Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

2016 дж. мартны 24 "Къарачай"
Басмаланнганны ызындан
БАШХА МАДАР ДЖОКЪ ЭСЕ

Февраль айны 25-де «Къарачайда» «Алай таб болурму?» деб материал чыкъгъан эди. Аны автору Джагъа элни Ветеранларыны советини председатели Таукенланы Юсуфду. Таукен улуну мен эртдеден бери таныйма. Ол кесини урунуу джолун Къыбла Къазахстан областда Келеш районда башлагъанды. Къарачайлыланы кърал Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрген заманда 12-13 джыл болгъан эди Юсуфха. Юйде тёртеулен бар эдиле, ачлыкъ къыса эди, ол себебден 1945-чи джыл колхозну къой сюрюуюн кютюб башлагъанды. Джуртуна къайтханында да, бир кюнню бош турмагъанды. Эм алгъа «Первомай» совхозда-техникумда къойчу болады. Арт джыллада «Римгорка» совхозда фермагъа тамадалыкъ этгенди. Аны башчылыгъы бла ферма Гитче Къарачай районда алчыланы бири болуб тургъанды. Бюгюнлюкде Юсуфха 86 джыл толгъанды. Алкъын тириди, Джагъа элде джамагъат ишлеге къошулгъанлай турады.

«Алай таб болурму?» деген материалын ол эрикгенликден джазмагъанды. Къралда бола тургъан затланы юслеринден сагъышларын джазгъанды. Керти да болум аманнга кетгенди. Экономика тозураб барады. Ишсизле кёбдюле. Арт кёзюуде джарлы джашагъанланы саны 30 миллиондан озуб кетгенди, дейди статистика. Ишлегенлени да айлыкълары азды: 10-15 минг сомгъа, юйдегинги къой, кесинги да асыраяллыкъ тюлсе. Бютеу джашауларын ишлеб, пенсиягъа чыкъгъанланы пенсиялары джукъгъа джетмейди. Хар затны багъасы кюнден кюннге ёсюб барады. Совет Союзну заманында кърал бизни аламат джашатмаса да, багуш бакланы къазыб айланнганланы кёрлюк тюл эдинг.

Къарачай миллетни эм къыйын заманы Орта Азия бла Къазахстаннга кёчген заманы болгъанды. Бир къауумланы айтханларына кёре, джергили миллет уллу болушлукъ этгенди кёчгюнчюлеге. Ол тюз тюлдю. Ала кеслери ачдан инджилиб тургъандыла. Инджилген а, эм алгъа кесини къарнын токъ этерге кюреширикди. Ма аллай къыйын заманда да, Таукен улу айтханлай, бизни миллет садакъа джыймагъанды. Аны бедишге санагъанды. «Садакъа джыйыгъандан эсе, ёлгенибиз ашхыды», - деб, ал кёзюуде биргелерине элтген багъалы затларын сатыб, джюн ишле бла кюрешиб, башларын кечиндириб тургъандыла адамларыбыз.

Бусагъатдагъы заман бла ол джылланы бир-бирлери бла тенглешдирирге джарамаз. «Хар зат фронтха!» деб, халкъ кече-кюн да ишлеб, бизни аскерчилерибиз хорлар ючюн табханларын алагъа ашырыб тургъандыла. Къазауатны джылларында ачдан, сууукъдан ёлгенле да болгъандыла. Къуршоугъа тюшген Ленинградны айтсакъ да, озуб боллукъду: джюзле бла мингле ёлгендиле. Бусагъатда уа къазауат джокъду. Тюрлю-тюрлю аурууладан, ачдан, сууукъдан дагъыда башха затладан ёлгенлени саны джылдан джылгъа ёсе барады. Нек болады алай? Баш чурум ишсизликдеди.

Совет Союзну заманында ишлеген заводла, фабрикала энчи къоллагъа тюшгендиле. Кърал предприятиеледе да ишлегенлени саны аз болгъанды. Алада да ишчиле тыйыншлы хакъларын алалмайдыла. «Биз берген хакъны тыйыншлыгъа санамай эсенг, бар да башха джерде ишле», - деб къоядыла аланы тамадалары. Артыкъ да бек бусагъатда элчиле инджилиб джашайдыла. Мюлкле къуругъанлары себебли эркишиси, тиширыуу да юйге джыйылыб къалгъандыла. Элледе устазладан, медикледен, эл администрацияны къуллукъчуларындан къалгъанла ишсиздиле. «Мал тутсунла, джерге къарасынла» дегенле да тюбер ючюн къалмайдыла. Элчилени бары да дегенча бусагъатда къарыууларындан келгенича мал тута, джерге бир зат сала джашайдыла. Алай а ол ишле да алагъа уллу хайыр бермейдиле. «Къалай джашайдыла?» деген соруу да чыгъады былайда. Къралдан кредит аладыла, борчха тюшедиле. Къолларындан келгенича аны тёлей, кеслери къуру ётмек бла чайгъа таяныб къаладыла, сабийлери ауруучула боладыла. Мен эшитгенден бир къауум сабийле юслерине киерге кийимлери болмагъаны себебли школгъа да джюрюмей тохтагъандыла.

Кече-кюн да ауругъан сабийини инджилгенин кёрген ата-ана не зауукъ кёре болур?! Артыкъ да бек анала. Аны ючюн болур, бир къауум анала, андан ары тёзюмлери джетмей, межгитлеге барыб, анда имамгъа тюбеб, ачха болушлукъ излейдиле. Бир оноугъа келиб, бу затны тыяргъа кереклиге санайды Таукен улу. Къалай? Кесини соруууна кеси джууаб береди. Ол айтханнга кёре, ол кёб болмай Малкъаргъа баргъан эди тукъум джыйылыугъа. Анда тиширыула, ауругъан сабийлерине болушлукъ излей, ачха тилей межгитлеге бармайдыла. Анда тукъумланы тамадалары джыйылыб, бу оюмгъа келгендиле: хар тукъумну адамы ай сайын къолундан келгенича ачха бериб турады. Ма ол ачханы къыйын ауруб тургъан сабийлени юйдегилерине бередиле. Мени кёлюме келген бла малкъарлыладан юлгю алыргъа керекди. Бюгюнлюкде башха мадар джокъ эсе, биз да алача этейик.

Дунияны башында адамдан багъалы зат джокъду. «Адам болгъан джерде адам ёлмейди» деб да бошуна айтылмайды. Инджилиб джашагъан юйдегилеге болушлукъ этсек, межгитлеге барыб, тиширыула ыйлыкъ кёрюб айланныкъ тюлдюле. Тукъум тамадагъа джарсыуун билдирсе, ол анга джыйылгъан ачхадан болушлукъ этдирликди. Бу ишлени, тюзюн айтсакъ, кърал этерге керек эди. РФны Конституциясында джазылгъаннга кёре, биз социал къралда джашайбыз. Ёзге кърал болушлукъ этерикди деб сакълаб турсанг, заманны оздуруб, ауругъан ачыргъа боллукъду.

Бусагъатда хакъ тёлеб, саулугъунгу бакъдырыргъа мадар чыкъгъанды. Ачхасы болгъан, сакълаб турмай, анализлерин бир ыйыкъны ичине бериб къояды. Болмагъаннга уа сау айны анализлерин берирча этгенди кърал. Саулугъу къарыусуз болгъан айны ичинде анализлерин толусу бла этдиргинчи ёлюб къалыргъа боллукъду. Былайда къралны политикасы тюз тюлдю: алайсыз да къарыусуз джашагъан джамагъатны тонатады энчи ишлеген медицинагъа.

Дагъыда бир сагъышландыргъан зат барды: къралгъа адам керек болса, андан разылыкъ табмагъанлай, къайры сюйсе, ары алыб кетерге боллукъду. Сёз ючюн, М. Горбачёвну заманында Чернобыль АЭС-де болгъан аварияны заранын къурутургъа элтиб, мингле бла адамланы ауруулу этиб, ызларына къайтардыла. Кърал а тыйыншлысыча болушлукъ табдырмады алагъа.

Ахырында айтырым буду: бусагъатда джашагъан къыйын болса да, адамларыбызны атыб къоймайыкъ. Къарыуубуздан келгенича болушлукъ этиб, садакъа джыйдырмайыкъ. Садакъа джыйыу бизде бедишди да, ол сёз Къарачайда джюрюмезча этейик...

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.

2016 дж. мартны 24 "Къарачай"
Юбилей
КЕРТИ СЁЗЛЮ, ДЖИТИ КЪАЛАМЛЫ

Фахмулу джазыучу, журналист, джамагъат ишле бла да атын айтдыргъан огъурлу тиширыу Шаманланы Медихагъа, Семенланы Хызырны къызына, бу кюнледе 80 джыл толгъанды.

Медиха ёмюрюню джарымындан асламын журналистикагъа бергенди, 40-дан аслам джылны республикан радиону къарачай бёлюмюнде ишлей, тюз корреспондентден редакцияны баш редакторуна дери джетгенди. Тири, этимли, джетген джерин джарытырча къууатлы, сюйюмлю тиширыу къанатлы сёзню чемери болгъанын чертедиле аны таныгъанла. Керти сёз а бай джюрекден, адамлагъа керти сюймеклиги болгъан халал джюрекден, чыгъыучанды.

Шаманланы Медиха журналистлени абадан тёлюлеринденди. Къарачай-Черкесияда миллет журналистиканы тамалын салыргъа боюнларына борч тюшген тёлюдю ол а. Аллай ауур борчну тындырыргъа, айхай да, Медиха Хызыровнача чемерлени къолларындан келликди.

Ол радиогъа ётген ёмюрню 60-чы джылларыны ал сюреминде келгенди. Чыгъармачылыкъ джолунда кёб тюрлю чауулладан ёте келген эсе да, бу сайлаууна ёмюрде да сокъуранмагъанды. Ауур диктофонну да имбашына тагъыб, Къарачай-Черкесияны узуну бла кенгине джаяу айланыб чыкъгъанды, десек ётюрюкчю боллукъ тюлбюз. Къарачай-Черкес кърал пединститутну физика-математика факультетин бошаб чыкъгъан джити къызчыкъ къысха заманны ичине ана тилин тикирал билген, радиогъа тынгылагъанланы эслерин бёлдюрген темаланы кёлтюрген журналистча да кёргюзалгъанды кесин. Аны очерклерини, суратлауларыны, корреспонденцияларыны, ушакъларыны геройлары тюз уруннган адамладыла: малчыла, сабанчыла, къурулушчула, шахтёрла, устазла, врачла, алимле, социал, культура къуллукъчула - джерни джашнатханла, ёсюб келген тёлюге ариу хали бергенле, халкъны саулугъуна къайгъыргъанла, илмуну алгъа элтгенле... Медиха Хызыровна сейир джазыулары, джарыкъ оюмлары, адеблери-намыслары, культуралары, ашхы ишлери бла да башхалагъа юлгю болгъан адамланы табыб, аланы эфирге чыгъарыучан эди. Аллайланы къалай табыб барады бу деб сейирсиниучен эдиле коллегалары, радиогъа тынгылагъан джамагъат да. Эшта, ол затны тахсасы Медиханы ушакъгъа тартхан адамларыны джюреклерине джол таба билгенинде, адамны джазыуунда бир магъаналы затын тутуб, аны юсю бла образын ачыкъларгъа усталыгъында болур.

Алай бла, ол кесине энчи темала белгилей баргъанды. Бюгюннгю дунияда таулу тиширыуну магъанасы, орну, сабийлени ариу халиге юретиу, юйдеги традицияланы, тин хазнабызны сакълау Медиханы творчество лабораториясын къурагъан темала болгъан эдиле. Кёб джылланы ол талай радиожурналны кеси хазырлаб, кеси бардырыб тургъанды.

Радиоэфирде ушакъларына оноучула, джамагъат къуллукъчула, белгили джазыучула бла поэтле, суратчыла, артистле чакъырылыучан эдиле. Заманны, джашауда тюрлениулени, ол тукъум тюрлениулени болдуруугъа юлюш къошханланы юслеринден эдиле ол ушакъла.

Медиханы айырыб сюйген жанры очерк эди. Айхай да, теманы терен ачыкъларгъа, адамны юсюнден тынгылы хапар берирге, аны оюмун-сагъышын, ич дуниясын кёргюзюрге мадар берген жанрны ол бош «джекмегени» хакъды. Аллай очерклерини геройлары асламысына бизни белгили тиширыуларыбыз эдиле. Ала журналистни джашаугъа терен сюймекликлери бла, сайлагъан усталыкъларына, ишлерине ёмюрлюкге берилгенлери бла, ашхы муратларына джетер ючюн не тюрлю тыйгъычланы да хорлагъанлары бла сейирсиндиргендиле. Автор кеси багъалатхан затын а радиогъа тынгылаучуланы джюреклерине джетдиреле, аланы ингил сезимлерин къозгъаяла эдиле. Республикан радиону «алтын» фондунда Медиханы Социалист Урунууну Джигитлери Шидакъланы Патия бла Байрамкъулланы Зухраны, Ленинни орденини кавалери Къобанланы Хауаны, къарачай литератураны классиги Байрамукъланы Халиматны, къаджыкъмай уруннганлары бла Къарачай-Черкесиягъа махтау келтирген бирси тиширыуларыбызны юслеринден очерклери бюгюн да радиону архивинде сакъланадыла.

Медиха Хызыровна къарачай халкъны депортациясыны темасына да уллу юлюш къошханын айтыргъа керекди. Сюргюнде къыйыкъларын, сталинчи геноцидни миллети бла бирге сынагъан Медиха кесини материалларында ачыуну кёргюзген бла къалмай, эркин миллетибизни джигитлигин, ётгюрлюгюн, джашау ючюн, Ата джуртуна къайтыр ючюн этген къазауатын толу кёргюзгенди. Артда Медиха ол къыйын теманы суратлау дараджагъа чыгъарыб, китабларына салгъанды. Черкесскеде, Ставрополда басмаланнган аны ол китаблары уллулагъа, сабийлеге да джораланыб джазылгъандыла.

Фахмулу журналистни башхалагъа ушамагъан, радиону архивлеринде тургъан кёб материалы авторну сёзюне джууаблылыгъыны ашхы юлгюлеридиле. Тамбласында аланы эшитгенле, кёргенле кеслерини заманларыны, келлик джылланы да юслеринден сагъыш этерикдиле. Медиханы къаламындан чыкъгъан чыгъармаланы энчи шартларыдыла ол затла.

Бизни къаламчыланы араларында биринчи болуб Чернобылде болгъан палахха эм джууукъ баргъан да Медиха болгъанды. Андан сора ол къоркъуулу джуртха мындан журналистледен кишини аягъы басханды деб билмейме. Журналистни ётгюрлюгюн кёргюзеди ол. Медиха Чернобылге ликвидаторланы арасында болгъан къуру гитче джашы Казимге тюбер ючюн тюл, Къарачай-Черкесияны ары джиберилген келечилерини джигитликлеринден кесини ана джюреги бла, фахмулу къаламы бла керти хапар айтыр ючюн джолгъа атланнган эди. Андан къайтханлай, Медиха Хызыровна аланы юслеринден очеркледен сау бир цикл джазгъанды. Аланы хар бири эфирге чыкъгъаны сайын редакциягъа телефон къонгураула «къуюлуб» тебреучен эдиле.

Джетген кюнде ётгюрлюк танытхан таулу тиширыугъа разылыкъларын билдирир ючюн, сау бол дер ючюн, адамла салыб радиогъа келиучен эдиле. Атом станцияда отну джукълатабыз деб, ёлюмню ауузуна кирген тюз адамланы юслеринден керти хапар бергени ючюн эте эдиле бюсюреу-сыпас.

Бир джолда Чернобылни юсюнден бир ушагъыбызда Медиха Хызыровна шахар паркда хауа солуй атлагъанны юсюнденча сабыр сёлеше, былай айтхан эди: «Ол джумушну юсюнде мен адам махтарча джигитлик этгенме деб бир да билмейме. Ары къуру кесибизни джашны кёлюн кёлтюрюрге деб бармагъан эдим, аны кибик башхалагъа ана тёренчи бир да къуруса да бир джылы сёз айтыб джюреклерин джазалсам деген иннетим бла баргъан эдим. Кесим бек джашлыкъда депортацияны азаб джолун ётеним себебли ариу билеме къыйын кюнде адамгъа не аз да кёлтюргюч болууну магъанасын. Сора дагъыда журналист болгъанымы къачан да унутмазгъа кюрешгенме. Адамла бизден сынгар кертиликни сакълайдыла, бирде керти сёз, къанатлы сёз, ауур сагъышланы, джел къара булутланы чачхан кибик, чачаргъа боллукъду...

Медиха Хызыровна джангы джигитлени туудургъан ол къыйын замандан хапар айта, дагъыда Чернобылде кёзю бла кёрген законсузлукъну, адамсызлыкъны юсюнден да къоркъмай сёлешгенди, джазгъанды. Аскерге кёб болмай чакъырылгъан сакъал-мыйыкъ джангы ура башлагъан солдатчыкъланы Чернобыль отну туура джаханимине атхан, джорукъну шайына санамагъан чиновниклеге ачыуланыб, олсагъатда СССРни Къоруулау Кючлерини министри Дмитрий Язовгъа тартыб алыб письмо джазгъан эди. Кёб турмай министрден джууаб келген эди. «Мени буйругъум бла аскер къуллукъда болгъан джаш солдатланы («срочная службада» тургъанланы) авария болгъан райондан башха джерге кёчюргендиле», деб джазгъан эди Язов. Аны бла бирге аскерчилеге къайгъыргъан, ана кёз бла къарагъан тиширыугъа уллу бюсюреу да этген эди министр.

Алайды, Медиха къыйын, алай болса да насыблы джашауну джашагъанды. Байрамукъланы Халиматны: «Биз хазыр ашха хазыр къашыкъ тюл эдик, биз джелни, отну да татыуларын кёргенбиз», - деген аламат тизгинлери Медихачаланы юслеринденди.

Ол себебден анга, Аллах берген къаламчыгъа, биринчилени бири болуб «Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу журналисти» деген сыйлы ат бош берилмегенди. Дагъыда аны уллу кърал саугъаларыны ичинде СССР-ни кърал комитетини «СССР-ни радиосу бла телевидениесини айырмасы» деген белги, ВГТРК-ны, властны органларыны, министерстволаны, республиканы джамагъат организацияларыны онла бла саналгъан Хурмет грамоталары бардыла.

Чыгъармачылыкъ джолунда таукел атлай, Медиха Хызыровна талай фахмулу журналистни ёсдюргенди, бай сынамын джаш къаламчылагъа бергенлей тургъанды. Къыйын болса да, аланы бири да журналистлигин къоюб олтурмагъандыла, республиканы басма эмда электрон кёбчюлюк информация мадарларында атларын айтдыра ишлейдиле, устазларыны ашхы традицияларын унутмагъанлай джашайдыла.

Радиода ишин джетишимли бардыра тургъанлай, суратлау сёз бла да ишлегенин да тохтатмагъанды ол. Сёзсюз да, къарачай сабий литератураны патриотизмни, интернационализмни темаларын Къарачай-Черкесияны къазауатда ёлген ётгюр уланларыны джигитликлерини юслери бла кенг джайылыуу, сёзсюз да, Шаманланы Медиханы аты бла байламлыдыла.

Кёб джылланы джазыучуларыбыз эс бёлмей тургъан документалистикагъа да ол тыйыншлы юлюш къошханды. Аны «Тенг джашчыкъла», «Къанатла», «Пусть всегда будет мама» деген суратлау эмда документал китаблары, «Баппаханла» деген назму джыйыны, «Кичибатыр», «Тропою созидания», «Владимир Семенов», «Дерево держат корни» дегенча чыгъармалары окъуучулагъа белгилидиле.

Медиха дагъыда «Айтугъан – Къарчаны къызы» деген биринчи къарачай балетге либреттону да авторуду. Музыкасын композитор Къочхарланы Марат джазгъан ол чыгъарма къарачай халкъны депортациясыны 50-джыллыгъына аталгъанды. Краснодар шахарны 200-джыллыгъына аталгъан байрамны ол балетни премьерасы бла ачхан эдиле. Андан сора эки фахмулу джердешибизни чыгъармасы бла Францияны тёрт шахарыны адамлары да шагъырей болгъандыла.

Авторну «Къоргъашын» деб сюргюнню юсюнден романы, «Намыс» деб ушакъладан къуралгъан китабы эмда талай сабий хапары алкъын дуния джарыгъын кёралмай турадыла.

Медиха Хызыровнаны, айхай да, баш байлыгъы сабийлеридиле - джашлары Борис бла Казим, къызы Люаза. Керти интеллигентлени къолларында, тау намыс, адет бла ёсген сабийле бюгюн ата-ананы, къартланы къачларын кёрген, асыл инсанлыкъ шартланы джюрютген, уллу культуралары болгъан адамладыла. Медиха къайгъырыулу ана болгъаны кибик огъурлу да аммады. Туудукълары эсли болгъандыла, туудукъладан туугъанланы да кёргенди. Уллу юйюрню иеси болуб джашагъан бу сюйюмлю, огъурлу тиширыу, айхай да, тёгерегиндегилени анга къайгъырыуларын кёрюб, сезиб къууаннганыны не сейири барды!

Россияны Джазыучуларыны союзуну члени, Шаманланы Медиха Хызыровна бюгюн-бюгече да бир кюнюн зыраф джибермей, ишлегенлей турады, къолундан къаламы тюшмейди. Кёб турмай ол джангы уллу китабын окъуучугъа теджерикди. Аны къолуна алгъан адам керти фахмугъа заман къарыу эталмагъанына, айтыр заты болса джазаргъа кереклисине энтда бир кере мюкюл боллукъду.

Сёзню тюгенмезлик кючю анда тюлмюдю!

НАКОХОВ Михаил.

2016 дж. мартны 24 "КЪАРАЧАЙ"
Муслиманланы съездинден
АЛЛАХ БАРЫБЫЗГЪА ДА БОЛУШСУН!

Мындан алда Къарачай-Черкес Республиканы Муслиманларыны дин управлениесини 9-чу отчёт сайлау съезди болду.

Бердиланы Исмаил хаджи.

Аллахды билген, Черкесск шахарда РТИ заводну Джарыкълыкъ къаласына бу джолгъа дери быллай бир муслиман миллетни келечиси джыйылгъан болмаз эди. Съездни ишин кюнорта намазгъа бошаб къояргъа деб эртденнги сагъат 9-да башлагъан эдиле. Тышындан кёб сыйлы къонакъ келген эди. Аланы арасында Кавказда Муслиман дин управлениени башчысы, Азербайджан Республикада диннге башчылыкъ этген Шейх Паше-Заде, Иранда Муслиманланы бирлешликлерини башчысы Оджад Ниджад, Шимал Кавказда дин управлениелени муфтийлери, бизни бла хоншу крайланы муслиман бирлешликлерини келечилери дагъыда башхала бар эдиле. 261 делегатны айтмай съездге 100 къонакъны чакъыргъан эдиле. Съездни ишине республикада Правительствону Председателини заместители Суюнов Джанибек, КъЧР-де миллет ишлени, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы министри Евгений Кратов башха джууаблы къуллукъчула къошулгъан эдиле. Эм алгъа озгъан съезден бери (ол 2011-чи джыл мартны 16-да болгъан эди) ауушхан белгили динчилени атларын айтыб, алагъа дууа этдирдиле. Андан сора Дин управлениени юсю бла этилген ишлени юсюнден киногъа къарадыла.

Отчёт доклад этерге сёз КъЧР-ни Муслиманларыны дин управлениесини тамадасы Бердиланы Исмаил хаджиге берилди. Ол узун доклад этиб, бери келгенлени заманларын алыб кюрешмеди. Докладын башлагъынчы джыйылгъанланы: «Бир джолгъа бир джерге быллай бир бухар бёрклю адам джыйылыб сиз биринчи кере кёре болурсуз», деб кюлдюрдю. Озгъан 5 джылны ичинде этилген ишлени юсюнден Исмаил хаджи къысхасы бла айтды.

- Сиз, ма бусагъатда кинода кёргюзюлгенича, бизни ишибиз бла таныш болдугъуз. Эм алгъа айтырым, бизни сыйлы муслиман динибиз кенгден кенг джайылыб барады, - деди Исмаил хаджи. - Бизни къууандыргъан межгитлеге джаш адамланы кёб джюрюгенлериди, аланы муслиман дин джаны бла билим алыргъа тырмашханларыды. Белгилисича, межгитге джюрюген джаш тёлю уа аманлыкъ ишлеге къошуллукъ тюлдю. Ала наркоманиядан, тютюнден, аракъыдан керидиле. Бизде арт кёзюуледе Юбилейныйде, Джёгетей Аягъында, Ючкекенде, Терезеде, Инжич-Чукунда, Къарачай, Зеленчук, Хабез, Адыге-Хабль, Ногъай районланы эллеринде талай межгит ишленнгенди. Бюгюнлюкде республикабызда 150 межгитде кесини муслиман борчларын толтурады джамагъат. Межгитлени мекямлары шахарлада, элледе эм сыйлыгъа саналадыла, тыш къарамлары ариудула, ичлери тазады, намаз этерча бютеу мадарла бардыла. Кёб болмай Джёгетей Аягъы шахарда хар неси да аламат джарашхан энтда бир межгит ишлениб хайырланыугъа берилди. Байрым кюнледе межгитлеге джума намазгъа келгенлени саны да кёбден кёб болуб баргъанын айырыб айтыргъа керекди.

Къуру Дружба элни межгитине огъуна 1400-ден аслам адам джыйылыучанды.

Республикабызны эллеринде энтда 26 джерде межгитле ишлене, джараша

Съездни президиуму.

