардамы бир кюннге бериб тургъанма. Атыма аны ючюн «Сотник» дей эдиле. Ай бла джарымгъа 3 минг бла 500 къойну къыркъыучан эдим...

Аллай джигер уруннганы ючюн ол юйюне ачхадан сора да грамотала алыб къайтханды. Азрет юй бийчеси Ёзденланы Сапарны къызы Патия бла эки къыз бла бир джашны ёсдюргенди, барына да баш билим алдыргъанды. Зурида бухгалтерди, Артур УБЭП-де тамада лейтенант болуб ишлейди. Тахмина врач-кардиологду. Азрет келини Джуля бла кюёую Керамны балаларындан айырмайды. Туудукълары Русалина, Ясмина, Джамиля, Рамина аны джубанчыдыла.

Азрет хаджилик къылыб да къайтханды. Бу кюнледе анга 60 джыл толгъанды. «Къарачай» газетни уллу шохларыны бирине насыб, сюек саулукъ, узакъ ёмюр теджейбиз. Сабийлеринден, туудукъларындан къууаныб, мамыр кёкню тюбюнде миллетге энтда кёб джараулу джумуш этсин, дейбиз. Аны чам хапарлары, зикирлери, статьялары газетде энтда кёб джылланы басмаланнганлай турсунла.

«Къарачай» газетни коллективи.
Tinibek 08.06.2016 22:18:14
Сообщений: 1273
2016 дж. июнну 2
Чекчилени кюнюне аталыб
КЪАДАМАЧА БЕГИБДИЛЕ

Май айны аягъында, къралыбызны башха джерлериндеча, Къарачай-Черкесияда да Чекчилени кюню уллу байрамча ётдю. Анга аталгъан къууанч джыйылыу Черкесск шахарда ФСБ-ны Чекчи управлениесини мекямында болду. Сагъат юч болургъа ары республиканы кёб белгили адамы келген эди. Сыйлы къонакъланы арасында КъЧР-ни Парламентини Председатели Иванов Александр, бизни республикадан Москвада Кърал Думаны депутаты Старшинов Михаил, Къыбыла федерал округдан бизни республикада Баш федерал инспектор Дральщиков Игорь, РФда Кърал Къоркъуусузлукъну КъЧР-де управлениесини тамадасы Кобыляченко Игорь, Шимал Кавказда Муслиманланы координацион советини председатели, КъЧР-ни Дин управлениесини башчысы, муфтий Бердиланы Исмаил хаджи, КъЧР-ни ич ишлерини министрини заместители Середа Александр дагъыда башхала бар эдиле.

Залгъа юслеринде байрам формалары бла КъЧРни чекчи аскерчилери джыйылгъандыла. Биринчи сёз КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) Председатели Александр Ивановгъа берилди.

- Бюгюн чекчилерибизни бу къууанч джыйылыуларына КъЧР-ни Башчысыны борчларын толтургъан Темрезланы Рашид келирге деб тура эди. Амалсыз бир кърал джумуш чыгъыб, келалмады. Аны атындан, кесими атымдан да сизни, багъалы чекчилерибиз, байрам кюнюгюз бла таза джюрекден алгъышлайма, - деди ол.

«Темрезланы Рашид кесини алгъышлауунда кёб джылланы чеклени сакълауда къыйын къуллукъну толтуруб, бюгюнлюкде пенсиягъа чыкъгъан ветеранлагъа баш урабыз, бусагъатда чеклени сакълауда тургъанлагъа саулукъ-эсенлик излейбиз, дейди. Ата джуртну чеклерин сакълау къайсы заманда да эм къыйын, эм джууаблы, эм сыйлы къуллукъгъа саналады. Ол къуллукъ къуру кючлю, билимли, джурту ючюн джанын-къанын аямагъан аскерчилеге аталыб бериледи. Чекчиле берген антларындан бир кере да артха турмагъандыла. Къарачай-Черкесияны чеклеринде къуллукъ этген аскерчиле да керти патриотладыла. РФ-ны ФСБ къуллугъуну КъЧР-де Чекчи управлениесинде, заставаланы барысында да сайланыб алыннган аскерчиле къуллукъ этедиле. Аланы хар бирисине бу къыйын къуллукъларын толтурууда джетишимле излейбиз», - деди Иванов. Республиканы Башчысыны атындан талай чекчини да Хурмет грамотала бла саугъалады.

