Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

2016 дж. январны 16
Махтаулу уланларыбыз
БИЛЕК КЮЧЮ, БОЛУМУ ДА БАРДЫ

Джангы джылны аллы бла биз, редакциягъа миллет тутушдан дунияны эки кере чемпиону Шидакъланы Муратбийни джашы Расулну чакъырыб, андан къысха интервью алгъан эдик.

- Расул, эм алгъа кесинги юсюнгден бир-эки сёз айтсанг, спорт бла къачан кюрешиб башлагъан эдинг?

- Менге 23 джыл болгъанды. Къызыл Октябрь элденме. Элде школну 5-чи классындан башлаб, спорт секциягъа джюрюб тебрегенме. Эркин, миллет тутушлагъа мени юретиб тургъан тренерим Гогуйланы Русланды. Быйыл Къарачай-Черкес кърал университетни физика-математика факультетин бошагъанма. Бусагъатда тренер болуб ишлейме.

- Дунияны чемпиону атны къачан алгъан эдинг? Спортда джетишимлеринг къалайдыла?

- Быйыл декабрны ал ыйыкъларында Оренбург шахарда бел тутушдан, кюрешден къралла арасы чемпионат болгъан эди да, анда Ирандан, Латвиядан, Туркменистандан келген кючлю гёджеблени хорлаб, 2 алтын медаль алгъанма. 82 килограмм ауурлукъда тутушама ол ауурлукъда эм кючлю гёджебле болуучандыла. Россияда джаш тёлюню арасында баргъан эришиуледе эки-юч кере да чемпион болгъан эдим. 2012-чи джылда уа Европаны Кубогун алгъанма.

- Спортда аллай джетишимле этер ючюн кёб тер тёгерге керекди да?

- Мен кеси кесиме бир да къатыма. Хаман санларымы чыныкъдыргъанлай турама. Аракъы, тютюн ичмейме. Спорт режимни сакълайма. Тутушургъа чыкъсам, «мен аны хорларгъа керекме» деген оюмну тутама.

- Ёсюб келген джаш тёлюге не айтыргъа излейсе?

- Спорт - ол тазалыкъды, адамны ариу халиге юретеди. Кесинги бошларгъа джарамайды. Бир игиси бизни джаш тёлюбюз спортха иги учунады. Миллетибизни ашхы адетлерин тутайыкъ. Къартланы, тиширыуланы сыйларын кёрейик. Джангы джылда бизни миллетден чемпионла не къадар кёб болсунла. Халкъыбызны атын иги бла айтдырайыкъ.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.

2016 дж. январны 14 "Къарачай"
Тышында ахлуларыбыз
СТАВРОПОЛЧУ КЪАРАЧАЙЛЫЛА

Бизни миллетни адамлары Россия Федерацияны ичинде Калининграддан башлаб, Камчаткагъа дери джашайдыла. Тыш къраллада тургъанла да кёбдюле. Артдагъы джаш тёлюден, биз билиб, Америкада, Германияда, Португалияда, Францияда, Къытайда, Грецияда, Голландияда дагъыда башха джерледе табышлы ишлени джюрютгенле бардыла.

Ставрополь шахарда къарачай диаспораны биринчи башчысы Джатдоланы Шакъман.

Бютюн да кёб ахлубуз Ставрополь крайда джашайды, ишлейди. Биз Азиядан, кёчгюнчюлюкден, къайтыб келген кёзюуледе, 1957чи джылдан башлаб, 1991-чи джылгъа дери КъарачайЧеркес автоном область Ставрополь крайны къурамында болгъан эди. Анга дери да Ставрополь крайгъа къараб тургъанбыз. Аны себебинден, джерлери да джууукъ болгъанындан миллетибизни кёб адамы Нарсана, Ставрополь, Пятигорск, Ессентуки шахарлада, аланы тёгереклеринде элледе аслам турадыла. Аныча, малда-затда ишлерге кетиб, крайны узагъыракъ эллеринде джашаб тургъанла да кёбдюле. Сёз ючюн, Темнолесенский, Подгорный элледе юйле алыб, тийреле къураб тургъанланы айтыргъа боллукъбуз.

Биз мындан алда Ставрополь шахарны кесинде джашаб, ишлеб, окъуб тургъанланы юслеринден джазаргъа баргъан эдик. Бу джолгъа дери да ставрополчу къарачайлыланы юслеринден хапар айта тургъанбыз. Ол кёзюуледе миллетибизни белгили адамы, аскерчи лётчик, полковник Джатдоланы Шакъман эки арада иш джюрютюуге, бай

11-чи классны айырма сохтасы, джетишимли боксёр Тамбийланы Магомет.

ламлылыкъ тутуугъа кёб къыйын салгъан эди. Аны кючюнден Ставрополда къарачайлыланы джамагъат организациялары да къуралгъан эди. Шакъман болушуб, анда вузлагъа окъургъа киргенле, ишге джарашханла да кёб эдиле. Керти да миллетни бирикдире билген онглу адам эди ол.

Бусагъатда къарачайлыланы эм кёб джашагъан джерлери Нарсана шахарды. Аны тёгерегинде да талай къарачай эл орналгъанды. Мирный, Коммунстрой, Белореченский дегенча элчикле къуру къарачайлыладан къуралгъандыла. Биз нарсаначыланы юслеринден джаза, айта тургъанбыз. Нарсананы кесинде, аны тёгерегинде элледе да эм кеми бла 14 минг къарачайлы джашайды. Ала кёб тюрлю санагъатлада джетишимли ишлейдиле.

Нарсаначыла чакълы бир бола кетедиле Ставрополь шахарда джашагъан, анда ишлеген ахлуларыбыз да. Артыкъ да саулукъ сакълау санагъатда ишлегенле асламдыла. Эм алгъа къууанч хапарны айтайыкъ: Ставрополь крайны баш хирургу, медицина илмуланы доктору, профессор Байчораланы Энвер энди саулай Шимал Кавказ федерал округну да баш хирургуна сайланнганды. Дагъыда белгили врачларыбызны бири, профессор, медицина илмуланы доктору, крайны баш урологу Лайпанланы Хаджи-Ислам да саулай Шимал Кавказ федерал округну баш урологу болгъанды. Аланы экисин да бу дараджагъа джетгенлери бла алгъышлайбыз.

Къарачай-Черкесияны Башчысыны эмда Администрациясыны Ставрополда толу эркинликли келечиси Батчаланы Магомет.

Сабий аурууладан Ставрополь крайны баш врачы Байчораланы Марат, медицина илмуланы доктору, кърал медицина университетни профессору Боташланы Салихни къызы Валентина бизни миллетден болгъанлары бла махтанабыз. Валентина талай джылдан бери студентлеге дерс бериб тургъаны бла бирге кёб илму ишни джазаргъа да джетишгенди. Аны баш иеси Байрамкъулланы Далхат эл мюлк илму-излем институтда ишлеб тургъанды, эл мюлк илмуланы кандидатыды, аланы джашлары Мурат хирургду.

Биз ставрополчу къарачайлыланы юслеринден джазаргъа баргъаныкъда, анда кёб джылланы къарачай диаспораны бирикдириб тургъан Кипкеланы Назим бла сёлешген эдик. Ол бизден алчы джашланы айта келиб, бюгюнледе Ставрополь крайда къарачайлыланы «Алан» атлы джамагъат организациясыны башчысы Гочияланы Казбекни джашы Исмаилгъа тюбетген эди.

Назим кеси бусагъатда бизнес бла кюрешеди. Юй бийчеси Кипкеланы (Чотчаланы) Зарема тарих илмуланы докторуду. Ол талай илму ишни, китабны авторуду.

Гочияланы Исмаил адамны кесине илешдирген, терен билимли, болумлу джаш адам, бизни джердешлерибизни юслеринден кёб сейир хапар айтды.

- Мында джашагъан, ишлеген, окъугъан къарачайлыланы саны бир 10 мингден артыгъыракъ болур. Аланы хар бири дегенча ишде, окъууда да алчыды. Башха миллетле бла джарашыб, барысы бла да ариу джашайбыз, къайда да джорукъну, мизамны, таулуланы ашхы адетлерин сакълайбыз. Студентлерибиз иги окъуб, атыбызны иги бла айтдырадыла. Миллетибизден кёбле онглу къуллукълада ишлейдиле, вузлада дерсле бергенле, къурулуш ишлени бардыргъанла, джорукъ сакълагъан органлада ишлегенле, фирмалагъа, уллу предприятиелеге башчылыкъ этгенле, бизнес бла джетишимли кюрешгенле бардыла. Кесибизни ариу джюрютюб, къайда да алчы болургъа кюрешебиз.

Бизни миллетни джашлары бла къызларын юлгюге тутадыла. Артыкъ да бек студентлерибиз кёбдюле. Къуру медицина университетде огъуна 700-800 джаш бла къыз окъуйдула. Эл мюлк университетде да алай кёбдюле. Биз алагъа кёзкъулакъ болгъанлай турабыз. Алда джюрюген джашларыбыз миллетни бирикдирир ючюн кёб иш бардырадыла.

Диаспораны тамадасы Гочияланы Исмаил кеси эсе эл мюлк университетни бошагъанды. Ол окъуу заведениеде устаз болуб ишлейди. Андан сора да юристликге окъуб диплом алгъанды. Ставрополь шахарны мэри къарачай джаш Джатдоланы Хасанны джашы Андрейди, деб къууаныб тургъанларын айтадыла бизни джердешлерибиз.

- Аны бизге уллу болушлугъу тиеди. Ол бизни ишибизни кёз туурада тутады, – дейди Гочияланы Исмаил. Мындан алгъаракъда джыйылыб, джаш тёлюбюзню фестивалын бардыргъан эдик да, залны арендагъа алгъаныбыз ючюн ачха тёлетмеди. «Алан» организациягъа, абаза, черкес джамагъат организациялагъа – барыбызгъа да бир мекямда кабинетле бердиргенди. Аны ючюн ачха тёлемейбиз. Бир джерде болгъаныбыз бирбирибиз бла байламлылыкъ тутаргъа, алада болгъан ишлеге да къошулургъа таблыкъ береди. Хар къуру да бир-бирибизге билек болгъанлай турабыз. Мындан алда шахарны мэриясында 2015-чи джылны бошалыб баргъаны бла байламлы къууанч джыйылыу болгъан

Ставрополь крайны эмда Шимал Кавказ федерал округну баш хирургу медицина илмуланы доктору, профессор Байчораланы Энвер.

эди. Анда спортда, окъууда, устазлыкъ ишде уллу джетишимлери болгъан джаш адамланы саугъалагъан эдиле.

Ары бизни да чакъыргъан эдиле. Ставрополдан РФ-ны Кърал Думасыны депутаты Казакова Ольга, ша

«Южный» теплица-комбинатны баш директору Къараланы Мурат.

хар Думаны депутатлары да келген эдиле. Казакова Ольга джергили администрация ишлерин таб къураб, Ставрополь шахарны ёсюмюне уллу юлюш къошханы ючюн Джатдоланы Андрейни РФны Федерал Джыйылыууну Федерация Советини Хурмет грамотасы бла саугъалады. Анга барыбыз да бек къууаннган эдик. Шахарны мэри да къралла арасы самбо тутушдан Мароккода ётген эришиуледе хорлаб, дунияны чемпиону атха джетишген Сидаков Азамат бла аны тренери Папушов Мухамедге Хурмет грамотала бла багъалы саугъала бергенди. Саугъалагъа аграр университетни студенткасы Къулийланы Инна, Шимал Кавказ федерал университетни келечиси Каргинов Борис да тыйыншлы болгъандыла.

Айхай да, къачан да джетишимли болгъанлай келедиле бизни ставрополчу ахлуларыбыз. Озгъан ёмюрню 70-чи, 80-чы джылларында да бизни онглу уланларыбыз Ставрополь шахарда ишлеб, атларын иги бла айтдырыб тургъандыла. Джаубаланы Мурат бла Гогуйланы Наны - экиси да медицина илмула

Къарачай диаспораны башчысы Гочияланы Казбекни джашы Исмаил шахарны мэри Джатдоланы Андрей (солда) эмда Ставрополь крайны губернатору Владимиров Владимир бла фестивалны кёзюуюнде.

ны докторлары, профессорла эдиле. Адамланы саулукъларына къарауда уллу джетишимлери ючюн алагъа «Россияны махтаулу врачы» деген атла берилген эдиле. Джаубаланы Мурат ишлеген эски больницагъа ставрополчула бюгюнлюкде да «Джауба улуну больницасы» дейдиле. Ала керти дуниягъа кетгендиле. Джандетли болсунла. Къарнашла Лайпанланы Магомет бла Феликс да миллетге джарагъанлары бла кёблени эслеринде къалгъандыла. Къобанланы Науруз крайда племобъединениени директору болуб тургъанды. Токъланы Юсуф мюрзеу хазырлагъан, джарашдыргъан уллу бирлешликге башчылыкъ этгенди. Полковник Лепшокъланы Магомет талай джылны ич ишлени органларында къуллукъ этиб, махтаугъа, сыйгъа тыйыншлы болгъанды. Бусагъатда пенсиядады. Алача Борлакъланы Солтан, Магулаланы Альберт, Гапполаны Тамара, Чанкаланы Татьяна, Боташланы Шерифат, Каппушланы Патия, Алийланы Хыйса дагъыда башхала кеслерини ишлеринде джетишимли болуб, атларын айтдыргъан эдиле.

Крайны алгъыннгы губернатору Александр Черногоров Железноводск шахарда уллу джау-бышлакъ заводну тутхан Аджиладан къарнашланы кесини бир джууукъ адамларына санай эди. Ала бла шохлукъ, тенглик джюрютюб тургъанды. Кертиди бир къауум чиновникле партияны къаты режиминде Къарачай-Черкесиягъа, артыкъ да бек бизни миллетни адамларына иги джол бермеселе да, эки арада байламлылыкъ юзюлмей барыб тургъанды.

Крайкомну алгъыннгы биринчи секретары Михаил Горбачёвну юсюнден кёб тюрлю сёзле айтылсала да, уллу джыйылыулада эл мюлкде джигер уруннган къарачайлылагъа сый бере, аланы атларын эм алгъа айтыучан эди.

Бюгюнлюкде къарачай джашла край аралыкъда, аны тёгереги элледе да уллу къуллукълада ишлей, миллетибизни атын иги бла айтдырадыла. Джёгетейчи джаш Шаманланы Амыр Грачёв районну Кугульта элинде уллу джау-бышлакъ заводну баш директору болуб турады. Ол алгъаракъ джыллада Светлоградда азыкъ комбинатны директору болуб ишлегенди. Анда къуруш управлениелеге тамадалыкъ этиб тургъандыла Джанкёзланы Солтан бла Атабийланы Хамит. Бюгюнлюкде Ставрополда Губернский атлы сыра заводну директору Хасанланы Магометди, уллу кирпич заводну директору да Тамбийланы Алийди. Къаракетланы Аслан эсе, 17 колхозну бир-бирине къошуб, уллу бирлешлик ачханды. Аны Казминка

Ставрополь крайны эмда Шимал Кавказ федерал округну баш урологу медицина илмуланы доктору, профессор Лайпанланы Хаджи-Ислам.

деген элде мал комплекси орналгъанды. Ол бютеу Ставрополь крайда эм уллуланы бириди.

Алайда къуру тууар малны саны 7 мингден атлайды. Аны биргесине ишлеген Чотчаланы Ахмат хаджи «Цымлянская» деб эл-мюлк бирлешлик къурагъанды. Ахмат Къарачайны белгили уланларыны бириди. Ол Африкада эм мийик Килиманджаро тауну башына ёрлеген биринчи къарачай альпинистди.

Джашеланы Хызырны джашы Борис да агропромышленность санагъатда аты айтылыб тургъан джашды. Шаманланы Хусейни джашы Казбек Ставрополь шахарда къурулуш керекле сатхан уллу тюкенлени тутады. Сууаблыкъ ишлеге хар къуру да тири къошулады, къолундан келген болушлукъну кишиден аямайды. Дружба элде орта школну айырмагъа бошагъан къызчыкъла Байкъулланы Мадина бла Айбазланы Гульнара Ставрополда джюрек ауруулагъа къарагъан аралыкъда врачла болуб ишлейдиле. Джазаланы Мадина край больницада кардиология бёлюмню тамадасыны заместителиди. Джюрек ауруулагъа къарауда уста врачланы бирине саналады.

Батчаланы Алий КъЧР-ни Ставрополь крайда келечисиди. Ставрополда джашагъан къарачайлылагъа, башха миллетлеге да хар къуру болушханлай, эс бёлгенлей турады. Ставрополда джашагъан миллетлени келечилери къурагъан бир ишге къошулмай къалмайды. Кесини джууаблы ишин бет джарыкълы толтургъаны бла бирге кимге да болушургъа, Ставрополь бла Къарачай-Черкесияны арасында шохлукъну, тенгликни бегитирге уллу къыйын салады.

- Бизни ишибизге хар къуру да эринмей болушуб тургъан джашланы - Боташланы Исламны, Тоторкъулланы Магометни, Тамбийланы Муратны, Байчораланы Ереджебни дагъыда башхаланы - атларын эм алгъа айтыргъа излейме, - дейди Гочияланы Исмаил. - Бир иш этерик болсакъ, аланы джыйыб оноулашабыз, болушлукълары кюнде-кечеде да тийгенлей турады. «Эльбрусоид» фондну Ставрополь шахарда тамадасы Батчаланы Рустамбек да хар джумушубузгъа тири къошулады.

Сарланы Алийни джашы Умар кърал оноугъа къошула келген белгили уланларыбызны бириди. Ол Ростовда кърал халкъ мюлк институт бла РФ-ны Президентини кърал къуллукъчуланы хазырлагъан академиясын бошагъанды. Бусагъатда шахар рысхыны хайырландыргъан управлениеде «Реконструкция» деген федерал учреждениени директоруду. Аны атасы Алий бусагъатда Нарсана шахарда джашайды, кесини кёзюуюнде «Схауат» совхозну директору болуб тургъанды. Анасы Шаша Нарсанада «Пикет» санаторийни бёлюмюню тамадасы эди. Замансызлай ауушханды – джандетли болсун.

Къойчуланы Аскербийни джашы Арсен Ставрополда онкология диспансерде уллу бёлюмню тамадасы эди. Бусагъатда Къарачай-Черкесияны башчылыгъыны тилеги бла, талай нёгер да алыб, гитче джуртуна къайтыб, республикан онкология дис

Бизнесмен, меценат Шаманланы Казбек.

пансерни баш врачы къуллукъну толтурады. Мындан алда Москвада диссертация ишин джетишимли джакълаб медицина илмуланы доктору болгъанды. Ставрополда ишлегенин да къоймагъанды - медицина университетде студентлеге дерс береди.

Алача, дагъыда кёблени атларын айтыргъа боллукъду.

- Биз замандан, джашаудан артха къалмазгъа тырмашабыз. Шахарда болгъан байрамланы барысына да тири къошулабыз, - дейди Гочияланы Исмаил. - Мындан алгъаракъда 700 адамны студентлени, алда джюрюген джашларыбызны джыйыб, «Бизни джердешлерибиз» деб уллу фестиваль бардыргъан эдик. Анда миллет хантланы хазырлаб кёргюзгендиле студент къызларыбыз, миллет джырладан, тепсеуледен къуралгъан аламат концерт салгъан эди фахмулу джаш тёлюбюз. Башха миллетлени джаш адамларын да чакъыргъан эдик. Ол фестивалда миллет оюнладан эришиуле да къурагъан эдик. Джыйылыуну джоюмларын этерге кёб адам болушхан эди. Эм алгъа Тамбийланы Алий бла Къараланы Муратны айтыргъа излейме. Сау болсунла, хаман да бизни кёлтюредиле, болушлукъ этедиле. Аны ючюн бюсюреу-зат излеб кюрешмейдиле. Къараланы Мурат бусагъатда КъЧР-ни башчылыгъыны тилеги бла, «Южный» теплица-комбинатны баш директору къуллукъну толтурады.

Джыйылыуубузгъа КъЧРде миллет ишледен, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы юсюнден министрни заместители Хубийланы Исламны да чакъыргъан эдик. Ол да къуру къолу бла келмеген эди. Спорт эришиулени къураргъа белгили тренер Элкъанланы Шамил бла Семенланы Анзор бютеу къарыуларын салыб кюрешген эдиле. Анзорча кючлю джашла миллетибизни сыйын кёлтюрюр ючюн не заманларын, не билимлерин аярыкъ тюлдюле.

Джангы джылгъа тюберге да иги хазырланнган эди ставрополчу джаш тёлюбюз. Аны программасы кёб тюрлю эди. Бир джерге джыйылыб, той-оюн этгендиле, былтыр Ставрополну институтларына окъургъа кирген студент джашла бла къызланы алгъышлагъандыла. Джаш тёлю гирь кёлтюрюуден, тутушдан, армспортдан эришгенди. Ёчлю орунланы

Бизнесмен, меценат Тамбийланы Алий.

алгъанлагъа багъалы саугъала берилгендиле.

Мындан ары да бизни алда джюрюген джашларыбыз кеслерини атларын кёб джерде иги бла айтдырырла, миллетибизге, джуртубузгъа, къралыбызгъа джарарла, башха миллетле бла да шохлукъну, тенгликни бегитирле деб ышанабыз.

Биз, бу материалны хазырлагъан журналистле, Ставрополдан кете туруб, анда джашагъан башха миллетлени адамларындан да къысха интервью алгъан эдик.

- Мен 70-леден атлагъанма. Къарачай-Черкесияда, Дружба элде, туууб, анда ёсгенме, - деди кърал къуллукъну ветераны Скрипцов Владимир Григорьевич. - 16 джылны «Къобан» колхозну председатели болуб тургъанма. Анда къарачай миллетни адамлары бла ишлегенме, ала бла шохлукъ джюрютюб тургъанма – ишге алача берилген адамла аздыла. Къарачайлыла иги баш тутадыла, законнга-джорукъгъа сыйыныб джашайдыла. Сизге тюбегеним бла хайырланыб, Ставрополда, Къарачай-Черкесияда джашагъан къарачайлыланы барысын да Джангы джыл бла алгъышлайма.