барадыла. Кавказскийде межгит бюгюн-бюгеча дегенча эшиклерин ачарыкъды. Къумушда, Джангы Тебердиде, Зеленчукде, Преграднада, Псыжда, Элтаркъачда, курорт зоналарыбыз - Архызда, Доммайда да ачыллыкъдыла джангы межгитле. Огъары Тебердиде республикада эм уллу межгитлени бири ишлене турады. Бу тёгерекледе эм уллу республикан межгитни къурулушу Черкесск шахарда башланнган эди. Ол кёб турмай битерикди. Аны хайырлы площады 3 минг квадрат метрди. Бир джолгъа алайда 5 минг адам намаз этерикди. Сууаблыкъ ишлеге кеслерини ачхаларын джойгъан, межгитле ишлетген алчы джашларыбыз кеслерини атларын айтдырыргъа сюймейдиле. Айтыргъа уа керекбиз. Ставрополда межгитни къурулушу битгенди. Алай а талай чурумну юсю бла ол ачылмай турады. Аны ишлетген белгили джашларыбызны бири Къаракетланы Асланды. Бусагъатда Ставрополь шахарны, намазын къылгъан, муслиман джамагъатына мекямланы бизнесмен джаш Тебу улу бергенди. Огъары Тебердиде межгитни москвачы джаш, Арктикагъа, Шимал полюсха биринчи баргъан къарачай улан Текеланы Алий-Солтан ишлете турады. Долаланы Айса, Къобанланы Абдуллах, Джанибекланы Мухадин, Ёзденланы Джашарбек, Батчаланы Замир дагъыда кёбле уллу сууаблыкъ иш этедиле. Эм игиси уа бизде межгитледе ишлерча, ауаз берирча дин къуллукъчуланы, имамланы кесибизде ачылгъан Абу Ханифа атлы ислам институтда хазырлагъанларыды. Аны кибик Ючкекенде медресе ишлейди, анда сохтала интернатда туруб, алай окъуйдула. Эки окъуу заведениеде да керекли китабла, пособиеле джетишедиле, компьютер классла, хант юйле бардыла. Ислам институтдан 9 хафиз чыкъгъаны да бек къууандырады.

Ючкекенден Боташланы Билял хаджи бла аны къарнашындан туугъан Боташланы Расул хаджи муслиман джамагъат хайырланырча аптекала, медицина учреждениеле ишлетедиле, къаты ауругъанлагъа, ёксюзлеге болушханлай турадыла. Ма аллай адамлагъа бютеу миллет бирден разылыгъын билдиреди. Ёксюзлеге къайгъырыу, къарыуусузлагъа, ауругъанлагъа болушуу муслиман динде джазылгъан баш шартладыла. Республикада дин управлениени юсю бла Черкесскеде, Джёгетей Аягъында ёксюзлени юйлерине, Къарданикде къартла джашагъан юйге, Къубранда ауругъанлагъа Оразада, Къурманда болуб къалмай, хар къуру да болушлукъ этилгенлей турады. Джыл сайын да Дружба элде межгитден кёбле хаджиликге атланадыла.

Джыл сайын КъарачайЧеркесиядан хаджиликге 300-ден аслам адам барады. Дин управлениени президиуму, аны членлери муслиманла кеслерини сыйлы борчларын толтурурча бютеу мадарланы этгенлей турадыла.

Муслиман динни алгъанла да кёбдюле орус миллетни джаш тёлюсюнден, джыл сайын 25-30 адам ислам динни ала барады. Алагъа киши да зорлукъ этиб тартмайды, кеслерини хакъ джюреклери бла кёчедиле бизни диннге.

- Биз дунияны юсюнде эм кёб джайылгъан иудаизм бла христиан динлеге айырыб къарамайбыз, барысыны сыйын кёребиз, байламлылыкъ тутабыз. Барыбызны да Бир Аллах джаратханды, арада юлешир затыбыз джокъду, - дейди Исмаил хаджи. - Къаугъа, къайгъы, уруш кёбюсюне муслиман къралладан чыгъады, дейдиле. Аны тюзю,

Залда съездни делегатлары.

терси да болур. Бизни бирбирибизге удугъан кючле бардыла. Кёресиз, Джууукъ Востокда къаллай бир къайгъыла боладыла. Бусагъатда кёб къыйынлыкъ сынагъан Сирияда бир кесек джарашыулукъ, тынчлыкъ орнала тебрегенди. Ол да бизни къралны кючюнденди. Биз, муслиманла, не этиб да арабыздан къайгъы чыкъмазча этерге кюреширге керекбиз. Ма бусагъатда террористле, экстремистле кёб джерде баш кёлтюредиле, ала аманлыкъ ишле къураб, муслиман умметни атын да аман бла айтдырадыла. Алагъа джол бермезге керекди. Мен былайда политикагъа кетгенлигим тюлдю. Биз бу къралда джашай эсек, къралыбызны законларына бойсунургъа керекбиз. Кесибиз кёрюб турабыз арт кёзюуледе муслиман диннге къаллай бир эркинлик берилгенин, джол ачылгъанын. Къарачай-Черкес Республикада рахатлыкъны, тынчлыкъны сакъланнганында Дин управлениени да барды юлюшю. Ёзге, чайкъалмай тургъаныбыз ол сыйлы къартларыбызны кючюнденди, аланы акъылларынданды. Къартларыбызгъа да сакъ болайыкъ, аланы сыйларын кёрейик.

Дин управлениеде ревизион комиссияны председатели, Чапаевское элде межгитни имамы Семенланы Хасан хаджи кесини докладында межгитлеге сууаблыкъгъа тюшген ачханы барысы джолу, джоругъу бла джоюлгъанын билдириб съездде къысха доклад этди.

Сёз мандат комиссияны тамадасы Итляшев Муратха берилди.

- Биз бу съездни аллы бла кесибизде дин управлениеде, пленум бардыргъан эдик. Анда аллыбызда 5 джылгъа Дин управлениебизге башчы, муфтий, айырыргъа кереклисин сюзген эдик. Президиумну бютеу членлери энтда бу джууаблы къуллукъгъа Бердиланы Алийни джашы Исмаил хаджини тыйыншлы кёргендиле. Исмаил хаджи уллу сынамы болгъан, башха джерле бла да байламлылыкъ тута билген кючлю дин башчыды. Алайды да, съездни делегатларына аны кандидатурасын теджейбиз, дейди Мурат хаджи.

261 делегатны барысы да ачыкъ къол кёлтюрюу бла КъЧР-де Дин управлениеге председателге Берди улу Исмаил хаджини джангыдан сайладыла.

Аны кибик съездге келген делегатланы барысы КъЧРни Дин управлениесини, аны бёлюмлерини, комиссияларыны озгъан беш джылда этген ишлерин къабыл кёрюб, иги багъа бердиле.

- Биз былайда бир-бирибизни махтаргъа джыйылмагъанбыз, сыйлы динибизде аллай адет да джокъду. Барыбызны махтауубуз Аллахха болсун. Меннге уллу борч салдыгъыз, аны бла бирге ышанмакълыгъыгъызны да билдирдигиз. Сау болугъуз. Аллах барыгъызгъа разы болсун! Мен да мындан ары къарыууму, билимими аямай муслиман умметге, КъЧР-ни миллетине халал къуллукъ этерге сёз береме, - деди тамамлау сёзюнде Исмаил хаджи.

Правительствону вицепремьери Суюнов Джанибек кесини сёзюнде джыйылгъанланы барысын съездни къурамлы баргъаны бла, Берди улуну джангыдан муфтийге сайланнганы бла алгъышлады.

- Биз Бердиланы Исмаил хаджи кесини ишин толусу бла тындыргъанын билебиз. КъЧР-ни кёб миллетли джамагъатыны динин толусу бла тутарча мадарлары барды. Ара шахарыбызда Ислам институт, Ючкекенде медресе ишлейдиле. Алада сохтала терен билим алырча бютеу мадарла къуралыбдыла, - дейди Джанибек Юнусович. - Бизни дин къуллукъчуларыбыз мындан ары да республикабызда тынчлыкъ, рахатлыкъ болур ючюн къарыуларын, билимлерин аямай кюрешириклерине толу ийнанабыз.

Сёз Кавказда Муслиманланы дин управлениесини тамадасы, Азербайджан Республикада муслиман диннге башчылыкъ этген шейх Паша-Задеге берилди.

- Кавказда бютеу муслиман умметни, кесими атымдан да Бердиланы Исмаил хаджини бу сыйлы къуллукъгъа джангыдан сайланнганы бла алгъышлайма. Исмаил хаджи бла мен бир-бирибизни эртдеден таныйбыз. Муслиманланы Россияда, тыш къраллада болгъан съездлерине, форумларына, конфенцияларына бирге барыучанбыз. Къайда да аны сыйын кёредиле, мен аны кесими къарнашыма санайма. Махтамайма, тюзюн, кертисин айтама, ол болумлу, терен билимли дин башчыды. Аны башчылыгъы бла Шимал Кавказны республикаларында кёб ашхы ишле этиледиле. СССР чачылгъанлы Азербайджан Республика тыш къралгъа саналады. Алай а Къарачай-Черкесияны халкълары бла биз къысха байламлылыкъ тутабыз. Исмаил хаджи да бизни республикада кёб болуучанды. Биз биригиб, Къазахстанны, Къыргъызстанны, Узбекистанны, Туркменистанны, Таджикистанны халкълары, дин къуллукъчулары бла да байламлылыкъ тутабыз, Уллу Аллахны кючюнден дунияны юсюнде тынчлыкъ, рахатлыкъ болсун деб кюрешебиз. Муслиман къраллада экстремизм бла терроризм джайыла баргъанын билебиз. Ала бек къоркъуулу затладыла. Джаш адамла алданыб, кёбчюлюк джыйылгъан джерледе кеслерин атылтадыла, миллетге да къыйынлыкъ саладыла. Ма ол къыйынлыкъладан къутхарыу, джаш тёлюню тюз джолгъа салыу, дунияны юсюнде рахатлыкъны сакълау бизни эм баш борчларыбыздыла.

Съездде сёлешген КъЧРни миллет ишлерини, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы хакъындан министри Евгений Кратов, Черкесскеден христиан динни башчыларыны бири, Сергий бабас Бердиланы Исмаил хаджини ишине уллу багъа бердиле.

- Мен алгъаракъда КъЧРде динни юсюнден уполномоченный болуб ишлегенме, Исмаил хаджи бла кёб кере тюбеширге, оноулашыргъа тюшгенди. Не къыйын болумда да ол тюз оноу эте биледи. Аны саулай Россияда ариу таныйдыла. Ишине да иги багъа бередиле. Ма кёб болмай РФ-ны Президенти аны Хурметни ордени бла саугъалагъанды. Анга дери да кърал, дин джанындан да кёб саугъалары бардыла. Мен билгенден, Исмаил хаджини эм уллу саугъасы миллет аны сыйын кёргениндеди, айтханына къарагъанындады. Ма бу съезд бара тургъан сагъатда Берди улуну КъЧР-де муфтийге джангыдан сайланнганын эшитиб, Москвада Кърал Думаны депутаты, анда миллет политикадан комитетни председателини заместители Старшинов Михаил алгъышлау телеграмма ийгенди, - деб министр ол телеграмманы окъуду.

Съезде муслиман динни джайыуда уллу къыйынлары болгъан, кеслерини ишлеринде кёб джетишимлеге джетген талай адамгъа КъЧР-де дин бирлешликни, умманы медаллары бла бирге саугъагъа ачха да бердиле. Саугъала алгъанланы арасында: Эгизланы Арслан-Алий, Кипкеланы Мурат, Байдаров Темирбек, Лепшокъланы Хыйса, Катчиланы Мурат, Шардан Мухтар, Хужев Хасанбий, Гочияланы Ильяс (ол 1500 адамны Къур’ан окъургъа юретгенди), Мамхягов Маруф, Батчаланы Динислам, Орусланы Ахмат, Къаракетланы Анзор, Лайпанланы Бийнёгер, Итляшев Мурат, Чотчаланы Асхат дагъыда башхала бар эдиле. Андан сора да динчиледен талай адамны Хурмет грамотала бла саугъаладыла. Съездде дунияны юсюнде тынчлыкъ, рахатлыкъ болсун деб дууа окъудула, зикир этдиле. Ахырында Джатдоланы Исмаил хаджи миллетни аллына чыгъыб Къур’ан окъуду.

Съезд бошала, сёзню Ирандан келген сыйлы къонакъ Оджад Ниджад алды. Ол орус тилни билмегени себебли кеслерини тилде сёлешди.

- Мен Уллу Аллахха къурман болайым, Аны буйругъу бла, Аны кючю бла сизни таурухлу джуртугъузну таныдым, сизни адамларыгъызгъа тюбедим. Муслиман дин тазады, кючлюдю. Аны кючюн дунияны юсюнде рахатлыкъны сакъларгъа бурдурур ючюн кюреширге керекбиз, - деди ол. - Бу джерлени адамларына джюрегим илешгенди. Сизни бла тюбешгеними унутурукъ тюлме.

Съездни аягъында Къарачай-Черкес Дин управлениени президиумуна 9 адамны айырдыла. Аллай сыйгъа Катчиланы Ибрахим, Апсов Анзор, Лайпанланы Муратбий, Лепшокъланы Хыйса, Семенланы Хасан, Байдаров Темирбек, Шардан Исмет, Хужев Хасанбий хаджиле тыйыншлы болгъандыла. Андан сора районлагъа къадыла сайладыла. Къарачай, Гитче Къарачай, Джёгетей Аягъы районлагъа Лепшокъланы Хыйса къадылыкъ этерикди. Къобан районну, Черкесск шахарны къадысына Семенланы Хасанны, Зеленчук, Уруп районлагъа Лайпанланы Муратбийни, Абаза районнга Апсов Анзорну, Хабез районнга Шардан Исметни, Ногъай районнга Байдаров Темирбекни сайладыла.

Джыйылгъанла Къарачай-Черкес Республиканы муслиман джамагъатына чакъырыу алдыла. Анда динни кючю бла халкъланы шохлукъларын бегитиуге, республикабызны социалэкономика болумун игилендириуге динчиле да къолдан келген болушлукъну этериклери айтылады.

Экинчи чакъырыу РФ-ны Президенти Владимир Путиннге джораланыбды.

- Къарачай-Черкесияны муслиманлары, башха динни тутханла бла биргелей, Россия Федерацияны бирлигин сакълар ючюн кюреширикдиле, биз къралыбыз бардыргъан политиканы джакълайбыз. Россия не къадар кючлю, бай болурун излейбиз, - деб айтылады ол чакъырыуда. - Сиз, хурметли Владимир Владимирович, Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашидге ышаннганыгъызны билдиргенлей турасыз. Ол джаш адам бу къуллукъда ишлеген кёзюуню ичинде кёб затны этерге джетишгенди...

Хурметли Владимир Владимирович, Сиз КъарачайЧеркес Республикагъа, аны миллетине, бусагъатда КъЧР-ни Башчысыны къуллугъун толтургъан Темрез улу Рашидге да джакълыкъ этерсиз, бизге болушурсуз деб ышанабыз, - деген сёзле бардыла ол чакъырыуда да.

Съездге келгенлени барысы бу чакъырыуланы къабыл кёргенлерин билдирдиле. Ахырында къонакъланы, делегатланы да аш-суу бла сыйладыла.

Съезд кесини ишин ариу халда тамамлады. Ол уллу маджлисде этилген дууала, къабыл болсунла! Аллах барыбызгъа да болушсун!

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа,
ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.

2016 дж. мартны 24 "Къарачай"
Садакъчыланы клубу
МАСТЕР-КЛАСС КЁРГЮЗГЕНДИЛЕ

Мындан алда, мартны 19-да, Карачаевск шахаргъа Дагъыстандан садакъ тартыуну усталары келиб, «Развитие лучного спорта в СКФО» деген проектни ышыгъы бла мастер-класс кёргюзюб кетдиле.

Садакъ тартыу бизни кавказ миллетледе бурундан бери джюрюген затды. Бюгюнлюкде ол спорт оюннга бурулгъанды, кеси да кенгден кенг джайылыб барады. Анга шагъат биз башында айтхан иш. Аны къурагъанла «Эдельвейс» атлы садакъчы клуб эмда КъарачайЧеркес кърал университет болгъандыла. Бу иш спортну джангыртыр, айнытыр, мындан ары миллетде кенг джаяр нюзюр бла бардырылгъанды. Дагъыстандан келген садакъ атыучу устала 2015-чи джыл бу проектлери бла «Машук» деген джаш тёлю форумда хорлаб, энди аны ШКФО-ну регионларында джайыб кюрешедиле. Бу джол кёзюу бизни республикагъа джетгенди.

- Бу спорт къралла арасында Олимпиячы оюнлагъа къошулгъаны себебли, биз ётген джыл «Муртазек» деб спорт-патриот клуб къурагъанбыз. Кавказ миллетлени арасында садакъ тартыу спортну джангыртыргъа, айнытыргъа муратыбыз барды. Бюгюннге дери быллай дерсле бла Къабарты-Малкъаргъа, Чеченнге, Ингушетиягъа баргъанбыз. Къарачай-Черкес Республикагъа да сюйюб келгенбиз. Быллай бир джаш адам джыйылыб, тынгылаб, юренирге излегенлерине бек къууанабыз. Бу спорт бла кюрешген адамны саулугъу тюзеледи: эси ачыкъ, сагъышы дженгил, кёзю джити, билеги кючлю, саны субай болады», - деб хапар айтды Мирзоев МагомедАриф, «Развитие лучного спорта в СКФО» деген проектни башчыларыны бири.

Садакъ тартхан бизни миллетни да къанындады. Аны ючюн болур, гитче сабийледен башлаб уллу адамлагъа дери, джаяны юсюнден хапаргъа да тынгылаб, андан сора университетни спорт залында садакъ тартыб чыкъгъандыла.

- Бизге Дагъыстандан къарнашларыбыз, тенглерибиз дерс берирге, садакъны юсюнден хапар айтыргъа келгендиле. Эски шохларыбыздыла, нёгерлерибиздиле. «Машук» деген форумда танышхан эдик. Биз да Карачаевск шахарда «Эдельвейс» деген садакъчы клубну болушлукъгъа тартыб, нёгерлерибизни да Дагъыстандан чакъырыб, университетде да, республикада да бу спортну джангыртыр, айнытыр умут бла джыйылгъанбыз. ШКФО-ну бютеу республикаларына барыб, дерс бериб бошагъандан сора, эришиу къураргъа муратыбыз барды. Ол эришиуге биз да неге юреннгебизни кёргюзюрге барлыкъбыз. Ары дери быллай джыйылыуларыбыз энтда боллукъдула, деб хапар айтады бу джыйылыуну къурагъанланы бири Ёзденланы Ибрагим да -Къарачай-Черкес кърал университетни экономика эмда управление факультетини деканыны заместители.

2015-чи джыл джаз бизни республикада Карачаевск шахарда, «Эльбрусоид» фондну болушлугъу бла «Эдельвейс» деб садакъчы спорт клуб къуралгъанды. Клубну тамадасы Бостанланы Рамазан аны ишини юсюнден хапар айтды.

- Бир джылны мындан алгъа бизни шахаргъа Дагъыстандан бюгюннге дери садакъ атхан спорт бла кюрешиб, юретиб, дерсле бериб тургъан къарнашларыбыз келген эдиле. Ала бизге ишлерини юсюнден толу хапар айтыб, биргелерине келтирген тюрлю-тюрлю джаялары бла садакъларындан атаргъа да юретиб кетген эдиле. Андан сора джаш тёлюбюз, джыйылыб, клуб къурар мурат бла республикабызда «Эльбрусоид» фондну филиалыны тамадасы Къараланы Азретге болушлукъ излеб баргъан эдик. Бир айны ичинде Азрет бизге кереклиси чакълы бир садакъ джаяла табыб бериб, клубну ишин башларгъа себеблик этгенди. Ол кюнден бери клуб ишлейди. Бизге юренирге джюрюгенлени ичинде студентле да, школ окъуучула да бардыла. Иш былай барса, официал халда клуб неда федерация къураргъа да умутубуз барды.

Клубну тамадасы айтхандан, садакъ тартыудан дерслеге къуру джашчыкъла болмай, къыз сабийле да джюрюйдюле. Ыйыкъны ичинде алагъа аталгъан энчи дерс кюнле бардыла.

Бу сейир спорт оюн бизде джайыла барлыкъ болур. Алай болса уа, бизни джашларыбыз бла къызларыбыз, аны юсю бла уллу эришиулеге къошула, республиканы атын айтдырырла деб ышанабыз.

ГАДЖАЛАНЫ Назифат.

2016 джыл, мартны 26 шабат кюн
Кенгеш
СПОРТНУ ЁСЮМЮНЮ ЮСЮНДЕН
ХАПАР АЙТХАНДЫ

Мартны 22-де Къарачай-ЧеркесияМ ны Башчысыны борчларын толтургъан Темрезланы Рашид Россияны Спорт министерствосуну коллегиясыны тамамлау кенгешинде болгъанды. Кенгешни министр Виталий Мутко бардыргъанды.

Коллегияны ишине РФ-ны Правительствосуну вицепремьери Аркадий Дворкович, Россияны Президентини болушчусу Игорь Левитин, спорт федерацияланы башчылары, регионал спорт министрле, ол санда КъЧРни спорт министри Чотчаланы Расул дагъыда башхала къатышхандыла.

Россияны спорт министри Виталий Мутко Темрезланы Рашидге сёз бере, Къарачай-Черкесия бюгюнлюкде «Развитие физической культуры и спорта в Российской Федерации на 2006-2015 годы» деген федерал нюзюрлю программаны толтурууда къралда, сёзсюз да, алчыды, ол себебден Къарачай-Черкесияны сынамы башха регионлагъа да хайырлыды, деб чертгенди.

Ол нюзюрлю программаны толтура республикада кёб уллу иш этилгенди – 50ден артыкъ объект ишленнгенди. Спорт бла кюрешгенлени саны талай кереге кёбейгенди. Ол затла регионну башчысы бу санагъатха энчи къараууллукъ этгенин кескин кёргюзген юлгюледиле. Саулукълу джашау джорукъну тутхан адамла кёб болуб баргъанлары бек магъаналыды. Къарачай-Черкесияда ол иш ма алай бардырылгъаны ашхы юлгюдю, дегенди федерал министр.

КъЧР-ни Башчысыны борчларын толтургъан кесини докладын башлай, Спортну министерствосуна саудан эмда аны башчысына энчи бюсюреу этгенди КъарачайЧеркесияда физкультура бла спортну айнытыуда этген болушлукълары эмда арада республика бла этилген келишиулени толтуруугъа джууаблы къарагъанлары ючюн.

Темрез улу бизни республикада ётген 5 джылда физкультура бла спортну ёсдюрюуде бардырылгъан ишле бла коллегияны шагъырей этди.

«Къарачай-Черкесияны миллети спортну кёб тюрлюлери бла сюйюб кюрешсе да, бизни спортчуларыбыз Россия, дуния чемпионатлада уллу хорламла этселе да, онла бла джылланы узагъына, алай демеклик, озгъан ёмюрню 70-чи джылларындан 2011-чи джылгъа дери республикада бир спорт объект да ишленмеген эди. Чемпионланы уа джарашмагъан мекямлада, джер юйледе, школ площадкалада ёсдюргендиле. Болум 2011-чи джыл апрелде тамырындан тюрленеди - Россияны спорт министри Виталий Леонтьевич Мутко бла болгъан ишчи тюбешиуден сора. Ма ол тюбешиуде РФ-ны Спорт министерствосу бла КъЧР-ни Правительствосуну араларында физкультура бла спортну ёсдюрюу джанындан иш джюрютюуню эмда биргелей ишлеуню юсюнден келишиуге къол салынады. Аны себебинден бизни республикада спортну инфраструктурасын ишлеу башланады, ол санда - кёб джыллагъа созулуб тургъан къурулушланы да. Къысха заманны ичинде республика ышаннгылы иш нёгерча танытады кесин, 2014чю джыл декабрны 3-де уа Россияны Спорт министерствосу бла иш джюрютюуню юсюнден экинчи келишиуге къол салынады», - дегенди Темрезланы Рашид.

Ол чертиб айтхандан, 2011-чи джылдан бери республикада ишлениб, хайырланыугъа 50 спорт объект, ол санда юсюне къырдыш тёшелген 6 футбол тюз, 3 ачыкъ джюзюучю бассейн, 8 ФОК, 1 да ачыкъ халлы ФОК, Футболну академиясы эмда Теннисни академиясы, аны кибик «Газпром – сабийлеге» деген программа бла 10 районда кёб тюрлю спорт оюнла бардырыргъа боллукъ 10 площадка ишленнгендиле.

Республикада спортну джангы тюрлюлери да джюрюб тебрегендиле. Сёз ючюн, Черкесскеде спортну пляж тюрлюлерине джораланыб ишленнген площадканы себебинден бизде гандболдан, волейболдан эмда футболдан Бютеуроссия эришиуле бардырыладыла.

Спортну айнытыугъа аталгъан федерал нюзюрлю программаны толтуруу бла бирге Къарачай-Черкесияда аз джоюм излеген спорт сооружениелени ишлерге бюджетден тышында ачха тюшерча мадарла этиуден да иш тири бардырылады.

2011-чи джылдан бери бюджетден тышында табылгъан ачхагъа асламына элледе 20-дан артыкъ тюрлютюрлю ууакъ спорт сооружение ишленнгенди.

Отчёт кёзюуню ичинде спорт инфраструктураны къурулушуна 500 миллиондан аслам сом джиберилгенди. Темрезланы Рашид джангы объектле къыяулу адамлагъа таблыкъла да къуралыб ишленнгенлерин чертиб айтханды.

«Аны бла ишибиз бошалыб къалмайды. Биз 2020чы джылгъа дери республиканы эм къыйыр мюйюшлеринде да спорт площадкала эмда алай уллу болмагъан спорт залла (12х24) ишлерикбиз. Дагъыда биз бир нюзюрюбюзге джетерге хар шахарда, хар районда бусагъатхы заманнга келишген джюзюучю бассейнле ишлерге – джол тутханбыз.

Баджарылгъан ишни баш эсеби – физкультура эмда спорт бла таймай кюрешгенлени саныны ёсгени. 2011чи джыл аны кёргюзюмю 11 процент эсе, 2016-чы джылгъа 35 процент болгъанды. Ма алай, биргелей ишлеб башлагъан кёзюуден бери юч кереден асламгъа ёсгенди спорт бла кюрешгенлени саны. Джаш тёлюню спортха тарта, биз аны орамдан айырабыз. Андады магъана», - деб чертгенди Темрезланы Рашид.

Ол дагъыда спорт сферадан талай санны, кёргюзюмню баямлагъанды. КъЧР-ни спортчулары Россия, дуния дараджалы эришиуледе 1000-ден артыкъ тюрлю-тюрлю медалгъа ие болгъандыла. Сабий-джаш тёлю спорт школланы саны 40-гъа джетгенди, алада спортну 34 тюрлюсю бла 15 минг адам кюрешеди. Къарачай-Черкесияда спортну миллет тюрлюлеринде да джетишимле уллудула – белден тутуб джыгъышыудан гёджеблерибиз дунияда эм онглулагъа саналадыла.