Кърал чеклени сакълагъан аскерчилени ётген джолларындан, бюгюннгю къуллукъларындан, аланы джашауларындан доклад этерге сёз ФСБ-ны бизни республикада Чекчи управлениесини тамадасы, генерал-майор Буеров Алексей Николаевичге бериледи.

- Сёзюмю аллында сизни барыгъызны бу байрам бла алгъышлайма. Бюгюн сизни хар биригиз салыннган борчну иги толтургъаныгъызны айырыб чертерге излейме, - деди ол. - Бизни чекчи бёлюмюбюз Сухуми шахарда управлениеден айырылыб къуралгъан эди.

Артдан кесибизча управление болдукъ. Бизни къурамыбызда сегиз застава барды. Бюгюнлюкде хар неси да джарашыб тургъан заставала Учкуланда, Махарда, Хурзукда, Морхда, Архызда, Краснодар крайны чеклеринде бардыла. Грузин, Абхаз республикала бла арада ётедиле чеклерибиз. Ала къыйын тау ичлери бла барадыла. Алай болса да аскерчилерибиз кеслерини борчларын ажымсыз толтурурча бютеу мадарла этилгендиле. Юйдегилери бла джашагъанлагъа фатарла берилгендиле. Къалгъанла хар неси да таб джарашхан казармалада турадыла. Техника кюч джетишеди. Бизни чеклерибизни узунлугъу 200 километрге джетеди.

Чекчи управлениени тамадасы Буеров Алексей бу байрам бла бизни чекчилеге РФ-да ФСБ-ны директору, армияны генералы Бортников Александр ийген алгъышлау телеграмманы окъуду, чекчиледен талай прапорщикни, офицерни да Хурмет грамотала бла саугъалады, Махтау къагъытла берди.

- Мен чекчилени бу къууанч кюнлеринде джергили миллет бла бирге къуллукъ этген аскерчилени арасында джюрюген байламлылыкъны, шохлукъну айырыб чертерге излейме, - деди докладыны аягъында Буеров Алексей. - Бизни заставаларыбызны барысы да тау эллеге джууукъ джерледе орналгъандыла. Ол элледе джашагъан таулу миллет бизге кеслерини бир джууукъ адамларынача къарайдыла, къолдан келген болушлукъну этедиле. Ма быллай байрам кюнледе, Къурманда, Оразада бизни аскерчилеге кёб тюрлю ашарыкъ этиб келедиле. Ол огъай, джюнден этилген затла бергенлери болады. Джергили школланы окъуучулары заставалагъа къонакъгъа келиб, концертле саладыла. Аскерчилерибизге джергили миллет кеслерини джашларынача ариу къарайды. Республикабызда джашагъанладан кёбле бизде махтаулу къуллукъ этгенлерин да чертерге излейле.

Чекчилени къууанч джыйылыуларында КъЧР-ден Кърал Думаны депутаты Старшинов Михаил, ШКФО-дан бизни республикада Баш федерал инспектор Дральщиков Игорь, КъЧР-де Кърал Къоркъуусузлукъну управлениесини тамадасы Кобыляченко Игорь, православ дин бёлюмню бабасы Александр дагъыда башхала сёлешдиле.

КъЧР-де Дин управлениени тамадасы, муфтий Бердиланы Исмаил хаджи чекледе кеслерини аскерчилик борчларын толтура ажымлы ёлгенлеге дууа этдирди.