Владимир Григорьевични кесини юсюнден да бир-эки сёз айтыргъа тыйыншлыды. Ол Къарачай-Черкес Республикада эл мюлкню министри болуб ишлегенди. Артдан Ставрополда эл мюлк министрни заместители эди. Ишде джетишимлери ючюн Ленинни, Урунууну Къызыл Байрагъыны, Халкъланы шохлугъуну орденлери бла саугъаланнганды.

Экинчи ушакъ этгенибиз кърал къуллукъну ветераны Кадыжев Рауф Нухович эди. Ол Элбургъанда, абаза элде, туугъанды. Устаз институтну, партияны, профсоюзланы баш школларын бошагъанды. Горбачёвну заманында КПСС-ни Ставрополь край комитетинде бёлюмню тамадасыны заместители болуб тургъанды. «Крайкнига» торгну директо

«Реконструкция» федерал учреждениени тамадасы Сарланы Умар.

ру болуб да ишлегенди. РФны культурасыны махтаулу къуллукъчусуду.

- Мени мында абаза диаспораны джыйылыуларына кёб чакъырадыла. Анда къарачай джашлагъа да кёб тюбейме, - дейди Рауф Нухович. – Былайда джашагъан джашладан, абадан тёлюден кёблени таныйма. Ала бла тенглик джюрютюб турама. Бусагъатдагъы джаш адамла да шохлукъну тутаргъа, аны бегитирге излейдиле. Биз, абадан тёлю, хар къуру да ол ашхы адетлени кенг джаяргъа борчлубуз. Джангы башланнган джыл барыбызгъа да огъурлу джыл болсун. Хар биригизни насыблы болуругъузну излейме.

- Мени хоншуларым къарачайлыладыла. Тюз къатымда джашагъан Къоркъмазланы Аубекирди, - дейди сёзге къошулгъан Ставрополда биофабриканы директору Заярко Владимир Иванович. – Бир-бирибизни юйюбюзге сормагъанлай киребиз. Байрамланы, къууанчланы бирге ётдюребиз. Тенглик, шохлукъ алгъа барыргъа болушады.

Ставрополда джашагъан абадан тёлюбюз, джаш тёлю да кесибизни сыйлы динибизге сакъдыла. Муслиман байрамлада, Оразада, Къурманда, бир джерге джыйылыб байрамланы къууанч халда белгилейдиле.

- Шахарда иги баш тутхан, рысхы джюрютген дин ахлу адамларыбызны бири Тебуланы Нюралий кесини уллу мекямларын межгитге бергенди. Алай бла уллу сууаблыкъ иш этгенди, - дейди Ставрополь шахарны имамы Эбзеланы Расул хаджи. - Биз алайда бютеу муслиман адетлерибизни толтурур мадарыбыз барды. Аллах разы болсун Нюралийча адамларыбызгъа. Аты огъуна билдириб турады аны керти да нюрлю улан болгъанын. Бизни межгитге муслиманлыладан кёбле джюрюйдюле, кёбле джюрек разылыкъларын билдиредиле...

Ставрополчу къарнашларыбыз бла эгечлерибиз къайсы ишде да алда атлаб, кесибизни ашхы адетлерибизни кёргюзедиле. Эм игиси - джаш тёлюбюз ата-бабаларыбызны иги джоллары бла баргъанларыды, динибизни, тилибизни сакъларгъа, культурабызны кёлтюрюрге, ашхы адетлерибизни тутаргъа кюрешгенлериди. Ставрополда къарачай диаспорагъа башчылыкъ этген Гочияланы Казбекни джашы Исмаилны кесини юсюнде огъуна толу таныладыла миллетибизни ашхы шартлары.

Кесибизни атыбыздан къошарыгъыбыз: миллетибизни джаш тёлюсю баш болсун, бир-бирине билек болгъанлай турсун. Къайда да ариу халилери, иги окъугъанлары, ишде алчы болгъанлары бла кеслерини, миллетибизни да атларын айтдырсынла.

КАКУШЛАНЫ Хусей,
ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.
Суратланы ХАЧИРЛАНЫ Таулан алгъанды.

2016 дж. январны 14 "Къарачай"
Окъуучуланы назмулары

Къарачай
анала

Анала, анала,
Къарачай анала,
Буз джаугъан чегетде
Джаралы маралла.

Зорлукъ ачыудан
Бюгюлмегенле...
Такъыр джазыуда
Тюнгюлмегенле...

Джуртладан узакъда
Къумлада батханла,
Чыгъалмай тузакъдан
Кёрледе джатханла.

Джашлагъа кюулерин
Къурутмагъанла,
Ата юйлерин
Унутмагъанла.

Ёксюз эллеге
Джан къайтаргъанла,
Джангы бешиклеге
Окъа сайлагъанла.

Энтда келгенле
Сынаула сизге,
Сиз -— тёзюм тёбеле,
Къатдырыгъыз белле.

Сылагъыз джашланы
Къызгъан башларын,
Джоймагъыз, дегиз,
Миллет къачларын...

Биз джоймагъанча
Джуртха кертиликни,
Джолда къоймагъанча
Намысны-адебни.



Къабырла бла
айырыла...

Узагъед джолубуз Кавказгъа!
Учунуб, учуб, ёрелеб!
Кюнлени санаб улоу сакъларгъа,
Къууана, джылай тёгерек.

Къууана эдик, джурт кёллю болуб,
Киши элледен ёнгелей,
Джараладан а джюрекле толуб,
Джазыудан энтда ёпкелей...

Дагъыда баред бир сейир ышан:
Кетер кюн джетед деб къоркъуу,
Баред бир къайгъы борбайны къыйгъан,
Ичинги сыдыргъан бир соруу:

«Кетибми къалабыз, къоюб аланы
Шаркъ джулдузлагъа туурада,
Зорлукъда ёлюб шейит болгъанланы,
Ёксюз къабырланы къумлада?»

...Джылаелле аналаны къызлары
Эгечлери, къарнашлары, джашлары,
Сылаелле балаланы сынларын,
Тырнаелле къабырланы ташларын:

«Биз сизни къоюб къалай барайыкъ
Къартларыбыз джатхан эллеге,
Кетиб а анда къалай джашайыкъ
Узакъ обалагъа термиле?»

Этеелле Уллу Аллахха аманат,
Ахыратда тюбербизми, деелле...
Ол ёкюнюу тохтамайды бюгюн да –
Ёмюр джуртдан кери къалгъан сизлеге.



Анда ёсген
тенглериме

Джети джыл болуб кетгенчикле,
Къайдасыз?.. Сизге айтама!
Мыдах кюренде мугур ёсгенчикле,
Анда джылларыбызгъа къайтама.

Мермер къаялагъа мине тюшюбюзде,
Кёкде мёлеклеге учуна -
Алай ёсерге буюрулмад бизге
Хатерсиз джазыу... Иймед онгуна...

Джаз джангкъозланы джыяр орнуна
«Ач тюзню» тузун чайнаек,
Уллула бла тенг этап джолунда,
Сабий ызланы салаек.

Эки дунияча къалгъанса эсде,
Азия - Кюнню баласы,
Биринчи сюймеклик, чакъгъан терекле
Джуртсузланы джыламукъдан къаласы.

Мында туугъанла, Джуртда ёсгенле,
Биз сынагъан сизге джетмесин,
Джети джылында тутмакъ чекгенле,
Сизге киши хыны этмесин.

ГОЧИЯЛАНЫ Софья.
Черкесск.

2016 дж. январны 14 "Къарачай"
Спорт
МА, ДЖАШ ДЕСЕНГ ДЖАШ

Джаш гёджеблерибизни бири, дружбачы ТЮРКЛЮЛАНЫ Билял, Джангы джылны аллы бла кесине, джууукъ адамларына, бютеу миллетибизге да аламат саугъа этгенди.

Тутушдан (бир къауум тюрк миллетледе анга «кюреш» дейдиле) Россияны чемпионатында баш ёчлени бирин - багъыр медаль алыб келгенди. Эришиу Йошкар-Олада болгъан эди.

- Окъугъан кёзюуюмде Ставрополда олимпиячы резервни спорт къаласында талай джылны юреннгенме, - деб хапар айтады Билял кеси. - Аламат тренер Элкъанланы Барадинден ол кёзюуде спортдан сора да кёб ашхы затха юреннгенме. Ол кеси Ставрополда джашайды. Ары дери Черкесскеде «Спартак» спорт къалада тренировкалагъа джюрюгенме. Анда тренерлерим Лепшокъланы Абрек бла Орусланы Маратха да уллу разылыгъымы билдиреме. Ала кеслери да уллу джетишимле болдура келген спортчуладыла. Сёз ючюн, Марат ётген къачда, октябрь айда, ветеранланы арасында бардырылгъан дунияны чемпионатында 1чи оруннга тыйыншлы болгъанды. Дунияны 8 кере чемпионун джыкъгъанды. Къысхасы, мен бу спорт бла кюрешгенли 9 джыл болады.

Билялны бу биринчи джетишими тюлдю. Сёз ючюн, 2011-чи джыл Россияны чемпионатында 3-чю орунну алгъан эди. Эришиуле Чувашияда болгъан эдиле. 2012чи джыл Европаны алчылыгъы ючюн Украинада бардырылгъан уллу эришиуледе да 2-чи оруннга чыкъгъан эди. Айтыргъа, къайсы бир эришиулеге барса да, къуру къайтмаучанды.

- Бусагъатда бу къышхы айлада, джукъгъа чакъырылгъанмыса?

- Къыш айлада - огъай. Джаз башында эки тюрлю чемпионатха къошулургъа муратым барды, Аллах буюрса. Мартда да Къазахстанны чемпионаты боллукъду. Ол да уллу эришиулеге саналады, анга башха къралланы гёджеблери да къошулуучандыла. Экинчи уллу эришиуле - Россияны чемпионаты. Ол да март айда болургъа керекди. Къазан шахарда бардырыллыкъ болур дейме кеси да. Дунияны чемпионатына къошуллукъ эм кючлюлени сайларыкъдыла анда.

Билял алкъын джашды, къуру 24 джыл болгъанды. Спортда, башха затлада да болдурур джетишимлери алкъын алдадыла.

- Алайды да, Билял къарнашым, ашхы муратларынгы Аллах толусу бла берсин. Бу Джангы джыл да сеннге огъур джыл болсун.

- Сау болугъуз, барыбызгъа да, бютеу дуниягъа огъур джыл болсун!

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.

2016 дж. январны 14 "Къарачай"
Сейирлик дуния
МЕН КЁРМЕГЕН

Былтыр октябрь айны ара сюреминде, джаяу джолчукъ бла Карачаевск шахарны ара майданы таба бара тургъанлайыма, джолчукъну тюз арасы бла бара тургъан сейирлик къуртну кёрдюм.

Джерни башында, тюбюнде да джашагъан, хайырлы, хаталы да къуртла кёбдюле. Алай а мен дунияда джашагъанлы быллай къуртха тюртюлмегенме. Аны узунлугъу 8 сантиметр, базыкълыгъы да 2 сантиметр болур эди. Юсю джер бетлиден къаралдымгъа тартхан, джылтырауукъ къурт тамам акъырын барады.

Эшта, алимле энтда быллай джанчыкъгъа тюртюлген болмазла, деген акъылгъа келдим да, къатына бардым. Барсам а, бир зат бла да тиймегенлейиме, мени кёрюб тургъанча, сейирлик къурт тамам дженгил тёп-тёгерек къалач болуб къалды.

Иги кесекни къараб туруб, ызыма бурулуб, беш-алты метрни арлакъ кетгенлей, къурт «хы, энди кетди, барабарайым» дегенча, тюзелиб, биягъы джолуна кетди. Къуртну тутуб, андан хапары болгъан биреуге кёргюзмегениме энди сокъуранама.

Бюгюнлюкде джерде сюркеле айланнган джанчыкъланы юслеринден сёлешмесек да, башха сагъышла, къайгъыла да джетишедиле. Алай а сагъышланы, къайгъыланы да джашауда орунлары болгъанча, дунияда илму билмеген джанчыкъланы да кеслерини орунлары болурму? Ким да биле, чабакъ къуртну джерге хайыры барды, маджа бачхалагъа уллу заран салады. Бу мен кёрген къуртну уа къаллайды экен «халиси»? Бу сорууну алимлеге къояйыкъ.

ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.

2016 дж. январны 14 "Къарачай"
АККА АЛГЪЫШ ЭТЕДИ

Хурметли ахлуларым!

2015-чи джыл да кёб миллетли республикабызгъа аман джыл болмады. Ол экономиканы, миллетле арасы шохлукъну бегитиуде джетишимли ётдю. Рахатлыкъда ашырдыкъ аны. Джангы школла, сабий садла, халкъгъа керекли башха объектле ишлендиле. Ол затлагъа къууана билейик. Бир-бирибизге иги болайыкъ, ёмюрлени теренинден бери махтаулу джашаб келген асыл халкъыбызны миллет сыйын тюшюрмей джашаргъа Аллах онг берсин!

Къралыбызны рахатлыгъы бузулмасын. Джер юсюнде къазауатны оту джанмасын. Уруннган джамагъат халал къыйынын мамырлыкъда ашасын. Халкъыбызда джангы юйдегиле кёб къуралсынла. Сабийлерибиз ёксюзлюк сынамасынла, къартларыбыз тёрюбюзден къорамасынла. Къралыбыз къралла бла, халкъларыбыз да бир-бирлери бла шохлукъда, ангыламакълыкъда, тынчлыкълы джашарлай насыбны берсин Уллу Аллах!

АЧАБАЙЛАНЫ
Мухаммат хаджи.
Ташкёпюр эл.

2016 дж. февралны 4 "Къарачай"
Литератураланы кюнлери
ТИН БАЙЛЫГЪЫБЫЗНЫ ЁСДЮРЮРГЕ ДЖОРАЛАНАДЫ

Республиканы Байрамукъланы Халимат атлы ара библиотекасында Къарачай-Черкесияда джашагъан халкъланы литературалары бла искусстволарыны айлыгъы бардырылады. Анга джазыучула, журналистле, культура бла илму къуллукъчула, шахарладан, элледен интеллигенцияны келечилери, китабны, музыканы сюйгенле къошуладыла. Ол 2016-чы джыл январны 14де башланнганды.

Андан бери озгъан заманны ичинде алайгъа келгенле «Сокровища нашей библиотеки» деген кёрмючге, «Карачаево-Черкесия» деген телевизион фильмге къарагъандыла. Абаза литература бла искусствону ыйыгъы джетишимли озгъанды. Андан сора январны 25-ден 31-не дери къарачай литература бла искусствону ыйыгъы болгъанды.

Ол «орлиный край - мой родной горный Карачай» деб, халкъны литература байлыгъыны тамалында тарихибиз, культурабыз бла джыйылгъанланы шагъырей эте, эртделеде джазылгъан китабланы кёрмючюн кёргюзюу бла ачылды. Библиотеканы къуллукъчусу Хубийланы Эмма бу затланы юслеринден хапар айтды. Андан сора республиканы Миллет ишлерини, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы министерствосуну министрини биринчи заместители Хубийланы Ислам, филология илмуланы кандидаты, илмутинтиу институтдан Мамчуланы Фатима, «Эльбрусоид» фондну келечиси Кечерукъланы Айшат дагъыда башхала сёлешдиле.

Алгъындан белгиленнгенине кёре, быйыл юбилейлери боллукъ джазыучула, поэтле бла да тюбешиуле болургъа керек эдиле. Январны 28-де ётген джыйылыу аланы бири Сылпагъарланы Абулкеримни къызы Кулинаны 75-джыллыгъына аталгъан эди. Тюбешиуню ал сёз бла Халитова Оксана ачды. Устазланы билимлерин ёсдюрген институтда ишлейди Кулина. Аны бла бирге къарачай тилде «Илячин» деген сабий журналны кеси къурагъанды, аны редакторуду. РФ-ны Джазыучуларыны эмда Журналистлерини союзларыны члениди, талай китабны авторуду. Республикада халкъ окъууну махтаулу къуллукъчусуду.

КъЧР-ни халкъ поэти Мамчуланы Дина юбилярны чыгъармачылыкъ ишде джетишимлерини, адамлыкъ шартларыны юслеринден айтды. Устазланы билимлерин ёсдюрген институтда къарачай эмда ногъай тилле бла литератураны кафедрасыны тамадасы Мамаланы Фатима, «Бирикген Россияны» къуллукъчусу Катчиланы Лидия, Дружба элде орта школда ана тил бла литературадан устаз Ижаланы Фатима, «Къарачай - алан халкъ» регионла арасы организацияны Черкесскеде бёлюмюню тамадасы Батчаланы Манаф, тукъум тамадалары Сылпагъарланы Магомет, КъЧР-ни халкъ джазыучусу Аппаланы Билял дагъыда башхала сёлешдиле. Россия Федерацияны махтаулу артисти Ёртенланы Борис бла «Къарачай - алан халкъ» регионал джамагъат организацияны Черкесскеде бёлюмюню тамадасыны заместители, джырчы Акъбайланы Анзор юбиляргъа атаб ана тилибизде джырладыла. Джыйылыуну аягъында Кулина келгенлеге разылыгъын билдирди.

Алайда Сылпагъарланы Кулинагъа «КъЧР-ни халкъ поэти» деген сыйлы ат аталгъаны да белгили болду.

Къарачай литература бла искусствону ыйыгъында библиотеканы кесинде, окъуу заведениеледе бу темалагъа аталгъан, библиотеканы башчылыгъы бла этилген бу ишлени тин байлыгъыбызны ёсдюрюуде магъаналары боллукълары хакъды.

Февралны 2-де ногъай литература бла искусствогъа аталгъан ыйыкъ башланнганды.

(БИЗНИ КОРР.).

2016 дж. февралны 4 "Къарачай"
Тилибиз
САКЪЛАЙЫКЪ,
АЙНЫТАЙЫКЪ,
БАГЪАЛАТАЙЫКЪ

Буз къыямат кёзюу бошалгъанлы 12 джыл болады, деб бегитеди илму. Буздан ачылгъан джерде джашау къуралыб тебрегени хакъды.

Биз тёлюлеге джетген нарт айтыулада белгиленнген былайды: «Эртде-эртде, дорбунлада тургъанда, таш тегене, агъач элек болгъанда», - деб айтылады. Быллай сёзле терен сагъайтадыла.

Къарачай тил тюрк тил къауумда эм эскиди, алчыды, деб бегитедиле тюрк академикле.

Ол себебден, нарт айтыуланы тарих магъаналары уллудула, дерге эркинбиз. Хар миллетни тилинде сёзлери бла тарихи бир-биринден айырылмазча, аджашмазча биргедиле. Миллетни миллет этген баш шарты тилди. Тили болмагъан миллет болмайды.

Аны бла бирге илму таукел билдиргеннге кёре, миллетни тарихин кесини тили эм иги, эм тюз сакълайды.

Таш ёмюр кёзюуледе, дорбунлада джашау тынч болгъан болмаз. Аллахны бергени - не тюрлю джаныуарда да, адам улу да ичинде болуб, эркишиси онглу, болумлу, кючлю да болады. Джашауну ауурлугъу, къыйыны да анга аслам джетеди. Ол себебден эркишини борчу да, сыйы да уллу болгъанды.

Биз миллетни тили тюрк тамырлы алан тил болгъаны хакъды, «джаш» деген сёз таш ёмюрден бери джюрютюлгенине ажым джокъду.

«Джаш» сёз «дж» бла айтылгъан вариантданды. Аны диалект вариантлары да былайдыла: джаш-жаш-йас-аз-улан-алан-ас. Бу сёзле тарихде орунлудула. «Джашаулу болсун джашынг!» неда «Джашаулу болсун уланынг!» - деб айтылады алгъышда. «Джаш» да «улан» да бирди. «Улан» сёзде бир къауум тил, кесини транскрипция джоругъуна кёре, «у»-ну орнуна «а»-ны айтыргъа сюеди.

Тилледе быллай джорукълагъа юлгюле эркиндиле: ас-ос, мийик-бийик, мин-им, улан-онглан... Сёз ючюн, гюрджю (грузин) тилде «а»-ны орнуна «о»-ну айтылыргъа ёчдюле. Малкъар хоншулары-аслагъа, гюрджюлюле «асы» демей, «осы» деб джюрютгендиле, джерине-джуртуна да «ос-ети» деб айтхандыла. Бу джуртлагъа орус тил келгенинде, «ос-ети» сёзге кесини тилинден «н» суффиксни къошуб, осе-тин деб джангы миллет ат айтылыб тебрегенди. Профессор Хабичланы Магомет, эркин джакълыкъ табыб, бу оюмну тюз, таб ачыкълагъанды. Алан-улан сёзню иран тилге келишдириб кюрешгенле «ария» сёзден чыгъарадыла «алан-ны», магъанасыз тюрлю-тюрлю къатышдырыб, келишмеген затланы къошуб-къоратыб.

«Ария» деб «ариу» деген алан сёзню сюрюб айланадыла дерчады. Тегей къарнашла, аланбыз деб, академик В.Миллер Кавказгъа келгенден бери кюрешедиле.

Екатерина патчах Кавказгъа алимлени ийгени бла бирге указ да бергенди: кавказчы гитче миллетлени къабартылыла деб джазыгъыз, дегенди. Джаланджюк (Зеленчук) къабырлада алан сын ташны джазмаларын къабарты тилге келишдиралмагъанында, указдан чыгъаргъа къоркъуб, иран-тегей джазма деб кесине табы бла къутулгъанды алим В. Миллер.

Иран-тегей тилде джаш, улан, алан сёзле джокъдула. Къуру дюгер тегейлилени тиллеринде боллукъдула ол сёзле. Дюгерлиле алан тюрк тилни тас этген малкъарлыладан юзюлгендиле.

Тёртюнчю ёмюрде Кавказ Тёрени (ханны) джашы Уобосдан бери башланнганды ассимиляция. Кавказда алан къралны ханы – Тёре – къазауат бла барыб, Персден (Ирандан) эллени сюрюб кетгенди. Ол адамланы кесини джашы Уобосну эркинлигине бергенди. Аланы санлары алайда джашагъан ас-малкъарлыладан кёб болгъанлары себебли, малкъар-алан тил ассимиляция болуб, иран тилге кёчгендиле. «Аланы в древних и средневековых летописях» деген китабны Аугусти Алемань джарашдыргъанды. Ассистентлери Тегейден ючеулен болгъандыла. Ала кеслерине табыча джазгъанларына сёз джокъду.