Къралны джыйым командаларыны къурамларында бизден 84 адам барды (2011-чи джыл – 47, 2012-чи джыл – 55, 2013-чю джыл – 69, 2014-чю джыл – 74 адам). 122 адам спортну устасы, 8 адам спортну халкъла арасы дараджалы устасы, 4 адам спортну махтаулу устасы, 4 адам да Россияны махтаулу тренери болгъандыла. Темрез улу «Нарт» стадионну реконструкциясы бла байламлы проблеманы да ачыкълагъанды – ол 1972чи джыл ишленнгенди, бек эскиргенди. Республикагъа уа аны магъанасы уллуду – ол бек онглу спорт ишле бардырылыучу джап-джангыз объектди республикада.

Темрез улу кесини докладында – Архыз, Доммай, Теберди курортланы эмда алада тау лыжа спортну ёсдюрюуню юсюнден да айтханды.

«Ала республиканы белгисидиле. Тау лыжаладан къралны джыйым командалары джарау этерча Россияда аралыкъланы бири болургъа Архызны не мадарлары да барды. Аллай аламат джерлери, курортлары болгъан Къарачай-Черкесияда тау лыжа спорт айныйды. Спортну къышхы тюрлюлеринден сабий-джаш тёлю школ ишлейди. Анда кюрешгенле «хайт» деб джетишимле этедиле. Тау лыжа трассала халкъла арасы стандартлагъа келишедиле, ол себебден тау лыжала бла сноуборддан Россияны кубогу ючюн эришиулени бардырыргъа мадар береди. Ма юч джыл республика аллай дараджада эришиулени бардырады», - дегенди Рашид Борисбиевич.

Тау лыжа спортну айнытыуну чегинде КъЧР-ни Билим бла илму министерствосу, «КСК» ОАО бла бирге тау лыжа спортну юсюнден тематика дерслени бардырыб башлагъанды школланы сохталарына джоралаб «Архыз» телекомпания.

Темрез улу «Архыз» курортну ёсдюрюуню чегинде спорт бла кюрешиуге атаб кёб функциялы аралыкъны къурауну белгилерге теджеди. «Ол бютеусезон аралыкъ мийик дараджалы эришиуле бардырыргъа мадар берликди. Кавказны дарман хауасы уа тренировкаланы бардырыргъа тамам да иги джер боллукъду», - дегенди Темрез улу.

Докладыны ахырында ол Россияны спорт министрине эмда бютеу джыйылгъанлагъа республика ол джетишимлеринде тохтаб къалмай, мындан ары да спорт инфраструктураны ёсдюрюуде, ГТО комплексни сингдириу бла толтурууда, сакъатлыкълары болгъан адамланы спорт бла кюрешиулерине себеблик этиуде къаджыкъмай ишлерге сёз бергенди. «Минспортну болушлугъу бла биз Къарачай-Черкесияда не къадар кёб адам спорт бла кюреширча болум къурарыкъбыз. Аллай борчну Россияны Президенти Владимир Путин кесини Федерал Джыйылыугъа джоралагъан сёзюнде да салгъанды бизге», - деб чертгенди Темрезланы Рашид.

РФ-ны Спорт министерствосуну коллегиясыны кенгешинде Россияны Правительствосуну Председателини заместители Аркадий Дворкович сёлешгенди. Ол кесини сёзюнде 2016-чы джыл джай боллукъ Олимпия оюнлагъа россиячы спортсменлени къошулуулары бла байламлы ишледен да айтханды. «Министерство иги ишлегенди, уллу спорт эришиуледе ашхы кёргюзюмле болгъандыла. Аныча, кемликле, джетишдирилмеген затла да тюбер ючюн къалмагъандыла. Ёзге бизни спорт ёрюшге барады. Аны инфраструктурасы ёседи, неден да алгъа 2018-чи джыл футболдан дунияны чемпионатын бардырыргъа, кёбчюлюк къошулгъан физкультура бла спортха джораланыб кёб иш этиледи», - дегенди В. Дворкович.

КъЧР-ни Башчысыны эмда Правительствосуну пресс-къуллугъу.

2016 дж. мартны 26 "Къарачай"
Боташланы Муссагъа — 60 джыл
ХАЛКЪЫНА КЪАЙГЪЫРГЪАН АДАМ

Боташланы Бекмырзаны джашы Муссагъа март айны 28-де 60 джыл толады. Кеси айтмаса, анга аллай бир болгъанды деген къыйынды –50 джыл болгъанды десенг да ийнанырчады. Тюрсюню, тирилиги да шагъатлыкъдыла анга. Туризм санагъатда болгъан адам, тохтаусуз джолоучуду. Эресейде ол болмагъан бир шахар къалгъан болмаз, эшта. Кёб тыш къралда да болгъанды. Аны Тюркде, Америкада, Орта Азия бла Къазахстанда джашагъан къарачайлыла да иги таныйдыла. Джыл сайын Къарачай айранны фестивалын бардыра, Эресейден, тыш къралладан да къонакъланы чакъыргъанлай турады. Мен билиб да Америкада, Тюркде джашагъан къарачайлыла, фестивалгъа келиб, Боташ улу бардыргъан ишге уллу багъа бериб кетгендиле.

Боташ улу, белгили «Медовые водопады» деген турист базаны баш директору болгъаны бла къалмай, Ат заводчуланы эмда къарачай атланы тутханланы россиячы ассоциациясыны президентиди, сууаблыкъ ишлеге тири къошулгъан адамды. 60-джыллыкъ юбилейи бла байламлы «Къарачайны» корреспонденти Къобанланы Махмут, Боташ улугъа тюбеб, аны бла ушакъ этгенди.

- Атам Бекмырза бла анам Дунизат 10 сабийни ёсдюргендиле – беш джаш бла беш къызны, – дейди ол. - Бюгюнлюкде аладан сегизи - тёрт джаш бла тёрт къыз – сау-эсендиле. Джашладан Азрет-Алий, къызладан да Халимат ауушхандыла. Анабыз ауушханлы да талай джыл болады. Атама 94 джыл толса да, алкъын шукур Аллахха, тириди. Анабызны сабийлени къайгъыларындан башха иши болмагъанды.

Атабыз а кёб тюрлю джууаблы къуллукълада ишлегенди. Къарачайлыланы кърал зор бла Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргюнчю, аллында Джёгетей Аягъы районда Джагъанас элде школну устазы, артдан директору болуб ишлегенди. Биз хурзукчулабыз. Атабыз Микоян-Шахарда устазланы хазырлагъан техникумну, артда педагогика институтну бошагъанды. Джагъанас элде бир джыл ишлегенден сора аны Учкулан районну окъуу бёлюмюне инспектор этген эдиле. Артдан аны Элкъуш элни школуна завуч этиб джиберген эдиле. Атам Элкъушха атасын, анасын, къарнашлары Къайсынны, Илиясны, эгечи Байдыматны алыб келеди. Уллу къарнашы Зейтун къазауатны ал кёзюуюнде огъуна душман

окъ тийиб ёледи. Алай бла Элкъушдан алты адам болуб кёчген эдик Узбекистаннга. Ал кёзюуде сансыз этселе да, артдан аны «Баяут» совхозну тамада бухгалтерини заместители къуллукъгъа саладыла. Андан сора анга джууаблы къуллукъланы бериб башлайдыла. Джуртубузгъа уа 1958-чи джыл къайтыб келген эдик – Гитче Къарачай районда Первомайский элге тюшген эдик. Атам-анам ол кёзюуде алты сабий бла къайтхан эдиле. Меннге эки джыл болгъан эди. Мында да тёрт сабий къошулгъан эди юйдегибизге.

Он сабийни арасында эрке ёсген болмагъанды. Гитчеле уллуладан юлгю ала, бир-бирибизге кёз-къулакъ бола ёсгенбиз.

Мында да атам кёб джууаблы къуллукъда ишлегенди. Гитче Къарачай райисполкомну бёлюмлерини бирине тамадалыкъ этиб тургъанды. Къайда ишлесе да, атын иги бла айтдыргъанды. Биз да – сабийле – анга ушаргъа кюрешиб, джашауубузну ашырыб келебиз. Атам бла анам не къыйын болгъан эсе да, барыбызгъа баш билим алдыргъандыла.

- Юйдегигизни юсюнден айтдынг. Кесинги джашау джолунгдан да айтсанг...

- Уллу къарнашыбыз Азрет-Алий бир да фахмулу адам эди. Школда да айырмагъа окъуй эди. Институтну джетишимли бошаб, кёб джууаблы къуллукъда ишлеген эди. Биз, гитчеле, андан юлгю алыб, не джаны бла да анга ушаргъа излей эдик. Алай бла бютеу барыбыз орта школну джетишимли бошаб чыкъгъанбыз. Артдан бирер окъуу заведениеге окъургъа кириб, усталыкъ алгъан эдик.

Мен сабий заманымда огъуна ветеринар врач боллукъма деб, кеси кесиме сёз берген эдим. Юй хайуанланы, артыкъ да бек атланы бек сюе эдим. Первомайскеде орта школну бошагъанымда, Нальчик шахаргъа барыб, анда ветеринарла хазырлагъан институтха кирген эдим. Аны 1980-чы джыл бошаб, «Ючкекен» совхозгъа джарашхан эдим ишлерге. Мюлкню ийнек фермалары, къой сюрюулери кёб эдиле. Кече-кюн да фермалагъа, къой къошлагъа барыб, малланы саулукъларын тинтиб, багъыб тура эдик. Иш кёб болса да, арымай эдик. Байлыкъны, берекетни кёрсенг, джюрегинг къууаныб, арыгъанынгы унутуб къоя эдинг. Мен «Ючкекен» совхозда ишлеген

джыллада фермаланы бирине Ленинни орденин, башха кърал саугъаланы джюрютген Къобанланы Хауа башчылыкъ эте эди. Аны ишлегенине сейирсиниб, къараб туруучан эдим. Ийнеклени саугъан заманында арыйтала билмей эди. Бир кесек заманчыкъгъа 20-дан аслам ийнекни саууб къоя эди. Аны бла бирге ишлей эди Байрамкъулланы Зухра да. Анга да бошуна берилмеген эди «Социалист Урунууну Джигити» деген ат. Бу экиси областыбызны атын махтау бла айтдырыб тура эдиле.

Джерчилик санагъат бла да кюреше эди мюлк. Гардош, силослукъ нартюх ёсдюре эди. Аны къышлыкълары уа битимлиликлери бла бютеу областха белгили эдиле. Эсимдеди, бир джыл къышлыкълагъа аталыб, Бютеусоюз семинар да бардырылгъан эди бизде. Биченликле асыры мийик, къалын ёсгенден тыш къралладан келген косилкала чалалмай къалыучан эдиле. Къойларыбыз да кёб эди. Къысхача айтсам, совхозну уруннганлары, къыйынларын табыб, кёллениб ишлей эдиле. Кесими тири джашча кёргюзген болур эдим да, мени КПСС-ни Гитче Къарачай райкомуну инструктору этген эдиле. Талай джылдан 168-чи ат заводха партком этиб джиберген эдиле. Ол къуллукъда иги кесек заманны ишлегенимден сора мени КПСС-ни Гитче Къарачай райкомуну агитация бла пропаганда бёлюмюню тамадасы этген эдиле. Джылдан джылгъа джамагъатны джашауу игилене бара эди. Мазаллы, бай къралны бир кесек заманны ичине чачылыб къаллыгъын къайдан биле эдик. Артыкъ да бек властха М. Горбачёв келгенинде, къуру сёлешиуден сора башха иш этилмей эди. Совет Союз чачылгъанында уа «Тюлкю - тешикге, къоян - къамишге» дегенлей болду чот: хар ким кесини къайгъысын этиб башлады. Мен да, башхалача, «Минги Тау» деб фирма ачхан эдим

1992-чи джыл. Алай а фирманы иши, къалай эсе да, кёлюме джетмей эди. Бусагъатда мени турбазам орналыб тургъан джерде санаторий бар эди. Ол областныкъы тюл эди. Совет Союз чачылгъанында, ол да атылыб къалгъан эди. Сабий заманымда тенглерим бла анда суу секиртмелеге келиб, джууунуб, солуб кетиучен эдим. 168-чи ат заводну парткому болгъан заманымда да былайын кёб кере джокълаучан эдим. Бир кере джумушум болуб, санаторийни къаты бла озуб бара, аны чачыла тургъанын эследим. Бу аламат джер былай атылыб къалыргъамы башлагъанды деб сагъышлы болдум. Гитче Къарачай районну администрациясына бардым да, кёрген затымы джарашдырыб айтдым. Ким айтханын унутханма, сёзлери уа эсимде турадыла: «Алтын къала эсе да, къыйыр джерде орналгъанды да, кишиге керек тюлдю. Ала эсенг, сеннге беребиз ортакъгъа...»

Токъсанынчы джылланы барыбыз да билебиз. Джаш адамла, бандалагъа юлешиниб, тонаб, бир-бирлерин къырыб айлана эдиле. «Мен алайын алыб, бир зат этсем, кече-кюн да келиб, юсюмю басыб, меннге хайыр да тюшмегенлей, джасакъ салыб турсала, джунчурма», - дедим кеси кесиме. Алай а ол ариу джер кёзюме кёрюннгенинде, не болса да, ол болур деб, алайын 49 джылгъа ортакъгъа алдым. Эски мекямла бла бирге 10 гектар джер да берилди.

Алайы уа керти да ариу джерди. Ёмюркъа ёзенни башында орналгъанды санаторий. Ма ол ёзенни ичинде 10-дан аслам суу секиртме барды. Хар бири бирер тюрлюдю. Эм уллусу 20 метр мийикликден къуюлады. Кесине да «Эчки башы суу секиртме», дейдиле. Кёб къыйынымы салдым аны бюгюннгю дараджагъа джетдирир ючюн. Къошакъ мекямла ишлегенме. Санаторийни баш корпусу бир этажлы эди да, анга дагъыда бир этаж къошдум. Келген къонакъла къалырча, джашарча бёлмеле ишлетдим. Джылы, сууукъ сууу да барды. Джолну кенгертгенме. Къысхача айтсам, анга салгъан къыйыныма талай этажлы бир къала ишлерге боллукъ эдим. Не джашырыу, ал джыллада, меннге джасакъ салыргъа излеб, талай кере джокълагъанла да болгъан

эдиле. Мени бла кюрешсегиз, джолугъуз боллукъ тюлдю. Боташлары да уллу тукъумланы бириди. Сыйла, дей эсегиз, сыйлайым дегенимде, келгенлерин къойгъан эдиле.

- Бусагъатда «Медовые водопады» турист база Эресейде да, бир къауум тыш къраллада да белгили болгъанды. Бу арт джыллада бери солургъа келгенле да кёб болгъандыла. Сен бу турист базаны не мурат бла къурагъан эдинг?

- Бир къауумланы кёллерине алай келеди: Боташ улу къуру хайыр тюшюрюр ючюн къурагъанды, деб аны. Биринчиси, аз-кёб болса да, ишлеген ишингден бир зат тюшюрюрге керексе. Алайсыз банкрот болуб къаллыкъса, бизнесинги джабаргъа керек боллукъса. Экинчиси, къуру хайыр ючюн ишлесенг, узакъгъа бараллыкъ тюлсе. Бу турист базаны юсю бла халкъыма бир зат бла джараялсам деб, ачхан эдим аны. Не бла джараргъа боллукъма анга? Мадарла кёбдюле. Эм алгъа бери кёб турист келирча этерге керек эди. Алай этдим. «Медовые водопады» деб журнал чыгъардым. Аны окъуб, кёбле бери джол ачдыла. Махтаннганнга ушамасын, бери къайтыб-къайтыб келгенле кёбейиб барадыла. Бусагъатда ата-бабаларыбыздан къалгъан буруннгу затланы джыйыб, аладан этнография музей къурагъанма. Андан сора «Къарачай арбазны» музейи да ишлейди. Анда къарачай тукъумлу юй хайуанла да бардыла – атла, къойла, эчкиле. Келиб, аланы кёргенле: «Къарачай халкъны тарихи терен кёреме», - деб, сейирсиниб кетиучендиле. Юйлерине къайтсала: «Ма быллай затланы кёрюб келебиз», - деб, тенглерин, хоншуларын къызындырадыла. Алай бла турист базагъа солургъа джылдан джылгъа аслам адам келеди.

Базагъа солургъа келгенле аны арбазында олтуруб турмайдыла. Иш этиб, биз туристлеге деб, атла тутабыз – къарачай тукъумлу. Башхаладан эсе, ала тынчдыла, къылыкълы тюлдюле. Талай джылдан бери джай айлада ат прокат пункт ишлейди. Туристле атлагъа миниб, къауум-къауум болуб, былайдан Минги Тауну тюбюне дери барадыла. Биргелерине инструктор да барады. Он кюнню айланыб, кёз ачыб, ызларына къайтыб келиучендиле.

Атладан сора да ийнекле тутабыз. Сют, айран, бышлакъ излегенле керекли затларын мында табадыла. Андан сора да хант юйюбюз – кафе - ишлейди. Хычын биширебиз, тишлик этебиз. Ким нени сюйсе, аны алыб ашайды.

Атларыбыз бусагъатда алай кёб да тюлдюле: 20дан асламдыла. Бауубуз тарлыкъ этгени себебли, аланы санын аслам этерге мадарыбыз болмай турады. Бусагъатда эски ат ферманы къатында джангы ферма ишлей турабыз. Биз тергегеннге кёре, 100 атха орун боллукъду.

- Турбазада солугъан туристлени заманлары къууанчлы ётерча дагъыда башха джарыкълыкъ ишлени бардыраса. Бир къауумла айтхандан, аллай джарыкълыкъ ишледен уллу хайыр тюшеди...

- Талай джылдан бери Къарачай айранны фестивалы, Автор джырны фестивалы да бизни базада бардырыладыла. Аланы барын да кесими кючюме таяныб этеме, бир кишиден болушлукъ излемегенлей. Ол фестивалланы бардырыр ючюн иги кесек джоюм да этерге керек болады. Сёз ючюн, эки джылны бирбири ызындан Автор джырны фестивалына бютеу Эресейден чакъыргъан эдим авторланы. Ала джырларыны сёзлерин да кеслери джазыб, кеслери джырлайдыла. Джолларына тёлеген болмаса, мында кече къалгъанлары, ашагъанлары ючюн бир сом да тёлемейдиле. Къарачай айранны фестивалына уа тыш къралладан да къонакъланы чакъыргъан эдик. АБШда, Тюркде, Орта Азияда, Эресейде джашагъан къарачайлыла келиучендиле джыл сайын. Ала да, джырчылача, къуру джол хакъларын кеслери тёлейдиле. Къонакъ юй ючюн, азыкъ ючюн биз аладан ачха алмайбыз. «Сеннге киши болушлукъ этмей эсе, банкрот болмай къалай тураса?» дерикле да боллукъдула. Боллугъума да сёз джокъ эди. Кюн сайын, артыкъ да бек шабат, ыйых кюнледе былайда ариулукъгъа къараргъа, таза хауаны солургъа кёб адам келмесе. Келгенлени асламысы Ставрополь крайданды. Бир автобус адамы бла ызына къайтыргъа, башхасы келиб, тохтаучанды: ингирге дери алайды. Турист базаны арбазына киргенлери ючюн аладан ачха алмайбыз. Ашаргъа-ичерге башха затлагъа джоюм этедиле. Сёз ючюн, бизде тюрлю-тюрлю сувенирлени дагъыда башха затланы сатыб алыргъа боллукъду. Ма аладан тюшген ачхагъа джашайды турист база.

Къарачай айранны фестивалы болса уа, бир да кёб адам келиученди. Сёз ючюн, бир кере тергеген эдик, юч-тёрт мингден аслам адам бар эди. Къарачай айранны фестивалын нек этебиз? Бусагъатда да бир къауум хоншуларыбыз къарачай тукъумлу ат, къой, айран джокъду дерге артха турмайдыла. Биле тургъанлай кеслерин зарлыкъгъа хорлатыб эте болурла алай, ансы башха не чурум барды?

Бир кере биз дунияда эм уллу гардош хычынны биширген эдик. Андан сора да 500 литр сют сыйыннган чоюнда талай кере айран уютхан эдик. Уллу чоюнда, беш литр сют сыйыннган саууутдача, айран уютхан тынч тюлдю. Анга уллу усталыкъ керекди. Къаллай бир къорлукъ къошаргъа кереклисин кескин билирге керекди. Алайсыз, сют уюмай къаллыкъды. Бизде, Гитче Къарачайда, аллай адамла бардыла. Аланы сынамларын хайырландырыб турабыз.

- Арт джыллада Ат заводчуланы эмда къарачай тукъумлу атланы тутханланы россиячы ассоциациясыны президенти этгендиле сени. Эки джууаблы ишни бардыргъан къыйын тюлмюдю?

- Ауур, къыйын боллукъду деб, халкъгъа керекли ишледен джанлаб айлансакъ, джашауда бир магъаналы зат эталлыкъ тюлбюз. Тюздю, турист базаны баш директору болуб ишлеген алай тынч тюлдю. Хаман айланыб, кёб адам келирча мадарла этиб турургъа керек болады. Мен кёб джерде болгъанма. Бир къауум тыш къралланы да аулаб чыкъгъанма. Мени муратым, башында айтханымча, турист базагъа кёб адам келиб, халкъыбызны адетлерини, джашаууну юсюнден хапарлы этергеди аланы.

Атланы уа мен сабийлигимден бери сюеме. Къарачай тукъумлу атладан менден эсе уллу хапарлары болгъанла кёбдюле. Алай а аланы менича джер-джерде айланыб турурча мадарлары джокъду. Ол себебден меннге тынчыракъды ол ишни бардыргъан.

Ассоциациягъа киргенлени баш муратлары къарачай тукъумлу атланы санын аслам этиудю, асыулулукъларын кёлтюрюудю. Ат тутханла кёбдюле. Тюрлю-тюрлю тукъумлу атланы тутадыла. Ол себебден къарачай тукъумлу атланы тазалыкъларына хата джетеди. Республиканы тамадаларына къагъыт джазыб, къарачай тукъумлу атлагъа ала айырыб эс бёлюрча этерге излейбиз. Бир къауум хоншубуз, бизден ол тукъумлу атланы сатыб алыб, аланы кеслери чыгъаргъанча этерге кюрешедиле. Биз алай этдирмезге керекбиз. Ата-бабаларыбыздан келген асыулу тукъумлу малланы сакъларгъа борчлубуз.

- Ишлеген адамны проблемасы болмай къалмайды. Сени ишингде да болурла ала.

- Бардыла. Эм баш проблемагъа турист базагъа келген джолну санаргъа боллукъду. Красный Курган элден чыкъгъанлай, асфальт бошалыб, зыгъыр джол башланады. Аны узунлугъу 7 километр чакълы бирди. Быйыл анга асфальт тёшерге сёз бергендиле да, ишни баджарлыкъ болурла деб, ышаныб турабыз. Асфальт тёшелсе, туристле эки кереге аслам келлик эдиле. Бусагъатда уа омакъ автомобиллерин ол осал джолгъа урургъа излемейдиле кёбле.

- Сууаблыкъ ишле бла кюрешгенингден да хапарлыма...

- Да хо, болушлукъ излеб келгенлеге къолумдан келгенича болушургъа кюрешеме.

- Март айны 28-де сеннге 60 джыл толады. Мындан ары не муратларынг барды?

- Не да этиб, халкъыбызгъа джараргъады муратым. «Тама-тама, кёл болур» дегенлей, мен да, башхала да бирер ишни баджара, халкъыбызны атын иги бла айтдырыргъа керекбиз.

- Мусса, 60-джыллыкъ юбилейинг бла алгъышлай, мындан ары да ишингде джетишимле, саулукъэсенлик теджейме.

- Сау болугъуз.

2016 дж. мартны 26 "Къарачай"
Мартны 27 — Театрны бютеудуния кюню
КЪАРАУЧУЛАНЫ КЪУУАНДЫРАДЫЛА

Театргъа адам солургъа, спектаклге къараб сагъышларын чачаргъа деб барады. Аны ючюн Театрны бютеудуния кюню къуру анда ишлеген адамлагъа тюл, къараргъа баргъан адамлагъа да бек магъаналы кюндю. Ол себебден, къарачай драма театр не эте джашагъаныны, къаллай иш бардыргъаныны юсюнден хапар сорургъа деб Къарачай драма театрны директору, бизни республиканы эмда Къабарты-Малкъарны халкъ артисти Гочияланы Русланнга тюбеб, талай соруу бердик.

- Кетген джыллада эм магъаналы ишлеригиз къайсыла болгъандыла? Къаллай спектаклле салгъансыз?

- 2013-чю джылдан башлаб бизни бек магъаналы, бек ашхы театрал гастролларыбыз болгъандыла. Ол джыллада биз эки спектакль салгъанбыз. Биринчиси «Ходжа Насреддинни джоллары». Аны июнну 23-де премьерасын этиб, октябрны 1-ден 10-суна дери Къумукъ музыкалы драма театр бла гастролланы алмашдыргъан халда Дагъыстаннга баргъан эдик. Къумукъ элледе, районлада къарачай тилде сегиз кере салгъан эдик спектаклни. Хар элде джырлаб, тепсеб туздам бла аллыбызгъа чыгъыб тургъандыла. Спектакль кёргюзген залларыбыз адамдан тола эди, районланы тамадаларына дери келиб къарай эдиле.

Андан сора, октябрны 20да къумукъ къарнашларыбызны театры да бизни республикагъа келген эди. Биз да аланы Карачаевск шахаргъа, Джёгетейге, Ючкекеннге, Черкесск шахаргъа элтген эдик. Къумукъ артистле сегиз кере спектакль кёргюзюб, разылыкъларын билдириб кетген эдиле.

Бизни аллай гастролларыбызны магъанасы къарачай искусствону къаллай дараджагъа джетгенин кёргюзюудеди.

Экинчи спектаклибиз «Нарт Ачемезни юсюнден айтыу». Ойнагъан артистлени кёбюсю джаш адамладыла. Бу спектаклни биз сабий садлада, школлада да кёргюзебиз. Сабийле бек сюйюб къарайдыла. Аны къуру костюмлары ючюн да сейир болуб къарарчады. Мартны 15-де Карачаевск шахарны школларындан башлагъанбыз кёргюзюб. Бусагъатда Къобан районда кёргюзюб бошай турабыз. Андан сора Джёгетей Аягъы, Зеленчук районлагъа да барлыкъбыз. Алай бла республикабызны къарачай сабийле окъугъан хар школунда кёргюзюб чыгъаргъа муратыбыз барды.