Къууанч джыйылыуну аягъында биз алгъаракъда Чекчи управлениеде пресса аралыкъны башчысы, бусагъатда бир бёлюмню тамадасы, экинчи дараджалы капитан (подполковник) Байрамукъланы Хасанны джашы Рашидден къысха интервью алгъан эдик.

Ол 1990-чы джыл Киевде Аскер-Тенгиз Флотну Баш политика училищесин бошагъанды. Талай джылны Шымал флотда къуллукъ этгенди. Тенгиз тюбюнде джюзген атом къайыкълада, уллу атом кемеледе джюзгенди. Былайда къуллукъ этгенине да 20 джыл болуб келеди. Флотда чынын къойгъандыла.

- Рашид, сеннге бизни джашладан биринчи бо- луб КъЧР-де «Кърал Къоркъуусузлукълу махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы ат берилген эди. Дагъыда эки орденинг, медалларынг бардыла. Алагъа тыйыншлы болур ючюн кёб чекледен ётерге керек болур эди.

- Кимге къаллай саугъа бериллигин тамадаларыбыз иги биле болурла. Къолумдан, къарыуумдан келгенича къралгъа, миллетиме къуллукъ этерге кюрешеме.

- Чекчи заставалада, сизни управлениеде да бизни миллетден къуллукъ этгенле дагъыда болурла.

- Болмай а, бардыла. Чекчи заставала барысы бизни тау элледен узакъ болмай орналгъандыла. Джаш тёлюбюз бизни бла байламлылыкъ тутуб, ишибизни кёрюб турады.

Эм алгъа заставаланы бирини командири, керти ётгюр, джигит уланларыбызны бири тамада лейтенант (бюгюн, тамбла ол капитан чын аллыкъды) Биджиланы Ахматды.

Биз атла бла хаман хайырланабыз. Тау джерлеге чыдамлы къарачай тукъумлу атла бла. Итле да чекчилеге нёгерлик этедиле.

Подполковник Малкъарланы Анзорну, капитан Батчаланы Борисни дагъыда башхаланы юлгюге тутадыла управлениеде. Таулу тиширыуладан да бардыла бизде къуллукъ этгенле.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.
Изменено: Tinibek - 08.06.2016 22:23:15
Tinibek 25.06.2016 06:40:36
Сообщений: 1273


2016 дж. июнну 25
Дин
КЪАДР КЕЧЕ

Ол айырылыб сыйлы болгъаныны, кесин да «Оразаны арт он кечесини ичинде излерге керекди» дегенни магъанасы неди? Сёз ючюн, алгъыннгы къартла аны юсюнде Рамазан айны 27-чи кечесинде тохтаучан эдиле. Минг айны сууаблыгъын анга не себеб бла бергенди Уллу Аллах?

Къудурети Уллу болгъан Аллах Рамазан айны башха ашхылыкълары бла къоймай Къадр кечени себеби бла да айырыб сыйлы этгенди. Араб тилде анга «Лейлатуль Къадр», орусча «Ночь Могущества и Предопределения» деб айтылады. Сыйлы Къур’анда анга сау бир суура берилиб турады, аты да алайды – «Лейлатуль Къадр» (Къудуретлиликни кечеси).

1. Хакъды. Биз аны (Къур’анны) Къудуретлиликни кечесинде тюшюрдюк.

2. Къудуретлиликни кечеси не зат болгъанын сеннге (Биз билдирмесек), ким билдирикди?

3. Къудуретлиликни кечеси минг айдан эсе хайырлыды.

4. Ол кече Раббийлерини эркинлиги бла тюрлютюрлю буйрукъла алыб кёкден мёлекле бла Джабраил тюшедиле.

5. Ол кече ала тангнга дери салам бла туруб кетедиле.