Тизгинлени ортасы бла окъуй билген тюзюн ангылайды. Аланланы тюрк тилли болгъанлары ангылашылгъаны ючюн, Аугусти Алеманнга «сау болну» айтырыкъдыла аланланы тюрк тилли болгъанларын излегенле. Керти зат тас болуб къалмайды, изленсе, бир джерден чыгъады. Аланланы - дорбунчу миллетни – джаш-улан-ас аты миллетине да ат болады, аланы-асы деб айтылады.

Аскиши-скифы, ясы-асы деген ат миллетни тарихинде орунлуду. Тарих илмуланы доктору Мизиланы Исмаил грек (рум) мифледе, дуниягъа джазма чыкъгъынчы, «Кавказ» сёз джюрютюлгенин айтады. Бу сёз эм эртде заманладан келгенин билдиредиле мифле. Ол сёзню юсю бла талай тарих соруугъа джууаб табылады. Меджисууну кёзюуюнде, хар затны кесини Аллахы барды, дегендиле. Джелни, боранны Аллахыны аты Борейди. Ол, бир къызны алыб, къарлы тау таба джанлайды, деб айтылады.

Румлулагъа Минги Таудан джууукъ къары-бузу болгъан тау джокъду. Сёз аны юсюнден баргъаны ажымсызды. Ызындан сюрюб келгенлени узакъда, джууукъда болгъанларын билир умутда былай айтылады: «Борей зарезал пастуха по имени Кавказ и по его внутренностям определил, где находятся преследо-ватели». «Пастух по имени Кавказ» деб, джуртну-джер-ни аты айтылады. Мифледе, таурухлада алай ушашдырыб айтыу адетди. «По внут-ренностям» деген: джаурун къалакъгъа къараб, бир ышанла айтыргъа, ачыкъларгъа кюрешгенликди, ол адет бюгюнлюкде да барды. «Кавказ» тау джуртну аты болады. Мифлеге дери да ол ат айтылыб тургъаны ачыкъды. Бу оюмгъа ишек болмазчады. Адам улуну эсинде тюрленмей, таш ёмюрден, дорбунлада джашау этген кёзюулеринден бери турады.

Тюрк-алан тилни, къайсы бир тилнича, кесини энчи джоругъу барды: асламысына сёзле этимден къураладыла, магъаналы сёз къошакъланы (аффикслени) болушлукълары бла. «Къаб-къап» - буйрукъ этимди, ал, тут деб билдиреди. Сингар-монизмни джоругъуна сыйыныб, не «б», не «п» бла айтылады. Бу этимге къошакъгъа джюрютюлген аффиксле быладыла: хакъ-ыр-акъ-хан-ыкъ-ын-хыч-укъ. «Къаб-къап» этимге бу аффиксле къошулсала, джангы сёзле къураладыла, джангы магъанала ангылашынадыла: «къап» «хан» бла къошулса, айтылса – къапхан болады ажымсыз къапхан тюрк (алан) сёздю, орус тилде «капкан» деб джюрюйдю.

«Къап» бла «хакъ» - къап-хакъ, орусча - косогор. «Къап» бла «хыч» - къапхыч – «крышка» болады. «Къап» бла «ыкъ» джангы сёз – къа-пыкъ болады джол болмагъанын, не бошалгъанын билдиреди, орусча – тупик. Сатыу-алыу джюрютген саудюгерле джюкню, башха улоу келишмей, кемеле бла джюрютгендиле.

Къара тенгиз джагъагъа кемеледен тау этекге къотарыб, тюеле бла тау ауушладан ётерге амалсыз керек болгъандыла. Джол таула бла ётгенди. Ауушланы узакълыгъы 20 километрден кёбдю.

Мал джюрютюрге да таула къапыкъ-тыйгъыч болгъандыла. Быллай таулагъа ат аталыргъа керекли болгъанды. Ол джерде, ол джуртда ёмюрледен джерсиннген джаш-улан-алан-ас миллетни тыйгъычы (преградасы) деб аталгъанды - «къапыкъ-ас». Анга аланланы-асланы таулары дегендиле.

Илмугъа белгили 132 тюрк (алан) тилли миллет юзюкле (племяла) болгъандыла.

«Джаш» сёз, бир магъананы билдире, кёб тюрлю айтылгъаны да аны ючюндю. Къайсы тил да башха тилден сёзню кесини транскрипция джоругъунда айтады. Ол чурум бла «къапыкъас» - алан сёз «Кавказ» дегенча, тюрлю-тюрлю къыйышдырылыб айтылады.

Бу сёз адам улу таш ёмюрде дорбунлада юйюр-сюннгенден бери, алан юй-юрню тарих шагъаты (паспорту) болуб келеди. Къапыкъас-Кавказ алан-тюрк сёз болгъаны, тарих бла байламлы кескин ангылашынады, ачыкъланады.

Кертиге ууланнган тюз иннетли адам бу сёз къарачай-алан-тюрк тилден болгъанын ангылайды, таукел джакълайды. Къарачай-алан-тюрк тилни юзюлмей келгенин кёреди. Кавказ сёзден сора да кёбдюле алан-тюрк тилни тарихде орнун белгилеген шагъатла: , Къур анда айтылгъандан «Сюлемен патчахны юй бийчесини аты Балкъыз болгъанды». Сюлеменни (Соломонну) кёзюулеринден бери юч минг джыл болады.

Аскишиле-скифле кенг джайылгъандыла. Асланыазланы уясы «Азия» деб, ат атаб, джерсиннгендиле. Тигр, Евфрат къобанланы арасына да келгендиле.

Къобан суула арасы тынчлыкълы, таб джер болгъанды. Аны ючюн тынчлыкълы - «шум джер» дегендиле, алайда джерсиннгенлеге шумерле дегендиле.

Ол заманладан бери джети минг джыл болады, деб билдиреди тарих илму. Шумерде тин байлыкъ джашаулары бла бирге айныгъанды, ёсгенди. Ууакъ аякълы малны терисини акъ сыйдамына тамгъала, къарала салыб башлагъандыла. Тери джазма (руническое письмо) андан чыкъгъанды. Ол джазманы шумерде тюркле башлагъандыла, деб илмуну шагъатлыгъы да барды.

Аллай тамгъалагъа «къара» дегендиле. Аланы таныб, хайырландырыб, орунларына сала, джая билгенлеге «къараджайла» дегендиле. Алай эте билмегеннге «къара» танымайды, «къарангы» адамды, деб айтылгъанды.

«Къарачай» дегенни «Къараджайгъа» джораларгъа да болады. «Къараджай» окъууну-билимни билген, аны башхалагъа да юрете, джая билген дегеннге ушамай къалмайды.

Пакистан къралны шахарыны аты Карачи (Къарачы) дегеннге ушайды. Математикадан алгебраны айырыб бёлек этиб кюрешген алимни тукъуму Карачай болгъанды. Быллай юлгюле кёбдюле.

Къарачай-алан тил, тюрк тил къауумдан болгъанына «алма» (кёгет) бла «алма» (тийме) деген сёзле да шагъатлыкъ этедиле. «Алма» деген сёз джер юсюнде джашау къуралгъанлы бери джюрюйдю.

Быллай сейир, бай тилибизни сакълай, багъалата билейик, айнытайыкъ, ёсюб келген тёлюлеге билдирейик.

БАТЧАЛАНЫ Манаф.
Черкесск шахар.

2016 дж. февралны 4 "Къарачай"
Газетни сормушуна келген джууабладан
МЕН АЙТЫРЫКЪ БЫЛАЙДЫ

Багъалы редакция, сорууларыгъызгъа къысха джууабла джазама, аланы алай тургъанлай басмаласагъыз эди.

1. 2015-чи джыл «Къарачайны» чыкъгъан номерлеринде «Солугъан кюн», «Сейир дуния», «Литература бет» деген рубрикала бла басмаланнган, артыкъ да бек Хапчаланы Маммет, Хубийланы Вениамин, Салпагъарланы Рамазан, Шаманланы Ибрагим джазгъан затланы джаратыб окъугъанма. Аны себеби ала адамны кёзюн кёб затха ачдырадыла, эсингде къаладыла. Къысха, кескин джазадыла.

2. Къыйын тил бла джазасыз, дегенле терсдиле. Материалланы асламысы бай тил бла уста джазыладыла. Тилибизни байлыгъын кёргюзедиле.

3. Мен акъыл этгенден, «Эски къарачай сёзле» деген рубриканы материалларын кёбюрек басмаларгъа керекди. Джангы къарачаймалкъар сёзлюкден юзюкле бериле турсала да, бир да артыкъ боллукъ болмаз.

4. Газетде рубрикалагъа «Мени элим», «Мени шахарым» деген рубрикаланы да къошуб, аланы къачан къуралгъанлары, адамларыны санлары, белгили адамлары, джерлери, мюлклери да кёргюзюлюб, 2-3 элни къысха хапарлары джазыла турсала да бек иги боллукъ эди мени акъылым бла.

5. Мен «Къарачайны» 1974-чю джылдан бери алыб окъуйма. Аны иги номерлери кёбден кёб бола барадыла.

6. Мен джаш тёлюню адетлени, намысны сакълагъан джолгъа юретген темалагъа газет аслам эс бёлюрюн сюеме.

7. Газетни 4-чю почтасыны юсю бла алама. Почтаны тамадасы Батчаланы Зухра аны ишин ким да джаратырча къурагъанды. Хоншуларымда «Къарачайны» алгъанла менден сора да бардыла, алай а аздыла. «Нек джаздырмайсыз?» деб сорсанг, бирер бош затны айтыб, баш аладыла.

8. Шахар ёсе, кенгере барады. Анга кёре аны джылыу, суу кереклилери да ёсе келедиле. Алай а шахарны джангыз котельнясы аны кюн батхан джанында юйлеге джылыу бериб джетдирелмейди. Аны джангы проектини юсюнден айтылыб тургъанлы 20 джылдан артыкъ болады. Алай а къачан ишленниги алкъын белгисизди. Газетибиз бу затны юсюнден джаза турса керекди. Былайда дагъыда бир чертиллик зат: бу районда Сбербанкны бёлюмюн ачаргъа да айтхан эдиле. Ол джаны бла да джукъ этилмей турады.

9. Башчыланы юслеринден газет асыры кёб, халкъны хар кюндеги ишлерин баджарыб тургъан адамланы – почтальонланы, социал ишчилени, налог инспекторланы, тюкенчилени, башхаланы – юслеринден аз джазады. Мен акъыл этгенден, ол тюз тюлдю.

10. Меннге 65 джыл болгъанды. Баш экономист окъууум барды. КъЧКъУ-ну доцентиме. Студентлени экономикадан окъутама.

11. Башырагъында айтханымча, «Къарачайны» 1974-чю джылдан бери алыб окъуйма. Газетге статьяла, хапарла джазыучанма. Басмалаб тургъаныгъыз ючюн сау болугъуз!

12. Мен акъыл этгенден, «Къарачай» кесини борчун артыгъы бла толтурады. Аны хар номерин не къадар кёб адам окъуса, ол къадар игиди алагъа да, газетге да.

13. Мен акъыл этгенден, телепрограмманы газетни бетинден саулай кетериб къояргъа керек тюлдю. Аны «Россия+КЧР» деген джарымын къоюб, анга да «Радио-КЧР» программаны къошаргъа керекди. Бетни бош къалгъан джерин «Солуу кюнюгюзде» деген рубрикагъа бериб, анда чам хапарла, джырла, оюнла, кроссвордла, сканвордла, сейир хапарла, адамгъа кёз ачдыргъан, культурасын, ангысын ёсдюрюрге джарагъан затла бере турургъа керекди. Сау иш этигиз!

БОТАШЛАНЫ Руслан.
Карачаевск ш.

2016 дж. январны 28
Къарачай-Черкесия азатланнганлы - 73 джыл
ДЖАУЛАНЫ ДЖОЛЛАРЫ БОЛМАДЫ

1942-чи джылны август айында гитлерчи фашистле, бютеу кючлерин салыб, Ростов шахарны аладыла. Андан ары Кавказгъа джол тутадыла. Гитлерни эм баш мураты Кавказны къолгъа джыйыб, Тау Артына ётерге эмда Бакуну кючлерге эди. Кавказгъа фашист Германияда айтылыб тургъан, таулада чыныкъгъан кёбюсю альпинистледен къуралгъан «Эдельвейс» дивизияны ийгендиле. Аланы джолларын кесерге 9чу, 37-чи, 44-чю армияладан къуралгъан Шимал фронт турады. Алай а кючлери, техникалары кёб болгъаны себебли фашистлени тыялмайдыла. Алай бла август айны экинчи джарымында фашистле Ставрополь крайны, Черкесск шахарны кючлейдиле. Алайдан таула таба мыллык атыб, августну 12-де Къарачай автоном областны Микоян-Шахарына киредиле.

Ауушланы къоруулагъан аскерчиле.

Бу тёгерекде джерле фашистлени къолларына тюшюб, 5 айны баргъан оккупация башланады. Ёнге фашистле кеслерин сюйгенлерича, алай джюрютюб туралмагъандыла. Миллетге къыйынлыкъ салгъанлары уа тохтамагъанды. Къарачай тауланы ауушларында Тау Артына ётерге умут этген фашистле бла бизни аскерчиле къаты уруш бардырыб тургъандыла. Партизан отрядла да гитлерчилеге заран салыр ючюн къалмагъандыла. Партияны Ставрополь крайкомуну бегими бла крайны джеринде 47 партизан отряд къуралады. Къарачай бла Черкесияда уа 15 партизан отряд фашистле бла кюреш бардырады. Къарачай автоном областда партизан отрядха башчылыкъ этген партияны обкомуну секретары М.Г. Романчук, Черкес автоном областда да андагъы обкомну биринчи секретары Г.М. Воробьёв болгъандыла.

Бизни джерледе къуралгъан партизан отрядланы кючлери бла къысха заманны ичинде фашистледен 1700 офицер бла солдат къорагъанды. 22 автомашина бла 11 танканы кюйдюргендиле, 17 кёпюрню атылтхандыла. Дагъыда аллай кёб ишлери болгъанды партизанланы. 1943-чю джылны декабрь айында 37-чи Армияны аскерчилери, бютеу кючлерин джыйыб, Кавказны къорууларгъа эмда джауладан азатларгъа келедиле. Алай бла 1943-чю джыл январны 18-де Черкесск шахар фашистледен тазаланады. Арадан 4 кюн озуб – январны 22-де - Микоян-Шахардан сюрюб къыстайдыла фашистлени. Алай бла январны 27-не бютеу Къарачай бла Черкесияны джерлери толусу бла фашист джыртхычладан тазаланадыла.

Ёсюб келген джаш тёлю бир заманда да унутмайды бизни бу джарыкъ джашаугъа чыгъаргъан, фашист Германияны ууатхан къызыл аскерчилерибизни джигитликлерин. Алагъа хар къуру да махтау, сый бергенлей турадыла.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.

2016 дж. январны 28
Адамны джазыуу
«КЕСИМИ НАСЫБЛЫГЪА САНАЙМА»

Бюгюнлюкде къарачай къартланы ара сында 90-100 джыл толгъанла аз тюбейдиле.

Ала кёб да боллукъ болур эдиле, джашаулары тынч, рахат болса. Быланы бары да 1917-1925-чи джыллада туугъанладыла. Ол джылла уа къралыбызгъа эм къыйын джылла болгъандыла. Уллу Октябрь социалист революциядан сора къралыбыз эс джыялмай кёб заманны тургъанды: ачлыкъ-джаланнгачлыкъ джамагъатны къыйнар ючюн къалмагъанды. Халкъ бир кесек эс джыйгъанында, 1937-чи джылла башланадыла. Кеси къыйыныгъыз бла джашамагъансыз деб, кёбле, рысхылары сыйырылыб, Сибирге дагъыда башха къыйын джерлеге ашырыладыла. Биягъы халкъ эс джыя тебрегенлей, Уллу Ата джурт къазауат башланады. Аны юсюне да 1943-чю джыл ноябрны 2-де уа къарачай халкъны кърал зор бла Джуртундан къыстаб, Орта Азия бла Къазахстаннга ашырыб иеди. Ачдан, сууукъдан, тюрлю-тюрлю аурууладан миллетибизни эки этиб джартысы къырылады.

Сагъыш этиб къарасанг, бизни миллет тюб болуб кетер орнуна, тюрлю-тюрлю дыгаласла этиб, башын-джашауун сакълагъанды. Ишлеб, урунуб, 14 джылны киши джуртлада джашаб, Джуртуна къайтады. Къайтханында да кърал анга бютеу табхан аманын къуюб, башын ёрге кёлтюрюрге, эркин солургъа къоймайды. Совет Союз чачылгъынчы алай болуб турду.

Ма аллай тюрлю-тюрлю къыйынлыкъланы кёрген миллетде къайдан болур 100 неда андан артыкъ джыл джашау ёмюрлери болгъан адамла? Аллай бир джыл джашагъан эки-юч адамны кёрлюксе. Аланы кёрсенг, джюрегинг къууанады. Ушакъ этеринг да келеди.

Бир кере мен «Медовые водопады» турбазаны баш директору Боташланы Бекмырзаны джашы Мусса бла сёлеше келиб, кёб джашагъан адамларыбызгъа кёчдюк. Санаб чыкъды да, Гитче Къарачай районда ала кёб къалмагъанларын айтды. Бир кесек тынгылай туруб: «Мени атам Бекмырзаны да алагъа къошаргъа керекди. Анга быйыл февраль айны 13-де 94 джыл толлукъду. Аны хапарларына тынгыласам, тёппе тюклерим ёрге турадыла. Къыйын джашауну ётгенди. Джазыуу алай болур эди да, ма бюгюн да сау-эсенди, тириди», деди.

Боташ улуну кесине джукъ айтмасам да, атасы Бекмырза бла тюбеширге мурат этдим. Бир кюн Муссаны излеген сылтау бла Бекмырза джашагъан юйге бардым.

Бекмырза бир къауум туудукълары бла.

Къач болса да, кюн джылыды. Къабакъ эшиклени къагъыб, арбазгъа киргенимде, кюнню джылыууна тынгылай, шиндикде олтуруб тургъан бир эркишини эследим. «Бу адамгъа 93 джыл болмагъанды, бу Муссаны атасы болмаз, башха арбазгъа тюшюбмю къалдым?» деб, сагъышландым. Джунчугъанымы эслеб, ол мени бла джылы саламлаша:

- Джууукъ бол. Кимни излейсе? – деб сорду.
Айтдым.
- Тюз келгенсе. Менден сора Первомайский элде Бекмырза атны джюрютгенле да болурла. Алай а менича 93 джыл джашагъанла, джокъдула. Болсала биллик эдим. Сен джер-суу кёрюб айланнган адамса да, айт хапар. Мен а кесими джыллагъа хорлатханма да, тышына чыгъалмайма.

Чам-накъырда халда:
- Бир журналист бла тюбесем, анга джашауумда кёрген затларымы айтыб къояр эдим деб, кёбден бери мурат этиб тура эдим. Сен сораса, мен хапар айтама.
- Сен Хурзукда болгъанмыса?
- Болгъанма.
- Таш къалауланы кёрген болурса.
- Кёргенме.
- Ким къалагъанды аланы?
- Ата-бабаларыбыз.
- Нек?
- Джер азлыкъ этгени
ючюн.
- Бу сорууланы сеннге нек бергеними айтайым. Бизни ата-бабаларыбызны джерчилик бла кюреширча мадарлары болмагъанды. Хурзук ёзен ташдан толуду. Бир зат ёсдюрюр ючюн, джылла бла кюрешиб, кесек джерчикни ташладан ариулаб тургъандыла. Ариуласала, ууакъ урлукъ салгъандыла. Айтханым аны ючюндю: джерчилик бла кюрешмесенг, айнырыкъ тюлсе. Олду барыбызны да джашатхан.

Насыбыз тутду да, Уллу Октябрь социалист революция болду. Совет власть бизни сабанла къоллу этди.

Боташланы Дууаны джашы Бекмырза 1922-чи джыл февралны 13-де Хурзукда туугъанды. Аны атасы, элчилерича, мал ёсдюрюб, юйдегисин асыраб тургъанды. Бекмырза, элни джетиджыллыкъ школун бошагъанында, Микоян-Шахарда устазланы хазырлагъан техникумгъа окъургъа киреди. Аны джетишимли бошаб чыгъады. Ишге джарашмайды. Билими азлыкъ этгенин ангылаб, педагогика институтха киреди. Аны бошагъанында, 1941-чи джылны февраль айында, Джёгетей Аягъы районда Джагъанас элге джибередиле ишлерге. Баш билимлери болгъан устазла аз тюбегенлери себебли аны школгъа директор этедиле. Школну хар затын таб джарашдырыб ишлей тургъанлай, къазауат башланды деб, ачы хапар келеди. 1941-чи джыл июнну 22-де фашист Германия бизни къралгъа чабханы Бекмырзаны тынчлыкъсыз этеди. Артыкъсыз да бек ол къарнашы Зейтуннга къайгъылы болады. 1939-чу джыл аны Къызыл Аскерни тизгинлеринде къуллукъ этерге алыб кетген эдиле. Юйюне къайтыргъа кёб да къалмагъан эди. Тамбла, бюрсюкюн келеди деб, тургъанлай, къазауат башланнгандан сора ай ётген болур эди, Боташланы юйлерине бушуу къагъыт келеди. Анда джазылгъаннга кёре, Зейтун, сермешлени биринде, Джуртун фашистледен къоруулай, джан бергенди. Къарнашы ёлгюнчю, Бекмырза мени фронтха алыгъыз деб, талай кере военкоматха баргъан эди. «Сен мында керексе», - деб, аны ызына къайтарыб тургъан эдиле. Бу джол а, фронтха кетиб, фашистледен къарнашым ючюн дертими алмай боллукъ тюлме деб, артмагъын да азыкъдан, кийимден толтуруб, военкоматха келеди. Анда къарнашы душман окъдан ёлгенин, фашистледен дерт алыргъа, фронтха барыргъа излегенин айтады ол. Военком аны джарсыуун, душманнга джюрегинде ачыуу къайнай тургъанын ангылаб, былай айтады:

- Биз сени фронтха ашырмай нек тургъаныбызны ангылатыргъа кюрешейим. Бу къазауат бир-эки джылдан бошаллыкъ тюлдю. Талай джылгъа созулурча кёрюнеди. Фронтха билимлери болгъан джашларыбызны барын да алсакъ, мында ким ишлерикди? Бусагъатда джуртубузгъа устазла, врачла, инженерле, агрономла дагъыда башха санагъат устала бек керекдиле. Биз аланы сакъларгъа керекбиз. Эртде-кеч болса да душманны хорларыкъбыз. Хар затны джангыдан ишлерге керек боллукъбуз. Бюгюнден ары бери келме, керек болсанг, кесибиз чакъырырбыз...