- Мындан ары этерик ишлеригизни юсюнден да билирге излерикдиле театрны сюйгенле.

- Быйыл сала тургъан спектаклибиз Аппаланы Билялны «Атамы сюйгени» деген пьесасыды. Июль айда аны премьерасын биз мында, республикада, этерикбиз. Андан сора, сентябрь айдан башлаб, кърым татарлылагъа, Симферополь шахаргъа бу спектакль бла гастроллагъа барлыкъбыз.

- Театрда ненча актёр барды? Джангы артистле да къошула болурла?

- Коллективибизде джыйырма адам барды, андан кёбню алыргъа болмайды ансы, ишлерге излеген джаш адамла кёбдюле. Табына кёре аланы арасында эм фахмулу джашлагъа, къызлагъа эс бёле барлыкъбыз. Къараучуланы разы этер ючюн кюрешебиз, мындан ары да олду нюзюрюбюз.

- Сау болугъуз. Ишигизден къууаныгъыз.

ГАДЖАЛАНЫ Назифат.

2016 дж. мартны 26 "Къарачай"
Терроризмге къаршчы
АМАНЛЫКЪНЫ ДЖОЛУН
САЙЛАГЪАНЫ ЮЧЮН – ТЮРМЕГЕ

РФ-ны Къарачай-Черкес Республикада Следствие комитетини следствие органлары джыйгъан шагъатлыкъланы тамалында Дондагъы Ростовда Шимал Кавказ округну аскер сюдю бизни республиканы адамы, 37-джыллыкъ Темиржан Еслимесовну терслигин ачыкълагъан оноуун баямлагъанды. Еслимесов Россия Федерацияны законларына кёре террорист организациягъа кирирге хазырланнганы ючюн терсленнгенди.

Следствие бла сюд тинтиуизлеу ишле бардырыб, ол халкъла арасы террорист организацияны ишине къошулургъа хазырланыб кюрешгенин толу ачыкълагъандыла.

Сирия Араб Республиканы джеринде законсуз сауутлу бирлешликле бардыла. Аланы бири «Имарат Кавказ» («Кавказ Эмират») деген да Сирияны сауутлу кючлерине къаршчы уруш бардырады. Законлу властлагъа къаршчы кюрешни бардырыб, конституциялы джорукъну тюрлендирир нюзюр бла ол сауутлу къуралышла Сирияда боевиклени хазырлагъан лагерле, алагъа башчылыкъ этген командование, сауут, техника, азыкъ-аш бла баджаргъан система къурагъандыла. Лагерледе радикал исламны джакъчыларын диверсия-террорист амаллагъа, сауут эмда атылтыучу затла бла хайырланыргъа юретедиле. Ол къауумну ичинде Россия Федерацияны гражданлары да бардыла.

2013-чю джыл февраль айда Еслимесов Т.А. Минводы аэропортдан Тюркню Сабиха шахарына учады. Анда февралдан март айны аягъына дери террорист организациягъа - «Кавказ Эмиратха» - кирирге хазырланады. Анда кесине эгет табады - Карданов Р.Х. деб биреуню. Аны болушлугъу бла Сириягъа ётер умутда Тюрк Республиканы чегине дери джыйылады. Алайдан да чекни къараууллукъ этилмеген джери бла террористлени лагерине ётюб, анда террорист ишлени бардырыргъа юреннген амаллары бла хайырланыб, къолуна сауут алыб «Кавказ Эмиратны» къурамында Сирия Араб Республикагъа къаршчы къазауат этерге планы болгъанды. Карданов Р.Х. аны аскер кийимле, кюбе тюб эмда артмакъ къоллу этгенди, аны кибик чекде Атакья деген шахаргъа элтген джолну, анда анга тюберик, болушурукъ адамланы юслеринден толу хапар бергенди.

2015-чи джыл март айны аягъына Еслимесов Т.А. Тюркню Стамбул шахарындан Атакья шахаргъа атланнганды. Ёзге ол муратына джеталмагъанды: Тюркню закон-джорукъ сакълагъан органларыны къуллукъчуларыны къолларына тюшюб, ала аны Россияны спецкъуллукъларына бергендиле.

Шимал Кавказ округ аскер сюд терслеу оюмланы барысын мюкюл этиб, Т.А. Еслимесовну «РФ-ны законодательствосу террористге санагъан организацияны ишине къошулгъаны ючюн» деген терслеуню тамалында, 2 джыл бла 6 айын тюзетиучю колонияда ётдюрюрча къаза салгъанды.

ШУВАЕВ С.Н.,
СКР-ни КъЧР-де Следствие управлениесини башчысыны тамада болушчусу.

2016 дж. мартны 26
КъЧР-ни Башчысыны эмда Правительствосуну пресс-къуллугъу билдиреди
ДМИТРИЙ МЕДВЕДЕВ БЛА ТЮБЕШГЕНДИ

Мартны 23-де Москвада РФ-ны Правительствосуну Председатели Дмитрий Медведев бла КъЧРни Башчысыны борчларын толтургъан Темрезланы Рашидни ишчи тюбешиулери болгъанды. Ушакъда баш сёз социалэкономика ёсюмню эсеблерини, производствогъа кёлтюргючлюк этиуню, социал сфераны тирилтиуню юсюнден баргъанды.

Темрез улу Премьер-министрге Къарачай-Черкесияда социал-экономика ёсюмню баш кёргюзюмлерини юсюнден хапар айтханды. Ала уа регионда саудан болумну аман болмагъанына шагъатлыкъ этедиле. Темрез улу РФ-ны Президенти В.В. Путинни май указларын толтурууну юсюнден да айтханды, тюбешиуде туризмде, промышленность бла энергетикада онглу инвестиция проектлени толтурууну юсюнден да сёлешиннгенди. Темрезланы Рашид айырыб чертгенди республика арт джыллада социал къурулуш, спорт эмда инженер инфраструктураны ишлеу бла байламлы белгилеген джолунда джанлаусуз атлагъанын, экономиканы хакъ секторуна болушлукъ этиу иш андан да тири барлыгъын. Тыйыншлы ишле ШКФО-ну ёсдюрюуню 2025-чи джылгъа дери алыннган кърал программасыны чеклеринде бардырылыргъа белгиленибдиле.

РФ-ны Правительствосуну Председатели Дмитрий Медведев республиканы экономикасын ёсдюрюр, аны кибик социал инфраструктураны къурулушун кенгертир джанындан бардырылгъан ишлеге иги багъа бергенди.

2016 джыл, мартны 26 шабат кюн
Ишчи визит
КАРАЧАЕВСКЕДЕ ИШЛЕНЕ ТУРГЪАН СОЦИАЛ
МАГЪАНАЛЫ ОБЪЕКТЛЕГЕ КЪАРАГЪАНДЫ

Къарачай-Черкес Республиканы Башчысыны борчларын толтургъан Темрезланы Рашид Карачаевск шахар округда ишлене тургъан эки социал магъаналы объектни къурулуш болумларына къарагъанды.

Аланы бири 1260 эмда 150 орну болгъан «школ+сабий садды», экинчиси да заманны излемине джууаб этген универсал залы бла бассейни болгъан кёб функциялы спорт аралыкъды.

Бир джерде ишлене тургъан бу эки объект Къарачай-Черкесияда социал магъаналы эм уллу къурулуш проектди, аны бла бирге быллай зат арт 50 джылда Карачаевск шахарда болмагъанын да чертерге тыйыншлыды.

Темрезланы Рашид бу эки магъаналы къурулушда болумну джаратханын, иш тири да, асыулу да бардырылгъанын билдиргенди. Айтыргъа, къурулуш эмда ичин-тышын джарашдырыу ишледен къол айыргъандыла, энди арбаз тюзетиу, керекли мебель бла баджарыу дегенча джумушла этилликдиле. Апрель-май айлада «школ+сабий сад» хайырланыугъа теджелликди, спорткомплекс да къачха хазыр боллукъду.

Темрезланы Рашид ол кюн ишлене тургъан 1800 квадрат метри болгъан кёб функциялы культура аралыкъгъа да кёз джетдиргенди. Быллай маданият мекям Карачаевск шахаргъа амалсыз керекли болуб тура эди – былайда кёб тюрлю джарыкълыкъ ишни бардырыргъа боллукъду, аны бла бирге кинотеатр бла концерт залны да болгъанлары шахарчыланы къууандырлыкъларына сёз джокъду.

Темрезланы Рашид къурулуш ишлени бир кесек къызыууракъ бардырыргъа кереклисини хакъындан оюмун айтханды. Карачаевск шахарны башчыларына КъЧРни Культура министерствосу бла биргелей бу ишге уллу эс бёлюрге, баджарыллыкъ джумушланы графигин бегитирге, алай бла, мекямны быйылдан кечге къалмай хайырланыугъа берирча этерге борч салгъанды.

- Маданиятны экинчи объекти – реставрация этилген Культура къала – быйыл къачда эшиклерин кенг ачарыкъды, - деб билдиргенди КъЧР-ни культура министри Мадина Гогова.

Темрезланы Рашид, Карачаевск округда КъарачайЧеркес Республиканы Правительствосуну кенгешин бардырыб, округну социалэкономика ёсюмю бла байламлы ишлеге къарагъанды.

Карачаевскени мэри Текеланы Руслан озгъан джыл этилген ишлени юсюнден къысха хапар айтыб, мындан ары да этиллик джумушла бла шагъырей этгенди. Андан сора кенгешде налог джыйыу бла хайыр тюшюрюу къалай баргъанлары да сюзюлгенди.

2015-чи джыл, аны аллында джыл бла тенглешдиргенде, налог джыйыу эмда башха затланы юслери бла тюшген хайыр 40 процентге ёсгенди, алай болса да андан да кёб хайыр тюшюрюрча мадар да барды.

Ол мадарланы бири Доммай курорт посёлокду. Карачаевскени мэри Текеланы Руслан оюм этгеннге кёре, былайда бир къауумла нологларын толусу бла тёлемейдиле: къонакъ юйлени, чынды джолланы иелери, аны кибик джумуш сфера бла байламлы иш джюрютген адамла.

Айтылгъаннга тынгылаб, Темрезланы Рашид Карачаевскени мэриясына налог органла бла бирге Доммай посёлокда налог джыйыуну игилендирирге борч салгъанды.

«Арт кёзюуде Доммай джанына биз уллу эс бёлебиз. Газ тартыу барады, курортха элтген джоллагъа тамамлы ремонт этилгенди, ичген сууну эмда канализацияны тазалау система ишлеб башлагъанды. Бу затланы ашхылыкъларындан туристле кёб келиб тебрегендиле, джашау болумла игиленедиле. Бу тукъум игиликле ючюн объектлени башчылары, разы болгъанларын таныта, заманында налогларын тёлерге керекдиле деб, акъылыбыз алайды», - дегенди регионну башчысы.

Темрезланы Рашид дагъыда бир затха айырыб эс бёлгенди – Доммайда тау лыжа бла къонакъ юй инфраструктураланы болумларына.

«Доммай адамла бек джаратхан курортланы бириди. Ол себебден былайда таймаздан сервисни асыулулугъун ёсдюргенлей турургъа керекди. «Архыз» курортда келир джыл беш подъёмник ишлерикди, аланы барыны да бир ски-паслары боллукъду, алайды да, туристле, къайда алагъа иги болса, анда солурукъдула. Ол затны унутмазгъа, конкуренция ючюн кюреширге керекди», - дегенди Темрез улу.

Доммайда къонакъ юйле бла тау лыжа инфраструктураны иелерини оюмларын да эсге алыб, ишни биргелей къурауну концепциясын джарашдырыргъа борч салгъанды регионну башчысы.

Карачаевск шахарны мэри кёб сабийли юйдегилеге берирге джер болгъаныны юсюнден да билдиргенди. Регионну башчысы ол зат социал борч болгъанын, муниципалитет къайгъысын кёрюб, мадар табыб, аны тындырыргъа кереклисин эсгертгенди.

Муниципал властла мюлк джюрютген субъектлеге иш болумла къураргъа борчлудула, Карачаевск округда 800 субъект барды. Тюрлютюрлю санагъат программаланы, федерал конкурсланы юслери бла бизнесге джакълыкъ этер мадар барды. КъЧР-ни Экономика министерствосу бла биргелей Карачаевскени мэриясына округну ёсюмюню комплекс программасын хазырларгъа борч салыннганды.

КъЧР-ни саулукъ сакълау министри Шаманланы Казим Карачаевск шахар бла Къарачай районну ара больницасыны поликлиникасыны мекямы бек тозурагъанын эмда анга ремонт кереклисин билдиргенди. Темрезланы Рашид, бу джумушха къараб, керекли проектсмета документацияны хазырларгъа борч салгъанды. Аны кибик «Саулукъ» стадионну ремонтун башлар ючюн, керекли документлени джарашдырыуну хакъындан айтханды. КъЧР-ни промышленность эмда сатыу-алыу министри Мурат Аргунов Черкесск бла Доммайны арасында автобус джюрюмегенин чертгенди. Аны баджарыр ючюн, Доммайда автобус тохтаучу джерни джарашдырыргъа эмда пассажир транспортха орун ишлерге керекди. Регионну башчысы Карачаевскени мэрине, Доммайда автобусла тохтаучу джерге джоралаб, джер юлюш чыгъарыргъа борч салгъанды. Кенгешде Карачаевскеде тротуарлагъа ремонт этиуню юсюнден да сёлешиннгенди.

«Территорияны не джаны бла да ёсдюрюу барыбызны да борчубузду. Социал санагъатны, коммунал эмда джол мюлклени айнытыугъа республика уллу эс бёледи. Аны бла бирге сиз кесигиз да къымылдаргъа, амал излерге джангы ресурсланы табар ючюн кюреширге керексиз», - дегенди Темрез улу.

МАРАЛЛАНЫ Ина.

2016 джыл, мартны 31 орта кюн
КъЧР-ни Башчысыны эмда Правительствосуну пресс-къуллугъу билдиреди
ДИН ИШЛЕ БЛА БАЙЛАМЛЫ СЁЛЕШИННГЕНДИ

ШКФО-ну Джамагъат советини Нальчикде Къабарты-Малкъар кърал университетде бардырылгъан конференциясы тамамланнганды. РФ-ны Президентини ШКФО-да толу эркинликли келечиси Сергей Меликов ахыр пленар кенгешни бардырыб, Джамагъат советни экспертлерини ишлерини эсеблерини юслеринден айтханды.

Кенгешни ача, Сергей Меликов Шимал Кавказ ёмюрлени узагъына дуния динле бир-бири къатында джюрюб, бир-бири бла байламлы болуб келген джер болгъанын чертгенди. Ол айтхандан, ётген конференция энтда бир кере ачыкълагъанды Шимал Кавказда динле арасы тикликле болмагъанларын.

«Ма былайда орналыбдыла бизни къралда эм эски культ мекямла, ма былайда ёмюрле узагъына конфессияланы араларында диалог барыб тургъанды. Ким да биледи, хар дин да не къадар кёб адамны кесине бурургъа излегенин, ёнге бизни регионда не христиан, не ислам динлени, не иудаизмни келечилери ол ишни юсюнде тарт-соз болуб, дауур чыкъмагъанды», - дегенди Сергей Меликов.

Къабарты-Малкъар Республиканы Башчысы Юрий Коков чертгенден, бюгюнлюкде регионну ичинде динле арасы байламлылыкълада проблемала джокъдула, къуугъун этерча уа конфессияланы кеслерини ичлеринде къуралгъан болумду. Сёз ючюн, муслиман джамагъатда. Алайлыгъыны чурумун Ю. Коков терен билимли дин къуллукъчуланы джетишмегенлери эмда миллетни дин билимини къолайсызлыгъы бла байламлы этиб сёлешгенди.

«Джамагъатха радикал халини сингдиририне мадар чыкъмаз ючюн тюз иннетде джашагъан къауумну кючюн бирикдирирге керекди. Аныча дагъыда бир факторну социал-экономика болумну къолайсызлыгъын - хайырланадырадыла запад спецкъуллукъладан финанс болушлукъ табыб ишлеген тюрлю-тюрлю дин миссионерле. Ала джамагъатны ангысын къатышдыра, кеслерини джолгъа салыргъа бек устадыла», - дегенди ол.

Ал кюнюнде ётген конференцияны модераторлары пленар кенгешде теджеген докладла окъулуб, сюзюлгендиле. Эсге салайыкъ: ол конференцияны иши тематика джаны бла алты секциягъа юлешиниб, алай бардырылгъан эди. Ала динни радикал халили болуууна къаршчы ишлеге, дин окъутууда проблемалагъа, конфессияла арасы диалоглагъа, конфессияла бла къралны араларында иш джюрютюулеге, динле арасында чыкъгъан тикликлени къоратыуда сынамгъа аталгъан эдиле.

Тюбешиуню ахырында Сергей Меликов ШКФО-ну Джамагъат советини кенгешинде айтылгъандан баш тезислеге санаб талай фикирни белгиледи. Сёз ючюн, теологиядан тыйыншлы билимлери болмагъанлай, ауаз бериу, диннге келишмеген джалгъан фатауаланы бегитиу заранлыды. Терминалогияда тюл, ол неда бу дин къуллукъчуну этген ишлери, чакъырыулары РФны законуна келишемидиле, келишмеймидиле - ма аладады магъана деб чертгенди Полпред.

Аны кибик ШКФО-да дин окъууну ёсдюрюуде талай кескин мадарны юсюнден айтылгъанды. Сёз дин билим берген организацияланы ишлерине контроллукъ этиуню игилендириуню, дин усталаны юретген вузла кърал аттестацияла алырларына себеблик этиуню, тюз вузлада теология билим бериуню игилендирирге болушууну юсюнден барады. Сергей Меликов тюрлю-тюрлю дин адетлени магъаналарын терсине ангылатыу болмазча этерге керегин да чертгенди. Аны кибик ол юстицияны дин организацияланы регистрациягъа тюшюрген органларына кеслеринде белгили, билимли дин къуллукъчуладан, теология джаны бла усталадан эксперт совет къураргъа кереклилерин айтханды.

РФ-ны Президентини ШКФО-да толу эркинликли келечисинде дин бла байламлы ишледен Координацион кенгешлени бардырыуну адет этерге муратын да билдиргенди ол. «Алагъа Шимал Кавказны бютеу онглу дин конфессияларыны келечилери, алимле, юристле эмда экстремист идеологиягъа къаршчы кюрешден комплексли планны толтуруугъа джууаблы адамла къошулургъа керекдиле», - деб чертиб айтханды.

2016 джыл, мартны 31 орта кюн
КЁК КЮКЮРЕГЕНДЕН ЗАРАН ДЖЕТМЕЗЧА

Республиканы энергетиклерини джылны бу чагъында ишлери аслам болуучанды.

Джаз кёк кюкюреген заманда электросетлени юслери бла адамлагъа хыянат джетмез ючюн, технология джаны бла къоркъуусуз болур иннетде Шимал Кавказ МРСК-ны КъарачайЧеркес филиалы кёб иш этеди. Джыл сайын бу кёзюуде республиканы энергосистемасына кёб ауурлукъ джетеди, электрооборудование чотдан чыгъаргъа ёч болады. Аллай затла болмаз ючюн, филиалда баджарыллыкъ ишлени тизими бегитилгенди.

Алай бла, филиалны къуллукъчулары, мартапрель айлада подстанциялагъа, ГСМ складлагъа, отлукъ-джау мюлклеге, антенна-мачта сооружениелеге айланыб, болум бла шагъырей боллукъдула, аланы къоруулау мадарла бла баджарлыкъдыла.

Хауа болум къыйын болгъан тёресинде этилликъ къошакъ мадарла да белгиленнгендиле: оператив-диспетчер къуллукъла, бригадала, керекли автотранспорт, техника, материалла бла оборудование хазырдыла – къыяу джетген джерге бригадала ала бла терк табыллыкъдыла, болумну тюзетирикдиле.

МАМЧУЛАНЫ Дина.

2016 дж. апрелни 7
Культура
МИЛЛЕТ ИШЛЕНИ КЪАЙГЪЫСЫНДА

Арт кёзюуде миллет затларыбызны айнытыугъа джораланнган файдалы ишлени бири Кърымшаухалланы Исламны аты бла байламлыды.

«Чалкъыгъа джаныу этгенча...»

«Кърымшамхаловские чтения» деб джылда бир кере форумгъа джыйылыб, Къарачайны, Малкъарны да творчество интеллигенциясы ол джаны бла джарсыуланы сюзедиле, илмуда, литературада, искусствода бюгюнлюкде чыкъгъан джангы затла бла шагъырей боладыла, алчы сынамны халкъгъа джайыуну мадарларын излейдиле. Айхай да, бу тукъум ишледе джетишимлеге да форум кесича багъа береди. Алай демек, кетген джылны ичинде миллетибизге керти файдалы джумушлары бла джарагъан джашла, къызла Кърымшаухалланы Исламны медалын аладыла. Ол къарачай-малкъар миллетлерибизни тарихлеринде биринчи джамагъат саугъады. Кесигиз билгенден, бу ашхы адетни чыгъаргъанла «Кърымшамхаловские чтенияны» къурагъанла кеслеридиле: Къарачай-Черкес кърал университет, республикан тарихкультура эмда табигъат музей-заповедник, Къарачай илму-излем институт. Саугъала беш тюрлю номинация бла берилгенлерин да эсигизге салайыкъ: литература, искусство, илму, экономика, джамагъат иш.

Бу джумушну юсюнде дагъыда бир иги адет – джыл сайын да быллай мероприятие Теберди шахарда Кърымшаухалланы Исламны музей болуб тургъан юйюнде бардырыу. Аны директору Махаметланы Сейир айтханнга кёре, арт джыллада кесине да реконструкция этилиб, хайт деб джангыргъанды, ёзге этилир иш анда алкъын кёбдю. Бу объект республикан музейни бир филиалы болгъаны себебли, ремонт ишлеге деб бёлюннюк ачхадан анга энтда бир джукъ джетерик болур деб ышанабыз.

Бусагъатда аны талай залын джюзле бла экспонатла джасайдыла: Исламны заманындан къалгъан юйтурмуш затладан башлаб, суратлагъа, къагъытлагъа, документлеге дери. Ол юйню босагъасы Кавказны, Эресейни да онглу адамларындан кёблени кёргенди: орус суратчы Николай Ярошенкону, малкъар просветителле Орусбийланы Исмаилны, Абайланы Мисосну, алим-диолог Анатолий Кондратьевни эмда башхаланы. Аланы юслеринден джазыучу, искусствовед Хабичланы Зинхараны «Озарение души», тарихчи Хатууланы Рашидни «Исламбий Крымшамхалов» деген китабларында, талай башха чыгъармада да джазылады. Бу джол джыйылгъанланы алларында сёлешгенлени бири, филология илмуланы доктору Эбзеланы (Эрикгенланы) Фатима да Исламны джашау джолуна аталгъан докладында кёб сейир фактла келтирди.

Андан сора да юрист, джамагъат къуллукъчу Катчиланы Альберт ассла бла аланлада бурундан джюрюген адам атланы этимологияларын сюзген, туризм санагъатда ишлеген, музей иш бла да кюрешген Дудаланы Мусса Къаншаубий бла Гошаях бийчени юслеринден легенданы суратлау, тарих байлыгъын кёргюзген докладла этдиле.

Кърымшаухалланы Ислам уллу патриотлукъну, керти интернационализмни, асыл инсанлыкъ шартланы юлгюлерин кёргюзгенди. Закий уланыбызны аты бла байламлы бу ишледе эм аллындан да ол иннет танылгъанлай турады. Андан бир джанында къалыргъа да джокъду мадар, кавказ миллетлени, бютюн да бек кесинде алан субстратны излеб кюрешгенлени, культуралары бла бизни – къарачайлыла бла малкъарлыланы – бирча затларыбыз бек кёбдю. Ол хал нарт эпосда, андан да алгъаракъда мифологияда, халкъ джырлада-затлада ачыкъ эсленеди. Башында сагъынылгъан докладчыла да кеслерини тинтиу ишлеринде ол джол бла барадыла. Сёз ючюн, Къаншаубий бла Гошаях бийчени легендаларыны адыг, абаза, тегей вариантлары болгъанларын кёбле билген да этмейдиле. Тенглешдириу анализ аз этилгени ючюн болур.

Джыйылыуну орус, къарачай тилледе да бардырылыучусу, алагъа хоншу миллетлени келечилери да къошулгъанлары да, мени сартын, тюздю. Хы, бу джол къуру малкъар къарнашларыбыз бла къалмай орус, черкес миллетлени адамлары да бар эдиле. Аланы бири Сирияда джашаб тургъан къабарты джаш, режиссёр Ероков Башир Кърымшаухалланы Исламны юсюнден «Оставаться горцем» деген фильмин алыб келген эди. Малкъар делегация уа академик Залиханланы Михаилны юсюнден уллу китабны музейге саугъа этди.

Культурабызгъа къайгъырыб, бюгюннгю джетишимлени, кемликлени да сагъыныб сёлешдиле ол кюн КъЧР-ни Башчысыны кенгешчиси, джазыучу, джырчы Ёзденланы Альберт, джыйылыуну бардыргъан Лайпанланы Нюр-Магомет, филология илмуланы доктору Биттирланы Тамара, белгили актёр Баппиналаны Зариф, джамагъат къуллукъчу Тетуланы Хадис, бу ишге башчылыкъ этиб келген тарихчи Хатууланы Рашид эмда башхала.

- Фахмусу кёб миллет бола тургъанлайыбызгъа, аны айнытыугъа, билимибизни ёсдюрюрге къалай эсе да аз эс бёлебиз. Чалкъыгъа джаныу этгенча, джангырта бармасакъ, орнубузда тепчилдеб турлукъбуз, алгъа иги силкинеллик тюлбюз, деди Ёзден улу Альберт. Башха сёзле бла келтирселе да, бары да ол оюмну айта эдиле.

Ахырында Гитче Къарачайдан келген сыйлы акъсакъалыбыз, КъЧР-ни махтаулу врачы Эрикгенланы Бурхан, джыйылыуну джаба: - Бу юйде бюгюн-бюгече да Кърымшаухалланы Ислам къоюб кетген дух, ол иннет туруб турады. Биз аны сезген этебиз. Культурабызны айнытыуну, джаш тёлюбюзню юретиуню Кърымшаухалланы Исламча адамларыбызны джашауларыны юлгюлеринде бардырыргъа керекбиз. Бу ашхы ишни мындан ары да сууутмазгъа кюч-къарыу берсин Аллах.