Башында айтылгъанны ангылар ючюн ол суураны къачан, къалай келгенин (предысториясын) билирге керекди. Бир джолда Мухаммад файгъамбар (гъ.с.) бла асхабалары Джабраил мёлек айтхан бир хапарны эшитгендиле. Бану Исраил (чууут) къауумдан Шамгъунул Гъази деб бир ашхы киши кече Аллахха къуллукъ этиб, кюндюз а кяфырла бла къазауат этиб, алай бла 80 джылны кюрешгенди. Суу ичери келсе ауузуна татлы суу келиб, ач болса ауузуна эт келиб тургъан аллай бир кераматлы адам болгъанды.

Ол къадар заманны ичинде джаулары анга къарыу эталмагъандыла. Кюч бла хорлаялмазлыкъларын ангылаб, хыйлалыкъ бла онгларгъа излегендиле. Ачхабочха, байлыкъ берирбиз эринги ёлтюрсенг деб аны къатынын терилтгендиле. Кеси къолум бла ёлтюрелмем, болушхан а этерме, деб алданнганды тиширыу. Джукълагъанлай къолларын, аякъларын байларгъа джыджым бергендиле. Шамгъун, уяныб: «Мени ким байлагъанды?» - деб соргъанды. «Теджелген байлыкъны алыр ючюн, мен байлагъанма», - дегенди юй бийчеси. Шамгъун къолун, аягъын созгъаны бла джыджым юзюлюб, кесек-кесек болуб тюшгенди. Сынджыр бла байлагъанында да, тамам алай болгъанды. Андан сора Шамгъун къатынына айтханды: «Мен аулияма – Аллахны сюйген къулу – мени байлаб тыяллыкъ аллай кюч джокъду джерде, сынгар кесими чач тюгюм болмаса». Сора ол, джукъугъа сингнгенлей, биягъы тиширыуу аны сакъалындан сегиз тюкню кесиб, тёртюсю бла къолларын, тёртюсю бла да аякъларын байлагъанды. Киши кюрешиб, ычхыналмагъанын кёргенинде, джауларын чакъыргъанды. Ала аны къалагъа алыб кетиб, къолларын, аякъларын, къулакъларын, тилин юздюргендиле, кёзлерин чыгъаргъандыла. Аманлыкъчыла бары да (къатын да ала бла бирге) бир мекямны ичинде болгъандыла. Ол кёзюуде алайгъа Джабраил мёлек кёкден тюшюб: «Сени излегенинг неди?» - деб соргъанды. Шамгъунну тили юзюлгенликге: «Бу мекямны алай тургъанлай ичине оюб, ичиндегилени басыб къоярча, аллай кючюм болса излей эдим», - деб ангылаталгъанды. Аллах ол тилегин къабыл этгенди – Шамгъунну кесинден къалгъанла (къатыны да ала бла бирге) къырылыб, ташны-агъачны тюбюнде къалгъандыла. Аллаху Тагъала аны аманлыкъчыла юздюрген санларын ызына битдиргенди, къулагъын, кёзюн да орунларына салыб, бурунча сап-сау этгенди. Андан сора 1000 айны узагъына кече-кюн да башын кёлтюрмей Аллахха къуллукъ этиб тургъанды – кюндюз ораза тутуб, кече намаз этиб...

Джабраил мёлек бу хапарны айтыб бошагъанында, асхабла 1000 айны узагъына Аллахха къуллукъ этиб уллу дараджагъа чыгъаргъа мадары болгъан ол кишиге асыры сукъланнгандан джылаб: «Биз ол затха къалай джетерге боллукъбуз?» - деб файгъамбаргъа (гъ.с.) соргъан этгендиле. Андан сора Аллах Къадр кечени бу умметге саугъа этгенди, 83 джылны баш кёлтюрмей къуллукъ этиб тургъанча бир сууаблыкъны алыргъа мадар берген кечени юсюнден суураны да джибергенди.