Военкомну алай айтханын Бекмырза ушатмаса да, ызына къайтады. Школда директорлукъну да эте, сабийлени да окъутады.

- Бусагъатда Джагъанас эл джокъ болса да, мен школда ишлеген заманымда 150-ден аслам арбаз бар эди, - дейди Бекмырза. – Сохталаны саны 140-дан аслам эди. Сабийлеге дерс 7-8 устаз бере эдик. Элни адамлары колхозда уруна эдиле. Колхозну председатели Къаракетланы Ибрагим эди, эл Советге уа тамадалыкъ Ёзденланы Азрет эте эди.

Окъуу китабла джокъну орнунда эдиле. Тюрлю-тюрлю мадарла этиб, окъута эдик сабийлени. Джагъанас элни школунда мени кёб тутмадыла. Учкулан районнга кёчюрюб, халкъ окъууну бёлюмюне тамада инспектор этген эдиле. Мени ишим къуру окъутуу бла байламлы тюл эди, агитация-пропаганда ишлени да бардыра эдим.

Не джашырыу, ол джыллада Хурзукда джашагъанла инджилиб джашай эдиле. Ол себебден меннге Элкъуш элни школуна завуч бол дегенлеринде, сагъыш-зат эте турмай, барыргъа разылыгъымы билдирген эдим. Ол 1943-чю джылны джазында эди. Алай этмесем да боллукъ тюл эди: атамы-анамы саулукълары да къолайсыз эди. Къарнашым Зейтунну фронтда ёлгени инджитиб тура эди экисин да. Аланы да, гитче къарнашларым Къайсынны, Илиясны, эгечим Байдыматны да биргеме алыб келген эдим. Къайсынны джылы джетмесе да, ишге джарашдырыргъа кюрешген эдим. Алай а кърал джуртубуздан къыстады эсибизде болмагъанлай.

Андан бери 72 джыл ётсе да, ма бюгюнча, ол кюн эсимде турады. Тюгел танг атыб да бошамагъан эди. Эшиклерибиз къаты къагъылдыла. Ёрге туруб, эшикни ачдым. Юч аскерчи, аланы бири офицер эди, къолларында шкоклары бла сюелиб тура эдиле. Саламлашханзат да этмей, мыллыкларын ичкери атдыла. Менден сора аякъ юсюнде айланнган кишини кёрмегенлеринде: «Юйде ненча адам барды?» - деб сорду офицер. «Барыбыз да алты адам болабыз», - деб, тизиб бердим.

- Эрлай кийинигиз да, арбазгъа чыгъыгъыз! – деб буйрукъ бердиле.

Орус тилни иги билгени, къазауатдан да хапары болгъаны ючюн, Бекмырза офицерге тюрлю-тюрлю сорууланы береди. Болмагъанында уллу къарнашым Зейтун фронтда ёлгенди, къарачай миллетни сатлыкъгъа санаргъа эркинлигигиз джокъду, деб, даулашыргъа излейди. Алай а офицер аны айтханын сан этмейди.

Сёзюн ангылаталмазлыгъын ангылаб, Бекмурза, сабийлеге, къартлагъа да кийинирге болушуб, арбазгъа чыгъадыла. Офицер бла даулашханы ючюн болур эди, къолларына да джукъ алдырмай, джамагъат джыйылыб тургъан джерге сюрюб элтедиле. Кёб да турмай мазаллы машинала келедиле. Джамагъатны алагъа джюклеб, Нарсанада темир джол станциягъа элтиб къотарадыла. Бир кесекден мал ташыучу вагонлагъа миндириб, белгисиз джолгъа ашырадыла...

- Джолда 16 кюн чакълы бир баргъан эдик, - дейди Бекмырза. – Къайры элтгенлерин да билмей эдик. Бир къауумла бизни тенгизге къуярыкъдыла, бирсилери уа, Сибирде тёгюб, миллетни сууукъдан, ачдан къырлыкъдыла, дей эдиле. Вагонланы ичлери сууукъ эди. Артыкъ да бек къартла, сабийле инджиле эдиле. Кюнюне талай адам ёле эди. Аланы асламысы сабийле эдиле. Аскерчиле вагонлагъа кириб, ёлген бармыды, джокъмуду деб, тинтиб чыгъа эдиле. Ёлген болса, вагондан атыгъыз деб, миллетге азаб чекдире эдиле.

Ол болумгъа да къарамай, мен билиб, вагондан бир адам адамын атмагъан эди. Солдатла бла даулаша, паровоз тохтаса, эрлай тышына чыгъыб, ёлгенлерин асыраргъа кюреше эдиле.

Джетер джерибизге ма алай джыйылдыкъ. Сёлешген-зат джокъ эди. Энди эшикге чыгъарыб, къырыбмы къоярыкъдыла деб, барыбыз да къоркъуб, буюгъуб тура эдик. Ма ол болумда тангнга дери турдукъ.

- Къоркъмагъыз да, тюшюгюз! Была сизни юйлерине элтирге келгендиле, – деди, вагон вагоннга барыб милицияны къуллукъчусу ат арбаланы, джюк машиналаны кёргюзе.

Бизни Узбекистаннга алыб келгенлерин ангыладыкъ артдан. Биз Ильичёвка районда «Пахта-Арал» совхозда орналдыкъ. Бир гитче юйчюкню бердиле. Алтаулан болуб анда джашаб башладыкъ.

Арадан эки-юч кюн ётген болур эди, мени мамукъ ёсдюрген бригадагъа тамада этдиле. Ишибиз ючюн хакъ алмагъанлай тёрт-беш айны ишледик. Кюн иссилени уа, сен сорма, мен айтмайым. Асыры иссиден солуялмай эдик. Ишге чыкъмай къалыргъа мадарыбыз джокъ эди: ёлсенг да, мамукъ тюзледе ёллюксе. Кюнортада бир кере, ёлюб къалмазча, ашата эдиле. Берилген азыкъны кесим ашаб къоймай, ингирге дери асыраб, юйге келтире эдим.

Къатышыудан джууукънутенгни къайгъысында тюл эдик. Алай а джууукъ адамларыбыз къайры тюшгенлерин билирге излеб, аланы соруулагъанлай тура эдик. «Баяут» совхозда болгъанларын эшитгеникде, аланы къатларына джыйылыргъа излеб, тёрт айны кюрешдик. Баяутну хауасыны, суууну аманлыгъындан, ашарыкъны дыккылыгъындан атам Дууа, уллу эгечим Байдымат ёлген эдиле.

Эм алгъа Бекмырзагъа ышаныб, анга джууаблы ишлени бермеселе да, артдан аны билимли, таза кёллю, этимли болгъанын ангылагъанларында, кёчгюнчюлюкню сынагъан миллетни уланы болгъанына да къарамай, «Баяут» совхозну баш бухгалтери этедиле. Бир кесекден мюлкню профсоюз комитетини председателини заместители болады. Алай бла, бир джууаблы къуллукъдан бирине кёче, Бекмырза 1958-чи джылгъа дери ишлейди Узбекистанда. Ол джыл а бютеу къарачай миллет бла бирге эски джуртларына тюл, Гитче Къарачай районда Первомайский элге келиб тюшедиле. Ары дери уа, 1948-чи джыл, Бекмырза Бостанланы Шамайны къызы Дунизат бла джазыуун байламлы этген эди. Бир джылдан алагъа джашчыкъ тууады. Анга Азрет-Алий деб атайдыла. Андан сора беш къыз бла тёрт джаш тууадыла. Бюгюн Азрет-Алий бла Халиматдан къалгъанла сау-эсендиле. Хар бири усталыкъ алыб, бирер джерде ишлейди, юйдеги къурагъанды. Аладан 19 сабий туугъанды да, аланы да бир къауумлары юйленнгендиле. Алай бла Бекмырза бла Дунизатны туудукъдан туугъанлары да 16 боладыла. Дунизат ауушханлы иги кесек заман болады. Сабийлери, туудукълары ата юйлерине джыйылыб келселе, огъурлу аналары, къарт аналары Дунизат кёзлерине алкъын сауча кёрюнюб, аны къолу джетген хар затны тансыкълаучандыла.

Башында айтханыбызча, Боташлары Джуртларына 1958-чи джыл къайтыб келедиле. Бекмырзаны мында да сыйын кёрюб, эм алгъа Гитче Къарачай райисполкомну бёлюмлерини бирине тамада этедиле. Артдан район сельпону тамадасыны заместители, ызы бла председатели болуб иги кесек заманны ишлеб турады.

- Мен район универмагны, район азыкъ комбинатны, кирпич заводну, район промкомбинатны директорлары болуб да тургъанма, дейди Бекмырза. – АдильХалкъда трикотаж цех бар эди да, ары джибергенлеринде, анга да тамадалыкъ этгенме. Къысхача айтсам, кърал къайры джиберсе, не къуллукъгъа салса да, билимими, сынамымы аямай, ишими бет джарыкълы тындырыб тургъанма. Пенсиягъа 1984-чю джыл чыкъгъан эдим да, андан бери кърал ишлеге къошулмайма. Къошуллукъ эсем да, сабийле къоймайдыла: биз сау болуб, сени бир зат керекли этерик тюлбюз деген эдиле да, сёзлерине толу болуб турадыла.

Он сабийни ёсдюрюб, аякъ юсюне салгъан алай тынч иш тюлдю. Сабийлени аналары бла мен, аланы бир зат бла инджитмез, джукъ керекли этмез ючюн, кесибизни джашауубузну аямай, кече-кюн тынчлыкъ билмей джашагъанбыз. Алай этгенибиз ючюн да сокъуранмайбыз: «Кёбню насыбы кёбдю» дегенлей, бары да джыйылыб келселе, башым кёкге джетгенча болуб, кесими насыблыгъа санайма...

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.

2016 дж. январны 30
Белгили адам бла ушакъ
ТАУЛАДАН ТАНСЫКЪ АЛЫРГЪА ТАЛПЫЙБЫЗ

Къарачайлыланы Къыргъызстанда къуралгъан «Ата джурт» атлы бирлешлигине 20 джылдан артыкъны Шидакъланы ХаджиМахмудну къызы Зухра башчылыкъ этеди.

Андан сора да Зухра эгечибиз Къыргъызстанда джашагъан бютеу миллетлени ассамблеясыны тамадасыны заместителиди, РФ-ны Къыргъызстанда келечилигини, посольствосуну члениди. Ол къадар джамагъат джумушну да ажымсыз толтура, бизнес ишин да джетишимли бардырады. Озгъан джыл декабрны арасында Москвада тыш къраллада джашагъан россиячыланы экинчи бютеудуния конгресси болгъан эди. Зухра эгечибиз ол кюнледе кесини иши бла Къытайда эди. Къыргъызстандан ары сёлешиб: «Сени бизни республикадан конгрессге делегатха айыргъанбыз, амалсыз ары барыргъа керексе», - деген эдиле да, Пекинден Москвагъа учхан эди.

- Россиячыланы бютеудуния конгрессине дунияны юсюнде уллу магъана бериледи. Анга 93 къралдан делегатла келген эдиле – бютеу да 400-ге джууукъ адам бар эди, - дейди Зухра. – Къыргъызстандан 12 делегат къошулгъан эдик. Биринчи докладны РФ-ны Президенти Путин Владимир этди. Андан сора РФ-ны тыш къралла бла иш джюрютген министри Лавров Сергей бла православ динни Патриархы Кирилл сёлешген эдиле. Конгрессде ала айтханны баш магъанасы: бютеу дунияны юсюнде кёб тюрлю къраллада джашагъан россиячыла къайда да юлгю кёргюзерге, болушургъа, рахатлыкъны сакъларгъа, биригирге керекдиле, деб ол эди.

Пленар джыйылыуда РФны Къыргъызстанда толу эркинликли келечиси Крутько Андрей, андан сора мен сёлешген эдик. Бизге, Къыргъызстанда джашагъан къарачайлылагъа, Россияны Правительствосу, кеслерини адамларына санаб, иги кёзден къарайдыла.

- Конгресс бошалгъанында, туугъан Джуртубузгъа бир джетиб келейим деб, бир кесек заманнга бери келгенме, - дейди Зухра. - Келгеним бла республикан библиотекада бола тургъан творчество интеллигенцияны джыйылыууна чакъыргъан эдиле. Анда да сыйымы кёрюб сёз бердиле. Ол джыйылыуда къарачай миллетни келечилери болуб Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде Белоруссияда болгъанланы толу ачыкъларгъа керекбиз дегендиле. Ол ишни Къыргъызстанда да бардырлыкъбыз.

- Сиз, Къыргъызстанда къуралгъан «Ата джурт» бирлешликни, ассоциацияны членлери, кёб иш этесиз. Аланы барысын санай айланмай, артдагъы джумушларыгъыздан бир-эки затны айтсагъыз...

- Къыргъызстанда бизни къралла арасында иш джюрютген бирлешлигибиз, анда, республикада, болгъан къууанчладан, юбилейледен, фестивалладан, спорт эришиуледен, джашауну къайсы джанындан да артха къалмайды. Аладан бирэкисин айтайым. Озгъан джыл Уллу Хорламны 70джыллыгъы болуб ётюдю. Бизде, Къыргъызстанда, джашагъан, Уллу Ата джурт къазауатха къошулгъан бютеу къарачай адамларыбызны тизими барды. Бюгюнлюкде аладан бири да къалмагъанды. Кёб болмай 90 джылгъа джетиб, Маршанкъулладан бир къартыбыз ауушду. Анга уллу сый бериб асырадыкъ. Аныча, Уллу Ата джурт къазауатха къошулгъанланы юйдегилерине айланыб чыкъгъанбыз, къолубуздан келгенича бирер саугъа да этгенбиз. Андан сора къарачайлыла кёбюрек джашагъан элледе Уллу Хорламны 70-джыллыгъына аталгъан джыйылыула бардыргъанбыз. Ары къыргъыз хоншуланы да чакъырыб, кесибизни «Ючкекен» атлы ансамблибизни кючю бла концертле салгъанбыз, артистлерибиз къазауатха аталгъан джырланы джырлагъандыла. Бирлешлигибизни ара мекямында къарачай уланладан Совет Союз бла Россия Федерацияны Джигитини атын алгъан 11 адамыбызны суратлары салыннгандыла, аланы юслеринден джазылгъан статьяла, китабла бардыла. Джигит атха теджелгенлени да суратлары бла биографиялары джазылгъандыла.

Шидакъланы Зухра.

Совет Союзну Джигитине эки кере теджелген Бархозланы Аскерни къабыры Къыргъызстанны ВоенноАнтоновка элиндеди. Алайда да джыйылыу бардыргъанбыз. Энди Бархоз улугъа бир эсгертме салдыралсакъ деб, муратыбыз олду.

Биз бардыргъан джыйылыуланы хазна къалмай барысына да РФ-ны Къыргъызстанда толу эркинликли келечиси Крутько Андрей къошулгъанлай турады. Посольствону бютеу къуллукъчулары бла да къысха байламлылыкъ тутабыз. Озгъан джыл кесибиз къурагъан культура джаны бла Шимал Кавказны халкъларыны къралла арасы экинчи фестивалын бардырдыкъ. Бишкекде Токтогул Сатылгъанов атлы филармонияны уллу залына 1 мингден артыкъ адам келген эди. Ары Орта Азия бла Къазахстанда джашагъан Шимал Кавказны миллетлерини келечилерин – малкъарлыланы, чеченлилени, ингушлуланы, дагъыстанчыланы, къалмукълуланы адамларын чакъыргъан эдик. Къыргъыз, дунган, уйгур халкъладан да кёб адам бар эди. Шимал Кавказны миллетлерини культуралары мийикди, байды, кенгди. Аны юсюнден мен билгенимча хапар айтдым, андан сора Къазахстанда малкъар халкъны «Бирлик» атлы бирлешлигини тамадасы Бабаланы Мустафир сёлешди. Башха халкъланы келечилерине да сёз берилген эди. Концертге къараргъа РФ-ны Къыргъызстанда келечиси Крутько Андрей, Къыргъызстанны Премьер-министри Сариев Темир дагъыда Белоруссияны, Туркменистанны, тыш къралланы посольстволарындан да къуллукъчула келген эдиле. Ала фестивалны аллында, концерт бошалгъандан сора да Шимал Кавказны джарыкълыкъ ишлерине уллу багъа бериб, бизни алгъышлаб сёлешдиле, эсде къалырча саугъала да бердиле.

Концертни кесибизни «Ючкекен» атлы ансамблибизни артистлерини тепсеулери бла башладыкъ, артистлерибиз истемейге барыб тебрегенлеринде уа бютеу залдагъыла, ёрге туруб, харс ура эдиле. Къазахстандан келген «Минги Тау», «Ритмы гор» ансамбллени артистлерини тепсегенлерине, джырлагъанларына да джыйылгъан миллет бирден харс уруб тюбей эди.

Фестивалда эм сыйлы къонакълагъа Гитче Къарачай райондан баргъан делегацияны членлерин санаб, алагъа бек джылы тюбедиле.

Артист къызыбыз Байрамкъулланы Кулизар, ариу джырлаб, кёблени эслерин кесине бургъан эди.

- Шимал Кавказны миллетлерини культурасы, ашхы адетлери сау дунияны юсюне белгилидиле. Бюгюн Къарачай бирлешлик къурагъан фестиваль да анга шагъатды, - деди Къыргъызстаны Премьер-министри Сариев Темир.

- Бюгюн биз кёрген тепсеуле, джырла, къобузну согъулгъаны, кёб заманланы бизни эсибизде къаллыкъдыла. Джангы джылда бютеу къарачай миллетге къарнашлыкъ салам иеме. Мен РФ-ны Къыргъызстанда саулай посольствосуну къуллукъчуларыны атындан бу фестивалны къурагъанлагъа уллу бюсюреу этгеними билдиреме, - деб къошду Крутько Андрей да. Ол фестивалны къурагъанлагъа сыйлы саугъала берди.

- Биз джарыкълыкъ ишледе, спортда, башха санагъатлада саулай Азияда атыбызны айтдыргъанлай келебиз, - дейди Шидакъланы Зухра. - Былтыр Къазахстанда, Азияда, джашагъан миллетлени «Азияны джулдузу» деб халкъла арасы джарыкълыкъ фестивалы ётген эди. Ма ол фестивалда бизни «Ючкекен» атлы ансамблибизни артистлери кёргюзген «Абезек» тепсеуге 1-чи орун эмда накъут-налмаз бла джасалгъан чын кубок берилген эди.

- Культураны, окъууну, билимни да алгъа элтгенле, миллетни атын чыгъаргъанла бюгюнлюкде Къыргъызстанда джашагъан махтаулу адамларыбыздыла.

Къыргъызстанда энтда 2 мингден артыкъ адамыбыз джашайды. Аланы арасында илмуланы докторлары, кандидатлары, белгили устазла, эл мюлкню усталары, врачла, спортсменле бардыла.

Къобаланы Борис экономика илмуланы докторуду. Аны экономика джаны бла джазгъан илму ишлери Францияда, Германияда, Тюркде, Голландияда басмаланнгандыла. Ол кёб джылланы Къыргъызстанны халкъ окъуудан министрини биринчи заместители болуб ишлегенди. Бусагъатда ол къуллукъда Текеланы Алина турады. Шидакъланы Юсуф медицина илмуланы докторуду. Табигъат бла саулукъ сакълаудан академияны ачханды. Аны ректоруду. Апаланы София саулай Азияда биринчи болуб, къытай тилни грамматикасындан кандидатлыкъ илму ишни джакълагъанды. Къаракетланы Казим Къыргъызстанда Балчылыкъ федерацияны президенти болуб турады. Къыргъызстанны балы дарман орнуна джюрютюледи. Къралла арасы кёрмючледе ол продукциягъа талай кере алтын медалла берилгендиле. Къаракетланы Мудалиф иги тукъумлу чабыучу атланы ёсдюреди. Ол атла къралла арасында баргъан уллу эришиуледе, чарслада хорлаб, Къыргъыз Республиканы атын айтдыргъанлай келедиле. Спортда джетишимлерибиз да адам айтырчады. Бизни джашла миллет тутушдан, эркин тутушдан Европаны, дунияны биринчилигине къошулуб, ёчлю орунланы алгъанлай келедиле. Былтыр бильярд оюндан дунияны чемпиону болгъанды бизни махтаулу уланыбыз Лепшокъланы Дастан. Аллай юлгюлени дагъыда келтирирге боллукъбуз.

Биз къарачай миллетни адамлары болгъаныбыз бла махтаныбыз. Бери, туугъан Джуртубузгъа, джюрегибиз талпыгъанлай турады.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.

Tinibek, сау бол, бери газетден алыб макалелени сала баргъанынга, ансы, алай эте турмасанг, ана тилибиз болгъанын да унутуб къояр эдик.
Кесинге, адамларынга да - саулукъ-эсенлик.

Цитата
Sabr пишет: Tinibek , сау бол, бери газетден алыб макалелени сала баргъанынга, ансы, алай эте турмасанг, ана тилибиз болгъанын да унутуб къояр эдик. Кесинге, адамларынга да - саулукъ-эсенлик.

Sau bol Bağalı Sabr !
Sauluk esenlik barıbızga da..

2016 дж. январны 28
Джангы китаб
КЕЛИР ЗАМАН ТОБ БЛА АТМАЗЧА

Дуниягъа айтылгъан поэт Расул Гамзатовну бу тукъум айтханы миллетни ангысына терен сингнгенди: «Озгъан заманны герох бла атханны келир заман тоб бла атар». Бу сёзлени магъаналарын джангыдан эсиме тюшюрдюм Хубийланы Хызырны джашы Исламны кёб болмай чыкъгъан «Къадар» (Судьба) деген китабы бла шагъырей болгъанымда. Китаб орус тилде джазылгъанды, кеси да эки бёлюмден къуралгъанды. Биринчи кесегине авторну атасы Хызырны сабий заманындан айтхан хапарлары киргендиле.