Тукъумну атындан разылыкъ билдириб, бу ишге къошулгъанлагъа бюсюреу-сыпас этиб, къонакъланы да сыйлаб ашыргъан Карачаевскеден архитектор Кърымшаухалланы Хамзат болду.

Джангы саугъаланнганла

Билим джайыучу, поэт, публицист, суратчы, алим, джамагъат къуллукъчу, промышленник, Тебердини курорт этиуге да уллу къыйын салгъан Кърымшаухалланы Ислам не джаны бла да халкъыбызны атын айтдыргъанды. Аны сыйына медаль къурагъан сагъатда бу затланы эсге алыб, саугъаны беш тюрлю номинацияда бере турургъа деб, кесигиз билгенден, оноу алайды. Джылына – беш медаль. «Кърымшамхаловские чтения» сегизинчи кере бардырылады. Алай бла ол медалгъа тыйыншлыланы саны эки джыйырмагъа джетди.

Сёз къозгъагъаныбыз бла энди джангы саугъаланнганланы да баямлайыкъ.

Сабанчыланы Джуманы джашы Исмаил (джамагъат иш). Къарачай-малкъар халкъны право джаны бла культурасын айнытыугъа энчи юлюш къошханды. Малкъарлыланы бюгюнлюкде конституцион эркинликлерин джакълауну норматив тамалларын 2015-чи джыл джарашдырыб бошагъаны ючюн тыйыншлы болгъанды бу саугъагъа. Ич ишлени отставкадагъы полковнигиди.

Лайпанланы Аппасны джашы Билал (литература). Джазыучу, джамагъат къуллукъчу. Россияны, Норвегияны да Джазыучуларыны союзларыны члени, талай китабны автору. Къарачай-малкъар прозаны эмда тюрк суратлау литератураны айнытыуда уллу джетишимлери ючюн берилгенди саугъа. 2015-чи джыл «Къазауат», «Элиб. Эль. Сен» деген романлары басмадан чыкъгъандыла.

Мишаланы Ахузат, Къралбийни къызы (искусство). Журналист-телевизионщик, Къабарты-Малкъар Республиканы махтаулу журналисти. Медалгъа «Космос Тимура Энеева» деген ат бла талай фильмден къуралгъан циклны джарашдыргъаны ючюн тыйыншлы болгъанды. Бизни документалистикада къарачай-малкъар алимни джашауун эмда чыгъармачылыкъ джолун кенг халда суратлагъан биринчи ишди ол.

Ёзденланы Альбертни джашы Шамил (литература). 12 джылындан джазыб башлагъанды, 17 джылгъа джетерге эки назму китабны автору болгъанды, 2008-чи джыл Россияны Джазыучуларыны союзуну эм джаш членине саналгъанды, 2012-чи джыл Тюрк халкъланы халкъла арасы литература конкурсунда 2-чи, 2014-чю джыл «Многонациональный Петербург» деген джаш тёлю форумну «Ораторское искусство» деген конкурсунда 1-чи орунланы алгъанды. Шимал Кавказны «Машук» атлы джаш тёлю форумунда да эки кере хорламлы болгъанды. Кърымшаухалланы Исламны медалы анга 2015-чи джыл чыкъгъан «Ант» деген назму китабы ючюн берилгенди. «Сто шагов к Кайсыну» деген тарих, культура эсгертмелени сакълаугъа себеб болгъан фонд (экономика). Чегем ауузда «Сто шагов к Кайсыну» деген уллу архитектура проектни къурай, мемориал комплексни ишлегени ючюн тыйыншлы болгъанды бу саугъагъа. Саугъа къуру бир адамныкъы тюлдю, бютеу фонднукъуду. Аны тамадасы – Тетуланы Хадис.

Бирер чурум бла экеулен – Мишаланы Ахузат эмда Норвегияда джашагъан Лайпанланы Билал - ол кюн Тебердиге келелмей къалгъандыла. Инша Аллах, келир бу заманнга саугъаларын кеси къоллары бла алырча болурла.

Башында аты сагъынылгъан акъсакъал Эрикгенланы Азретни джашы Бурханнга «Къарачай илму-излем институтну сыйлы доктору» деген ат аталгъанын да алайгъа джыйылгъанла тыйыншлыгъа санадыла.

Саугъаланнганланы барын да окъуучуланы атларындан алгъышлай, «ызы къалын болсун» дейбиз!

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.

2016 дж. апрелни 7 "Къарачай"
АЛИЙЛАНЫ Умарны
къызы Светланагъа
80 джыл толду.

Ол кёб заманны «Литературная газетада», «Литературное обозрение» журналда ишлегенди. Литература бла байламлы статьялары ара басмада махталыб тургъандыла. Азербайджан, къазах, къыргъыз, туркмен джазыучуланы чыгъармаларын тинтиб, монографияла джазгъанды. Алай а кеси кёчгюнчюлюкню, аны къыйынлыгъы бла миллетибизге джетген зарауатлыкъгъа аталгъан «Так это было» деген ючтомлукъ китабын эм уллу ишине санайды.

Халкъыбызны махтаулу къызын юбилейи бла алгъышлай, мындан ары да творчество джетишимле, саулукъ-эсенлик, насыб теджейбиз.

«Къарачай» газетни коллективи.

2016 дж. апрелни 7 "Къарачай"
Эс бёлюгюз
КЁПЮРЛЮ БАШЫ ТАУГЪА -- —
МАХАМЕТЛАНЫ СОЛТАННЫ АТЫН

Халкъыбызны биринчи генерал-полковниги Махаметланы Кёккёзню джашы Солтан джер юсюнде унутулмазлыкъ ыз къойгъанды - ол миллетге сый келтирген бла бирге Ата джуртха халал къуллукъ этиуню, анга толу берилмеклик бла кертиликни юлгюсюдю. Ол, туугъан джуртуна келиб, Афганистанда аскер къуллукъларын баджаргъанланы алларында сёлеше тургъанлай, Кавказ ауушланы къоруулагъанлагъа аталгъан эсгертмени аллында джан бергенди -аны ётген джолу, дунияда ахыр кюню да атына, сыйына да тыйыншлыдыла.

Онглу уланны халкъ унутмайды, унутурукъ да тюлдю. Махамет улуну 95-джыллыкъ юбилейин белгилеген кюн Карачаевск шахарда джыйылгъан миллет бир аууздан ашхы оюмну джакълагъанды - Хурзукда - Солтан Кёккёзовични туугъан элинде - мийиклиги юч минг метрден атлагъан Кёпюрлю Башы таугъа аны атын атаргьа. Алай болса да андан бери ётген заманны ичинде бу ишни джашауда орунлу этиу джанындан ай-ырча джумуш этилмегенди.

Быйыл апрелни 2-де «Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны башчылыгъы эмда башламчылыгъы бла Хурзукда элчилени джыйылыулары ётгенди. Ары «Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны председателини заместители Боташланы Сулейман, «Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны Къарачай районда бёлюмюню тамадасы Къочхарланы Джашарбек, организацияны къартларыны советини члени Джанибекланы Сосланбек, организацияны Гитче Къарачай районда район бёлюмюню члени Боташланы Владимир, Учкулан бла Къартджурт эллени администрацияларыны башчылары Салпагъарланы Роберт эмда Ёртенланы Тамерлан баргъан эдиле.

Джыйылыуну Хурзук элни администрациясыны башчысы Ёзденланы Артур ачды - миллетни не джумуш бла джыйылгъанын ачыкъ этди. Сёлешгенле бары да аты бютеу къралгъа айтылгъан уланыбыз бла ёхтемсиннгенлерин, Кёпюрлю Башы тауну атына Махаметланы Солтанны атын атаргъа деген оюмну бек джаратханларын чертдиле.

Этилген оноугъа разылыкъларын джыйылыугъа къошулгъанла, къол кёлтюрюб, бирча джакъладыла -этилген джумушну протоколгъа тюшюрюб бегитдиле.

Энди мындан ары ишни оноуун Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ Джыйылыуу (Парламенти) этерикди.

«Къарачай - алан халкъ» джамагъат
организацияны пресс-къуллугъу.

2016 дж. апрелни 9 "Къарачай"
Тарих
«ДЖУМАРЫГЪЫМ, ДЖУМАРЫГЪЫМ...»

Мындан алда Нальчик шахарда филология илмуланы доктору, профессор Кючюкланы Ахматны къызы Зухраны «Карачаево-Балкарская вертикаль» деб уллу китабы чыкъгъанды. Ол илму-тинтиу ишлени тамалында къуралгъанды. Анда «Учхан Джумарыкъны» юсюнден джазылгъанны сиз да эс бёлюб окъурсуз, деб, басмалайбыз.

«Кавказда джашагъан таулуланы арасында бу адамны хапары эртделеден бери джюрюйдю. Бир къауумла таурухха да санайдыла. Ала джангыладыла. «Учхан Джумарыкъ» деб чам ат аталгъан адам Х1Х-чу-ХХчы ёмюрледе Малкъарда, Къарачайда да джашагъанды. Биринчи кере «Ленинни байрагъы» газетде, 1981-чи августну 8-де джазылады аны юсюнден. Бёлек джылдан малкъар тилде чыкъгъан «Заман» газетде хапары айтылады. Эшитгенлерими, окъугъанларымы тамалында, китабны темасына таб келишгени себебли, мен да къысхасы бла джазама.

1850-чи джыл Бахсанда Ачабайланы Ахмат бла Орусбийланы Тюймени юйдегисинде джашчыкъ туууб, анга Мухаммат атайдыла. Хар нени билирге излеген сабий болуб ёседи. Бир кесек аякъланнганында: «Къушла учадыла, сора адамла нек учмайдыла?» деген соруу тынгы бермей тебрейди анга. Бир джолда таулада, къой сюрюуню кюте барыб, ёлюб тургъан уллу къушну кёреди. Къанат тюклерин джыртыб джыяды. Аланы дорбунчукъда джашырады. Атны къабыргъа сюеклерин, джюн халыла, джибек халыла, сахтиян кесекле да къалайладан эсе да табады. Джыйгъанларындан ол дорбунчукъда къуш къанатлача бир затла ишлейди. Бир ары, бир бери эте, была джарарла, деген затларын къоша-къората, кесини сыртына джарашдырыб кёре, учама де да джыгъыла, кёб кюрешеди. Таукъан деб бир тенгчиги да болушады. Алай эте келиб, джерден ёрге кёлтюрюле тебрейди. Къаллайла эсе да эбине тюшюб, ёзенни бир джанындан бир джанына учуб тюшеди. Къошларыны башы бла учуб озгъанында биледиле адамла. «Ачабайланы Мухаммат шайтан болуб къалгъанды», деген хапар элге джайылады. «Тукъумну бетин джояды», - деб юйге джыйыб, кёз-къулакъ болуб турадыла.

Неден да хапары болгъан ана къарнашы Орусбийланы Исмаил джашчыкъны фахмусун ангылайды. Адамладан таша джер да табады, деменгили къанатла ишлерча материалла да хазырлаб береди. Кюнлени биринде Исмаил джамагъатны джыйыб, сейирге къаратады. Мухаммат учады. Ол башында, тюбюнде да аны кёлеккеси бла чабышадыла атлыла. Аны фахмусуна, джигитлигине миллет бек сейирсинеди. Бусагъатда алай этген джашчыкъ, билим алса, халкъны атын айтдырыр, къралгъа да джарар деген оюмгъа келиб, Орусбий улу Санкт-Петербургда тенглерине ашырады. Анда да окъуу бла махталыб турады. Джарым джылдан европачылача кийиниб, орус тилге да уста болуб, каникуллада юйюне къайтады. Атасыны къарнашы, диннге берилген адам, бу анда гяуур болуб къаллыкъды деб, зорлаб къошха ашырады. Джаш аны артыкълыкъгъа санайды. Ачыуланнганы бла, тау ауушладан аууб, Къарачайгъа ётюб кетеди. Анда керти атын джашырыб, Джумарыкъ болады. Тюзю,ол атны сабийлигинде ана къарнашы Исмаил асыры сюйгенден атагъан эди. Назму да джазады анга атаб:

Джумарыгъым,
джумарыгъым,
Дорбунлада
бугъарыгъым.
Джумарыгъым,
джумарыгъым,
Кёкге чыгъыб
учарыгъым.

Къалаханладан бир къызгъа юйлениб, Къарачайда тамал салады. Уллу фахмусу, къолуну чемерлиги бла тау эллеге махтауу джайылады. Эл мюлк, медицина инструментле, сют тартхан машинала (сепараторла), сауутсаба ишлейди. Ала бла Шимал Кавказны кёб джерлеринде хайырланыб турадыла. Къарачайлыла бла бирге ол да Орта Азиягъа тюшеди. Кёчгюнчюлюкню къыйынлыкъларын сынаб,1945-чи джыл ауушады...»

Джёгетей ёзенни башында къала.

2016 дж. апрелни 9 "Къарачай"
Сейирлик затла
ШАМБАЛАГЪА ДЖОЛ ИЗЛЕЙ
(Ачыкъланмагъан тахсала)

1942-чи джылны къачында, шдандартенфюрер Гиммлерни башчылыгъы бла 40.000 адамдан къуралгъан фашист аскер Шимал Кавказны алыргъа мыллык атады. Гитлер Индия бла Къытайны байлагъан Тибетге, Кольский джарым айрымканнга, Таманнга, Минги Таугъа, Ростов облатсха, Турциягъа, барындан да услу хапары чыкъгъан Кайлас таугъа, таб, Антарктидагъа бир тахсалы муратлары бла айырыб уллу эс бёлгенин бек аз адам билгенди. Совет аскерле сюрюб къыстагъынчы, Минги Тауну этегинде, 2.500 метр мийикликде нацистлени «Фоке-Вульф» самолётлары къонуб тургъандыла.

Бир кере уа шимал джанында къоннган джюк ташыучу самолётдан тибетчи монахла тюшедиле. Аланы билимлерин, ким да сейирсиннген табигъат ангыларын хайырландыра, ишлерин башлайдыла. Ол монахладан ызына къайтхан а болмагъанды. Къара ишлеге джесирлени салгъандыла. Ишлерин бошаргъа, тахсалары баямланмаз ючюн, аланы ёлтюрюб баргъандыла. Бу биз сагъына тургъан таулада, тюзледе не излегендиле нацистле, деген соруу кёблени сагъышландыргъанды.

Дуниягъа белгили уфачы кёз хирург, алим, антрополог Эрнст Рифгатович Мулдашевни сейирлик ишлерини юслеринден алгъаракълада джазыла тургъанды. Ол адам улуну Джерде джашау джолуну тахсаларын ачыкълаугъа уллу къыйын салгъан фахмулу адамды. Таулада, тюзледе да Мулдашев тинтген Шамбалагъа «джол» излегендиле фашистле. Аланы джашыртын ишлери 1927-чи джылдан огъуна башланнганды. Мийикликлери 6-8 метр болгъан атлантладан сора джашагъан сыйлы къанлы арийлени ызларын табар муратда, «Аненербе» илму экспедициягъа белгили алимлени, антропологланы айырыб салгъанды рейхсфюрер Гиммлер. Артыкъ да бек фашистле ол ишлерин 1935-чи джыл къолгъа аладыла. Ачыкъ келиб, тинтиуизлем ишлерин бардырыргъа амаллары болмаса да, мадарла излеб турадыла.

1942-чи джылны октябрь айында, Гитлерни кючлю хазырланнган «Эдельвейс» альпинист аскер бёлеги, Минги Таугъа ёрлерге алланады. Башына джангыз юч альпинист чыгъалады. Алайда фашист къачны тагъадыла. Ол хапарны билдиргенлеринде, Сталин отдан кёлек киеди, Гитлерни муратына джетдирмезге буйрукъ береди. Рейхни ючюнчю экспедициясы тинтиу-излем ишлеге артыкъ да магъана бергенди. Бахсанда беш дорбуннга къараргъа да кёб заман къоратадыла. «Нацистле Минги Тау этеклеге джайылгъан арий ата-бабаларыны ызларынмы излегендиле, о г ъ е с е башха излегенлерими болгъанды? Аны билмейбиз, - дейди РЕН-ТВ-ни корреспонденти Анна Чапман. - Биз а фашистлени эртделеден башлаб да бу тёгерекледе не излегенлерин толу ачыкълар муратлыбыз».

Нацистле арий ата-баларыны ызларын табалмагъандыла. Антарктидада шахталада тёртюнчю Рейх кюрешгенди, дейдиле документалист корреспондентле. Къалай-алай эсе да, бизле бюгюнледе кёкде, джерде да кёре, хапарларын эшите тургъан НЛО тарелкаланы чыгъарыргъа башлары джетгенди, деген оюм да барды. Эрнст Мулдашевни: «Надо быть полным идиотом, чтобы не поверить в существование подземной цивилизации», - дегени да бек сейирди.

Бютеу дунияда белгили физик-ядерщик алим Фон Браун ядро сауутну тахсаларын да алыб, Германиядан Америкагъа джанлаб кетсе да, нацистлени кеслери табалгъан шахталада, башха алимлери дунияны къалтыратхан «Фау» ракеталарын, башха уллу сауутларын да чыгъаралгъандыла. Ол шахталагъа тюшген танкалары, башха техникалары бери ызларына чыкъмаздан думп болуб тургъандыла. 2011-чи джыл бютеу къралыбызда белгили альпинист Артур Жемаховну Минги Тауну бир къанатында табхан тюбсюз шахтасына Россия телевидениени РЕН-ТВ каналыны «Тайны мира» программасыны корреспондентлери биринчи болуб тюшедиле. Ол шахтаны табыб, ары кеси джангыз джол салалгъан Артур Жемахов алагъа уллу болушлукъ этеди. Шахта 30 метр теренликге дери 40x70 сантиметрден кенг болмай, операторгъа, корреспондентге эмда Жемаховгъа хауа джетишмегени бир джанындан, ол тарлыкъ да бир джанындан бек къыйын тиеди. Бу тар тешик шахтадан бышына бир магъадан, багъалы хазна чыгъарыргъа деб ишленмегенди, тюбюндегилеге хауа джюрюрлей быргъыны орнун тутханды, деген оюм айтылады.

Биринчи кере экспедициячыла 80 метрден ары тюшелмей, ызларына къайтадыла. Экинчи кере не къадар тереннге тюше барсала, ол къадар кеслери ангылаялмагъан къоркъуу кючлей барады джюреклерин. 110 метрде, къайдан эсе да тюбюнден, джыйылыб тургъан кирсиз хауа урады. Андан тёбенирекде эркин дорбунланы табадыла. Бюгюннгю адам ангы ачыкълагъандан, 20.000 джылны мындан алда Шималда бузлу, сууукъ табигъат къыйынлыкъдан къача, арийле бу дорбунлагъа тюшюб, джанларын къалдыргъандыла. Алимлени кёллерине келгенден, башында айтылгъан шахталаны не ала неда атлантла мазаллы къая ташланы сыйдам джонуб ишлегендиле. Алай а, не техника бла, цементге ушагъан къаллай растворну хайырлана билиб этгенлерин айталыр алим джокъду. Бизлеге дери да болгъандыла цивилизацияла, была къайсы цивилизацияны шахталары болгъанларын бегитиб къоялмайдыла. Альпинистлени шахталаны тюблерине дери иймеген бир кюч болгъаны да сейирди. Эрнст Мулдашев айтханнга ийнансакъ, нацистлени ол шахталада ишлеген дисколётларыны (НЛО-ларыны) «уялары» бюгюнледе да аллай шахталаны бериндеди. «Учхан тарелкала башха планеталадан келмейдиле, ажымсыз да джер тюбю шахталадан чыгъадыла», - дейди ол.

ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.

2016 дж. апрелни 7
Миллетни атын айтдыргъанла
МАХТАУЛУ АДАМЛАРЫБЫЗНЫ БИРИ ЭДИ ЮСУФ

1942-чи джыл августну 12-де немец фашистле Къарачай автоном областны джерин кючлейдиле. Къуру Къарачай автоном область болуб къалмай, август айда саулай Ставрополь крайны, Черкес автоном областны да басадыла гитлерчиле. Алай бла бизни тёгерекдеги джерле 5 айны узагъына фашистлени режиминде, оккупацияда, боладыла. Ёнге, оккупантла бла кюреш бир заманда да тохтамагъанды. Бизни тау ауушларыбызны барысында дегенча гитлерчилени кючлю чыныкъгъан «Эдельвейс» атлы дивизиясыны аскерчилери бла бизни къызыл аскерчилерибиз къазауат этиб тургъандыла. Бу тёгерекледе къуралгъан партизан, тахсачы отрядла да фашистлеге тынчлыкъ бермей кюрешгендиле.

Шимал Кавказда фашистле бла баргъан къазауатны юсюнден, партизан къозгъалыудан онла бла китабла джазылгъандыла. Ол китаблада бизни юсюбюзден тюрлю халатла кетгенлери, терс затла айтылгъанлары белгилиди. Тарихчиле Къойчуланы Аскербий бла Алийланы Къазий-Магометни китабларында болмаса, башхалада къызыл аскерчилеге, партизанлагъа джергили миллетни, алай демеклик, бизни миллетни болушлугъун толусу бла ачыкъламагъандыла, фашистлеге къаршчы кюрешген партизанларыбызны толу тизимин бермегендиле. Алада джерлерибизни, тау ауушланы география атлары къатышдырылыб джазылгъанды. Аны фашистле бла ташатын кюреш бардыргъан Батчаланы Мудалифни тахсачыладан къуралгъан къауумуну юсюнден бир китабда бир джукъ джазылмагъанды. Ол а Шимал Кавказда къазауатны юсюнден тарих материалланы барысында болургъа керек эди.

Биз, бу статьяны авторлары, партизанланы юслеринден китаб чыгъарыр муратда 1942-чи джылны джайы бла къачында Къарачай автоном областны джеринде баргъан къазауатдан, партизан къозгъалыудан кёб материалгъа, басма чыгъармагъа къараб чыкъгъанбыз, кёб партизанны атын табханбыз, аланы юйдегилерине тюбегенбиз, бюгюнлюкде партизанланы сауэсен джашагъан джууукъ адамлары бизге суратла, документле, ол кёзюуледе джазылгъан письмола бергендиле.

Бизни миллет зор бла Азиягъа кёчюрюлгенден сора, андан бери къайтханыбыздан сора да партияны режиминде къарачайлылагъа аман бетден къараб тургъандыла. Алгъаракъда бетибизге кир джагъаргъа излегенлери, талай онглу адамыбызны фашистлеге къуллукъ этгенлеге санагъанлары бир китабдан экинчисине кёче баргъанды. Совет властны джауларына тергелиб тургъанланы хазна къалмай барысына реабилитация этилгенди, энтда тазалана барадыла. Аллах айтса, бу джууукъ заманлада да миллетибизни онглу уланларыны атлары тюзюча иги бла айтыллыкъды, берилмей къалгъан орденлери, медаллары берилликдиле. Белгилисича, къазауатны кёзюуюнде партизан отрядла Ставрополь крайны бир къауум районунда къуралгъан эдиле. 1985-чи джыл Гнеушев Владимир бла Попутько Андрейни «Партизанский заслон» деб китаблары Ставрополда басмадан чыкъгъан эди. Аны 194-чю бетинде: «Исключительную выдержку перед атакующими танками фашистов проявили расчёт БТР в составе бойцов отряда «Борис» Якова Трофимовича Трофимова и Юсуфа Мамураевича Байрамукова. «Двумя удачными попаданиями они подбили один танк и тем самым внесли замешательство среди наступающих фашистов», - деб джазылады. Ол сёзлени айтхан Ставрополь крайны Туркмен районунда къуралгъан партизан отрядны тамадасы Александр Николаевич Попов болгъанды.

Къазауат бара тургъан 1942-чи джылда Байрамукъланы Юсуф Ставрополь крайны Туркмен районунда милицияны бёлюмюню тамадасыны заместители эди. Анда «Борис» атлы партизан отряд къуралгъанында тахса джаны бла отрядны командирини заместителине салгъан эдиле аны.

«Как оперативному работнику МВД Юсуфу Мамураевичу Байрамукову поручилась большая ответственная работа по организации конспиративных квартир для разведывательной и подпольной работы в тылу врага. Кроме того, он занимался эвакуацией имущества и колхозного скота из района на восток. Все эти поручения Байрамуков выполнял полностью и в срок. Однажды для разведки нужны были добровольцы. Задача была очень сложная. Добровольцами вышли Юсуф Байрамуков, Костя Зайдман и Хусан Ибрагимов. Долго они не возвращались с задания: мы все считали, что наши ребята погибли. Но поздно ночью Байрамуков прибыл неся на себе смертельно раненного Х. Ибрагимова. Ночью же Ибрагимов умер. К. Зайдман был застрелен фашистами ещё раньше», - деб джазылады биз айтхан китабны 194-чю бетинде.

1942-чи джыл августну 20-да Ставрополь крайны тюз джерлеринде орналгъан талай партизан отрядны бирикдиредиле. Анда Юсуф кеси разылыгъы бла пулемётчу болуб къалады. Ставрополь крайны фашистледен тазалагъынчы ол кесини джигитлигин, ётгюрлюгюн кёб кере кёргюзеди. Юсуф биринчи болуб, Кизлярдан Астраханнга баргъан темир джолну джанында, ташатын джерде орналгъан фашистлени ДЗОТ-ларын чачады, автотранспортларын кюйдюреди. 1942-чи джылны сентябрь айында Величаевск элни фашистледен тазалагъан бёлекни аллында бара, элни къыйырында партизанлагъа от ачыб тургъан фашист ДЗОТ-ну къаушатады ол. Гитлерчиле джюклениб келген эки автомашинаны да чотдан чыгъарады къарачай джаш. Аны ётгюрлюгюне, джукъдан къоркъа билмегенине махтау салыб сёлеше эдиле командирлери. Левокумск районда Владимировка элден фашистлени къуугъан сагъатда, Ачикулак элни гитлерчиледен тазалагъан кёзюуледе да батырлагъын танытханды Юсуф.

Ачикулак элде немецле кючлю бегиб эдиле. Аланы анда танкаладан къуралгъан бёлеги элни тёгерегине айланыб тура эдиле. Байрамукъланы Юсуф эки нёгери бла элни къыйырында уллу тёбени арт джанында джашырылыб турады. Фашист танкала бери айланнганлай, алда келген машинаны мараб урады да, къара тютюнюн чыгъарады, танканы ызындан келген фашистлеге да от джаудурады.