Ашхылыкъланы юлешиучю мёлекле ол кече Аллахны буйругъу бла кёкден джерге тюшедиле, шайтан да, бугъоуланыб, бир адамгъа да заран эталмазча болады. Сыйлы Къур’анда аны юсюнден былай айтылады: «Ол кече мёлекле да, Рух (Джабраил) да, Раббийлерини эркинлиги бла (тюрлю-тюрлю буйрукъла алыб (джерге) тюшедиле». Тюрлю-тюрлю буйрукъла дегенни магъанасы джылны ичинде аман, иги да боллукъ ишлени Аллаху Тагъала къадар этиб, бегитиб къояды демекди. Ол кече джерге аллай бир кёб мёлек тюшеди, сёз ючюн, ийнени ёрге атсанг аланы бирине тиймей къаллыкъ тюлдю. Ала бары да Аллах джанында ашхы ишле баджаргъанланы – намаз къылгъанланы, Къур’ан окъугъанланы, дууа этгенлени – гюнахларын кеч деб Аллахдан тилек тилеб тангнга чыгъадыла. Танг джарыгъанлай Джабраил мёлеклени орунларына, кеси ишлерине, чакъырады. Мёлекле кете тебреб: «Эй Джабраил, биз тилеген тюз муслиманланы гюнахларын кечиуню юсюнден Аллах не оноу этди?» деб сорадыла. Джабраил джууаб береди: «Аллахха ийнаннганланы барын да гюнахларын кечди, тёрт къауум адамдан къалгъанланы. Ала аракъы ичиучю, ата-анагъа тынгыламаучу, джууукълукъну бузуучу, дин къарнашла бла юч кюнден ары аууз къара тутуучу къауумдула».

Къадр кече адамла джангыз ол кечеде болуучу ышанланы кёрюрге боллукъдула. Ала да ма бу затладыла:

1. Не айны, не кюнню, не джерде электрокъууатны джарыкъларына ушамагъан кесича бир тюрлю бир джарыкъны ургъаны.

2. Тереклени, ёсюмлюлюклени шежде этгенлери.

3. Мёлеклени тауушлары эшитилирге боллугъу.

4. Къанатлары бла мёлеклени кёрюрге боллугъу.

5. Ол кечени эртденинде кюнню чыгъыууну башхалагъа ушамагъан къудурети. (Аны джарыгъында да бир тукъум бир ингиллик, кесича бир сейирлик барды).

Талай адам болуб джамагъат халда бардырсанг къуллукъну ол кече, бютюн да игиди. Башында сагъынылгъан ышанланы, белгилени кёрелсенг, кёрелмесенг да, сууаблыгъы кем боллукъ тюлдю.

Ол кече, джукъламазгъа кюреше, сюннет намазла къылалсанг ашхыды. Анда марда джокъду, рекягъатланы эки-эки этиб, тангнга дери огъуна къыл. Намаз тёлеую болгъанла аны тындырыргъа кюрешсинле. Рамазан айны ичинде эртден, ашхам, джассы намазланы джамагъат бла къылыб турууну сууаблыгъы Къадр кече этилиннген къуллукъну сууаблыгъы тенгли бир болады, деб да айтадыла алимле. Къадр кечени сыйлылыгъыны юсюнден хадислени биринде: «Гюнахларым кечилирле деб ышаныб, биреу ол кечени узунуна хакъ джюреги бла къуллукъ этсе, бир ишексиз, бютеу этген гюнахларындан тазаланыр», - деб да чертиледи.