«Сабийликни ауазы» - алайды аны аты. Анда Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде халкъыбыз сынагъан-чекген ачы зарауатлыкъны – кёчгюнчюлюкню – къыйын, ауур джылларындан хапар айтылады. Белгилисича, кёчгюнчюлюкню джылларында, Орта Азия бла Къазахстанда 22 минг сабийибиз ауушханды – бютюн да бизнича адам саны кёб болмагъан халкъгъа ол бек уллу къоранчды. Бу ауур тема бла байламлы бизни литературада хазна джукъ джокъду, ол себебден Исламны китабы бек керекли, магъаналы ишди. Кёчгюнчюлюкню сабийлери бла танышдырады бу китаб – ала чекген зарауатлыкъны, ачлыкъны-джаланнгачлыкъны хакъындан хапар айтады. Ёксюзлюк къачан да, къайда да уллу къыйынлыкъгъа саналады, бютюн да кёчгюнчюлюкню азаблы джылларында аны чегиу мардасыз амалсызлыкъгъа тенг болгъаны ариу суратланады китабха кирген хапарлада.

Хубийланы Ислам атасындан эшитгенди бу хапарланы - Хызырны атасы Узеир урушда болуб, анасын да ачы ёлюм сыйырыб, ол ёксюзлюкню тузлу гюттюсюн эгечлери эмда къарнашы бла бирге къабханды.

Ислам сабий джылларында таймаздан атасы бла бирге айланнганлай тургъанды. Хызыр, джашына джашауну дамын, магъанасын ангылатыр ючюн, къазауатны отлу джылларында къарачай халкъ, аман атха чыгъыб, ёмюрлюк джашагъан шам джуртундан Орта Азия бла Къазахстанны къумлу тюзлерине атылгъанын биринчи кере айтханында, бир да ишексиз, Исламны сабий джюреги, бу затны ангыларгъа излемей, кесича къаршчылыкъ танытханды - беш, алты джыл болгъан сабийлени къалай терслерге боллугъун, сёзсюз да, кимге да ангыларгъа бек къыйынды, бютюн да сабийге.

Экинчи джаны бла, аллай къыйынлыкъладан да ётюб, дыгалас бла сабий джанларын да къалдырыб, кёчгюнчюлюкню сабийлери ызларына, туугъан джуртларына, къайтыб, юйле ишлеб, бирер тюрлю санагъатда урунуб, ашхы сабийле ёсдюргенлерине шежде этерге керекди. Ол себебден бу китабны окъугъан сабийле, бюгюнлюкде рахат кёкню тюбюнде аш-суу керекли болуб инджилмей джашагъанлары ючюн Уллу Ата джурт къазауатда бизни фашист зорчуладан къоруулагъанлагъа сый берген бла бирге, бюгюннгю джашауларын багъалатыргъа юренниклерине бир тукъум бир ишек джокъду.

Китабны баш герою Хызыр эки гитче эгешчиги эмда къарнашчыгъы бла онбир джылында киши джуртлада ёксюз къалады. Алай а хыны джазыуну аллында тобукъланмай, кесин къатдырыб, къарнашы бла эгечлерин тёгерегине джыйыб, ачлыкъгъа-джаланнгачлыкъгъа «уруш» ачады. Сабий башы бла юйдегисин ачлыкъдан сакълаб, джанларын къалдырады. Хызыр, сабийлени инджитеме деб къоркъгъандан, башын кёлтюрмей ишлегенди, окъуу-билим алыргъа уллу талпымакълыгъы болса да, кесине заман табалмай къалгъанды. Эгечлери бла къарнашларын ёсдюрюб, аякъ юсюне салыб, юйлендириб, джашауну кенг джолуна салгъаны бла Аллахны, адамны алларында да кесини борчундан чыкъгъанды. Ким биледи, Кавказда элинде-джеринде джашаса, баш билим да аллыкъ болур эди, аны «билим алыуу» Къазахстанны мал фермалары бла сабан тюзлеринде баргъанды. 1957-чи джыл Хызыр миллети бла бирге таралгъан Кавказларына къайтады – атасы Узеирни джолу бла барыб, джашауун техника бла байламлы этеди. Ол машиналаны моторлары бла «сёлешиб», аланы инджиулерин ангылагъанды, ол себебден машина, трактор чотдан чыкъса, Хызырны излеб башлагъандыла. Красногор станседе аны танымагъан, аны билмеген, аны сыйын кёрмеген адам болмагъанды. Талай кере ол кърал саугъалагъа теджелгенди, кесини сабийлиги къыйын эмда ауур ётгени себебли, бютеу сюймеклигин сабийлерине бергенди, ала ючюн бютеу кючюн-къарыуун салыб ишлегенди.

- Мени атам белгили политик, кърал неда джамагъат къуллукъчу болмагъанды, - дейди Хубийланы Ислам. – Ол бир тюз къарачай киши эди, онбир джылында къум тюзлеге атылгъанды, атасы Узеир 1942-чи джыл февралны 9-да Сталин (бусагъатда Донецк) областны Ямск районуну Резниково элинде къралыбызны фашист зорчуладан къоруулай ёлгенди. Атамы анасы Гокка (Ижаладан болгъанды), 1944-чю джыл баш иесини ёлген хапарын эшитиб, къыйынлыкъ бла зорлукъну бугъоуларына чыдаялмай ёлгенди. Ма ол кёзюуде атам, эс ташламай, керти таулу болгъанын танытханды. Ол айтхан хапарла ёмюрлюкге мени джюрегиме тюйрелгендиле.

Алайды, ма аллай адамларыбызны кючлери бла сакъланнганды миллетибизни ёзеги, ол себебден бу китабны окъугъан кёчгюнчюлюкню джолларында уллу адамла къой эсенг, сабийле да чексиз джигитлик танытыб, джашау ючюн «сермешгенлеринден» толу хапарлы боллукъду.

- Ажымсызма, атам Аллахха ийнаннган адам болгъаны ючюн табханды кесинде аллай бир къарыуну-кючню да джашау анга теджеген сынауланы хорларгъа, - деб джазады китабны ал сёзюнде автор. – Не къралгъа, не адамлагъа аны кёлкъалдысы джокъ эди, Аллах буюргъанны кёргенбиз, деген болмаса, ачыуну тилинде сёлешгенине бир кере да тюртюлмегенме. Адамлагъа сюймеклиги неден да мийик эди, къонакъны сюйген, игилик-ашхылыкъ этерге ашыгъыб джашагъан адам эди -– туугъан эли Къартджуртха сюймеклигини учу-къыйыры да джокъ эди, уллу джурту Эресейни да тамам бек сюе эди.

Хубийланы Хызырны джашы Исламны 30-дан аслам илму иши чыкъгъанды. Ол талай кере Бютеуроссия эмда халкъла арасы илму, политика конференциялагъа къошулгъанды. Эки баш билими барды: юрист эмда экономист. Бюгюнлюкде Къарачай-Черкес Республиканы миллет ишлерини, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы юсюнден министрни заместителиди. Кёб болмай аны биринчи китабы «Къадар» (Судьба) деген китабы дуния джарыгъын кёргенди.

Бу суратлау-документли хапарлада адамны тюшюндюрюрча кёб зат барды: кёчгюнчюлюкню къыйын джылларында джашаугъа сабий кёзден къарау, сабийни кёзю бла ол къуджур заманнга багъа бериу, кёчгюнчюлюк халкъыбызгъа салгъан къыйынлыкъны сабийни ауазы, аны тили бла сезиу, сабий джюрекни таралыуу, джашау ючюн кюрешни хорларгъа мадар болмагъаны.

Хубийланы Исламны бу биринчи китабы болса да, ол кесин сынамлы джазыучуча танытханды – китабны биринчи бёлюмюнде сюжет линия юзюлмей барады, аны баш герою Хызырны Къартджуртдан башлаб, Къазахстаннга дери джашау джолу, андан сора ызларына къайтыу, Джуртха тюбеу эмда Кавказ джашауну ийнакълау, тансыкълау, Хызырны Красногор совхозда алчы ишчи болуб уруннганы эмда адамлыкъ шартлары бла башхалагъа юлгю болууу.

Бу китабны окъугъан Хызыр, не кёб къыйынлыкъ кёрген эсе да, бек насыблы адам болгъанды, дерикди, нек десенг, джашау анга теджеген сынауладан бет джарыкълы ётгенди, алан юзюкде болгъан асыл шартланы сый бла джюрютгенди, уллу эмда ана джуртларыны патриоту болгъанлай къалгъанды. Эм башдан а, аны сабий ауазы бла тарих джолубузну эм ачыулу заманы ёмюрлюкге суратлау чыгъармада сакъланнганды.

«Ата джуртха къайтыуну узун джолу» - былайды китабны экинчи бёлюмюню аты. Халкъгъа джетген къыйынлыкъгъа, аны ётген джолуна, баш эркинлигин табхан къууанчына да джаш автор философия, илму-теория джаны бла тыйыншлы багъа береди. Бу китабны джазар ючюн, ол кёб материал джыйгъанды, талай джамагъат политика къуллукъчуну энчи архивлеринде ишлегенди.

Кеси аллына джукъ да болмайды. Бизни халкъда бир аламат нарт сёз барды: «Мал этинги ашамай, этин ашатмаз» деб. Халкъыбыз ёмюрлени теренинден бери мал бла кюрешиб, аны бла баш тутуб келгени себебли кёб нарт сёзю да малчылыкъ санагъат бла байламлыды. Бу нарт сёзню магъанасы бек теренди – джанынгы атыб кюрешмесенг, муратынга джеталлыкъ тюлсе, деген магъанады.

Халкъыбыз, кертиси бла да, Орта Азия бла Къазахстанда къалыб кетебиз деб, «къазауат» этмесе, ызыбызгъа къайталлыкъ болмаз эдик. Къоркъуунуюркюуню сан этмей, эм алгъа миллетни келир заманыны сагъышын этиб, биринчи письмоланы башына, деу къралны ара шахарына, ашыргъанларындан башлайды экинчи бёлюмюн Ислам. Ол кёзюуде халкъны аллында сюелиб, бу джумушланы башлагъанланы атларын, тукъумларын да айтады автор...

Китабны экинчи кесегини тарих магъанасы уллуду: ёсюб келген тёлюле кеслерине кёб джангы затны табаргъа боллукъдула, Уллу Ата джурт къазауат башланнгандан бери миллетибиз ётген джолдан толу хапар билликдиле. Хар къарачайлы бюгюнлюкде халкъы къаллай джолну ётгенин билирге керекди – тарих джолун унутхан миллетни тамбласы къарангыды. Адам, ызына бурулуб, аманын-игисин кёрюб, андан кесине оюм этгенча, халкъ да тарихни юсю бла дерс алгъанлай атлайды.

Уллу Ата джурт къазауатда бизни халкъыбыз ётгюрлюгю, джигитлиги, къралгъа берилмеклиги бла алгъыннгы Совет Союзну ичинде джашагъан халкъланы алларында баргъанды. Бу зат китабда деменгили чертиледи. Айхай да, ол заманлада къой эсенг, бюгюнлюкде да бизни «кемсиз бек сюйгенле» табыладыла. Къарачай миллетге ариу айтылгъаны болса, «къоюнларына от тюшеди» – ма аны ючюн ёсюб келген джаш адамла терен билим бла къаты «сауутланыргъа» керекдиле, хар нени да тюзюн билселе, джууаблары да ол къадар тутхучлу боллукъду. Джакълар, къоруулар адамы болгъан миллетге ёлюм джокъду. Ислам белгили биринчи къарачай «Джамагъат» организация баджаргъан ишле бла да хапарлы этеди. Толу реабилитация этиуню джумушу бла ол организация кёб эшикни ачханды, халкъыбызны джюрегинде ёхтемликни нюр джилтинлерин джандыргъанды – быллай затланы унутургъа болмайды, ол айыбды, таб, гюнахды.

Китабны биринчи кесеги онсегиз хапардан къуралгъанды, экинчи кесегинде миллетни, термилиуню эмизигин эмиб, тау джуртуна къайтханыны, «Джамагъат» организацияны миллет ангыны эмда халкъны сыйын кёлтюрюр ючюн кюрешини юсюнден барады сёз. Китабны окъугъан миллетге джетген зарауатлыкъ бла шагъырей болгъандан тышында да Орта Азия бла Къазахстанда джашагъан джергили халкъланы турмуш, культура джашауларындан хапарлы боллукъду. Дагъыда бир затны юсюнден айырыб чертерге дурусду: халкъыбыз, уруш этсе, аллына бир тиллини иймеген, урунса да, къатына киши джууукъ баралмагъан халкъ болгъанын таб суратлай билгенди автор.

Бизни кёлюбюзге келген бла, атасыны аллында улан борчун толтургъанды Ислам - аны джашауун, ич дуниясын да, къол аяздача, суратлай билгенди, бу затны юсю бла кёчгюнчюлюкню сабийлерине сёзден ишленнген эсгертме салгъанды.

Аны бла бирге миллетине уллу сюймеклигин танытханды, нек десенг, китабыны экинчи бёлюмюню хар тизгининден халкъыбызны асыл ишлери, юлгюге тыйыншлы атламлары, уллу тёзюмлюлюгю бла адамлыгъы таукел «къарайдыла». Китабны окъуб чыкъгъанымда, фахмулу авторгъа бир затны тюз суратлай билгенине айырыб бюсюреу этдим, ол да неди десегиз, Джер юсюнде бютеу насыбны башы урунуугъа сюймекликди. Не ауур ишни да – юйде болсун, джамагъат къуллукъ бла байламлы болсун, ишден къоркъмагъан адамла тындырыргъа боллукъдула. Аны, насыбха, къарачай миллет бек эртдеден биледи.

МАМЧУЛАНЫ Дина.

2016 дж. январны 28
Билсегиз, джарар...
ТЮТЮННЮ КЪОЯР ЮЧЮН

Тютюн тартхан адам саулугъуна уллу заран салгъанын да биле тургъанлай, къоюб олтуралмайды. Нек? Юренчек болуб. Бу осал затдан къутулур мадар бармыды? Барды.

Ма ол мадарны къалай этерге боллукъду, аны билдирирге излейбиз окъуучуларыбызгъа.

Бир килограмм зынтхыгъа 3 литр сууну къуюб, отну сериуюн этиб, 1 сагъатны къайнатыргъа керекди. Ол кастрюлну отдан алырны аллы бла, 5 минут къалыб, уллу къашыкъ бла календуланы (аптекадан) настойкасын къошабыз. Ызы бла отдан алыб, 1 сагъатны сууумагъа къоябыз. Андан сора марля бла сюзебиз. Алай бла хазырланнган суусунну холодильникде тутаргъа тыйыншлыды.

Сора, адам тютюн тартыры келгенлей, ол суусундан 100 граммны алыб ичерге керекди. Ма бу суусун адамны тютюн излегенин басады. Бу амалны этиб кёрген аны хайырын кёб да бармагъанлай сезерикди. Алай бла саулукълу болуб, джашауун созаргъа боллукъду.

АДЕЙЛАНЫ Ия джарашдыргъанды.

2016 дж. январны 28
Халкъ медицина
ГРИППДЕН КЪОРУУЛАНЫР МАДАРЛА

Бизни табигъатыбыз сейирди, тамашады, байды.

Артыкъсыз да дарманнга джарарыкъ ёсюмле чексиздиле, дерчады. Алай а биз аланы багъалата билмейбиз. Хайырландырыргъа тырмашмайбыз. Бюгюнлюкде дарман хансланы илму джаны бла тинтиб, химия хыйсабларын иги билиб, джамагъатха ангылатыб, миллетни керти болумгъа толу ийнандырыр дараджагъа джетмегенбиз. Арт кёзюуде врачла, антибиотикледен эсе дарман хансланы онглугъа санаб, аурууланы ала бла багъаргъа дурус кёредиле. Ата-бабаларыбыз: «Ашагъан хантынг дарман болсун, къабыл этген дарманынг хант болсун", деб бош айтмагъандыла.

Инсаннга эм багъалы саулукъду. Биз кёбюсюне аны багъалата билмейбиз. Къыш сууукъда миллет саулугъуна кемсиз бек сакъ болургъа керекли джеринде, уллу кёллю болуб, кеслерин бегитмей, джалан джюрюйдю. Аны бла къыш джамагъат аурургъа ёчдю. Кёбюсюне чархларына сууукъ чабдырыб инджиледиле. Адамны температурасы кёлтюрюлюб, тамагъы, башы ауруб, джётел этиб башласа, кесекле тийгенлерин билесе. Бу ауруудан болушурукъ дарман хансла да белгилидиле миллетде. Сёз ючюн, аурууну хорларгъа наныкъ, къара дугъум, одал чапыракъ, (мать-и-мачеха), мия ханс (солодка), джёгени (липа) гоккалары болушадыла. Аладан этилген талай дарманны окъуучулагъа теджейбиз.

Дагъыда балдан, итбурунну, къара дугъумну, наныкъны джемишлеринден къашыкъ бла бирер алыб, бир литр къайнагъан суугъа къуюб, сагъат джарымдан сюзюб, кюнюне юч-тёрт кере стакан джарымны къайтарыб-къайтарыб иче турсагъыз иги джарарыкъды.

Бек сууукъ чабханлары болгъанла, бурун сууларын тыялмагъанла, кючлю джётел этгенле, солугъанлары къыйынлашханла андыз (девясил) бла балдыргъанны (анис) тамырларындан 15-шер грамм алыб, бир литр сууда 10 минутну къайнатыб, юч-тёрт кюнню ичигиз.

(Журналладан).

2016 дж. январны 28
Дарман кёгетле
САРЫ ЧЫГЪАНАКЪ

Адамны иммунитети иги болур ючюн, арыгъаны кетер ючюн, ишге тирилиги сакъланыр ючюн, тохтаусуз дарман ичиб турургъа джарамайды.

Аллахха шукурла, бизни республикада ёсмеген дарман ханс джокъду, аланы асламысы уа кёб тюрлю ауруудан багъаргъа джарайды. Сёз ючюн, сары чыгъанакъ (облепиха). Ханс дарманла бла кюрешген адамла анга «золотистый лекарь» деб атагъандыла. Айтханлары тюздю, адамны чархына керекли веществола сары чыгъанакъны джауунда асламдыла. Адамны чархында болгъан холестеринни, склерозну къоратады, къан тамырланы бегитеди. Аны юсюне да айтылыб тургъан бирси кёгетлени барындан да Е витамин бу кёгетде асламды. Ол а нерваланы багъады.

Бу кёгетни дагъыда бир сейир иши: рак ауруудан да сакълайды эмда багъады. Алимле уа, сары чыгъанакъ кёкенни бутагъында рак ауруудан сакълагъан «алкалоид гиппофаинни» ачыкълагъандыла. Ол ракны клеткаларын ёлтюреди. Тиширыуланы кёкюреклеринде болгъан ракны да ёсюуюн тыяды. Гинекология джанында да бу кёгет кёб тюрлю аурууланы багъаргъа джарайды.

МУРТХУ

Муртхуда да адамны организмине керекли талай тюрлю витамин барды. Андан джарсымаз ючюн а, адам 2 ыйыкъны кюн сайын ууучу бла бир муртхуну ашаргъа керекди.

Муртху адамны ичегилерин да иги ишлетеди. Аны игилендирир ючюн кюнюне 3 кере муртхудан уллу къашыкъ бла бирни ашай турургъа керекди. Алай болмай, коктейль хазырларгъа да боллукъду. Алай демеклик, муртхуну кёгетлеринден какчыкъ этиб, 0,5 стакан джылы суугъа къуюб, анга да кесинг сюйген чакълы бир бал къошуб, ашаргъа керекди.

Кече джукълаялмагъан сабийге да муртхуну сууун ичирирге керекди. Ол адамны нерваларын иги сорукъдурады.

Kaygı Söz.. Allah rahmet etsin.. Amin..

2016 дж. январны 28

Кёб джылланы «Къарачай» газетге тири джазыб тургъан штатдан тышында корреспондентибиз, урунууну ветераны, элинде, джамагъатында уллу сыйы болгъан адам, джёгетейчи

Атайланы Тапашны джашы Хасан

ауушханына къыйналгъаныбызны билдире, аны юйдегисине, эт джууукъ адамларына къайгъы сёз беребиз. Аллахны рахматында болсун.

Редакция.

Цитата

Tinibek пишет: Kaygı Söz.. Allah rahmet etsin.. Amin.. 2016 дж. январны 28 Кёб джылланы «Къарачай» газетге тири джазыб тургъан штатдан тышында корреспондентибиз, урунууну ветераны, элинде, джамагъатында уллу сыйы болгъан адам, джёгетейчи Атайланы Тапашны джашы Хасан ауушханына къыйналгъаныбызны билдире, аны юйдегисине, эт джууукъ адамларына къайгъы сёз беребиз. Аллахны рахматында болсун. Редакция.

Амин Аллах.
Аллах джандетли этсин

2016 дж. январны 28 "Къарачай"
Халкъыбызны белгили адамлары
ИЛМУНУ КЪЫЙЫН ДЖОЛУНДА

1975-чи джыл Совет Союзну «Плановое хозяйство» деген эм баш журналы «Илмула академиягъа - 250 джыл» деген сёзле да тышына алтынча джылтырагъан уллу харифле бла джазылыб чыкъды. Юбилей номерде басмаланыргъа 9 статьяны айыргъан эди комиссия. Аланы 8 дуниягъа белгили академикленикиле эдиле. Тукъумлары бла къалмай, ол адамла кимле болгъанлары джазыла эдиле. Тогъузунчу статьяны тюбюнде «Гочияев Г.Т.» дегенден сора джукъ джокъ эди. «Не джазаргъа билмей къойгъанбыз, - деб билдиреди артда редакцияда ишлегенлени бири статьяны авторуна. - Экономика илмуну чархын алгъа бургъан академикле бла бирге илмуланы кандидаты деб, сени джазсакъ, дауур чыгъарыкъ эди. Онла бла белгили академикле, членкоррла тюшмеген журналгъа бу къалай тюшдю, дерик эдиле. Сени юсюнгден джукъ джазылмагъаны себебли, кёбчюлюк кърал дараджада аты джашырылыб тургъан асыры онглу адамды, деб къойгъаны игиди, деген акъылгъа келген эдик».