Алай бла, джигитлигин танытыб, гитлерчиле Ставрополь крайдан кетгинчи ала бла сермешгенлей турады. Край фашистледен тазаланнганындан сора Байрамукъланы Юсуфну Туркмен районнга прокуроргъа саладыла. Партизан отрядда фашистлеге къаршчы кюрешде аны ётгюрлюгю ючюн Совет Союзну Джигитине теджерге да боллукъ эдиле. Не медет, аллай уллу саугъала бергенни къой, аны аты сагъынылыб да бек аз джазылгъанды.

Тарих илмуланы доктору Къойчуланы Аскербийни 1998-чи джыл Ростовда чыкъгъан «Карачаевская автономная область в годы Великой Отечественной войны 1941-1945 г.г.» деген китабыны 263-чю бетинде партизанлагъа саугъала берилгенни юсюнден джазылады. Анда: «Боец партизанского отряда «Борис» Туркменского района награждался медалью «За отвагу», - деб турады. Биз китаблагъа къарай, излей келиб Къарачайны махтаулу уланларыны бири Байрамукъланы Мамурайны джашы Юсуфну юсюнден толуракъ хапарны 2007-чи джыл Хубийланы Алийни Нарсанада чыгъаргъан «Малый Карачай в ХХ веке» деген китабыны 211чи бетинде табдыкъ.

Ол джигит партизан биз барыбыз да атын кёб кере эшитген, миллетибизни туугъан джуртуна къайтарыргъа уллу юлюшюн къошхан, 1956-чы джыл июлну 4-де къарачай делегацияны къурамында къралыбызны башчысы Никита Сергеевич Хрущёвгъа тюбеген Байрамукъланы Мамурайны джашы Юсуф кёре эдим. Къазауатны кёзюуюнде анга «Ётгюрлюгю ючюн» деген медалдан сора да Къызыл Джулдузну, Ата джурт къазауатны 1-чи дараджалы орденлери берилгенлерине да къууандыкъ. Байрамукъ улуну партизан къазауатда джигитлигини юсюнден Совет Союзну къоруулау министри, Совет Союзну маршалы А.А.Гречко «Битва за Кавказ» деген китабында да джазгъанды.

Байрамукъ улу Юсуф 1913-чю джыл майны 25-де Нарсанада туугъанды. 1937-чи джылдан 1942-чи джылгъа дери НКВД-ны органларында къуллукъ этгенди. 1940-чы джылдан 1942-чи джылгъа дери Тебердиде милицияны тамадасы болуб тургъанды. 1943-чю джылны март айында ол кёзюуде Ставрополь крайкомну биринчи секретары болуб тургъан Сусловну буйругъу бла Ставрополь шахарда НКВД-ны органларында ишлерге кёчгенди. 1943-чю джылны февралындан башлаб Туркмен районну прокурору болуб къуллукъ этгенден сора, Къарачай автоном областны прокуроруну заместители болуб къайтады. Депортацияны заманында Байрамукъланы Юсуф Къыбыла Къазахстан областда кёчгюнчю миллетлени ишлерини юсюнден НКВД-да къуллукъда болгъанды. Кесини къуллугъу бла хайырланыб кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъын сынаб тургъан миллетлеге уллу болушлугъун тийдиргенди. Айырылыб кесибизни халкъгъа джаны аурур ючюн къалмагъанды. Миллетибизни адамларын табыракъ ишлеге салырча, азыкъ-зат табарча мадарла этгенлей тургъанды. Бирине да артыкълыкъ этерге, сыйын тюшюрюрге къоймагъанды. 1956-чы джыл Къарачайны онглу адамларындан къуралыб, Москвада партияны Ара Комитетини Баш секретары Хрущёвгъа тюберге баргъан делегациягъа Байрамуъланы Юсуфну бош къошмагъандыла. Аны, ич ишлени органларында кёб джылланы ишлеген офицерни, партизан отрядда джигитлигин танытхан адамны, законланы толу билген прокурорну сыйы мийикде болгъанды, миллет сюйгенди, ышаныб тургъанды. Ма аллай адамланы кючюнден биз туугъан Джуртубузгъа къайтыб келгенбиз, баш эркинлигибизни табханбыз. Миллетибиз Кавказгъа къайтхандан сора Байрамукъ улу 1962-чи джылгъа дери Первомайское элде кирпич заводну директору болуб ишлей, миллетни къурулуш керекле бла баджарыргъа болушханлай тургъанды. 1962-чи джылдан 1972-чи джылгъа дери «Тау» совхозну бухгалтери эди. Аны юйдегисинде 4 джаш ёсюб, джашауда толу орун алгъандыла. Миллетибизни махтаулу адамы Байрамукъланы Юсуф 1990-чы джыл ауушханды, джатхан джери джумушакъ болсун.

Байрамукъланы Юсуф къазауатны кёзюуюнде Ставрополь крайны партизан отрядларыны штабыны тамадасы, крайда ВКП(б)ны биринчи секретары Михаил Андреевич Сусловну иги таныгъанды, бютеу ишлерин иги билгенди. Партизан отрядланы фашистле бла къаты кюреш бардыралмагъанларында, аладан керексизге кёб адам къырылгъанында, фашистлени Ставрополь крайгъа уллу къоранч салгъанларында, бизни миллетни зор бла Азиягъа кёчюргенлеринде Сусловну кёб терсликлери болгъанды. Аны юсюнден Р.Медведев бла Д.Ермаков «Серый кардинал» деген китабларында ачыкъ джазадыла. Фашистле Шимал Кавказдан къысталгъанларындан сора 1943-чю джылны февраль айында бу тёгерекледе партизан къозгъалыуну къолайсыз къуралгъаныны чуруму неде болгъанына къараргъа Москвадан комиссия келеди. Ол кёзюуледе Къарачай автоном областны прокурору болуб тургъан С.И.Медведев, 3-чю рангдагъы аскер юрист Къобанланы А.Х., прокурорну заместители Байрамукъланы Юсуф Москвадан келген комиссия Сусловну терс ишлерини барысын тинтиб, ачыкълаб, аны тутарыкъ болурла деб тургъандыла. Комиссияны членлери уа не эсе да Сусловну терслемегендиле. Аны юсюне 1943чю джыл мартны 11-де Москвада Политбюро джыйылыб Кавказда джашагъан бир талай миллетни Джуртундан кёчюрюуню юсюнден бегим ала тургъандыла. Ол джыйылыуну аллы бла Л.П.Берия Ставрополгъа келиб, Сусловгъа тюбеб кетген эди. Бир ишексиз, ала экиси оноулашыб, къазауатда Шимал Кавказда болгъан бютеу къыйынлыкъланы мында джашагъан бир къауум миллетни юсюне кюреб, алай бла терс ишлеринден къутулургъа излегендиле. Артдан ол кир оюмларын бегитиб, талай миллетни сыйларын теблеб, ётюрюк бла ёргеден ёрге чыгъыб кетгендиле экиси да. Эртде-кеч болса да тюзлюк хорламай къалмайды. 1953-чю джыл декабрь айда Л.П.Берияны халкъны джаууна, тыш къраллы шпионнга санаб, ёлюмге буюргъан эдиле. Сусловну да бютеу кир ишлери ачыкъланнгандыла. Биз хапарын айтхан Байрамукъланы Юсуфну юй бийчеси орус тиширыу Воронина Матрёна Никифоровна эди. Ол джашаууну аягъына дери Юсуфха нёгерлик этиб тургъанды. Ала 4 джашны ёсдюрген эдиле.

- Аладан джангыз мен къалгъанма, - дейди Первомайское элде джашагъан Байрамукъланы Борис. Уллубуз Анзор 1939-чу джыл туугъан эди. Экономика джаны бла баш билим алыб Ючкекенде микрокомпонент заводда уруна эди. Умарны да баш билими бар эди. Ол къурулушчу инженер эди. Владимир баш билим алыб, Первомайскеде зооветтехникумда устаз болуб ишлей эди.

Борис кеси Ростовда кърал устазлыкъ институтну, андан сора Баш партия школну бошагъанды. Талай джылны Гитче Къарачай районну школларында дерс бериб тургъанды. Юй бийчеси Ольга Николаевна да устазды.

ЧОТЧАЛАНЫ Абук,
ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.

2016 дж. февралны 13 "Къарачай"
Джангы назмула

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал

КЪАРЧА

Ана тилими тузун джаладым
Туугъан джерими сууун ичер ючюн.
...Къадау ташха къабланыб джыладым:
Джашадым, ёлдюм ма бу джер ючюн.

Джюрегими кесим кесдим, таладым
Дуния малгъа алданмасын деб.
Сезимлериме къатылыб турдум
Джуртха сюймеклик алда болсун деб.

Халкъымы кёбюсю къырылыб,
Атасыз-анасыз, джуртсуз къалгъанымда да,
Ёксюзме, эссизме, насыбсызма дерге
Ана тилибизге ырысладым.

Ана тилимде табдым халкъымы
Къанын-джанын, ёлгенин-сауун да,
Ана тилимде табдым джуртуму
Агъачын-ташын, доммайын-бууун да.

Ол Къыбылада да къыбылама болду
Тарихибизни кёргюзтюб тургъан,
Ол къыямада да къыбылама болду
Къутулур джолубузну кёргюзтюб тургъан.

От тёбеси болуб да къалды
Ишлеген юйюбюз, джыйгъан байлыгъыбыз.
Тенгизде батмады, тюзде къалмады
Ана тилибиз – байрагъыбыз.

Ана тилибиз сакълады бизни,
Биз да кюрешдик сакъларгъа аны.
Кимлеге болса да къошулуб къалмай,
Аны сыйладыкъ. Аны ючюн сайладыкъ
Джуртубузну – мийик тауланы.

Талай кере тюшдю бизге джуртсуз къалыргъа,
Анча кере хорлам бла къайтдыкъ.
Ана тилибиз саулукъда
Ёлмезлигибизни ангыладыкъ.

Ана тилими «тузун» джаладым
Ата джуртуму сууун ичер ючюн.
...Къадау ташха таяныб джырладым:
Туугъаным, ёлгеним да ма бу джер ючюн.

ЧОКУНА АФЕНДИ

1
Чокуна афендиден башланады
биринчи китабы Къарачайны:
«Ана тилинден» джайылады бизге
джарыгъы джулдузну, айны.

Тамблабызгъа сала джол,
басма ишни да къурады ол.
Динни, тилни, халкъны, джуртну да
сакълар джанындан болду ол.

«Хакъ сёз бла Акъ сёздюле
къутхарлыкъ адамны, халкъны...».
Билгени себебли аны,
кюрешди джайыб окъуу-билим.

Гаспыралыны сохтасы -
изледи кимге да игилик:
арада айрылыкъ тохтасын. Болсун
тилде, фикирде, ишде да--бирлик!

Суфий афенди Чокуна,
сен этдинг Аллахха къуллукъ,
аны ючюн джетди сеннге
ёлюм бла бошалгъан зорлукъ.

Элиблени ичинде
биринчи элиб болдунг бизге:
тюз болургъа юретдинг
диннге, тилге, адамгъа, джерге.

Къара таныгъан эмда джайгъан
Чокуна суфийибиз бизни.
Шакай улу Хаджи да
бек багъалатханды сени.

Абдуллах шыйыхны нюрю да
этгенди санга нёгерлик.
Гаспыралыны да этгенсе разы:
тилде, фикирде, ишде да — бирлик!

Джюрек разылыгъыбызны
биз да айта турабыз сеннге.
Кечгинлик бер, суфий афенди,
кечиксек да, къайтабыз сеннге.

2
Кечгинлик бер, супий афенди!
Сен Кёкге джууукъ эте халкъны,
ангылатыргъа кюрешдинг хакъны.

Таяна китабха, къаламгъа,
джараргъа кюрешдинг адамгъа.

Къозгъай ангысын, эсин да,
миллетинги джуртун, кесин да
кюрешдинг къорургъа, сакъларгъа...

Алай а, Ибилисге
кеслерин алдатхан джахилле,
иймансызла берген балта бла, мычхы бла
сен «сакъла, кесме» деген джашил терекни,
солургъа хауа берген терекни,
минг-минг джылны ёсген терекни
тамырындан кесиб атдыла.

Не этгин... Исса файгъамбарны да
ёз халкъындан чыкъгъан адамла
кердиргенлерин билебиз джоргъа...
Сени да аллайла тутдурдула,
джойдурдула, къурутдула.

Алагъа налат берирча халкъынг
хар бирини тукъумун, атын
къара багъанагъа такъсакъ...
Огъесе аны хайырындан
заранымы озар? Къайдам...

Чокуна афенди,
сени кесинги, терегинги да
кесгенлеге не айтаса сен?

Иги кесегине аланы
Ибилис берген эди саугъа.
Артда уа, атыб чалдышха,
термилтиб алгъан эди джанларын.

Аллайланы итликлеринден
бютеу халкъгъа да джетген эди палах.
Ёзге, бизни атыб къоймады Аллах -
ызыбызгъа къайтарды сюргюнден.

Алай а, ибилис джорукъдан, зулмудан
къутулгъандан сора да биз,
тирилталмай эсек Терегинги -
сора, алкъын, ангыбыз, эсибиз
китабда, къаламда тюлдю бизни.

3
Чокуна афенди, сен юретдинг:
«Дин да, тил да, джурт да бериб,
бизни къауум этиб, джаратханды Аллах.
Аллах бергенни сакъламау, айнытмау -
олду эм уллу гюнах».

Сен кесинг джашадынг алай -
Хакъны аллында бетинг къызармазча.
Халкъынг ючюн кюрешгенлей турдунг,
ол динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалмазча.

Бюгюннгю имамла, афендиле
нек алмайдыла сенден юлгю?
Орус тилде берселе ауаз,
не айта болур ёсюб келген тёлю?

Эбзеланы Абюсюб болмаса,
сени джолунгда баргъан кёрмейме.
Динине, тилине къайтмаса халкъ,
аны сакъларыкъ неди--билмейме.

Каппушланы Ахия афенди,
джандетли болсун, тюшдю эсиме:
ол ушай эди сени кесинге,
энди Абюсюб хаджи къалгъанды джангыз.

Алай а, болмайым ассы:
заман тюлдю джассы -
алкъын халкъдан чыгъарла имамла,
чыкъгъан кибик алимле, шайырла.

Чокуна афендим, огъурлу тюрсюнюнг
Рашид чыгъаргъан китабдан да къарайды,
халкъынг джашайды, сен да джашайса,
келе тебрегенди сени кёзюуюнг --
бу джыйылыу да шагъатды анга,
Харун тукъумдашынг да шагъатды анга.
Дуния, ахырат да санга
энди кенгден кенг бола барлыкъла...

Барыбыз да разыбыз санга,
шейит болгъан Исмаил Акъбай.
Ёмюрде да унутмаз сени,
сау-эсен болса халкъынг - Къарачай.

АС-САЛАМ АЛЕЙКУМ,
ДЖАШ ТЁЛЮ

(150 джыл болгъан Кърымшаухал
Ислам-Бийни Тебердиде юйюндемузейинде айтхан сёзю.)

«Юйге да игилик» деб келгенле,
салам да, сый да бергенле,
тирилир кибик ёлгенле,
къууандырасыз сиз мени.

Болса да джылым джюз элли,
къартлыкъ, ёлюм да джокъ манга -
Къарча къургъан Элибизни
тургъаныгъыз ючюн джакълаб.

Нюрюн джулдузну, Айны
кёреме бетигизде.
Олийи Къарачайны
ышаннганды - ол да - сизге.

Мен да — туудугъу аны,
кёрсем юйюмде сизни,
Кёкге джетеди кёлюм:
сауду халкъы Къарчаны.

Ёсюб джетиб таулучукъла,
окъуу-билим алгъандыла:
халкъыбызны сакъларыкъ -
Китаб бла Къаламдыла.

Бек разыма сизге, бек.
Арабызда джокъду чек.
Мени къоркъууум кетгенди -
нарт тёлю ёсюб джетгенди.

Халкъны ашхысы, игиси
фахмулусу, билимлиси
келгенсиз бюгюн былайгъа,
айтылсын сизге Орайда.

Барыгъызгъа бере салам,
къайтарама мен джангыдан:
тюз болугъуз сёзюгюзге,
бек болугъуз джеригизге.

Айырылмагъыз Китабдан,
айырылмагъыз Къаламдан -
мадарыгъызны къадар эте,
болушлукъ келир Аллахдан.

Къараб турады Хасаука,
хар бир ёлгеннге, саугъа:
ёлген не ючюн ёледи,
сау а не ючюн джашайды?

Къадау таш къараб турады,
эсни Къарчагъа бурады:
бармыды бизни элибиз,
саумуду бизни тилибиз?

Сиз --— ёсюб джетген тёлюбюз -
джууабсыз ол соруулагъа.
Барды Ангыгъыз, Эсигиз
Джуртну, Халкъны да къорургъа.

Салам алейкум, джаш тёлю,
эсге тюшюрген джаш тёлю
ташланы, агъачланы...
Биз барыбыз да чыкъгъанбыз
от келилеринден Къарчаны.

Сиз сауланы да къууандырасыз -
ёлгенлени да эте сау.
Ма аны ючюн хорлаялмазлыкъды
бизни миллетни душман-джау.

Унутмайсыз, унутмагъыз
мийикден келген хакъны:
Къалам бла Китабдыла
ёлюмсюз этерик халкъны.

Сизни кёре, джумушагъанды
къатыб тургъан таш кёлюм.
Хорлам кюнюбюз алдады,
ас-салам алейкум, джаш тёлю.

2016 дж. апрелни 7
Алчыла
ДЖЕТИШИМЛИ ФЕРМЕР МЮЛКНЮ ИЕСИ

Республиканы экономикасын айнытыугъа фермерле энчи юлюш къошадыла.

Ала чыгъаргъан продукция адамланы тепсилерине тюшеди, джашауну мелхум этеди. Ижаланы Хыйсаны джашы Хызырны да барды ол затда юлюшю. Ол кесини атасы Хыйсача джигер ишлегени бла юлгюлю болгъанды. Хыйса малда ишлеб кёргюзген мийик джетишимлери ючюн Урунууну Къызыл Байрагъыны эки ордени бла саугъаланнганнды. «Ата сыры балада», дейдиле. Хызыр Къызыл Октябрда орта школну бошагъандан сора, аскер къуллугъун сый бла толтуруб, къайтыб, Первомай эл мюлк техникумда окъугъанды. Аны бошаб, зоотехник усталыкъ алыб чыкъгъанды. «Октябрь» колхозда атасы, къарнашлары Хасан, Ильяс бла бирге малда ишлеб тургъанды. Ала колхозну асыулу къочхарларына къарагъандыла. Къыш кече бла кюнню ичинде 4-5 кере аш салыб, джай кёзюуде танг белги берген замандан ашхам къарангысына дери рахат кютюб тургъандыла. Алай бла малла эт алгъандыла, кёб, иги джюн бергендиле. Къочхарлагъа иги къараб тургъанларыны ахыры аланы мийик джетишимлеге ие да этгенди. Асыулу къочхарлары Ставрополь край кёрмючледе джыл сайын да биринчи орунну алгъанлай тургъандыла. Хыйса аланы Москвагъа ВДНХ-гъа да элтгенди. Ма алай, джетишимлени къатлай, 1984-чю джылдан 1991-чи джылгъа дери ишлегендиле. 1991-чи-2005чи джыллада Хызыр тамада къойчу болуб тургъанды. Кёб Хурмет грамотасы, бюсюреу къагъыты барды. Ростовда бардырылгъан кёрмючде 4 къочхары биринчи орунну алыб, ол кёрмючню медалы бла саугъаланнганды.

Урунууну гитчеликден сюйген адам 2005-чи джыл май айда «Рим» деб фермер мюлк ачады, ийнекле, къойла, эчкиле къурайды. Бюгюнлюкде 50 ийнекни сауады. Аладан алгъан сютюн ал джыллада Черкесскедеги сют заводдан келиб алыб тура эдиле. Бусагъатда кеси элтиб Николаевканы сют заводуна береди.

Арендагъа алыб хайырланнган иги танг джери барды. Мал ашны - силосну, биченни - кеси хазырлайды. Анга джашлары да болушадыла. Тракторла, машинала кеслериникиледиле. Техника джетишеди. Малларын джай кёзюуде Схауат ёзенде «Шоркъа» деген тау джайлыкъгъа чыгъарады. Табигъатны сейир мюйюшюнде тууарлары, къойлары, эчкилери рахат кютюле, керпесленедиле. Къыш кёзюуде ол малларын элни къыйырында, «Къая тюбю» деген джерден узакъ болмай орналгъан къошунда, тутады. Алайдагъы кюнбетлени отлауу татымлыды. Сабанларына нартюх салады, арпа себеди. Мюрзеуню джыйгъан, силосну хазырлагъан да кеслеридиле. Ийнеклеринден алгъан бузоулары уллу болсала, эркеклерин сатадыла, тишилери ёсюб къунаджинле болгъанлай, ийнеклеге къошадыла. Алай бла, къралдан да болушлукъ табыб, ол тууар малларын 150ге джетдирир муратлыды.

Малчылыкъ ишни къыйын болгъаны хакъды. Алай а, Хызырча, ишден къоркъмагъан арымай-талмай ишлеген адам джетишимли болмай къалмайды. Кеси бла къалмай, инджилгеннге, онгсузгъа да къолундан келгенича болушургъа да мадар табады. Ма аны ючюн сыйын кёредиле халал уруннган огъурлу джашны – Ижаланы Хызырны – элчилери, джамагъаты.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

2016 дж. апрелни 9
Дин
МИЙИК ДАРАДЖАЛЫ МЕДРЕСЕ

Уллу Аллахны игилигинден, бизни республикада дин джаны бла билим берген эки окъуу заведение ишлейди. Аланы бири Черкесскеде имам Абу-Ханифа атлы муслиман институтду. Экинчиси да Ючкекендеги медреседи.

Бюгюн хапарыбыз ол медресени юсюнденди. Анга окъургъа киргенле хар неси да таб джарашхан интернатда турадыла, кюнюне юч кере татымлы ашарыкъ ашайдыла, общежитиеде джашагъанлары, ашларысуулары ючюн сохтала ачха тёлемейдиле. Джай айлада уа медресени кесини арбазында ачылгъан базада солуйдула. Аны кибик Доммайгъа, республикабызны ариу джерлерине барыб кёз ачаргъа мадар табадыла. Ставрополь крайны Рыздевянный элинде эки джылны бирбири ызындан джаш тёлюню солуу лагери ачылгъан эди да, ары да баргъандыла. Ала анда башха миллетлени джаш тёлюсю бла бирликде солуб, къарыуу-кюч алыб къайтхан эдиле. Ары 14джыллыкъланы, андан ёргерек болгъанланы да аладыла. Бусагъатда 58 сохта окъуйду, 17 джаш адам да заочно билим алады.

Эрикгенланы Мухаммад хаджи хафизле бла.

- Сохталарыбызны юч бёлюмде окъутабыз. Биринчи бёлюмде школ программа бла билим аладыла да, атрдан кесибизде къалыб окъуйдула. Экинчи бёлюмюнде межгитледе ишлерча имамланы хазырлайбыз. Ючюнчю бёлюмню программасы къыйынды. Анда сыйлы Къур'анны азбар айтхан хафизлени окъутабыз, - дейди медресени директору Эрикгенланы Мухаммад хаджи. Окъуу процесс къыйынды. Игитда дейсе, сохтала 32 предметден дерс аладыла. Араб тилден, психологиядан, педагогикадан, философиядан, Ата джуртну тарихинден, муслиман динни джорукъларындан (фикх) билим бередиле устазларыбыз. Физкультурагъа да сюйюб джюрюйдюле сохтала. Джай солугъан кёзюуде спортну кёб тюрлюсюнден эришиуле къураладыла. Джайгъы лагерь каникулланы заманында ачылады. Ол лагерде 720 сохта солуйду. Анда юретиу-ангылатыу ишлени да бардыргъанлай турадыла устазларыбыз. Бери, бизни лагерге, Чечен, Ингуш, Къабарты-Малкъар республикаладан, Ставрополь крайдан да кёб джаш адам келеди. Сабийлени аталары, аналары бизге разылыкъларын билдиргенлей, болушханлай турадыла.

Сохталагъа терен билим бериуде, аланы ариу халиге юретиуде устазла - завуч Къайытланы Ахмат хаджи, араб тилни устазы Байчораланы Умар хаджи, ислам динни джорукъларындан дерс берген Айбазланы Расул хаджи, Лепшокъланы Расул дагъыда башхала уллу къыйын саладыла. Медреседе имам-хатыб болургъа излегенле 4 джылны, хафизле да 3,5 джылны окъуйдула. Бюгюнлюкде былайда окъуб, Къур'анны азбар билген 11 хафиз чыкъгъанды. Аланы арасында эм алгъа Ортабайланы Асланны, Байрамукъланы Исламны, Боташланы Махмудну, Магаяланы Мухамматны, Хасиятов Иллахны дагъыда башхаланы атларын айтыргъа боллукъду.

Мындан алда Черкесскеде республикан драма театргъа кёб адам джыйылыб, Ючкекенде медреседе окъуб, терен билим ал, гъан, Къур анны суу уста окъугъан, азбар билген фахмулу джаш адамлагъа хафизлеге - уллу сый бердиле. Джыйылыугъа келгенле бу аламат байрамны къурагъанлагъа да уллу разылыкъларын билдирдиле.

- Бизни хар къуру да джокълаб, сууаблыкъ иш этиб, болушуб тургъан джашлагъа таза джюрекден бюсюреу этгеними билдиреме, - дейди медресени директору Эрикгенланы Мухаммад хаджи. - Республикабызны Башчысыны борчларын толтургъан Темрезланы Рашид биз толусу бла ишлерча лицензия алыб бергенди. Республикада Муслиман дин управлениени председатели Бердиланы Исмаил хаджини, аны заместители Катчиланы Ибрагим хаджини, Гитче Къарачай районну администрациясыны башчысы Байрамукъланы Рамазанны, белгили джашларыбыз Салпагъарланы Магометни, Байрамукъланы Мухтарны, Боташланы Кемалны, болушуб тургъанлары ючюн, атларын сый бериб айтыргъа керекди. Бачхачылыкъ иш бла кюрешген месхитинчи тюрк къарнашларыбыз да кёгет, гардош, башха азыкъла келтириб, болушханлай турадыла. Сау болсунла бары да.

Медресени директору Эрикгенланы Мухаммад хаджи кюнде-кечеде да къалыб кюрешгени себебли, бу муслиман окъуу заведениени иши хаман алгъа баргъанлай турады. Медресе саулай Шимал Кавказда да сохталагъа терен билим бериу джаны бла, хафизлени кёб хазырлагъаны бла алчыланы бирине саналады.