Къадр кече Оразаны туура къайсы кечесине тюшеди деб кёб соруучандыла. Аны юсюнден былайда Мухаммад файгъамбарны (гъ. с.) айтханын келтирирге излейме. Гъубайдат бину Саббит деген асхабдан келген хапарданды ол. Файгъамбар (гъ. с.) Къадр кечени юсюнден (ол къайсы кечеге тюшгенинден да) адамлагъа айтайым деген иннет бла юйюнден чыкъгъанды. Бираз баргъандан сора джолда аны юсюнден эки муслиманны даулаша тургъанларына тюртюлгенди. Алагъа тынгылаб, былай айтханды: «Ол кечени хакъындан сизничалагъа хапар билдирирге деб чыкъгъан эдим юйден. Сизни даулашханыгъызны (ол кечеге, бу кечеге тюшеди деб) кёргенимде, ол иннетими къойдум. Тамам къайсы кече болгъанын билдирмей къойгъаным хайырлы болур. Нек десегиз, Аллахха тамам ол кече къуллукъ этерге (ол кечени хайырын табаргъа) излегенле Рамазан айны саулай, бютюн да бек ахыр 10 кюнюн, къуллукъда ётдюрлюкдюле. Алай болмай, ол кечени кёргюзюб къойсам, адамла къуру анда къуллукъ этиб, сау айны къуллугъундан, аны сууаблыгъындан, къуру къалыргъа боллукъдула». Ол Рамазанны ахыр он кюнюню ичиндеди. Не 21-чи, не 23-чю, не 25-чи, не 27-чи, не 29-чу неда айны ахыр кечесиди.

Кечелени туура къайсысы болгъанын а киши да билмейди. «27-чи кечеди» дегенни айтыб алгъыннгы къартланы айтханлары уа Къур’анны биринчи аятлары тюшген кече Рамазан айны 27-чи кечеси болгъаны себебденди. Алай а джыллада ол 27 деген сан тюрленирге боллукъду. Ахыр он кюнде аны ючюн да излерге керекди.

Къалай алай болса да, бизге, муслиманлагъа, ол кечени багъасын, аны сыйлылыгъын билиудю. Ол себебден сыйлы Рамазан айны ахыр кюнлерин, кечелерин «бу Къадр кечеди, бу Рамазан ай да джашауубузну ахыр Рамазан айыды» деген халда ётдюрюб, аны файдасын толу алыр джанындан дыгалас этерге керекбиз. Барыбызгъа да ол дараджаны Аллах берсин!

КАТЧИЛАНЫ Казим хаджи,
Черкесск шахарда ара межгитни имамы.
Изменено: Tinibek - 09.07.2016 02:20:33
Tinibek 25.06.2016 06:48:06
Сообщений: 1273
..
Изменено: Tinibek - 09.07.2016 02:22:37
Sabr 26.06.2016 03:15:49
Сообщений: 7254
Tinibek,салам.

Бек сау бол, бу къарачай газетни сансыз этиб къоймай, кюрешгенинг ючюн.
Саулукъ-эсенлик кесинеге, адамларынга да.
Tinibek 03.07.2016 02:39:31
Сообщений: 1273
2016 дж. июнну 25 "Къарачай"
Солугъан кюнюгюзге
Кёргеним, эшитгеним

«О, КИШИ, БЕРИ ЧАБ»

Къыз бир джашны сюйюб, атасы да разы болуб, ол джаны да къууаныб тургъанлай, анасы эки аякъны тирейди. «Анга къарамайыкъ да, ишни тындырайыкъ», деб анда оноу этедиле да, анагъа билдирмей, къачыргъан ат бла къоратыр къайгъыгъа киредиле. Тийрени да сагъайтмаз ючюн, эски «Волгагъа» миниб, эки къатын бла бир киши келедиле. Арлакъда тохтаб, машинадан чыгъадыла. Къаллайла эсе да, къызны анасы сезиб, ауузуна келгенни айта, быланы къыстаргъа мыллык атады.

- Тийре юсюбюзге джыйылгъынчы, муну къоратыргъа керекди, - дейди киши.

- Сен мени бла кел, сен къызны аллына къара...

Джетиб ананы къолтугъундан киреди. Экинчи джанындан да тиширыуланы бири къадалады. Къатынны аякъларын джерге тийирмегенни орнунда, бир джанына сюйреб тебрейдиле.