Бу ишни аллындан айтсакъ, «Стимулирование напряжённости плановых задач» деген темагъа статьяла керек эдиле журналны юбилей номерине. Гочияланы Гомалайны ол затха аталгъан илму ишлери башха журналлада чыкъгъан эдиле. Ол себебден сен да конкурсха къошулсанг, деб билдиредиле. Гомалай джазыб иеди. Конкурсха келген затланы авторларын къоратыб, алагъа къараргъа къуралгъан комиссиягъа бередиле. Анда уллу алимле окъуб, къайтаргъандан сора, эм игиге саналгъан 9 статьяны авторларын джазадыла илму ишлерини тюбюнде. Бу зат ачыкъланнгандан сора Гочия улуну Москвагъа чакъырыб: «Статьяны мен джазгъанма», «алкъын бир джерде да чыкъмагъанды», «башха къраллагъа иймегенме» дегенча 5 къагъытха къол салдырадыла. Рецензияла джазгъанла бек махтагъанларын да анда окъуйду.

Журналда ким болгъаны айтылмагъанлыкъгъа, ол джыллада къралда экономика бла байламлы санагъатланы къуллукъчуларына, Къарачай-Черкесияда да аты эртдеден белгили эди. Энтда аны илму ишлери бла кёб джерледе хайырланадыла. Алай а эндиги тёлюле да халкъыбызны онглу адамларыны бирини илмуда этген джетишимлерин билирге керекдиле. Бир къауумлагъа аны юлгюсю джараб къаллыгъы хакъды.

Ол кёб болмай 80-джыллыкъ юбилейин белгилегенди. Къарачайны эски эллерини бири Кичи Балыкъда туугъанды. Ол заманлада ахлуларыбызны кёбюсюню 7-10 башлы юйдегилери болгъанды. Гочияланы Исмаил бла юй бийчеси Хапаланы Кобук да 12 сабий ёсдюргендиле. Гомалайны атасы Теке да аланы бири. Аны да 9 сабийи болгъанды. Гомалай Нарсанада тууады. Исмаил уллу джылкъысы, башха маллары болгъан рысхылы адам эди. Ма аны ючюн кесин да, юч джашын да кулак этиб, тутуб иедиле. Ата бла бир джашы Колымада ажымлы ёледиле, эки джашы сау къалыб, къайтадыла. Не келсин, къууанырча болмайды. Кёб турмай туугъан джуртларындан экинчи кере къыстайдыла.

- Кёчюрген кюнлери, ары тюшгеникде къалай болгъаныбыз эсимдеди, - деб хапар айтады Гомалай. – Атам биргебизге тюл эди. Эркишилени юйдегилеринден башха ашыргъандыла, дей эдиле артда. Анам бла 5 сабий Баяутха тюшебиз. Мен ючюнчю, 7-8 джыл болгъан джашчыкъ. Уллу къарнашым менден тёрт джылгъа тамада. Къазах элчик. Топуракъдан ишленнген юйчюкге джыйдыла. Бир бёлмечик, печи бар эди. Отун, кёмюр болуб джукъ джокъ, тёгерекге айланыб, къаура-зат джыйыб, от этерге кюреше эдик. Тёшек, джууургъан дерча да небиз боллукъ эди, кийимлерибизни тешмей джата эдик кече. Анам алтын затларын сатыб, къабарыкълагъа ауушдуруб кюреше эди. Алай эте, аманны кеминде джаз джылыугъа чыкъдыкъ. Атам да келиб къалды. Аланы Ташкентге атхан эдиле. Къаллайла эсе да бизни вагонла къайры кетгенлерин биледи. Бешеулен болуб Ташкентден джанлайдыла. Юч айны келедиле джаяу. Ол беш адамны ючюсю джолда ёледи, атам бла бир нёгери джыйыладыла бери. Ташкентни базарында кюмюш белибауун-затын бериб 16 килограмм будай алады. Джолну джол узуну аны сыртына кёлтюрюб келеди. Анамы да сатаргъа, ауушдурургъа джугъу къалмай, инджилиб тургъан заманыбыз эди да, ол будай бек джарады...

Теке эки кюнню элде айланыб, къарачайлыла бла тюбешиб, сора «тёгерекге бир кёз джетдирейим» деб кетеди. Ингирге сумкасы бла бир машакъ (оргъан кёзюуде акъгъан будай башла) джыйыб келеди. Кебдириб, къол тирменчик бла тартыб, къууутча этиб ашайдыла. Къарачайлылагъа хапарын айтады да, ала да барыб джыядыла. Алайы мюрзеу ёсдюрген ат заводну бир участогу болады. Эл деб эллиги джокъ. Мекям маталлы талай ангырчакъ къачан эсе да тюшген эки къазах юйдеги джашай. Алайда кечинирге боллукъду деб, Текени оноуу бла талай юйдеги, джер юйчюкле ишлеб, ары кёчедиле. Будай сабанланы битимлерин джыйгъан сагъатда ындырда урунадыла, хурджунларын мюрзеуден толтуруб къайтадыла, машакъгъа да джюрюйдюле. Кёчгюнчюлюкню эм къыйын биринчи джылларында ол джамагъатда ачдан ёлген болмайды. Артда мекямла да ишлейдиле. Суу болмагъаны табсыз эди. Алай а Подгорное деб орус элден, арбалагъа уллу бёчкелени джарашдырыб, ташыб джетдирирге кюреше эдиле. Ол ишни Созарукъланы Ханап деб бир киши тындырыб тура эди.

Текени юйдегисинден уллуракъла урунургъа тырмашыб башлагъан эдиле. Джай, къач кёзюуледе ындырда, сабанда да бола эдиле. Ол элде дагъыда юч сабий туугъан эди. Чеченлиле, греклиле келиб да къошулгъан эдиле. Харбыз, хауун, башха тахта кёгетле да ёсдюре эдиле. Алгъын эки юйдеги джашагъан джерде джарагъан эл къуралгъан эди. Ал башланнган школ да ачылгъан эди. Огъары класслагъа хоншу элге джюрюй эдиле. Хапаланы Адемей, анда он классны бошагъандан сора, элде устаз болуб ишлейди. Ол институтха кетгенинде Гомалай да, орта билим алыб къайтыб, аны орнуна тюшеди. Бир джылны ишлейди. Мураты врач болургъа эди да, документлерин Алма-Атада мединститутха ашырады. Юч экзаменин айырмагъа береди. Тёртюнчю физика эди. Школда андан сюйген дерси джокъ эди, иги да биле эди. Хазырлана тургъанлай бир устаз улху берсе болушуругъун билдиреди. Бу алай этерге унамайды. Андан сора экзаменде орта багъа саладыла джазма ишине. «Не халаты барды, кёргюзюгюз», деб кюрешеди. Аллай адет джокъду, деб къоядыла.

Алай бла 1955-чи джыл, институтдан документлерин ызына алыб, Ленинградда аскер академияны медицина институтуна джибереди. Ары чакъырадыла. Комендант иерге унамайды. Джерджерге джазыб, ахыры эркинлик алыб кетеди. «Спецпереселенец» деген сёзге артда магъана бериб, документлерин къайтарадыла. «Медицинадан башха окъуу заведениелени барына да кирирге боллукъса», - деб билдиредиле. Шахарда баш аскер училищеге барады. Комиссиядан ётеди. Алай а кёлю алмайды алайын. Ахырда да эл мюлк ишле бла байламлы институтха кирейим деб, таукел болады. Алай да этеди. Биринчи курсну бошаб келеди Кавказгъа. Къарачайлыла джуртларына къайтхан эдиле. Быланы юйдеги эллеринде ферманы мекямында джашай эди. Нарсанада эки этажлы эки юйлерини бирине да иймейдиле. Аланы, «кулаксыз» деб, джоюб ийген сагъатларында огъуна сыйыргъан эдиле. Энди башха миллетден 8 амма тура. Н.Хрущевгъа джазадыла не мадар деб. «Кърал багъалары бла сатыб алыгъыз, ол къарт тиширыулагъа да джашарча джер къурагъыз», - деб къагъыт келеди Москвадан. Ата, алайда чот болмазлыгъын ангылаб, юйдегисин да алыб, Ильичёвский элге кёчюб келеди. Алайда да бир фермагъа тюшюб, саман этиб, андан узакъ болмай юй ишлейдиле. Джайны джай узуну Гомалай да аны бла бирге кюрешеди.

Гочияланы Гомалай.

Ленинграддан Воронеж шахарда институтха кёчюб, билим алыб, Къарачай-Черкесиягъа къайтады. «ИконХалкъ» совхозгъа баш экономист этиб иедиле. Узаймай область эл мюлк управлениеге кёчюредиле. Андан да областны план бёлюмюне аладыла. Облисполкомну председатели Боташланы Абдурзакъны джашы Магомет эди. Бир кесек ишлегенден сора, олсагъатда билимине, усталыгъына ышаннган адамланы бир къауумуна артда уллу къуллукълада джарарла деб, окъургъа ашыра эдиле. Гомалайгъа да бередиле аллай сый. Воронежде кеси бошагъан институтну политика экономикадан кафедрасына аспирантурагъа иедиле. Экзаменле да бериб, кириб, юч джылгъа этерин эки джылгъа этиб, кандидат диссертациясын да джакълаб къайтады. Областда эл мюлк управлениеде экономика джаны бла тамадагъа саладыла.

Саулай да айтсакъ эл мюлк бла байламлы экономика джаны бла 60 джылны къуллукъ этгенди. Урунуу джолунда айыб алмагъанды, махталгъан болмаса. Алай а илму-излем ишледе джолунда кёб тыйгъычлагъа тюбегенди, кёб сынауладан ётгенди. Ала кандидат диссертациясындан огъуна башланадыла. Андан сорагъы атламларында артыкъ да аслам боладыла.

Илму ишини «Совершенствование оплаты труда в сельском хозяйстве» деб темасы алай эди. Гомалай ол ишинде элледе уруннганла къыйынларын табмагъанларыны юсюнден айта, къралда бу джорукъ терс джюрюгенин юлгюле бла бегите эди. Бу затны юсюнден партияны Ара Комитетини органы «Экономика и жизнь» деген газетде илму статья басмалайды. Ол кёзюуде диссертациясын Москвада кърал университетге рецензиягъа бередиле. Анда къарагъанла айталгъан аманларын айтыб, оюмларын Воронежге билдиредиле. «Урунуугъа хакъ тёлеуню социалист джоругъун къурутайыкъ деб джангыла тургъан адам, диссертация джакъларгъа излегенин уллу аманлыкъ этгеннге санаргъа тыйыншлыды», деген сёзле боладыла анда. Воронежде университетде арсар болуб, Гочия улуну ары чакъырадыла. «Партияны Ара Комитетими онглуду огъесе бу рецензиямы онглуду?» - деб даулашады. «Экономика и жизнь» газетни редакциясындан рецензия берген университетге сёлешиб, башындан эркинлик болуб чыгъаргъанларын билдире, кесигизден алимлени оюмларына къаршчы болгъаны ючюн этиб айланасыз былай, дегенни чертедиле. Диссертация джакъланнган кюн ол университет кесини келечисин ийиб кечмеклик тилетеди. Гомалай да Воронежден илмуланы кандидаты болуб къайтады.

- Мени къуллугъум илму джаны бла оюмларымы практикада сынаб кёрюрге таб эди, – деб хапар айтады Гочия улу. – Бизде урунууну къурауда уллу кемликле бар эдиле. Край хар мюлкде хазырланнган продукцияны багъасын былай боллукъду деб бегитиб, къараб тура эди. Башхача айтсакъ, Ставрополь оноу эте эди эт, сют, джюн, мюрзеу, гардош, башха затла ючюн да къаллай бир багъа тёленнигин уруннган адамлагъа. Сёз ючюн, бизни къойчулагъа, борчларын толтурсала да, хакъларыны джартысын тёлеб тургъанларын тергеб чыгъардым. Башха затлада да - алай. Управлениени бланкында край джоралагъан багъаланы джюрютмезге, деген буйрукъну джазыб, Къарачай-Черкесияны мюлклерини барына да ашырдым къагъытны. Москва джанында хакъ тёлеуню къалай къурагъанларыны тамалында областха джангы джорукъну джарашдырдым. Олсагъатда хакъ тёлеуню фонду эди баш кёргюзюм. Анга къаты эдиле. Ол чыртда терсине тартхан зат. Аны мюлклеге хар квартал сайын юлеше эдиле. Не аз да белгиленнгенден кёбюрек къоратсала, терслей эдиле. Оноу крайны къолунда, былай дерге мадар джокъ. Мен хар нени тергеб, былай болургъа керекди, деб бегитиб, Ставрополгъа бардым. Крайда урунуу бла хакъ тёлеу бёлюмню тамадасы къарт кишичикни кабинетине кириб, папкамы столуна салдым. Документлеге кёз джетдириб, папкамы юсюме атды. Папка ачылды да, къагъытларым полгъа чачылдыла. Джукъ да айтмай, аланы да джыймай чыгъыб кетдим. Къалай боллукъ эсе да ишни аягъына къарайым деб, къонакъ юйге барыб, орун алдым. Кюнортадан сора мени излеб табыб, чакъырдыла. Къартчыкъ мени къагъытларыма къарай тура эди. «Олтур, - деди. – Сен билими да, сынамы да болгъан джашса. Энди айт: мен Москвагъа сени планынгы тамалында крайныкъын да джангыдан джарашдырыб барсам, хакъ тёлеу фондну тюрлендирирге керек боллукъду. Сен шашыб айланаса, дерикдиле. Бери къайтсам, крайны мюлклерини барына да урунуу бла хакъ тёлеу джорукъланы джангыртыргъа керекди. Ол бек ауур ишди. Сен бу затланы юслеринден нек сагъыш этмейсе?» Аланы юслеринден сагъыш этгеними айтдым, аны бла бирге аллай бир джылны элчи уруннганлагъа тёленмей тургъан хакъларын тёлегиз деб, сюдге берсем къалай боллукъсуз, дегенни айтдым. Мен да биргенге барайым Москвагъа, профсоюзладан да джакълыкъ табарбыз, дедим. Барыб, айтылгъан затланы закон бла бегитиб къайтдыкъ. Андан сора Къарачай-Черкесия крайны планында болса да, анга башха тюрлю тёлеб башладыла. Уруннганла, мюлк тамадала да къууандыла. Не келсин, эки джылдан, Москвада этдиргенсе алай, артыкъ ачханы да Москвадан даула деб, край бермей къойду. Алай бла биягъы эски джорукъгъа сыйынмай болмадыкъ...

Ишге берилген, ишни билген адамны эртде-кеч болса да эслемей къоймайдыла. Край бла Гочия улуну аралары тик болса да, аны Ставрополгъа чакъырдыла. «Хакъ тёлеу бёлюмню тамадасы бол, - дедиле. – Къартны пенсиягъа ашырабыз. Фатар да берейик». Олсагъатда партияны обкомуну биринчи секретары Николай Лыжин эди. Иерге унамады. Бёлек замандан Ставрополда политехника институт, политика экономиканы кафедрасына тамада керек болгъанын билдире, конкурс ачады. Ары тюшсе илму бла кюреширге таб боллукъ эди да, Гомалай да къошулады, хорлайды. Алай а областда тамадала «мында да барды аллай къуллукъ» деб, илмутинтиу институтну экономика бёлюмюне тамадагъа саладыла.

Уруннганлагъа хакъ тёлеу бла кемликле, регионлада болуб да къалмай, саулай къралда да тамыр ийген эдиле ол кёзюуге. Бу затны теория тамалы терс къуралгъанын толу ангылагъан алим, ол къуллукъда, артда институтну ректоруну заместители болгъан сагъатында аны тюзетиуню джолларын излеб кюрешеди. Эл мюлк управлениени тамадасы, башындан буйрукъларына кёре, мынга кёргюзмей урунуу, хакъ тёлеу бла байламлы документлени бегитмей эди. Уллу джыйылыулада доклад этдирирге да Гочия улуну чакъыра эдиле. Ол башлагъан джангылыкъла бла хайырлана эдиле. Энди баш иши уруннганланы джетишимлеге кёллендирир ючюн алагъа саугъалау-зат дегенча бир джукъла тёлерге кереклисин, теория джаны бла бегитиу эди.

«Интерес» деген сёз бу санагъатда термин орнуна джюрюйдю. Кёб джылланы узагъына ол обществону, коллективни, энчи адамны излемин да бирикдирирге джораланыб келгенди. Алай а, бирикдирген дегенлери не болгъаны, башын-аягъын къайда излерге кереклисин ачыкълагъан адам чыкъмагъанды. К. Маркс былай джазгъанды: «Пролетариат свой экономический интерес может осозновать как правильно, так и не правильно». Бу айтымны уллу, гитче алимле да кеслерича джоралаб, илмуну къатышдырыб тургъандыла. Быладан къайсы тюздю, къайсы терсди? Кертисин къалай излерге боллукъду, къайда табаргъа боллукъду? Бу соруулагъа джууаб керек эди. Барын да тинтиб, къараб Гочия улу быллай оюмгъа келеди: илмуда джюрюген «интерес» деген сёз адамны излеми, адамны джашауунда амалсыз керекли затды, адам ишин, джумушун анга кёре къураргъа тырмашады. Андан башланыргъа керекди. Ол биринчи болуб, общество, коллектив дегенлери аны ызындан келирге дурусдула. Башхача айтсакъ, биринчиге обществону, экинчиге коллективни, ючюнчюге энчи бир адамны салмай, адамдан башланнганы тюздю. Бу оюму бла Гомалай эндиге дери бегиб бошагъан затны башын тюбюне этеди. Дунияда баджарылгъан, къымылдагъан хар не да адамны кючю бла болады, аны излеми, талпыуу бла байламлыды. К. Маркс барын да бирикдириб айтханды. Алимле аны бирер тюрлю ангылагъандыла. Алай бла къатышдыргъандыла. К. Маркс ол «интерес» къалай «туугъанын» тюл, аны джашауда бардырыла тургъанына магъана бергенди. Бу затны джигине дери тинте билгени бла анга дери къарагъанланы оюмларын терсге чыгъарады. «Экономическая наука» деген ара журналда эм онглу алимле джазыб, редакцияны атындан ал статьягъа саналыб, бир бетни джартысында басмаланады. Гочия улуну «интересни» юсюнден илму иши юч бетде чыгъады. Ол ачыкълауу дунияда экономика илмугъа джангылыкъ болуб къошулады. Кёб турмай СССР-ни Баш билим министерствосуну ВУЗлагъа окъуу литератураны юсюнден бегими чыгъады. Анда дерслеге къошакъ литератураны юсюнден да джазылады. Гомалайны статьясы да студентлеге, устазлагъа джораланнган терен магъаналы илму ишлени арасында болады. Артда доктор диссертациясыны биринчи бёлюмюне салады.

Хакъ тёлеуню джорукъларын тюрлендириуню юсюнден алгъыннгы ишлерин институтда къуллукъ этиб башлагъанлай, андан да терен тинтиб тебрейди. Аны тамалында чыгъарылгъан товарланы багъаларына да къараргъа керек болады. Уруннганланы ишге къызындырыр ючюн тёлеген сагъатда баш магъана неге берилирге тыйыншлыды: продукция къаллай бир чыгъарылгъаны бла аны агъачынамы къараргъа дурусду огъесе алагъа къаллай бир къыйын къорагъаны бла къаллай бир джоюм этилгенин да къошаргъамы керекди? Неда, барын да бирикдириб, саулай чыгъарылгъан продукциядан анга этилген къоранчланы багъасын бери алыб, андан къалгъанын багъагъа санабмы къояргъа тыйыншлыды? Алай этилсе, хакъгъа тёленнген бла тюшген хайырдан къуралады чыгъарылгъан затны багъасы. Партияны Ара Комитетини органы, Гомалайны быллай оюмларын басмалай, Эл мюлк министерство аланы тамалында сынау ишле барырыргъа тыйыншлы болгъанын чертеди. Ол ишлени автор кеси областлада, крайлада этеди. Иги кёргюзюмле боладыла. Барын да джазыб, «Экономика и управление» деген журналда басмалайды. Аны доктор диссертациясыны экинчи бёлюмюне салады.

Ол илму ишини хапары да экономикада бир джангылыкъча къралгъа джайылады. Регионлада джууаблы къуллукъчула, мюлклени тамадалары письмола ийиб, телефон бла сёлешиб, чакъырадыла оюмларына кёре урунууну къураргъа. Къуру Украинадан 20 адам алай тилеб джазады. Джолунакъолуна тёлериклерин, айтханы чакълы бир гонорар берликлерин да билдиредиле. КПСС-ни обкомуна письмоланы да алыб барады. «Мында да кёбдюле ишле», - деб къоядыла.

- Эл мюлкде этилген затны джангы багъасын чыгъарыу къаллай бир болгъаны бла агъачындан къуралыб къалмай, къалай сатханларына да эс бёлюнюрге тыйыншлыды, деген оюмну сингдирирге эди муратым, – деб хапар айтады алим. – Кърал сатыб алгъан багъалагъа магъана берилмесе, хакъ тёлеу бла уруннганланы кёллерине джетерча тюлдю. Диссертациямы ючюнчю бёлюмю эл мюлк продукцияланы багъалары бла аны чыгъаргъанлагъа хакъ тёлеуге аталды. Ары дери алимле бегитгенден, ненча тюрлю продукция бар эсе да, бирча хайырлы болургъа керек эдиле. Ол джангылыч оюм эди. Сёз ючюн, будай бла шекер чюгюндюрден бирча хайыр тюшюрюрге мадар джокъу. Ол халда къарасанг, мюлкле шекер чюгюндюр салыб турлукъдула. «Рентабельность и цены» деб, алай атагъан эдим диссертацияны бу бёлюмюне...

Совет Союзда экономика литературада эндиге дери келген джорукъ терс болгъанын бизни джердешибиз биринчи айтады, аны илму ишлери бла бегитеди. Биринчи болуб хайыр тюшюрюуде кёргюзюмледен хар гектар джерден чыкъгъан хайырны кёргюзюмлерине атлайды. Москвада кърал университетде бу темагъа аталгъан илму конференциягъа да чакъырадыла алимни. Гомалай залгъа киргенинде академик Емельянов аны къучакълаб, эркелетиб: «Ма буду эм джаш, эм фахмулу алимибиз, - деб танышдырады алайгъа келгенлени. – Илму статьяла кёзюу сакъламай, ара журналлада, газетледе бери джетгенлей чыгъыб барадыла». Дуниягъа белгили академик Оболенский конференцияда сёлешген сагъатында андан да бек махтайды: «Кесини бу илму иши бла Гочия улу биз джарым ёмюрню кёрмей тургъан затлагъа кёзюбюзню ачды», - дейди. Гомалай бир-бир статьяларында аланы оюмларын хыртха ургъанына да къарамай, аллай уллу багъа бергенлери ким да сейирсинирча эди. Докладына да джыйылгъанла уллу магъана берген эдиле.

- Мюлкледе планла салгъан аланы тамадаларына, ол ишге къошулгъан усталагъа да эм джууаблы кёзюуге санала эди, – деб эсине тюшюреди Гочия улу. - Хар мюлк кесине не къадар аз план алыргъа дыгалас этгени ол ишни артыкъ да къыйын эте эди. Ачха юлешиннген, хакъ тёленнген планны толгъанына кёре бола эди. Азны толтургъан а тынч, къайгъысыз аз тёлеселе да. «Озгъан джылныкъына кёре салгъанбыз», - деб, алайын да тута эдиле. Мен бу ишлеге башчылыкъ этиб тебрегенлей огъуна, къаллай мюлк болса да уллу, гитче план дегенни къоюгъуз да, кюреше кетсек тындырлыкъбыз дерча, къыйыныракъ планланы салыгъыз ансы, бошбоюнла кёб боллукъдула, кесигизге, къралгъа да хайыр тюшюраллыкъ тюлсюз, деб аны ангылатыргъа излей эдим. Урунуу ол халда къуралса, хар кимни джууаблылыгъы ёсеригин, производствогъа джоюм да, саугъалау джорукъ да алай этилсе тюз боллугъун теория джаны бла бегитген эдим. Кёбле аны джаратыб, ишлеб башлагъан эдиле. Бу затны юсюнден оюмуму ара журналда басмалагъанымда, бизде сынам къралны башха джерлеринде да джайылгъанын билдирген эдиле...

1973-чю джыл доктор диссертациясын Воронеж шахарда эл мюлк институтха табдырады. Анда аллай ишлеге къарагъан совет бар эди. Тамадасы Гомалайны окъутхан тиширыу Лопатина Ольга Фёдоровна эди. «Кёз джетдир да, бу джазгъаным бла джакълайма деб советге чыгъаргъа боллукъ эсем бир билдирирсе», - деген эдим. Узаймай андан письмо келеди. Диссертацияны окъугъанын, джаратханын, джакълар кюнюн белгилегенин, юч айгъа ары келиб, ол джууаблы ишге хазырланыргъа керек болгъанын да джаза, оппонентге да кесин теджей эди. Ол айла ючюн да ишлеген джеринде хакъ тёлеб турлукъларын черте эди. Областны тамадалары «аллай бирге къуллугъунгдан бош эталлыкъ тюлбюз», деб къоядыла. Не этерик эди, джакъларгъа мында хазырланады. Авторефератны джазаргъа джетгенинде Ольга Фёдоровна оппонентге башханы табайым, мен консультант болайым, дейди. Алай бла диссертациягъа юлюш къошханча этерге излегенин Гомалай ангылайды, огъай деб да къоялмайды. Аны арасы советни членлери бла таб болмагъанын «Правда» газетде «Я тебе, ты мне» деген фельетон чыкъгъанында ангылайды. Ол кёзюуде советни тамадасы отпускада болады. Фельетон профессор Злобинни юсюнден эди. Таякъны къыйыры да башхалагъа джетеди. Аны аллы бла Злобин, Киевде институтланы бирини ректорун илмуланы доктору этерге излеб, кесини кафедрасындан ётдюреди, Гочия улуну диссертациясын къоратыб, орнуна ол адамны илму ишин салады. Ол да муну академик этерге болушургъа сёз береди. Советни тамадасы къуллугъуна къайтханлай аны списокдан алыб атады да, Гомалайныкъын орнуна салады. Ма аллай табсыз кёзюуде джакъларгъа тюшеди диссертацияны. Алгъы бурун гитче советде къараргъа керек эдиле. Сюзген сагъатда алимле экиге бёлюнедиле. Злобин алкъын советни члени эди. Аны джанлыла айталгъанларын артха салмайдыла. Кеси уа: «Сени алкъын илмуланы доктору болурча болумунг джокъду, - дейди, къычыргъан халда. – Уллу алимлени терсге санаб, таб К. Маркс айтханланы башха тюрлю джораларгъа кюрешиб, ол къалайгъа баргъан затды». Алай болса да гитче советде чёб атыб, илмуланы доктору деген атны бередиле. Бу да къууаныб кетеди ызына.

Уллу советни ишине гитче советден алимле да къошула эдиле, алай а джыйылгъанланы кёбюсю башха джерледен келгенле бола эдиле, алыннган бегимни тюзге санагъандан сора терен да кирмей эдиле анда. Терсге санаб ызына къайтаргъанлары да болмай эди. Гомалайгъа уа бир айдан письмо келеди. Ольга Фёдоровна уллу советде 17 адам гитче советни бегимин джакълагъанларын, 12 адам да къаршчы болгъанларын, ол себебден диссертация ётмегенин билдире эди. Джорукъгъа кёре уа алай нек этгенлерин илму ишде табхан халатларыны тамалында, аланы да сюзюб, бегим алыб бегитирге керек эдиле. Ол джорукъну да бузадыла. Бу затланы эсге ала ВАК уллу советни бегимин терсге санайды, кесин да чачады. Аны бла бирге, диссертацияны джугъуна тиймей джангыдан джакъларгъа, гитче совет этген оноуну энтда бир кере бегитирге буюрады. Энтда бир оппонент къошулургъа тыйыншлы болгъанын да билдиредиле. Ол борч академик Оболенскийге салынады. Академик аламат рецензия джазады.

- Анда мени джанлыла бу консультант бла джолунг боллукъ тюлдю, дедиле, - дейди Гомалай. – Ачыкъ айтмасала да, «Правда» газетде фельетон бу билмей болмагъанды, бизни бедишлик этди деб, къралда илмугъа башчылыкъ этгенле Ольга Фёдоровнаны ызындан тюшюб, гитче советни тамадасы къуллукъдан чыгъарадыла. Ол консультант болгъан диссертациягъа джол берилмезлигин кесим да ангылагъан эдим. Башханы этсе, къыйын кёзюуюнде мен да аны сюймегенлеге къошулгъанча боллукъ эдим. «Барын да къой да, уллу совет джорукъну бузгъанды де да, сюдге бер», - дегенле болдула. Алай да этмедим. Бара баргъан заманда Аллах айтхан болур деб, диссертациямы алыб, ызыма къайтдым. Артда аны къайгъылы болургъа таблыкъ тюшмеди, тюзю, асыры кёб тыйгъычлагъа тюбеген эдим да, талпыуум да сённген эди...

Биягъынлай илму-излем институтда къуллугъун этиб турады. «Экономика управление», «Плановое хозяйство» дегенча дагъыда Совет Союзда, Россияда чыкъгъан башха ара журналлада джангы затлары басмаланадыла. Барын да айтсакъ, Гочия улу 50 илму статья джазгъанды да, джартысы алада чыкъгъанды. Кёб джерледе аты белгили алимни башха ишге чакъырадыла - республиканы Эл мюлк министерствосуна. Анда экономика бёлюмге тамадагъа саладыла. Алайдан пенсиягъа кетеди. «Артда солуй турурса, бизге кел», - дейдиле Москвада кърал социал унверситетни Черкесскеде филиалыны тамадалары. Анда кафедрагъа башчылыкъ эте туруб, саулугъу къарыусуз болгъанында ишни къояды.

Бюгюнлюкде махтаулу алим Черкесскеде кесини юйюнде джашайды. Бийчеси Чотчаланы Шамилни къызы Светлана ариу ауазы бла бизни республикадан тышында да белгилиди. Озгъан джыллада Къарачай-Черкесияда байрамлагъа, юбилейлеге ол чакъырылмай хазна къалмагъанды. Къайда да аны джырларына сюйюб тынгылагъандыла. Керек болса, энтда чыгъады сахнагъа. Бизде, КъабартыМалкъарда да радио, телевидение бла бериледиле джырлары. Бир къызлары бла эки туудукълары барды. Гочияланы Текени уллу юйдегисинден бусагъатда тёрт къарнаш бла эки эгеч сауэсендиле, Черкесскеде юйдегилери бла джашайдыла.

- Совет Союз чачылгъанлы хар не да тюрленнгенди. Бюгюннгю экономика илмуну энчи алыб къарасакъ, аны юсюнден не айтыргъа боллукъса? - деб сордум ушагъыбызны аягъында.

- Аны да эндиги заманны излемине кёре джарашдырыргъа кюрешгенлери хакъды, - деди Гомалай. Тюрлениуле да кёбдюле, магъаналы затла да асламдыла. Алай а, мен ангылагъандан, илму, сынам тамалда этилмегенле да аз тюлдюле. Ала терсине тартмасала, бизни къралда экономика джаны бла болум бусагъатдан эсе кёб кереге иги боллукъ эди...

АППАЛАНЫ Билял.

2016 дж. январны 23
Чам хапар
СТУДЕНТ ДЖАШАУ

31 АВГУСТ. Бюгюн биринчи курсха кирген студентлени университетни уллу акт залына джыйдыла. Ала бек уллу къууанчдадыла. Бизге студент билетле бердиле. Андан сора деканны тамадалыгъы бла барыбыз бирден университетни, факультетни, специальностубузну атларын азбар этдик. Андан сора студент билетлени номерлери бла бек сейир розыгрыш болду. Насыбы тутханла общежитиеде орунла эмда биринчи семестрде стипендия аллыкъдыла. Розыгрыш башланды. Общежитиеде орунланы бютеулей да къарнаш къралдан бизге окъургъа келген тюркменлиле алдыла. Стипендияны киши да алалмады. Декан айтханнга кёре, стипендияладан «джек-пот» 1 млн 550 минг сом болду.

1 сентябрь. Лекциялада бир затланы окъуб башладыла. Бир деб бир зат ангыламайма, джазыб да баралмайма.

7 сентябрь. Энди чотну ангыладым. Мен саулай ыйыкъны узунуна башха факультетни аудиториясында олтуруб тургъанма.

14 сентябрь. ОБЖ-дан дерсле башландыла. Бюгюн сау кюнню къара терге тюшюб, ашамай-ичмей террористлени изледик, алай а аланы табалмадыкъ. Не ючюн десенг - бюгюн общежитиени коменданты отгул алгъан кёре эдим.

18 сентябрь. Бюгюн кесибиз сатыб аллыкъ литератураны списогун бердиле. Юйде аны кёргюзгенимде, тютюнню къоюб тургъан атам бир-бири ызындан 9-10 сигаретни сермеди, анамы уа давлениеси бек мийикге кёлтюрюлдю. Ол алай мен, окъууну къояйым да, армиягъа барайым дегенимде, болгъан эди биринчи кере.

22 сентябрь. Бюгюн группагъа староста айырдыкъ. Кёб сагъыш этдик, кёб даулашдыкъ. Сора джашыртын чёб атыб Тёгерекни сайладыкъ. Не ючюн десенг, ол сессияда саулай группаны математикадан экзаменлерин кесини ачхасына джабдырыргъа айтханды.

25 сентябрь. Бюгюн уллу курсладан студентле бла тюбешиу болду. Ала бизни университетде къалай «джашаргъа» кереклисин юретдиле.

30 сентябрь. Мен мында окъугъанлы бюгюн бир ай болду. Ай медет, биз школда окъугъан заманыбызгъа багъа бере билмей кёре эдим!..

БОТАШЛАНЫ Руслан.
Карачаевск шахар.

2016 дж. январны 23
Терек бачхала
КЪЫШ НЕ ЭТЕРГЕ КЕРЕКДИ?

Неден да алгъа джангы орнатылгъан джаш терекчиклени тамырларыны тёгереклерине нызы, нарат ийнеле чачсагъыз, ала алайлагъа къоянланы, къазма чычханланы къоймазгъа, ёсюмлени аланы хыянатларындан сакъларгъа джарарыкъдыла.

Февраль айда кюн бегирек тийгени себебли къар да бегирек джылтыраб, тереклени къабукъларын кюйдюреди. Аны себебинден тереклени къабукълары кысты-кысты атыладыла да, габушур басыб, ала замансыз къартаядыла. Аллай терекле иги, татлы битим да бермейдиле. Ол затдан сакълар ючюн, сынамлы дачникле февралда тереклени иги ёргереклерине дери саз топуракъ къатышдырылгъан тытыр суу бла акълайдыла. Ол амал тереклени къабукъларын кюнден да, заранлы къамыжакъладан да сакълайды. Тереклени акълагъан сагъатыгъызда аланы джарылгъанларын, тешиклерин, садовый вар джагъыб, битей барыргъа да унутмагъыз.

Тереклеригизни тюблерине атхан уулу затларыгъыз ашалыб эселе, алайлада къазма чычханла-затла «къош салыб тургъанларын» билигиз да, химикатларыгъызны джангыртыгъыз.

Къар терен джаууб эсе, тереклеригиз да мырды джерде ёсе эселе, аны тереклени тюблеринден да, бутакъларындан да къоратыгъыз: ол къар эрисе, аланы тамырларын суу кюйдюрлюкдю, бутакъларыны юслериндеги да булчукъларын-затларын ууатырыкъдыла, сындырлыкъдыла. Терекле орналгъан джер къургъакъгъа тартхан джер эсе уа, къарны тереклени тёгереклерине къалаб, иги теблегиз.

Тереклеригизни сууукъдан сакълар ючюн, сиз къамишден, саламдан, къара къагъытдан (рубероидден) этиб кийдирген «тонларыгъызда» къазма чычханладан, къоянладан-затладан заран джетиб, «джыртылгъан» джерлери бар эсе, алайларын «джамаргъа» эринмегиз.

ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан.

2016 дж. январны 23
Сейирлик дуния
ЧАКЪЫРЫЛМАГЪАН КЪОНАКЪЛА

Мен беш къабатлы юйню бешинчи къабатында джашагъанлы 38 джыл болуб барады. Ол заманны ичинде бизни фатаргъа дери келмеген бал чибин, сары чибин, гёбелекге, джюджюле да къалгъан болмазла, дерикме.

Алай а къачны биринчи айында биз чыгъыучу атлаучлада башына дери келиб, терезе тюб ю н д е н б е р и къараб, хатачы кёзчюклерин джандырыб тургъан, чакъырылмагъан къонакъ, бизни сейирсиндирген бла къалмай, тынчлыгъыбызны да алды.

Къонагъыбыз а быйылгъа дери бизни джокъламагъан мазаллы, хатачы къазма чычханды. Аны да къыстагъынчы, бир-эки кюнден анга энтда бир нёгер къошулду да, кюреше кетиб, экисин да къыстадыкъ. Бир эртденде уа, аладан да мазаллы къазма чычхан «мени къыстагъыз да бир кёрчюгюз!» дегенча, биягъы терезе тюбюнден бери къараб тура. Бийчелени бири сибиртки бла къыстайма десе, чычхан хыршыланыб, бийчени юсюне-юсюне чынгайды. Бийче да, анга бой бермей, ючюнчю къабатха дери сюреди да, къайтады. Ахыры, бир эртденде алайда джашагъанланы бири ол «халисиз къонакъны» орнун табдырды.

Биз билиб, чычханла суудан къачыб, мийик джерлеге ёрлеучен эдиле. Бу чычханла уа, суудан джанларына къокъуу да болмагъанлай, бачхычлагъа ёрлеучю нек болдула?

ХУБИЙЛАНЫ Вениамин

Цитата
Tinibek пишет: Бийчелени бири сибиртки бла къыстайма десе, чычхан хыршыланыб, бийчени юсюне-юсюне чынгайды. Бийче да, анга бой бермей, ючюнчю къабатха дери сюреди да, къайтады. Ахыры, бир эртденде алайда джашагъанланы бири ол «халисиз къонакъны» орнун табдырды.

http://www.youtube.com/watch?v=AjTRQ_y87LE
Кечериксе, къалай эсе да эсимде джокъду, орус тил бла аранг къалай эди?)
Бу видеода джашчыкъны атасы чычханны елтюргенди да, баласы атасына урушады)).

Январь 2016
Уллу Малкъар
Таулу сабийле - ёксюзле юйюнде

Арт заманда бизни къыралда ёксюз бла закъсыз сабийлени санлары бек кёп болгъанды. Алгъаракълада бизни халкъда аллай сыйсыз ишле болмагъандыла, алай, зарсыугъа, арт зыллада бизде да табыла башлагъандыла аллайла. Ёксюзлеге къарагъан юйледе бюгюн зыйырмагъа зууукъ таулу сабий турады. Къолайсыз юйюрлени сабийлерине къарагъан интернатлада уа таулу сабийлени санлары эки зюзге зетеди!

Быллай амалсыз болум бизни халкъ сюргюнде зашагъанда да болмагъанды. Орта Азияны къум тюзлеринде, Шимал Къазахстанны боранлы зерлеринде, ашдан бла сууукъдан ёле тургъанда да атмагъандыла таулула сабийлерин. Бир сабийни атасы, анасы ёлюп, аны ёксюз къалгъанын эшитселе уа, зууукълары, не да этип, аллай сабийни кеси юйюрлерине алгъандыла.

Энди уа не болгъанды бизге?! Кереклиге, керексизге да «бизни Тау Адетибиз» деп, бек уллу къыцырабыз. Алай а Тау Адетни къалайында айтылады сабийлени бла къартланы элтип, къырал юйлеге атаргъа керекди деп!? Бизни ата-бабаларыбыз ол сёзлени ангылагъан окъуна этерик тюйюл эдиле, аллай ишлени этген къой да! Юйюрде сабий не къарт болса, ол Аллахдан келген бир уллу ахшылыкъгъа саналгъанды. Ауругъан сабийге уа къуру кеси юйюрю угъай, битеу эл къарагъанды, аллай сабий ёлсе, ол битеу элге уллу бушуу болгъанды. «Биз Аллахны не бла ацыуландырдыкъ, ол бу сабийни бизден алырца», - деп, кёпню кёрген акъсакъал къартла окъуна, кёллери толуп, керти, зюреклеринден къаты къыйналгъандыла.

Тёлюден-тёлюге ётюп, зюз зылла бла сакъланып тургъан ахшы адетлерибизни былай терк къалай тас этип къойгъаныбызны ангылаялмайбыз. Алай бу болумгъа бой салып къояргъа зарамазлыгъын а толу ангылайбыз.

Эльбрусоид» фонд бла «Барс Эл» жамауат биригиу бизни халкъны зарсытып тургъан кёп ишлени тюзетирге кюрешедиле. Аллай ишледен бири - ата-бабаларыбыздан келген ахшы адетлерибиз бла хайырланып, ёксюз, закъсыз къалгъан сабийлени юйюрлеге алдырыу эмда мындан ары аллай сабийле цыкъмазларына себеплик этиудю.

Бу иш бла байламлы бир зылны ицинде кёп зат этилгенди. Излеп, ёксюз неда закъсыз къалгъан таулу сабийлени табып, аланы зууукъларына тюбеп, сёлешип кюрешебиз, мадаргъа кёре башха болушлукъ да этебиз аллай сабийлеге. Алай бу ишни тюзетирге къуру кесибизни къарыуубуз зетмезлигин ангылагъанбыз.

Ол себепден, битеу халкъым деген адамладан, жамауат, тукъум биригиуледен эмда тукъум таматаладан бу халкъыбызны быллай бир зарсытып тургъан ишледен бир занында турмазларын тилейбиз. Халкъ кеси этмесе, бир киши да этерик тюйюлдю аны ишин! Барыбыз да бирге тирелсек, бу зарсыуланы хорларыгъыбызгъа ишексиз ийнанабыз. Нек десегиз, бизни халкъда, Аллахны ахшылыгъындан, ёксюзюне къараялмазлыкъ бир тукъум да зохту. Аталары, аналары сабийлерин амалсыздан интернатха берип тургъан юйюрлеге болушургъа хазыр адамла уа тукъумлада, хапарсыз, бек кёп табыллыкъдыла.

Башында айтылгъан затланы эсге алып, битеу таулума деген адамланы бу ишге къошулурларын тилейбиз. Ата-бабаларыбыздан келген адетлерибизге тыяна, уялтыпмы, ариу айтыпмы - тукъумлагъа кеслерини сабийлерине кереклисича къараргъа бой салдырыргъа керекбиз.

Къолайсыз юйюрлени сабийлери тургъан интернатлада сабийлеге бегирек эс бёлюрге керек болгъанын цертип айтыргъа сюебиз. Нек дегенде, ары ол сабийле кёбюсюнде юйюрлери амалсыздан угъай, аталарыны, аналарыны хурнотсузлукълары юцюн тюшюп турадыла.

Дагъыда бир зарсыулу иш - юйюрле цацылыу. Арт заманда айырылгъан юйюрлени санлары халкъны юсюнден сагъыш этген адамны къоркъутурца бир болгъанды. Алгъын заманда эркегырыу юйдегиси бла айырылама десе, эки жанындан да тукъум таматала не да этип, ол ишни болдурмазгъа кюрешгендиле. Алагъа да тынгыламай, юйюр цацылса уа, сабийле тукъумда къалгъандыла.

Бюгюнлюкде уа юйюр цацылгъандан сора сабийле аналары бла къаладыла, аталары уа кёбюсюнде сабийлерин бырнак этип къоядыла. Аллай аталаны къырал амалсыз этип, кеслерини сабийлерини занларын кециндирирге ахца тёлетген кюннге зетгенбиз.

Бизни ата-бабаларыбызгъа ким ангылаталлыкъ болур эди алимент деген не зат болгъанын. Ол да азды деп, ол къужур алиментни да тёлемей, сабийлени къарыусуз тиширыуланы юслерине атып тургъан «кишилени» да таный болурсуз. Бу болум бла шагъырей адам ёксюз бла закъсыз сабийлени кёпден-кёп бола баргъанына сейир да этмезцады.

Борбай бар бола, зюрек тар эсе,
Къайгъырмай эсем къыйналгъанлагъа,
Мен нек зашайма? Кимге керекме?
Адамса дерге болурму манга? -

дегенди бизни битеу дуниягъа белгили назмуцубуз Семенланы Сымайыл.

Келигиз, бу затланы юсюнден терен сагъыш этейик. Ёксюз сабийлеге, къарыусуз къартлагъа къарамай эсек, къыйналгъанлагъа билек болмай эсек, бизни адамлыгъыбыз къайдады!? Таулу халкъны таулу халкъ этген, тыш миллетле сейир этип юлгю алгъан адетлерибизни унута бара эсек, уллугитце деп айырмай эсек, бизни таулулугъубуздан не къалгъанды!?

Бу ишлеге къошумцулукъ этерге таукел болгъан адамла бла тюбеп сёлеширге бек сюерикбиз. Хош келигиз!

Нальчик шахар, Ахохов атлы орам,
92. Тел. 8-8662-77-59-12.

«Эльбрусоид» фондну Нальчикде
бёлюмюню таматасы АНАЛАНЫ М.А.
«Барс Эл» биригиуню Къабарты-
Малкъарда бёлюмюню исполкомуну
таматасы ГЕРИЙЛАНЫ А.М.

Январь 2016
Уллу Малкъар
Сиз билемисиз

Бизге бир-бир алимле Церек аузунда зюрюген «ц» диалект ол тюрк тамырлы тюйюлдю, эмда дюгерлиледен кёцхенди малкъарлылагъа дейдиле. Алай ол оюм тюз тюйюлдю. «Ч» эм «ц», сора «ж(дж)» эм «з» таушланы бир бирин алыштырып тюбеу, кёп тюрк халкълада бир тилни диалектлеринде тюбеген шартладылыла.

Юлгюге, татарлыланы мишар къаумларыны кёбюсю «ц» диалектде сёлешедиле, Сибирь татарланы талай диалектлери да алай.

Азербайджанлыланы къыбыла диалектлери, аланы санында уа Иранда зашагъан азербаджанлыланы асламысы ала уа 20 миллионга зуукъ адам, ала кеслери да зерлерине Азербазан, чайгъа-цай деп айтадыла.

Малкъар тилге эм зуукъ саналгъан къараим тилни да галиция диалекти «ц» диалектди.

Аны къой да чайырчы деген къыргъыз тайпаны диалекти да «ц» бла, чайырчылы кеслери да Къыргъызстанны бла Таджикистанны тау зерлеринде зашайдыла.

Уллу тюрк тилни анатолия эм румейли диалектлериндеда тюбейди ц-гъа селешиу. Алайдыда Церек диалект - ол да бурунгу тюрк тамыры болгъанды эм да дюгерле бла къоншулухтан ётхен зат тюйюлдю.

Январь 2016
Уллу Малкъар
Озгъан зылны эсгере

Озгъан 2015 зылда Огъары Малкъар эм малкъарлыла бла байламлы болгъан бир талай сейир ишни эсигизге салайыкъ:

ЯНВАРЬ. Темукуланы Борисни кезиулю китабы цыкъгъанды, аны аты «Под сенью гор: взлеты и падения». Бу эки томлукъ цыгъармады, кеси да архив документлени мурдорунда зарашдырылгъанды. Бу китап Малкъарны зыйырманцы ёмюрню биринци кесегинде болгъан ишлени ацыкълайды. Зюзле бла адамланы зашауларын революцияда, граждан урушда, коллективизацияда, репрессиялада къалай бла зоюлгъаны, халкъабызны зигит уланларын власть къалай бла зокъ этип баргъаныны хапарлары эм саулай бу заманны ишлери да сыфатланадыла китапны бетлеринде. Борисни цыгъармацылыкъ иши уллуду, ол талай китап зарашдыргъанды, ала барысы да архив документлени мурдорундадыла. Келген номерледен биринде аны юсюнден толу хапар берирге муратыбыз барды.


МАЙ. Ассия фонд кесини энци сайтын ацханды аны аты «Ассия инфо», эмда анда Малкъарны тарихини юсю бла байламлы материалланы интернетге ацыкъ этхенди.


ФЕВРАЛЬ. Огъары Малкъарда уллу байрам да этилип спорткомплекс ацылгъанды, кесида бизни элде сыйы, даражасыда зюрюген Цийкъанланы Мухадин хажини атын зюрютеди. Бу спорткомплекс 2010 зылда ишленип башлагъанды эм спонсорланы ахцаларына ишленгенди. Спорткоплексни занында 35 адамгъа къонакъ юй да барды. Мында 150-200 сабий тутуш бла, эм штанга тренажерла бла кюрешалыкъды.


МАРТ. Джуртубайланы Махтини юцтомлукъ «Аланский историко-героический эпос» деген иши басмадан цыкъкъанды. Мында малкъарлылада бла къарачайлылада зюрюген битеу тарих-зигитлик зырла малкъар тилде эм орусца кёцюрмелери бла басмалангандыла.

2016 дж. мартны 24 "Къарачай"
Джазыучу джазыучуну юсюнден
ЛАЙПАНЛАНЫ Билал
«ДЖЕР ДЖЮЗЮ, АДАМГЪА БАШ УР!»
(Олжас Сулейменовну 80-джыллыгъына)

Дунияда эм онглугъа саналгъан он назмучуну джаш тёлюге аманатлары Парижде китаб болуб чыкъгъанды. Ол оноуландан бири Олжас Сулейменовду. Батыда (Западда) алай аты айтылгъан адамны бизде джаш тёлю биле да болмаз.

Биз аны юсюнден джазарча къарачай-малкъар халкъгъа не игилик этгенди Сулейменов? Энди бир къауум джахил адамны кёлюне келирге боллукъ бу къуджур соруугъа джууаб да эте, Олжасны юсюнден талай сёз айтайыкъ.


Олжас Сулейменов 1936-чы джыл майны 18-де Олжамай-батырны туудугъу Омархан Сулеймен улуну, къазах атлы полкну абычарыны, юйдегисинде туугъанды. 1954-чю джыл орта школну, 1959-чу джыл Къазах кърал университетни тауусханды. Инженер-геолог усталыкъ алгъанды. Ол джыл огъуна Москвада литинститутха киргенди. 1962-1971-чи джыллада «Казахская правда» газетде ишлегенди. 10 джылны Къазахстанны Джазыучуларны союзуну председатели къуллукъну толтургъанды. 1961-чи джыл аны атын дуниягъа айтдыргъан «Земля, поклонись человеку!» деген поэмасы, 1975-чи джыл да аны белгили «Аз и Я» китабы чыгъадыла. 1980-1991-чи джыллада Къазах ССР-ни эмда СССРни Баш Советлерини депутаты болуб тургъанды. 2002-чи джыл басмаланнган «Тюрки в доистории» деген китабы ючюн ол «тюркологияда бек уллу джетишимлери ючюн» деб Кюлтегинни ёчю бла саугъаланнганды. 2001-чи джылдан бери ол ЮНЕСКО-да (Париж) Къазахстанны таймаздан ишлеген келечисиди.

1989-чу джыл июнь айда СССР-ни Баш Советини биринчи сессиясында Олжас Сулейменов сёзню кёнделен салыб тохтайды: «Биз ишибизни репрессиягъа тюшген халкълагъа реабилитация этиуню джолун-джоругъун джарашдырыудан башларгъа керекбиз. Аллай реабилитацион закон алынмай, кърал сюргюннге тюшген халкъладан сталинизмни мурдарлыгъы ючюн кечмеклик тилемей, алгъа барыргъа джол джокъду. Орус, гюрджю, къазах халкъла да къыйынлыкъ чегер ючюн къалмагъандыла. Алай а, миллет ышан бла, башдан аякъ, джуртларындан сюрюлген халкъла - эки къат къыйынлыкъ чекгендиле. Биз ол затны къралны атындан, закон халда ачыкъ айтыргъа керекбиз...».

Бюгюн барыбыз да билген «Репрессиягъа тюшген халкълагъа реабилитация этиуню хакъындан» законну джарашдырыу ма алай башланнганды. Биз - тутмакъдан-сюргюнден ётген халкъладан бири - Олжасны бу адамлыгъын, эркишилигин унутургъа боллукъбузму?

Алай а, «бёрю атарыкъ бёркюнден» дегенлей, Сулейменовну бютеу дуниягъа белгили этген аны «Слово о полку Игореве» атлы тарих чыгъарманы юсюнден джазгъан тинтиулери-оюмлары болгъандыла. Кърал къоркъуусузлукъну органлары 1975-чи джыл Олжасны «Аз и Я» китабын Совет Союзну бютеу тюкенлеринден, кютюпханелеринден сыйырыб, кюйдюрюб кюрешгендиле. Ол оноуну этген а СССР-ни Коммунист партиясыны идеология джанындан башчысы Суслов болгъанды. СССР-ни Илмула академиясы да Сулейменовну китабын «ууатхан» джыйылыула, сюзюуле бардыргъанды. Къазахстанны башчысы Кунаев, Брежнев бла сёлешиб, Олжасны джакъларгъа, сакъларгъа кюрешгенди. Сулейменовну атасын 1937чи джыл «халкъны джауу» деб къурутхандыла. Сусловну башчылыгъы бла биягъы къара кючле Олжасха да ол атны атаргъа кюрешгендиле. Кунаев болмаса, Олжасха къаллай къыйынлыкъла чекдирлик болур эдиле. Бир поэт ючюн Суслов бла арасын аман этерге бизде тамадаладан киши базарыкъмы эди экен?

Кунаев халкъын, джуртун джакълагъан адам болгъанды. 1962-чи джыл Хрущёв къыбыла Къазахстанны иги кесек джерин мамукъ ёсдюрюучю хоншу республикагъа берирге излегенди. Кунаев бирден эки болмагъанды. Ишинден чыгъаргъан эдиле аны ючюн. Къуру бу эки заты огъуна аны онглу адам болгъанын кёргюзтмеймиди? Бизни тамадалада туугъан джерлерин чачдырмаз ючюн, башха субъектлеге къошдурмаз ючюн, халкъларын-джуртларын къорууларсакълар ючюн Кунаевча кюрешген болгъанмыды?

Къазах халкъ бек уллу къыйынлыкъ кёрген халкъладанды. 1926-чы джыл адам санау къагъытлада былай джазылады: «Къазахлыла - СССР-ни эм кёб санлы тюрк тилли халкъыдыла: 6 миллион 200 минг адам». 1939-чу джыл къазах халкъны саны къуру 2 миллионду. Аллай бир адамы къырылгъан къазах халкъыны Олжасча назмучусу, алими, Кунаевча да башчысы болгъаны насыб эди...

Сусловгъа да, академиклеге да Олжасны китабы не къыйынлыкъ салгъан болур эди?

Олжас «Слово о полку Игореве»-ни тинтиб, дуния бла бир тюрк сёз табханды. Бу тарих чыгъармада академикле окъуялмай къалгъан джерлени неда ала терс окъугъан джерлени ачыкълагъанды. Славянла бла тюрк къауумланы арасында бурун кючлю байламлылыкъ болгъанын, тил, культура джаны бла ала бир-бирин байындыра, хоншу джашагъанларын кёргюзтгенди. Алай а, олсагъатда орус илму: «Бизге культура келген эсе - Европадан келгенди; къарангы Азия, тюркле къазауат, чабыуул этгенден башха джукъ билмеген джахилле - бизни культурабызгъа не юлюш къошаллыгъелле, бюгюн-бюгече да аланы адам эталмай, цивилизациягъа къошалмай кюрешебиз, сора уа?» - деб, бу кёзден къарагъанды тюрк-муслиман миллетлеге. Ма быллай тутхучсуз, джалгъан «илму» оюмгъа къаршчы тургъанды Олжас Сулейменов, СССР-ни тюрк халкъларына эс табдыргъанды, тарихибизге кёзюбюзню ачханды, кёлюбюзню кёлтюргенди.

«Тюркюбюз» дерге къоркъуб, буюгъуб тургъанла, Олжасны китабын окъуб, «биз тюрк халкъбыз, тюрк адамбыз», - деб, ёхтемленнгендиле. «Тауланы энгишге этмегенлей, тюзлени ёрге кёлтюргенди» Олжас. Бютеу тюрк дунияны ёрге кёлтюргенди ол. Сусловчу идеологиягъа, ол идеологияны къулу-къарауашы болгъан СССР-ни Илмула академиясына да къаршчы тургъанды Олжас джангыз кеси. Олжас къуру къыйынлыкъ кёрген халкъланы неда тюрк къауумланы ёкюлю тюлдю. Олжас «Невада-Семипалатинск» атлы организацияны къураб, бютеу дунияда атом сауутну сынагъан полигонланы джабдырыргъа излейди. Къазахстанда полигонну джабдыргъанды.

Сулейменов бютеу дунияны атом джаханимден-къоркъуудан къутхарыр джанындан кюрешеди. Ол джаны бла кёб иш да этгенди. Биз джашагъан Джерни, дунияны ёлюмден къоруулаб кюрешген Олжас махтаугъа тыйыншлы тюлмюдю?

1960-чы-1980-чы джыллада Олжас, башларына эркин болур ючюн кюрешген колонияланы тарихлерин тинтиб кюрешгенди. Алай а, аланы муратлары къуру азатлыкъ бла бошалса, ол колонияла аякъ юсюне туралмай къыйынлашадыла. Эркинлик-эгеменлик керекди, алай а халкъланы, къралланы арасында байламлылыкъ юзюлмезге керекди. Метрополия бла да, хоншула бла да иш джюрютюрге тыйыншлыды.

Кесини оюмун Олжас формула халда айтханды: «От веков колониальной зависимости через период независимости к эпохе осознанной взаимозависимости». Эшта, баш эркинлиги ючюн кюрешген хар бир халкъ, сагъыш этерча бир акъылман фикирди бу.

Олжас Сулейменовну арт кёзюуде джазгъан китабы «Язык письма» да бютеудуния илмуда джангы сёздю. Адам улу бары да бир джерде джаратылыб, алайдан тёрт джанына чачылгъаны ол белгили затды. Дин тилде айтсакъ, барыбыз да Адам бла Хауадан джаратылгъанбыз. Алай а, ол биринчи талай джюз адам къаллай тилде сёлешгендиле - ма аны юсюнденди китаб. Биринчи тамгъаладан-иероглифледен Сёзге, джазма тилге адам улу къалай кёчгенин кёргюзтюр ючюн, Олжас къаллай бир китаб окъугъанын, къаллай тинтиуле бардыргъанын айтыб чыкъгъан да къыйынды. Ахыры быллай оюмгъа келгенди: «Алгъа Белги, ызы бла - Сёз. Ол белгиле Аллахны белгилеридиле, ол сёзле да Аны атлары». Бу китабны окъугъан адам ангыларыкъды, Олжас Сёзню таша магъанасын ачханы - алимле атомну ачханча бир зат болгъанын. Алай а, атомну ачхан-чачхан - дуниягъа къоркъуу сала эсе, Олжасны биринчи Сёзню, тилни ачханы - адам улу бир болгъанын, бир ата бла анадан джаратылгъанын кёргюзтеди, адам улуну биригиуге чакъырады.

Алгъаракълада Олжас «Тюрки в доистории» деген къол джазмасын «Ас-Алан» журналда басмаланырын тыйыншлыгъа санаб, меннге берген эди. Анда да тюрк къайдан чыкъгъанын, дуниягъа къалай джайылгъанын тинтеди. Сулейменов тюрк къауумла ючюн къанын-джанын аямай ишлейди.

Сулейменовча адамы болгъан халкъ насыблыды. Алай а, Олжас къуру кесини халкъыны тюл, бютеу адам улуну къайгъысын кёрюрге болуму, билими, фахмусу джетген адамды. Адам улуну керти тарихин тюз окъугъан бла къалмай, адам улуну джазыуун иги джанына джазаргъа къолундан келген насыблы къауумданды Олжас.

Дагъыда бир чертерге излегеним: бютедуния проблемаладан баш кёлтюралмай тургъанлыкъгъа, Олжас къалам тутханлагъа айырыб эс бёлгенлей турады. Тюрк джазыучулада аллай къайгъырыуну мен джангыз Къайсын Къулиевде эмда Чингиз Айтматовда кёргенме. Кесими юсюмде сынагъан затымы айтама. Анга шагъатлыкъгъа Олжасны меннге ийген эки къагъытын келтирирге излейме, ол кеси джазгъанча, орус тилде.

Алгъаракълада Олжасха Джуртубайланы Махтини «Слово о полку Игореве» тарих джазманы юсюнден тинтиуюн табдыргъан эдим. Сулейменов аны сансыз этиб къоймай, джазады:

«Дорогой Билал!
Наконец нашел время ответить на письмо о книге М.Ч.Джуртубаева.
Я прочёл её ещё в ноябре 2004 г. Сегодня перечитал. Возбуждает само осознание того факта, что где-то в горном селе Хасанья кто-то годами вчитывается в зачитанное до дыр «Слово о полку Игореве» - вещь подозрительную и прекрасную в своей загадочности. Занятие это (по себе знаю) поразительно увлекает. Способно держать в напряжении десятилетиями. И только тогда открывает помаленьку свои тайны. Почти по Маяковскому «в грамм добыча, в год труды».
Я не могу сказать, что автор расшифровал все секреты «Слова», но книга его ничем не слабее десятков других толкований, выпущенных академическими словистами. Она еще одно свидетельство того, что нынешний канонизированный порядок строк в «Слове» - явление, скорее всего, вторичное, сотворённое переписчиками 16 и 18 веков.
Думаю, что для поддержания исследовательского интереса к «Слову» произведению, выражающему акт исторического и культурного взаимодействия древних русичей и кипчаков, книга М.Ч. Джуртубаева вполне может послужить. Тираж 200 экземпляров, конечно, мал.
Крепко жму руку.
О. Сулейменов.
Париж, 7 апреля 2005 г.»
Апрелни 12-де уа Сулейменовдан башха письмо алдым. Олжас унутмай, мени юбилейим бла алгъышлай эди. Аны сёзлерине мен тыйыншлы да болмам, алай а аны бизни халкъны адамларына къалай къарагъанын билдирирге излейме. Кесинден тамадагъа - Къулийланы закий Къайсыннга - къаллай хурмет эте эсе, кесинден джашлагъа да аллай хурмет этиб, ёрге кёлтюреди. Къысха алгъышлауунда да мени кёлюмю кёлтюрген, къанатландыргъан сёзлени табыб айталгъанды. Закий адам халал кёллю, чомарт джюрекли болмай амал джокъду.
«Дорогой Билал!
Казахи говорят: «Елю жылда ель жанарады» – «В пятьдесят лет страна (народ) обновляется». Твои пятьдесят вместили и такой этап истории карачаевцев, как возрождение: в 1956 году репрессированный народ получил право возвращаться из изгнания на историческую родину. Ты вместил чувства ренессанса в свои стихи, и оно придало им трёхмерность, присущую подлинному искусству – историческую глубину, широту настоящего и высоту будущего. Ты не ушел в обиду, хотя она никогда не забудется. Память – да, но не злопамятность мы должны воспитывать в сознании новых поколений. Об этом все твои произведения и твой журнал. Ты много уже сделал для формирования возрожденческого сознания тюркских народов, которое помогает им определить свое достойное место в планетарном порядке. Самым достойным я всегда желаю – жаса! В казахском это слово несёт два смысла – «живи» и «твори».
Жаса, мой друг Билал!
Твой Олжас Сулейменов.
Париж, 12 апреля 2005 г.»

2016 дж. мартны 24 "Къарачай"
Къарачай ОРУЗЛАМА

БАЙРЫМ АЙ

Байрым айны 15-си.
- 1818-чи джыл патчах Александр I-чини башчылыгъы бла биринчи орус Конституцияны тамалы джазылгъанды. Аны аты «Государственная уставная грамота Российской империи» болгъанды.

- 1924-чю джыл «Пионер» деген сабий журнал басмадан чыкъгъанды.

- 1924-чю джыл белгили орус джазыучу, «Горячий снег», «Батальоны просят огня», «Выбор» дагъыда башха чыгъармаланы автору Юрий Васильевич Бондарев туугъанды.

Байрым айны 16-сы.
- 1921-чи джыл РСФСР бла Тюркню арасында шохлукъ бла къарнашлыкъны юсюнден кесаматха къол салыннганды.

- Тюркде ол кесаматха къол салыргъа баргъан келечилени арасында АТКны келечиси, къумукълу Коркмасов Джелал да болгъанды.

- 1921-чи джыл Къызыл Байракъны, Суворовну III-чю дараджалы, Ата джурт къазауатны I-чи бла II-чи дараджалы», Урунууну Къызыл Байрагъыны, Къызыл Джулдузну орденлерини кавалери, полковник Бадахланы Мырзакъулну джашы Аскер туугъанды. Ол 1986-чы джыл ауушханды.

- 1934-чю джыл Ставрополь крайны «Молодой ленинец» деген джаш тёлю газетини биринчи номери басмадан чыкъгъанды.

- 1942-чи джыл ВКП(б)ны Учкулан райкому комсомолчуладан танкаланы къаушатхан аскер бёлек къураргъа бегим алгъанды.

- 1952-чи джыл къарачай дипломат Чекуналаны Ачахмат туугъанды.

- 1962-чи джыл Никита Хрущёв СССР континентле арасы баллистика ракета чыгъаргъанын баямлагъанды.

Байрым айны 17-си.
- 1892-чи джыл Граждан къазауатны джигити, Къызыл Байракъны орденини толу кавалери Я. Балахонов туугъанды. Баталпашинскени акъ гвардиячыладан азатлагъан командирге Черкесскеде эсгертме да салыннганды.

- 1928-чи джыл эл мюлкню алчысы, Урунууну Къызыл Байрагъыны кавалери, Борлакъланы Магометни джашы Халит туугъанды. Ол 1972-чи джыл ноябрны 17-де ауушханды.

- 1839-чу джыл Россияда биринчи бышлакъ сыкъгъан заводланы тамалын салгъан, акъ бла кюреширге юретген институтну ачхан Николай Васильевич Верещагин туугъанды. Ол 1907-чи джыл ауушханды.

- 1991-чи джыл, СССРни сакъланырына разымысыз, деген референдум бардырылгъанды. СССР-ни сакъланырына 112 миллион адам, (76 процент) чёб атыб, разылыгъын билдиргенди.

Байрым айны 18-и.
- Налог полицияны кюню.

- Париж Коммунаны кюню. Бу кюн 1871-чи джыл биринчи пролетар революция болгъанды.

- Кърымны Россиягъа къошулгъаныны кюню.

- 1949-чу джыл «Ералаш» деген сабий киножурналны тамадасы Борис Юрьевич Грачевский туугъанды.

- 1965 чи джыл Космонавт Алексей Леонов ачыкъ космосха тарихде биринчи кере чыкъгъанды.

СЕМЕНЛАНЫ Аминат.