Медресени директору Эрикгенланы Мухаммад хаджини кесини юсюнден айтсакъ, ол, бусагъатда диннге окъутуу джаны бла алда атлагъанланы бириди. Ол 1977-чи джыл Ючкекенде туугъанды. Эм алгъа Стамбулда имам-хатыбланы хазырлагъан медресени бошагъанды. Стамбулну Муслиман дин башчысы Мехмед Чагрыжды медресени «алтын» дипломун кеси къолу бла бергенди Мухаммад хаджиге. Андан сора экономика джаны бла баш билим да алгъанды. Гитче Къарачай районну раис имамы болуб тургъанды. КъЧРде Муслиман дин управлениеде джаш тёлю комитетни тамадасыды, ол управлениеде председателни заместителиди. 2010-чу джылдан бери Ючкекенде биринчи ачылгъан медресеге башчылыкъ этеди. Мухаммад хаджини кърал саугъалары кёбдюле.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.

2016 дж. апрелни 9
Спорт
РОССИЯНЫ ЧЕМПИОНУ
БОЛГЪАНДЫ

Мартны 18-ден 21-не дери Москваны къатындагъы Раменск шахарда армреслингден Россияны чемпионаты болгъанды.

Анга Карачаевск шахардан юниорланы арасында дунияны чемпиону Батчаланы Бэлла бла Орусланы Расул да къошулгъандыла. Бэлла 50 килограмм ауурлукъда чемпионатны алтын медалына ие болгъанды. Орусланы Расулну джетишими да аман тюлдю – ол кесини ауурлугъунда тёртюнчю орунну алгъанды. Расулгъа 20 джыл болады, ол Россияны джаш тёлю джыйым командасыны члениди. Февралда да джаш къауумну арасында Россияда алчылыкъ ючюн баргъан эришиуледе экинчи оруннга чыкъгъан эди. Ары дери юниорланы эришиулеринде дунияны чемпиону да болгъан эди. Эки спортчуну да РФны махтаулу тренери Ёзденланы Умар юретеди.

- Батчаланы Бэлланы хорламы айырыб сейирсинирчады, ол онг къолу ауруб тургъанлай, сол къолу бла бек кючлю спортчуланы хорлагъанды. Кеси да КъЧР-ни ич ишлеринде ишлейди, тамада лейтенантды, - деб хапар айтады Ёзденланы Умар.

Бэлла спортну устасыды, 16 джылында дунияны эки кере чемпиону болгъанды. Аны кибик ол Европа бла Россияны алчылыгъы ючюн баргъан эришиуледе да талай кере хорлагъанды.

Бусагъатда Европаны Румынияда бардырыллыкъ чемпионатына эмда Болгарияда боллукъ дуния чемпионатха хазырланыб кюрешеди. Энтда, Россияны, Къарачай-Черкесияны да сыйларын джакълай, бусагъатха дери этген хорламларын къайтарыргъа къастлыды.

Муратына джетсин!

(БИЗНИ КОРР.).

2016 дж. апрелни 9
МЧС-ни пресс-къуллугъу билдиреди
ПСИХОЛОГИЯ БОЛУШЛУКЪНУ
ЮСЮНДЕН СЁЛЕШДИЛЕ

Тюрлю-тюрлю къыйын болумлагъа тюшген, джарсыгъан адамны джашауу тюрленеди. Бирле саулукъларын тас этелле, бирсилени психологиялары бузулады. Аллайланы тюз джашау болумгъа къайтарыб кюрешедиле психологияны усталары. Ала кёб тюрлю мадарны, амалны хайырландырадыла.

Мындан алда аллай усталаны-психологланы джыйылыулары болду. Анда къоркъуулу болумда, от тюшгенде психолог не этерге кереклисини, къалай ишлерге тыйыншлы болгъаныны юсюнден барды сёз. Джыйылыуну ишине Къарачай-Черкесияны тюрлю-тюрлю ведомстволарыны психологлары къошулгъан эдиле. Россияны МЧС-ни терк психология болушлукъ табдыргъан аралыгъыны Шимал Кавказ филиалыны психологлары да бар эдиле анда. Ишни Россияны Къарачай-Черкес Республикада МЧС-ни Баш управлениеси къурагъан эди.

Семинарны Баш управлениени инспектору-психологу Марина Чингисханова ачды. Психолог къоркъуулу болумгъа тюшюб джарсыгъан адамгъа къаллай болушлукъ табдырыргъа кереклисини юсюнден айта, психология къуллукъну усталары ишлерин къалай къурасала таб болуруну хакъындан сёлешди. Аны ызындан КъарачайЧеркес Республикада от тюшюуге къаршчы кюрешген федерал къуллукъну биринчи отрядыны психологу Людмила Рыженкова адамгъа къатылыргъа боллукъ психология болумну суратлаб, ангылатды. Аллай болумда психологну ишинде хайырланыргъа керекли мадарланы, законну, джорукъну юсюнден айтды.

Ол семинарда, Россияны МЧС-ни терк психология болушлукъ табдыргъан аралыгъыны Шимал Кавказ филиалыны бёлюмюню тамадасы Екатерина Михалева джарсыгъаннга психология болушлукъ табдырыуда МЧС-ни психологлары хайырланнган техниканы практикада кёргюздю. Джыйылгъанлагъа, Россияны МЧСни терк психология болушлукъ табдыргъан аралыгъыны Шимал Кавказ филиалыны устасы Анастасия Удовиченко мастер-класс бардырды. Аны юсюнден Россияны Къарачай-Черкесияда МЧС-ни сайтыны «Полезная информация» деген бёлюмюнде да барды кёб материал.

2016 дж. апрелни 9
Литератураны джылына
КИТАБ – БИЛИМНИ ГЁЗЕНИ

Мындан алда КъарачайЧеркес кърал университетде Литература джылны тамамланнганына аталыб уллу байрам болду.

Белгилисича, 2015-чи джыл Орус эмда миллет литератураланы джылы эди. Къарачай-Черкес кърал университетде литературагъа аталыб талай иш бардырылгъанды. Артыкъсыз да Филология институтда, литературагъа терен къарагъаны, окъутханы ючюн, бу ишге айырыб уллу эс бёлюннгенди.

Литературагъа аталгъан джыл институтда бардырылгъан ишлени юсюнден литература бла журналистика кафедраны тамадасы, доцент, бу байрамны къураугъа башчылыкъ этген Чотчаланы Мариза хапар айтды.

- Литературагъа аталгъан джыл бизде бек джетишимли ётгенди. Джазыучула бла тюбешиуле, белгили поэтлени эсгере, аланы чыгъармачылыкъ ишлерине аталгъан сагъыныу ингирле къурагъанбыз, студентле бла сохталаны араларында конкурсла бардырыб, эм иги назму окъугъанланы айыргъанбыз, конференцияла дагъыда башха ишле къурагъанбыз. Литератураны джылы бла Уллу Хорламны 70джыллыкъ байрамы бирге тюшгенлери себебли, кёб иш патриотлукъ халда къуралгъан эди. Джылны ичинде сохтала бла студентлени ичинде къаллай бир китаб окъулгъаныны, къаллай бир мероприятие ётгенини юсюнден айтсакъ, быйыл этген муратыбызгъа джетгенбиз дерге боллукъбуз. Джылны ичинде, Карачаевск, Джёгетей Аягъы шахарланы школларындан сохтала келиб, университет бла бирлешиб, бардырылгъан ишлеге тири къошулуб тургъандыла..

Дагъыда айтыргъа излегеним литература дерслени юсюнденди. Москвада Президентни Администрациясында бютеу къралдан литература кафедраланы тамадаларын джыйыб уллу кенгеш этген эдиле. Анда литература дерсге асыры аз заман бериледи, филология институтлада болмаса, башха факультетледе окъулмагъанны орнундады дегенча, джарсыуланы юслеринден сёлешиннген эди. Аны себебли, бюгюнлюкде биз бу ишлеге аслам эс бёлюрге керекбиз, китаб окъуу джаш тёлюге джашау марда болурча этерге керекди.

Литературагъа аталгъан джылны ахыр байрамына келген къонакъла - КъЧР-ни миллет ишлерини, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы юсюнден министрини биринчи заместители Хубийланы Ислам, КъЧР-ни халкъ джазыучусу Сидахметова Фарида, КъЧР-ни халкъ поэти Шебзухова Лариса, Карачаевск бла Джёгетей Аягъы шахарладан устазла, сохтала.

Филология институтну директору, доцент Лепшокъланы Хасан хошкелди сёз айтхан эди. Ызы бла Литератураны джылында этилген ишлеге тири къошулгъан школланы, университетни устазларына, студентлеге, школ сохталагъа Къарачай-Черкес кърал университетни ректораты, Филология институтну деканаты, КъЧР-де Миллет ишлени, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы эмда КъЧР-ни Окъуу эмда илму министерстволары Хурмет грамотала берген эдиле.

Байрамны официал бёлюмюнден сора студентле, аспирантла, сохтала уллу концерт кёргюздюле. Концерт программада назмула, джырла, тепсеуле, литература чыгъармаладан юзюк спектаклле, частушкала бар эдиле.

Ахырында Филология институтну директору сохталагъа, студентлеге да саугъагъа китабла бериб, литератураны адамны джашауунда магъанасы уллу болгъанын черте, ёсюб келген джаш тёлюню эринмейин, эрикмейин китаб окъургъа, билимли болургъа чакъырды.

ГАДЖАЛАНЫ Назифат.

2016 дж. февралны 6 "Къарачай"
Эсгериу
БИРИНЧИ УСТАЗ

«Биринчи» деген сёз алчылыкъны кёргюзеди. «Биринчи китаб», «Биринчи алим (агроном, суратчы, артист, режиссёр)», «Биринчи космонавт»... «Биринчи» десек, махтау, сый да бергенибизни кёргюзебиз. Къайсы халкъ да кесини биринчилерин багъалата биледи. Биз да алайбыз. Эллерибизни къурагъанла, биринчи школланы ишлегенле, биринчи китабланы джазгъанла, биринчи врачла, генералла, къайсы бирин айтхын – барысы халкъны эсиндедиле, джюрегинде джашайдыла.

Сарытюзчюле да алайдыла – унутмайдыла кеслерини биринчилерин, ашхы адамларын. Мындан алда да элчиле джыйылыб, тарих тюзлюк орнун табар ючюн, элде биринчи школну ишлетген, аны биринчи директору болгъан ашхы адамны – Батчаланы Солтанны джашы Исламны - аты унуталмазча, аны сыйына эсгертме къанга салыргъа оноу этгендиле.

Батчаланы Исламны хапарын элде кёбле биледиле, ёзге аны аты тыйыншлысына кёре айтылмагъанды. Аны джашау джолу уа халкъгъа, элине-джерине къуллукъ этиуню юлгюсюдю.

Къайнагъан, къатышхан заманлада миллетге джол кёргюзген, анга дагъан болгъан адамла керек боладыла. Ислам да аллай адам эди. Халкъны сагъышын этген, аны къайгъысында джюрюген. Батча улу 138 джылны мындан алгъа апрелни 17-де Батчаланы Солтан бла Катчиланы Сыйлыкъызны юйдегисинде туугъанды. Кеси къыйыны бла урунуб джашагъан киши, Солтан, тюнгюч уланы окъуулу-билимли болурун излеб, 1890-чы джыл Къартджуртда энчи устазлыкъ этиб тургъан Башлаланы Шамайылгъа джарашдыргъанды. Алайда дин окъуу бла бирге география бла математикадан да билим алгъанды Ислам. Арадан юч джыл озуб Ташкёпюрге кёчедиле да, алайда да энчи устаз Кипкеланы Рамазанда окъууун андан ары бардырады. 1898-чи джыл а Солтан Исламны Нарсанагъа элтиб, школгъа салады. Анда латин алфавитни тамалында окъуйду Ислам. Аны бла да тохтаб къалмайды ол, артда да - 1914-чю-1919-чу джыллада - Баталпашинскеде орус школда окъуб, билимин ёсдюреди.

Джыйырма джылы толургъа Ислам ташкёпюрчю Борлакъланы Зекерьяны къызы Къыбла бла юйдегилениб, ол элде тамал салады. Къыбла сыларгъа, аначылыкъ этерге да уста тиширыу болгъанды, халкъ медицинаны терен билгенди, хансладан дарман этиб, кёб ауруудан сау этгенди адамланы. Экисине эки джаш бла юч къыз джаратыладыла. Тамада джашлары Хасан 1900-чю джыл тууады. Ислам, окъууну-билимни джашауда магъанасын ангылагъан джаш адам, кесини тюнгюч уланын окъуулу этерге уллу эс бёледи. Артда Хасан, иги билим да алыб, комсомолгъа член болуб, областда джамагъат джашаугъа тири къошулады, джангы къуралгъан Сарытюз элде атлы дружинниклеге башчылыкъ этиб, джамагъат тынчлыкъны сакълаб турады. Аны гитчеси Хауа да элде аты айтылгъан адам болады – Эл советге депутатха кёб кере сайланады, элде Ворошилов атлы колхозда звеногъа кёб джылланы башчылыкъ этеди.

Экинчи джашы Хамзат 1914-чю джыл тууады. Ол, КПСС-ни члени, Уллу Ата джурт къазауатда джигитлик этиб сермеше, аны аллындан ахырына дери ётген, джашаууну 44 джылын техник-инженер болуб къурулуш санагъатха берген, кёб орденни, медалны, башха саугъаланы иеси, областда махтауу чыкъгъан адам эди. Солтан бла Къыбланы эки гитче къызлары – Зайнеб бла Абидат да толу юйдегилени аналары болуб, адеблери-намыслары бла джамагъатда сый таба джашаб келгендиле. Бюгюн Ислам бла Къыбланы туудукълары бла аладан туугъанлары 26 боладыла.

Ислам, къаджыкъмай, талпыб кюрешгени бла ол кёзюулеге кёре иги билим алыргъа мадар табады. Орус культура бла терен шагъырей болады. Революциядан сора, айхай да, ол, элчи киши, сагъыш эте турмай, совет властны джанына кёчеди. Большевик партиягъа киреди. Джангы джашауну ишлеуге тири къошулады. 1920-чы джыл Ташкёпюрде кесини юйюнде ликпункт ачыб, сабийлени, уллу джашла бла къызланы да окъутуб башлайды.

Батчаланы Ислам.

Мутчаланы Р.

Башлаланы С.

Батчаланы Х.

Бостанланы М.

Кипкеланы М.

Мамчуланы Ф.

Бостанланы Ш.

Къоркъмазланы М.

Бостанланы А.

Къушджетерланы Х.

1924-чю джыл социалист революцияны бачамасы В.И.Ленин ауушханында, аны асыраргъа Къарачайдан баргъан къауумну къурамында Батча улу да болады. Ким да ангылайды, аллай ишлеге керти сыйлары болгъан адамла сайланнгандыла. Къарачай облисполкомну председатели Гюрджюланы Къурман да дуния пролетариатны башчысын ахыр джолгъа ашырыргъа биргесине аллай адамланы – областны тиширыуларыны активисти Къулчаланы Эршини, хурметли акъсакъал Герюкланы Исмаилны,

Батчаланы Исламны дагъыда башхаланы алгъанды. 92 джылны мындан алгъа ол сууукъ, бушуулу кюн къайсы эсе да алгъан суратда Ленинни ёлюгюню къатында аланы кёрюрге боллукъду.

Аллай суратла - эллерини, анда биринчи къазыкъ ургъанланы, биринчи колхозчуланы, биринчи школчуланы суратлары – дагъыда кёбдюле Исламны джашындан туугъан къызла Роза бла Фатима меннге кёргюзген эки уллу альбомда. Аладагъы суратла, письмола, документлени копиялары, къол джазмала сау бир китаб боллукъдула, джарашдырылыб чыгъарылсала. Аланы хапарлары сейирди.

1925-чи джыл Сарытюз элни школуну биринчи директору бла сохталары
(Къумукъланы Мухитдинни сураты табылмагъанды).

Ол къагъытла Исламны кичи уланы Хамзатны юйюнде эски кюбюрде сакъланнгандыла. Джатма тюбюнде атылыб тургъан кюбюрде аллай тахсала бардыла деб, юйдегиде кишини хапары болмагъанды. Батчаланы юйдеги Орта Азиягъа да элтиб, ызына да къайтарыб келген ол кюбюрню къурутуб къояргъа кёзлери къыймай, джатма тюбюне чыгъарыб къоядыла. Аны бла унутадыла. Аталары Хамзат ёле туруб, Роза бла Фатимагъа къолу бла джатма таба кёргюзюб, бир затланы билдирирге кюрешеди. Ёзге къызла ангылаялмайдыла аталарын. Артда уа, сагъыш эте келиб, кюбюрню юсюнден айтыргъа излеген болурмеди деб, аны ачыб къарайдыла. Ма аны тюбюнде шынтагы бау бла ариу къысылыб тургъан, ичи да къагъытдан толу папканы табадыла. Ай медет, кеч табадыла ансы, Сарытюзню юсюнден чыкъгъан китабха дагъыда кёб сейир письмо, сурат, документ, хапар тюшерик эди.

Къызла ол затланы барысын джарашдырыб, альбомлагъа салгъандыла. Ала айтхандан, сюргюнден къайтыб келгенден сора аталары Хамзат кесини атасы Исламны юсюнден не табханын да - элчилени эсге тюшюрюулерин, суратланы, энчи документлени - барысын джыйыб, китаб чыгъарыргъа мураты болгъанды. Не келсин, аны толтургъунчу ёлюб кетгенди.

Элни къурауда башчы Батча улу Ильясны (1864-1933 дж.дж.), къолуна сажнаны алыб, орамланы ёлчелерин, юй орунланы ырджыларын айырыб кюрешген Батчаланы Исламны, анга нёгерлик этиб айланнган Къоркъмазланы Таулуну, Бостанланы Азаматны суратлары да, аланы юслеринден хапарла да бардыла къызла джарашдыргъан альбомлада.

Совет власть джер дыккылыкъдан инджилген таулулагъа тюз джерледе джангы элле къураргъа эркинлик береди ол джыллада. Алай бла кёб джангы эл къуралады Къарачайда – Къызыл Къарачай, Ючкекен, Терезе, Даусуз, Къумуш дагъыда башхала... 1924-чю джыл Сарытюз ишлениб башланады. Анга ташкёпюрчюле бла огъарытебердичиледен кёб юйдеги келиб тюшеди. Ол ишге башчылыкъны тебердичи Батчаланы Хасанны джашы Ильяс (Джаныуай) этеди. Анга Чеккуланы Бекир дагъыда башхала да тири болушхандыла.

Окъуугъа-билимге термилиб тургъан адамлагъа неден да алгъа, айхай да, школ керек эди. Джаныуайны оноуу бла, Ислам, школну ишлерге джер белгилеб, аны къурулушун къолгъа алады. Тири, болумлу, къураучулукъ фахмусу болгъан адам, аны не къадар дженгил ишлерге кючюн салады. Арада ачха джыйыб, Ташчыда талай тёнгертке юйню сатыб алыб, аланы чачыб, агъачын келтиредиле. Ол ишге бютеу ёгюзю-арбасы болгъан элчилени къобарады Ислам. Бостанланы Азамат, Къоркъмазланы Таулу, Голаланы Ибрагим, Чеккуланы Акъчыкъ бла Хасан, Эдиланы Джашыу, Борлакъланы Маджит бла Хаджи-Мырза, Алакъайладан эки къарнаш, Башлалары бла Токъланы юйдегилери, Къойчуланы Осман бла Дагир, Батчаланы Бекир бла Абдулла, Чеккуланы Хамит дагъыда башхала – 18 арба къураб, ол агъачны ташыйдыла. Алай бла школну къабыргъаларын эрлай сюейдиле. Башха ишлерине элчиле бирери бирер зат бла болушургъа кюрешедиле. Сёз ючюн, кёб сабийли Борлакъланы ХаджиМырза кесини аламат чабыучу атын къабартылылагъа джарым багъасына сатыб, ачхасын школну къурулушуна береди.

В.И.Ленинни ахыр джолуна ашырыргъа баргъан делегацияны
арасында Батчаланы Ислам.

Школну башын джабаргъа къанджал табалмай, ол джыл ишни тохтатадыла. 1925-чи джыл Ислам элни кредит обществосуну тюкенине талай айны тамадалыкъ этиб, артда аны Алакъайланы Османнга бериб, толусу бла школну къайгъысына кёчеди. Ол джыл окъуу башланыргъа, элчилени кючлери бла школ битиб, сентябрны биринде эшиклерин сабийлеге ачады. Аны босагъасындан ичгери атлайдыла 11 элчи сабий – Исламны биринчи сохталары. Къачан эсе да аны кесин окъутхан устаз Башлаланы Шамайыл да джашы Сагитни алыб келиб, аны къолуна береди, «мен сени окъутханча, сен да муну окъут» деб. Дагъыда Къоркъмазланы Магомед, Бостанланы Шаухал, Мамчуланы Фатима, Батчаланы Хауа, Къушджетерланы Халит, Бостанланы Абдул бла Магомед, Кипкеланы Мурат, Мутчаланы Разият, Къумукъланы Мухатдин боладыла биринчи сохталаны тизиминде.

Бюгюнлюкде, арадан кёб джылла озуб, элчиле биринчи устазны, биринчи сохталаны да атларын ёхтемлик бла сагъынадыла. Ислам устаз эмда школну тамадасы къуллукъланы толтурады, сюйюб, учунуб, кесин бютеуден бериб ишлейди.

Ол заманлада устазны сыйы халкъда бек мийик эди: илмуда уллу ачыкълаула этген алимленича, Совет Союзну Джигитлерича, биринчи космонавтланыча. Ислам, аламат устаз, фахмулу, болумлу къураучу, къарангылыкъны къоратыугъа, миллетни окъуулу-билимли этиуге бютеу кючюн салыб кюреше эди. Къууанчлы, насыблы джылла болуб ётедиле анга устазлыкъ ишге берген 10 джылы. Ол джыллада ана тилде джарашхан тамамлы окъуу китабла джокъ эдиле. Аны къой, алфавит да джарашыб бошамагъан эди. Ёзге патчахлыкъны реакцион джылларында кёб кюрешиб, уллу къыйын салыб алгъан билимин былайда толу хайырландырады Ислам. Ал школну сохталарын окъута, ол дерслик китабланы текстлерин араб графикадан латин, артда уа орус шрифтге кёчюреди.

Алай учунуб ишлей тургъанлай, 1935-чи джыл ноябрны 4-де аджал миллет интеллигенцияны сафындан сермеб алады джангы джашау ючюн тири кюрешген, фахмулу эмда чыгъармачылыкъ къууаты чексиз болгъан ашхы адамны, Сарытюзню школун орнатхан, аны биринчи устазын - Батчаланы Солтанны джашы Исламны. Аны халкъын сюйген тынгысыз джюреги тарихден дерс бере тургъанлай тохтаб къалады. Сейири – къолундан полгъа тюшген хурджун сагъаты да тохтайды аны бла бирге - 13 сагъат бла 30 такъыйкъаны кёргюзюб турады бюгюн да ол.

Заман а тохтамайды. Барады кесини ёмюрлюк джолу бла кимге, махтау, сый, кимге бедиш, сёгюм келтире. Халкъына джарагъан адамлагъа эсгертмеле салынадыла, аланы юслеринден китабла джазыладыла, джырла этиледиле. Батчаланы Солтанны джашы Исламгъа да бу кюнледе эл школну къабыргъасына эсгертме къанга салынныкъды. Ол халкъ кесини керти уланларын не кёб заман кетсе да унутмагъанына шагъатлыкъды.

Бюгюннгю Сарытюзню кёрсе, Ислам аз къууанныкъ болмаз эди. Ол тамалын салгъан школдан чыкъгъан, элни атын махтау бла айтдыргъан ненча адам барды! Уллу Ата джурт къазауатны аллындан артына дери ётген, полковник, 30 орден бла медалны иеси Бадахланы Аскер, РФны махтаулу устазы СССР-ни Баш Советини депутаты Аджиланы Хабибат, журналист, поэт, джазыучу, КъЧР-ни тиширыуларыны республикан советини председатели Шаманланы Медиха, тарих илмуланы доктору, профессор Къойчуланы Аскербий, ауур атлетикадан спортну устасы, Сарытюз элни администрациясыны председатели Батчаланы Алий, РФ-ны махтаулу юристи Батчаланы Хыйса, КъЧКъУ-ну типографиясыны директору Батчаланы Магомед, КъЧКъУ-да ГМУ бла политология кафедраны доценти, алим Башлаланы Муслимат, экономика илмуланы кандидаты, КъЧР-ни мелиорациясыны махтаулу къуллукъчусу Борлакъланы Аубекир, КъЧР-ни махтаулу журналистлери, республикан телекомпанияны къуллукъчулары Тебуланы Шукур бла Джанкёзланы Медина, КъЧР-ни саулукъ сакълау министри Шаманланы Казим – къайсы бирин айтхын! – барысын санаб чыкъгъан да къыйынды. Республикада, къралда да атлары айтылгъан онла бла алимле, джамагъаткърал къуллукъчула, бизнесменле, спортчула башхала чыкъгъандыла Сарытюз элден.

Бюгюнлюкде Ислам къаст этгенча, халкъ окъуулу-билимли болуб, кёлеккеде къалыб кетмей, дуния цивилизацияда кесине орун алыб джашайды. Айхай да, ол затда Исламны да – элни биринчи устазыны – энчи къыйыны барды.

КАКУШЛАНЫ Хусей.

2016 дж. февралны 6
Джаным-тиним — ана тилим
АДЕБ-НАМЫС, АДЕТ САКЪЛАНЫРЫНА КЪАЙГЪЫРА

Тилинг барда - халкъынг бар, Къарачайлы атынг бар...

Биз,; Совет Союзну кёзюуюню адамлары, кёбчюлюкню ичинде неда къайда болса да бир джыйылгъан джерде: «Бизни заманыбызда...» - деб хапарланы джасаб башлайбыз. Кертиси бла да ол джыллада сабийле олтургъан джерге къарт барса, къайсы сабий да ёрге туруучан эди. Къралыбызны къайсы шахарында, къайсы мюйюшюнде болсакъ да, кесибизни намыслы тута, ариу халили кёргюзе билгенибиз себебли, къарачайлыла болгъаныбызны черте эдиле. Къарачайны эркишилери уа тиширыуланы кеслеринден учуз этмегендиле. Бюгюн-бюгече да багъалы аналача, эгечлеча, аммалача кёрюб, эркелетиб, сый, махтау да бергенлей тургъанлары хакъды.

Бёлек джылны мындан алда кесини «Аманат» романын къарнашдан туугъан къызчыкъгъа бере, китабны экинчи бетинде Хубийланы Осман былай джазгъан эди: «Багъалы эгешчигим Люба, кесибизни тилибизни, башха тиллени да билирге талпы. Тиллени билиу халкъланы бир-бирлерине илешдиреди, бир-бирлерин сюйдюрюрге, сыйларгъа да себеб болады. Тил, адеб-намыс джашасала, къайсы халкъны да халкълыгъы, миллетлиги да сакъланады...»

Иги алгъаракълада Къарджуртдан джашчыкъ, Карачаевск шахарда профтехучилищеде окъургъа кириб, бир ыйыкъдан юйлерине къайтханында, анасыны аллында санларын къынгырмынгыр эте: «Мамань! Дай похавать!» - дегенинде, анасы сейирсиниб: «Джанынга болайым, джашчыкъ, шахарда бир ыйыкъ тургъанлайынга фигура болуб къалай къалдынг?!» - деген эди дейдиле. Дуниягъа белгили классик Даниэль Дефону литература герою Робинзон Крузо ол къадар джылны тилин унутмай тургъан эсе, бир ыйыкъгъа къартджуртчу джаш ана тилин къалай унутур эди? Робинзон авторну кеси къурашдыргъан герою болса да, Даниэль Дефо къайсы миллетни адамы да кесини ана тилин унутмазгъа кереклисин чертгенди. Бизни къарачай тилге бир кёзюуледе Туркияны патчахларыны бири Ататюрк бир меджилисде: «Къарачайны тили тюрк тиллени ичинде эм таза тилди», - деб сёлешгенди. Тюрк тиллени терегини суратында терекни туура тёппесинде «Къарачай» деб джазылгъанды. Алай эсе, биз, бюгюннгю заманны къарачайлылары, ата-бабаларыбызны тиллерин унутургъа, эртде айтыулай, «Кесини къабындан джийиргеннген джыланча» этерге нек керек болабыз да?

Алгъаракълада чыкъгъан китабчыгъымы окъугъанланы бир-бирлери джазгъанларымда кёб сёзню магъанасын ангылаялмагъанларын телефон бла билдирдиле. Китабчыкъны хазырлай, мен къарачай тилибизни унутула баргъан эртдегили сёзлерин, тилин ызына къайтарыр муратлы эдим. «Китабынгда кёбчюлюк ангыламагъан сёзле неге керекдиле?» - дегенле да чыгъадыла. Ол соруулагъа сейирсиннген да, къыйналгъан да этеме.

Шахарларыбызда туууб ёсген бюгюннгю джаш тёлюбюз кесибизни тилибизде хазна сёлеширге талпымайды. Сёлешгенле да, тиллерин чалдырыб, башха тил бла аралашдырыб сёлешедиле. Сёз джокъду, орус тил бютеу къралыбызны ара тилиди. Бу тилни кючюнден уллу къралыбызны тюрлю- тюрлю миллетлери бир-бирлери бла сёлеширге, бир-бирлерин ангыларгъа мадар табадыла. Джазыучуларыбызны чыгъармалары, къарачай миллетни ичинде къалыб кетмей, башха тиллеге кёчюрюлюб, окъуучуланы миллетибизни литературасы бла танышдырады. Дунияда быллай фахмулу адамлары болгъан халкъ да бар кёреме деб айтдырады.

Бизни заманны тёлюсю литературадан бютеудуния классиклени, къралыбызны, гитче джуртубузну да литература чыгъармаларын сюйюб окъуб тургъанбыз. Ол заманны сабийлерине ата-анала кече кёб окъугъанны тохтатыгъыз деб кюрешген эселе, энди окъуталмай кюрешедиле. Компьютерле, Интернет кеслерине тартыб, джаш тёлюню башын чагъыб, китаб окъууну джолун кесе барадыла. Библиотекалагъа сабийле огъай, абадан къауумдан да бек аз адам джюрюйдю. Бюгюнлюкде уа школлада сабийлерини къарачай тилден дерслеге джюрюгенлерине разы болмагъан ата-анала да бардыла. Шахарларыбызда, эллерибизде да бизни тилде кескин сёлешген оруслула, эрменлиле, черкеслиле, тегейлиле да аз тюлдюле. Сёз ючюн, Коста Хетагурово элде джашагъан джаш тёлюню тегейи къарачайча, къарачайы да тегейча эркин сёлешедиле. Башха къарнаш миллетлени сабийлери бизни тилибизде сёлеширге тырмаша эселе, къарачай сабийле кеслерини ана тиллерин нек унутургъа керекдиле? Аналаны сюйюб, ана тиллерин нек сюймезге керекдиле?

Мен кесими, меничаланы юслеринден айтсам, Къазахстанда туууб, талай джылны ичине къазах тилде асыры кёб сёлешгенден, бери, Джуртубузгъа, къайтыб келирге эки тилни да аралашдырыб сёлеше эдик. Энтда бир бёлек джылны Къазахстанда джашасакъ, кесибизни ана тилибиз къумгъа сингиб, тас болуб кетген суулай боллукъ болур эди.

Эсимдеди, Морх элден хохол джаш, Къызыл Октябрь элде бир уллу къууанчда тюз тепсеуню ариу тепсеб, къарачайча сёлешиб, алгъыш айтыб тургъанында: «Иги джаш, кимни джашы боллукъса?» - деб соргъанларында, ол ойнаб: «Морх элни ара сюреминде Созарукъланы Хызырны джашыма», - дегени.

Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид 2015-чи джылны Орус эмда ана тиллени джылы болурун бегитген эди. Республика Башчыны нюзюрюн мюкюл этиб, Карачаевск шахар округну окъуу управлениеси школлада, шахар библиотекалада орус, ана тиллеге аталыб кёб магъаналы ишни баджаргъанды. Артыкъ да бек 6-чы номерли орта школну устаз коллективи бу магъаналы ишге уллу къыйынын салгъанды. Шахар округну окъуу управлениеси «Таурухчу акка», «Къаламны сынау», «Джазаргъа тырмашыу», «Алгъыш айтыу», «Кескин окъуу» дегенча сейир мероприятиелени бардыргъанды. Сабийлени алгъыш айтыуларына тынгылай, тойлада, оюнлада, башха тюрлю къууанчлада ёсюб джетселе, таб алгъыш айтырлай болурларына къууанаса.

Декабрь айны 16-да уа тиллеге аталгъан магъаналы ишни эсебин тамамлау къууанчны 6-чы номерли школ КъЧКъУ-ну акт залында бардырды.

Россияны махтаулу артисти Бостанланы Умар-Алий бла 6-чы номерли школну устазы-къураучусу Гапполаны Залина къууанч меджилисни ариу бардырдыла. Окъуу управлениени тамадасы Къоджакъланы Джульетта ал сёзюн бошагъандан сора, Россияны махтаулу артисти, КъЧР-ни халкъ поэти, алим, белгили композитор эмда джырчы Ёзденланы Альберт ана тилибизге атаб терен магъаналы доклад этди. Къарачай тилибизге тыйыншлысыча уллу сый берди. КъЧР-ни махтаулу устазы, Окъууну махтаулу къуллукъчусу, Карачаевск шахар округну окъуу управлениенисини профсоюзуну башчысы, урунууну ветераны Эрикгенланы Аубекирни къызы Дотдайланы Люаза бютеу школланы ана тилден устазларына, тамадаларына школлада орус, ана тиллеге джан аурутуб, уллу эс бёлгенлерине разылыгъын билдирди. Шахар округну Тиширыу советини тамадасы Эбзеланы Аскерни къызы Ляля да орус эмда башха тиллеге сый, махтау бериб сёлешди. «Эльбрусоид» фондну журналисти Токъланы Фатима, къысха сёлешсе да, джаш тёлюбюз ана тилибизни унутмагъанлай, тили барда, халкъ халкълыгъын сакъларын чертиб айтды.

Сёлешгенле округну школларыны сохталарына oрyc эмда ана тиллеге аталыб ётген джылда баргъан ишлеге къошулуб, этген джетишимлери ючюн Хурмет грамотала бердиле. Къууанч меджилисде сёлешиуле сохталаны концертлери бла аралашыб бардырылдыла. КъарачайЧеркес кърал университетни Хасимиков Солтан башчылыкъ этген «Шохлукъ» тепсеу ансамбли, Голаланы Шамилни «Таулу» джаш тёлю ансамбли джыйылгъанланы къууандырдыла.

ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.

Suat, salam aleykum.

http://www.smikbr.ru/2016/pressa/litkb/01.2016.pdf 36-41 сайфала,
макале: Анатолий Парпара. Forumga salala eseng, bir kara.

Цитата
Sabr пишет: Suat, salam aleykum. http://www.smikbr.ru/2016/pressa/litkb/01.2016.pdf 36-41 сайфала, макале: Анатолий Парпара. Forumga salala eseng, bir kara.

Aleykum As Salam Sabr!
Salırga küreşeyim.. Esenlikle.. Salamla..

Макалени \"Литературная Кабардино-Балкария\" журналдан форумгъав салгъан: Чомаланы Суат (Тinibek)

«ЛКБ» 1. 2016 г.

Анатолий ПАРПАРА,
поэт, драматург, общественный деятель,
профессор Московского государственного
университета культуры и искусств,
председатель международного фонда имени М .Ю . Лермонтова,
создатель и редактор «Исторической газеты», секретарь
СП России, лауреат Государственной премии РФ

МАСТЕРА И ПОДМАСТЕРЬЯ

За долгую жизнь мне пришлось переводить на русский язык не только стихи разных поэтов, писавших и пишущих на языках народов республик, входивших в СССР, народов современной России, но и на тех языках, которые для нас всегда были иностранными: чешском, сербском, македонском, хинди, бенгали, болгарском, арабском, монгольском...

При этом я всегда дорожил не столько возможностью этой работы, сколько осознавал её необходимость. Нельзя заниматься переложениями с одного языка на другой только для того, чтобы проверить технику стихосоздания. Техника в переводах играет скучную роль. И не приносит радости открытия.

Есть множество примеров, когда благодаря именно техническим навыкам в стихосложении поэты издавали огромное количество переводных стихов. Речь идет о тех ремесленниках, для которых оплата, заработок - цель прагматическая, мало чего общего имеющая с творчеством. И классики советского перевода на этом зарабатывали деньги. Но... Один из них, Яков Козловский, остроумно провёл точную грань между национальными мастерами и подмастерьями:

Но я в отличье от такси
Не всех перевожу!

Я начал переводить совершенно неожиданно для себя. В 1969 в Москве проходило пятое всесоюзное совещание молодых писателей. Я был в семинаре Егора Исаева, Сергея Васильевича Смирнова и Виктора Кочеткова. Обсудили моё творчество - с замечаниями, с некоторыми жёсткими словами. Но всё это пошло мне на пользу. К тому времени я уже понимал, что жёсткая критика - оздоровительная критика.

После моего обсуждения подошёл ко мне башкирский поэт Мухамад Ильбаев и говорит: «Анатолий, завтра будет моё обсуждение, вы переведите мои стихи». Я отвечаю, что никогда не переводил и не знаю, как это делать. А он настаивает: «Знаете, ну совершенно некому больше. А я слушал ваши стихи и понял для себя, что вы самый близкий мне по настроению, по восприятию мира, по трудовой основе, по природе своей». Что делать? Взял я у него подстрочники двух небольших стихотворений, приехал домой (а я тогда жил в коммуналке, в одной комнате вчетвером с матерью, отцом и братом). И, когда все заснули в двенадцать часов ночи, вышел на кухню, сел за стол...

Мой первый переводческий опыт оказался удачным. Но главное - я понял на конкретном примере, что при переводе поэтических строк надо, чтобы образ, найденный одним поэтом, бережно был перенесён на почву родного языка. А будет ли он жить и плодоносить, зависит полностью от способностей переводчика.

То, что хорошо на одном языке, должно быть так же хорошо на другом языке. Некоторые русские поэты, например, талантливый Анатолий Передреев (он много переводил поэтов Кавказа - сам долгое время жил в Грозном), при всей его мощной природной даровитости, написал за полвека своей жизни только сто одно стихотворение и небольшую поэмку, но зато в его переводе вышло много книг национальных поэтов, некоторые из которых получили Государственную премию СССР. Однащды его спросили, как он делает так, что довольно слабые в оригинале стихотворения в его переводе становятся сильными и поэтичными? И не обкрадывает ли он свою поэзию, отдавая энергию своего таланта другим поэтам? Он ответил по-восточному красиво: «Стихи для меня - праздник, а встречи с праздниками не бывают частыми. Поэтому я и занимаюсь переводами, чтобы дождаться этого праздника.»

Конечно, одно время мне приходилось просто зарабатывать на жизнь переводами. Тогда платили за этот труд, и, переведя за несколько месяцев книгу чьих-то стихотворений, я мог полгода работать на самого себя. И это было очень важно. Поскольку собственные произведения, к тому же у поэта ещё мало знающего, мало вникшего в саму структуру поэти­ ческой работы, появлялись туго. Нужно было много времени на осмыс­ ление, на рост, на подготовку. Поэтому так и получилось, что я много переводил. Но любопытно, что я много переводил молодых поэтов, а теперь они - классики на своих родных языках.

Со многими из них «деловые отношения» переросли в близкие товарищеские или даже дружеские. Например, с Юрием Семендером я перевёл его первую книгу на русский. Теперь он народный поэт Чу­ вашии. С Диманом Белековым из Горного Алтая. Я тоже перевёл его первую книгу. Сейчас он известный поэт, уважаемый республиканский деятель. Недавно я был в Кабардино-Балкарии, и мне неожиданно на­ помнил Абдуллах Бегиев, что первые его стихи на русском были опубли­ кованы в журнале «Москва» в моём переводе тридцать лет назад. Живёт и здравствует в Северной Осетии председатель Союза писателей (он был и министром культуры республики, и руководил во Владикавказе госу­ дарственным театром) Камал Ходов. Он всего на год меня помоложе, но на родине считается классиком осетинской литературы. А когда-то, лет сорок назад, я приехал в Южную Осетию, чтобы перевести осетинских поэтов для журнала «Москва». В Цхинвале и познакомился с Камалом. Мы подружились. Я скажу честно, что на тот момент он был собраннее меня, уже полностью сложившимся поэтом. По заданию редакции я пере­ вёл несколько его стихотворений, так же, как и стихи его товарищей Хаджи-Мурата Дзуццати, Зину Хостикоеву, Ахсара Кодзати, Гафиза, Гергия Бестауты...

Тогда национальные поэты понимали значимость перевода их на русский язык. Напечататься в советских журналах, выходивших много­ тысячными, а то и многомиллионными тиражами, было не только пре­ стижно, но и важно для становления имени. Вряд ли Чингиз Айтматов имел бы такую бешеную популярность, если бы его перевели сегодня на русский. Время было иное. Атмосфера поэзии была возбуждающей. Политика тогда завидовала поэзии. Флюиды поэзии окружала атмосферу Земли. И они знали, что в космос мировой словесности выход только через ракету русского перевода.

Поэтов Северного Кавказа я стал переводить неожиданно. Однажды ко мне в редакцию пришло письмо выдающегося кабардинского поэта Шогенцукова. Адам Огурлиевич писал мне: «Дорогой Анатолий, посы­ лаю подстрочник стихов на твой суд. Всё, что по душе, переведи, пожа­ луйста, для периодики. Они войдут и в книжку. Мне очень понравилось твоё предельно бережное отношение к слову, отчего твои стихи читаются на лёгком дыхании». Письмо было написано 12 февраля 1976 года. Меня поразила тогда не столько высокая оценка моих стихотворений, опубли­ кованных в журнале «Огонёк», сколько уверенность поэта в том, что я смогу перевести, ибо он указал, какому журналу и какому издательству я должен принести переводы. Так я приобрёл доброго друга. А через него - уважение талантливых поэтов Кавказа.

Всё-таки в полном смысле этого слова профессиональным поэтомпереводчиком я не стал, как Владимир Державин, Елена Николаевская, Яков Козловский, Наум Еребнев... Но параллельно, как Белла Ахмадулли­ на, Владимир Соколов, Борис Примеров, Владимир Солоухин, Владимир Цыбин, я этим занимался. Тут очень важна мера. Эта мера должна со­ стоять в том, что, переводя иное, ты не должен забывать о поэтической обязанности перед своим народом, перед родной природой, да и перед своим собственным творчеством. Если ты уйдёшь в переводы и будешь только зарабатывать деньги, то не осуществишь предначертанное тебе. На этом пути не реализовали себя полностью многие талантливые поэты. На­ пример, Яков Козловский или Семён Липкин, которые от природы были очень талантливыми поэтами, но, переводя бесконечно народные эпосы, стихотворные книги восточных поэтов, они не реализовались полностью на русском языке. Можно только представить себе, какого великого поэта приобрела бы русская литература, если бы Арсений Тарковский бросил переводы. Но ему нужно было жить, кормить семью и потому он жерт вовал талантом.

Я не один раз слышал разговоры о том, что Расула Гамзатова сделали знаменитым переводчики Яков Козловский и Наум Гребнев. Но правда состоит в том, что Гамзатов - великий аварский поэт. Он приобрёл ми­ ровую известность благодаря книге «Мой Дагестан», которую замеча­ тельно перевёл Владимир Солоухин. Я находился в 1995 году в Паки­ стане в составе делегации российских писателей: Вл. Гусев, Р. Киреев, М. Попов и, конечно, Расул Гамзатов с Патимат. И был свидетелем его славы. В перерыве мы с Расулом присели, чтобы выпить чашечку кофе. Неожиданно к Гамзатову подошёл мужчина и стал что-то жарко говорить на родном языке. И вдруг поцеловал руку поэту. За ним второй, третий, двадцатый... Образовалась длинная очередь. И все что-то говорили, а по­ том целовали его руку. Расул спросил меня, о чём это они говорят. Язык урду, увы! - я не изучал. Увидев знакомого профессора-серба, я узнал причину такого паломничества к аварскому поэту. Оказывается, они все читали «Мой Дагестан», а поцелуем руки выказывали высокую степень уважения Г амзатову.

Там же, в Исламабаде, в одной из бесед Расул Гамзатович признался мне: «Толя, я закончил книгу в тысячу четверостиший. Мне нравится, как ты пишешь свои миниатюры. Это очень близко мне. Мне нужна све­ жая кровь, потому что мои давние переводчики уже не могут переводить и мне хочется, чтобы эту работу сделал ты». Я ответил: «Расул Гамзато­ вич, ну как я могу вас перевести, если я не знаю языка. К тому же вас, ваши творения уже сложившегося поэта, классика дагестанской поэзии трудно воссоздавать из подстрочника в полной силе». А он настаивает: «Ну, попробуй, попробуй!».

В итоге я согласился на компромисс и попросил Гамзатова проверить меня: «Напишите сейчас подстрочники хотя бы трёх четверостиший, я за ночь попробую их перевести». И Патимат, его жена, тут же записала требуемое на бумаге под диктовку Расула Гамзатовича (записывать ему было трудно в связи с болезнью руки). Ночью я их перевёл. Несмотря на малый формат, каждое стихотворение поэта было равно жемчужине, которую необходимо явить миру.

Рано, часов в девять утра, я принёс переводы Гамзатовым. Расул прочитал их, затем дал прочитать Патимат. Я сижу в ожидании - что скажут. И Патимат говорит: «Анатолий, это очень хорошо». Потом мне Гамзатов даже письмо написал, где сообщал - скоро я тебе вышлю свои четверостишия, готовься к серьёзной работе. Конечно, для меня переве­ сти стихи Расула Гамзатова было честью. Но перевести всю книгу мне так и не удалось... Дальнейший разговор должен быть о писательских интригах и непорядочности конкретных людей. К самому Расулу это не имеет отношения. Хотя на некоторое время мы отошли друг от друга.

Зато с Кайсыном Кулиевым никаких недоразумений не возникало. У нас были очень хорошие отношения. Когда я работал в журнале «Мо­ сква», то не раз публиковал его поэзию, но стихи не переводил. Когда отмечали девяностолетие Кайсына Ш уваевича в Кабардино-Балкарии, я попросил Хасана Тхазеплова, талантливого кабардинского поэта, найти не опубликованные на русском стихи поэта. Так мне в руки попало сти­ хотворение, которое в оригинале называлось «Облачко Лермонтова». На­ писал его Кайсын будучи в ссылке. Это одно из молодых стихотворений Кулиева, но очень интересное. Учитывая опыт поэта, зная его биографию, я попытался передать любовь поэта к родной земле. Вот какими нежными словами заканчивается это дивное стихотворение:

По гребням гор взлетаешь к солнцу смело,
В небесный путьусталого маня...
И в чёрный день ты оставайся белой,
О, тучка Лермонтова - песнь моя!

К сожалению, стихотворение это мало известно на балкарском языке, а на русском публиковалось только в журнале «Литературная Балкария».

Имел я честь знать и друга Кулиева, замечательного кабардинско­го поэта и прозаика Алима Пшемаховича Кешокова. Ещё в 1974 году я оказался с ним в одной поездке. Крупный государственный деятель, знаток арабской культуры, в тот момент Кешоков был председателем Литературного фонда СССР, то есть руководителем целого министер­ ства духовности, причём очень богатого. В поездке по западносибирским военным частям мы лучше узнали друг друга. А вскоре я понял, какой он благородный человек. Когда мы вернулись в Москву (а жил я тогда трудно, перебивался редкими гонорарами), вдруг через какое-то время мне звонят из Литфонда и предлагают зайти и получить деньги - двести рублей. По тем временам очень приличная сумма. Я спрашиваю - за что? Мне отвечают: «Алим Пшемахович распорядился». Оказывается, он, не говоря мне ни слова, выписал эти деньги как материальную помощь, хотя я тогда ещё не был членом СП СССР. Конечно, такое не забывается.

Так вот, Кулиев и Кешоков во время войны служили в одном полку. И когда Кулиев был тяжело ранен, то Кешоков вытащил его с поля боя. И ещё любопытная деталь о Кулиеве. Орден Красной Звезды, заслуженный в сражении, Кайсыну Шуваевичу должен был вручить лично генерал. И когда назвали его фамилию, он вышел из строя и сказал, что не может принять награду, потому что его народ сослан в Сибирь. На что генерал сказал: «Мы же не вашему народу вручаем этот орден, а лично вам за ваше мужество». И тогда он принял этот орден. Интересная деталь био­ графии, правда?

Я эту историю услышал из уст Давида Кугультинова. Кстати, когда Кулиев уже умер, то дня через два я по делам был в издательстве «Худо­ жественная литература» и на выходе неожиданно встретился с Кугультиновым. Спросил, к кому он направляется. «Да вот иду убеждать руковод­ ство издательства. Выходит двухтомник Кулиева. Но так как он умер, то вдове могут заплатить только часть гонорара. Я хочу убедить их, чтобы они деньги выплатили полностью, как самому Кайсыну». И он добился своего. Вот что значит настоящая мужская дружба. В то время понятия порядочности, дружбы ещё не были замутнены.

Я уже говорил о том, почему национальные писатели мечтали пере­ вестись на русский язык. Во-первых, советская власть, конечно же, при­ давала огромное значение национальным культурам и понимала: чтобы они встали на ноги, нужно вкладывать в них деньги. И потому в советское время в республиках платили более-менее прилично за переводы. Если тогда поэт за свою строчку получал один рубль сорок копеек, то за пере­ водную получал от рубля до рубля двадцати копеек. То есть переводы были почти приравнены к оригиналу. Это значит, что когда государство пожелает, то оно может заботиться о культуре.

Во-вторых, существовала литературная критика. Можно рассуждать, умная она была или вредная, но на тот момент она сделала своё аналитическое дело. И, конечно, писатели тогда, особенно кто имел большой опыт, получали достойную оплату своего труда. А это, в свою очередь, давало возможность вплотную заниматься творчеством, позволяло мно­ гое сделать.

Теперь же, сошлюсь на свой опыт, я могу только ночами писать, днём же вынужден зарабатывать себе на жизнь. Тогда же были другие возмож­ ности. И пятёрка великих национальных поэтов - Кайсын Кулиев, Мустай Карим, Давид Кугультинов, Алим Кешоков, Расул Гамзатов - была дружной. Они всегда помогали друг другу. Если кто-то в правительстве или из литературных чиновников нападал на одного, то они вставали друг за друга.

Но тут есть тонкости. Когда они набирали силу, авторитет нацио­ нальной поэзии рос и читатель полюбил глубоких поэтов. И это было замечательно. Но вскоре на этой волне стали выходить во множестве лже-поэты, появилась манафактур-поэзия (термин Гёте), развелись лжепереводчики. Подстрочники делались «от фонаря». Рождались классики национальных литератур, у которых на родном языке не было ни одной книги. Подстрочное наводнение могло смыть национальные литературы. Замечательный чувашский поэт Яков Ухсай меня образумил, написав в тревожном письме: «Толя, не надо так много заниматься переводами. Представь себе - сотни чувашей вечерами садятся за стол и пишут стихи, а потом отдают тебе, чтобы ты их перевёл. Когда же ты будешь занимать­ ся своей творческой работой?» А я действительно тогда много переводил чувашских сочинителей. Вполне возможно, если бы не этот его отеческий «подзатыльник», то я бы никогда не засел за свои исторические драмы.

К сожалению, сегодня я вижу, как скудеет национальная литература. И когда я разговариваю со своими друзьями - прозаиками, поэтами, - то они очень тоскуют по тому, как относились к литературе в советские времена. Потому что их любили именно как писателей, как поэтов. Сегодня у них всё другое. Хотя мои ровесники, которые ещё остались, что-то делают в литературе на том, советском, уровне. А молодёжи уже трудно служить литературе. Мамоне служить выгоднее.

Даже те произведения молодых писателей, которые сейчас в фаворе, о них много говорят и пишут, чисто с литературной точки зрения очень слабы. Даже если оценивать только техническую сторону написанных текстов, не говоря о высоких творческих и мировоззренческих задачах, тем более гуманитарных, эстетических, философских.

И ещё хотел бы сказать, что слово «профессионализм», высокое слово для оценки многих других занятий, в литературе не должно быть критерием таланта. Ибо профессионализм подразумевает фабричное производство, а литература - кустарное. Потому-то в русском языке су­ ществуют два слова, которые не сойдутся в одном строю: ремесло - для ремесленников и рукомесло - для талантов.

http://www.smikbr.ru/2016/pressa/litkb/01.2016.pdf