- О, киши, бери чаб, мени алыб барадыла! - деб, башын юйю таба буруб, хахайдан алады.

«СЕНДЕН ОЛ ХАЙЫРЛЫДЫ»

Алтмышынчы-джетмишинчи джыллада, эшекле репрессиягъа тюшген заманда, колхозда зоотехник болуб ишлеген джаш ингирде юйюне келди да:

- Атам, сени эшегинг амалтын меннге сёз джетерге тебрегенди, - деди. - Райондан, областдан да оноучула келиб, аланы къурутууну юсюнден сёлешдиле...

- Тамадаланы андан сора ишлери болмагъаны сейирди, - деди къарт. Бир кесек сагъыш этди да:

- Джаздан къачха дери эшегими арбагъа джегиб ханс ташыйма, къышха биченни да алай джыяма, - деб къошду. – Сизни барынгы да акъ бла баджарыб тургъан ийнек, керек заманда кесиучю къойларыгъыз да аны къыйынын ашайдыла. Сёз джете тебресе, ишингден кет да къал. Мени эшегим сенден эсе кёб хайыр этеди...

ТЮЗЮН САБИЙДЕН БИЛ

Кёб болмай эрге чыкъгъан эгечине къонакъгъа барды он джыл болгъан джашчыкъ. Джангы джууукъла анга, уллу адамгъа тюбегенча, тюбедиле, тёгерегине айландыла. Сора эгечини къайын къызларыны бири:

- Джашым, сизникиле бизге не айтадыла юйюгюзде? - деб сорду.

- Ёзденнге беребиз деб, ёлгеннге бериб къойгъанбыз, дейдиле, - деди джашчыкъ.

14 ДЖЫЛДАН СОРА

Бир джолда Хурзукда орта школну устазы Алчакъланы Магомет айтхан хапаргъа бек сейир болгъан эдик. Джуккаладан къарнашла Мухаммат бла Нюр-Ахмат репрессияны кёзюуюнде таулада къалыб кетиб, биз бери къайтхандан сора чыкъгъанларыны юсюнден алгъаракълада джазылыр ючюн къалмагъанды. Магомет башха затны юсюнден айтды.

- Кюнлени биринде, чегетде келе тургъанлай, Нюр-Ахматны аллына джаныур чыгъады. Атарыкъ эсе да шкогу сыртында болады. Бу да, ол да тохтайдыла. «Арабыз эки метр болур эди. – деб хапар айта эди НюрАхмат. – Чёгелеб, бетиме къатыб, бир кесекни турду. Юсюме секирсе къалай этерикме, деб къоркъдум. Алай а ачыулу кёрюнмеди. Уллу бёрюге, уллу итге да ушай эди. Бир кесекден кёзлеринден джыламукъла къуюлуб тебредиле. Мен не айтыргъа да билмей, абызырадым. Къоркъгъаным кетди. Ол да аллына атлады да, бучхакъларыма джаякъларын ышыды. Къыйынлыкъ джетген кюн арбазда къалгъан итим болгъанын энди ангыладым. Ол, джыламукълары да келе, шын туруб, эки аягъын имбашларыма салды да, бетими джалаб тебреди. Мен да къучакълаб джыладым».

Кесини ауузундан эшитгенме, алайда менден сора да адамла бар эдиле. – деб бошады хапарын Алчакъ улу.

«АЛЛАХ САКЪЛАСЫН»

Джыллары келген кишиле, ныгъышда олтуруб, ушакъны бардырадыла. Бирлери хаман терсине урдуруб турады. Сёз ангылаталмайдыла анга.

- Сеннге акъыл киргинчи бир джашайым, – деди къатында олтургъан тамам джюреги джарылыб.

- Алай болгъандан Аллах сакъласын, – деди араларында эм тамада. – Энди келлик тёлюлени аяргъа керекди.

АППАЛАНЫ Билял.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный