КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Sabr 31.07.2010 23:54:21

1 0

Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Ответы

Tinibek 22.11.2015 23:46:03
Сообщений: 1273
2015 джыл, ноябрны 7 шабат кюн
Ноябрны 2 — Къарачай халкъны бушуу кюню
МИЛЛЕТЛИК СЫЙЫН ТЮШЮРМЕГЕН ХАЛКЪ

Ноябрны 2-де Къарачай-Черкесияда бушуулу тарыхха - Къарачай халкъны Орта Азия бла Къазахстаннга зор бла кёчюрюлгенини 72-джыллыгъына - аталгъан ишле ётдюле.

Адетдеча, Карачаевск шахарда эсгериу митинг болуб, сюргюнде чарпыгъанланы Мемориалына гокка хансла салдыла.

Черкесск шахарда Драма театрда да джамагъатны джыйылыуу болду. КъЧР-ни баш муфтийи, Шимал Кавказны Муслиманларыны координацион советини председатели Бердиланы Исмаил хаджи Синай джарым айрымканда авиакатастрофада ёлгенлени эмда депортацияны ууундан чарпыгъанланы эсгере, дууа этгенинден башланды джыйылыу. Къарачай-Черкес ГТРК-ны журналистлери джарашдыргъан «Память сильнее времени» деген фильмни кёргюздюле. Анда къарачайлыланы депортациягъа дери джашауларындан, сюргюн джыллада чекген къыйынлыкъларындан, андагъы миллетлени джуртсуз къалгъан адамлагъа халал болушлукъларындан хапар айтылады.

Джыйылгъанланы аллында Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид сёлешди. «Тарих джуртун тас этгенни, бир ишексиз, ата-анасын тас этгенден башхасы джокъду. Узакъ 1943-чю джыл кёзню джумуб ачхынчы бир заманны ичинде бизни ата-бабаларыбыз ёмюрледен бери джашаб келген джерлеринден айырылгъандыла. Ол «къара» кюн, къолларында элталлыкъ бирер кесек зат бла, джюк вагонлагъа тыкъланыб, кирден, аман хауадан, сууукъдан, ачдан инджиле, аурууладан ёле баргъанларын сёз бла ангылатыб айталгъан да къыйынды. Ол джыллада репрессиягъа тюшген башха халкълача, къарачайлыла да джан къалдырыр ючюн не къыйын болумлада да комендантланы аяусузлукъ этгенлерине, учузлукъ джетдиргенлерине да къарамай, бирбирине билек бола, ызларына къайтырыкъларындан да умут юзмей, тёзюмлюлюк таныта, кючлю ишлегендиле. Кърал зорлукъ этсе да, ол джердегили миллетлени келечилери – оруслула, казахлыла, башхала - адамлыкъларын тас этмегендиле, джунчугъан адамлагъа джан аурутуб, къолларындан келгенича болушлукъ, джакълыкъ этерге кюрешгендиле.

Ол кёзюуде уа онла бла минг къарачайлыла, фронтлада Ата джуртну къоруулай, ётгюр сермешгендиле. Уллу къоранчлары болса да къарачай халкъ миллетлик сыйын тас этмей, ана тилин, культурасын, адетлерин сакълаб, туугъан тауларына къайтады. Ай медет, кёбле Орта Азияда къабыр юлюшлерин табхандыла. Бюгюн таза джюрекден анда ахлуларын тас этген адамлагъа къайгъы сёз береме», - деди Башчы.

Эсгериу джыйылыуда «Русь» регионал джамагъат къозгъалыуну председатели Евгений Жидяев, кесини сёзюнде къарачай халкъны келечилерини фронтлада этген джигитликлерини, сюргюнде къоранчларыны, урунуу джигерлигини юслеринден айтды.

«Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны председателини заместители Боташланы Сюлейман кесини сёзюнде халкъны ол бушуулу тарих бетлери ёмюрде да унутуллукъ тюлдюле, деди. «Къалай унутулурла депортацияны джылларында ачлыкъдан, сууукъдан, аурууладан ёлген тиширыула, къартла, сабийле? Биз ол затланы эски джараланы къозгъар ючюн айтыб турмайбыз, тарыкъмайбыз. Биз сюргюнню, зорлукъну унутмагъаныбыз, мындан ары аллай къыйынлыкъ къайтарылыб болмаз ючюндю», - деди Боташ улу.

Ол оюмну Черкес (адыг) джамагъат бирлешликни союзуну председатели, КъЧРни джамагъат организацияларыны миллетле арасы Советини члени Александр Охтов да айтды: «Бу трагедия къуру къарачай халкъныкъы болуб къалмай, ол къыйынлыкъны теренлигин ангылагъан бютеу халкъланыкъыды», - деб черте, «къарачай миллет джанын къалдыргъан бла бирге, тининнет байлыгъын да сакълаялгъанды», - деди.

Джыйылыуда «Абаза» джамагъат организацияны тамадасы Мухадин Шенкао, Ногъай джамагъат организацияны тамадасыны заместители Юрий Карасов, Шимал Къарачай-Черкес округну клисаларыны благочинныйи Михаил Самохин да кеслерини сёзлеринде, къарачай халкъны бушууун ангылагъаларын, аны джигитлигине сый бергенлерин билдире энди ёмюрде да аллай къыйынлыкъланы бир миллет да сынамасын», дедиле.

АСКЕРБИЙЛАНЫ Хусейн.



2015 джыл, ноябрны 7 шабат кюн
Митинг
БИР ИННЕТДЕ БИР ТАЛПЫУ БЛА

Ноябрны 4-де, Халкъ бирликни кюнюнде, уллу къралны кёб шахарында митингле болгъандыла. Республикабызны ара шахары Черкесскеде аллай митингге 3 минг чакълы адам джыйылгъан эди.

Профсоюз организацияланы республикан бирлешликлерини башчылыгъы бла анга политика партияланы, джамагъат эмда джаш тёлю организацияланы келечилери, студентле, Черкесскени джамагъаты эмда шахарны къонакълары къошулгъандыла.

Джыйылыуну аллында РФ-ны Президенти Владимир Путинни бу байрам бла Къарачай-Черкесияда джашагъанлагъа алгъышлауун окъуб, ызы бла Египетде болгъан авиакатастрофада ёлгенлени эсгерген эдиле.

Сёлешиу башланнганлай, микрофоннга биринчи Хабланы Руслан – «Къарачай – алан халкъ» атлы регионал джамагъат организацияны председатели - чыкъгъан эди. Ол кесини сёзюн КъЧРни Джамагъат организацияларыны миллетле арасы советини членлерини чакъырыуундан башлагъан эди. Бирикген Советни баш принциплери, борчлары, муратлары ол чакъырыуда кескин кёрюнюбдюле. Совет КъЧРни джамагъат организацияларыны кеслерини башламчылыгъы бла кёб болмай къуралгъанды. Анга «Къарачай - алан халкъ», «Русь», КъЧР-ни Черкес (адыг) бирлешликлерини союзу, «Абаза» атлы джамагъат къозгъалыу, «Ногъай эл», «Фарн» деген миллет-культура автономияла, урумлуланы «Кали Архи» деген организациялары киредиле.

Хабланы Руслан граждан джамагъатны бютеу институтларын, джаш тёлю джамагъат организацияланы, властны органларын Россияны халкъыны кёб тюрлю бояуладан согъулгъан, ала кюйюзча, бай культурасын сакъларгъа, мындан ары да ол джорукъну, ол принципни къаты тутаргъа чакъыргъан эди. Джангы Советни иши да шохлукъгъа, бир иннетлиликге ууланыб болгъанын чертген эди ол.

Ол халда сёлеше, КъЧРни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) социал политиканы хакъындан комитетини председатели Елена Червонова халкъны бирикмеклиги къачан да хорламланы тамалы бола келгенин чертген эди.

«Русь» атлы джамагъат къозгъалыуну лидери Евгений Жедяев, микрофоннга чыгъыб сёлеше, «Халкъ бирликни кюнюн байрамлау -– ол къралны кёб миллетли халкъыны тарихине сый бериудю, аны бла бирге тамблагъы кюнюню да белгисиди» деген оюмну билдирген эди.

«Къралны кючю бирликдеди». Анга къралны, бизни республиканы да миллетлери ишлери бла шагъатлыкъ этгендиле эмда этедиле. Ол оюмну «Абаза», «Ногъай эл» эмда бирси джамагъат организацияланы башчылары да айтхан эдиле.

Митингде дагъыда «Боевое братство» деген Бютеуроссия джамагъат организацияны республикан бёлюмюню тамадасы Афаунов Исхакъ, студентлени атындан да Диналаны Расул эмда башхала сёлешгендиле.

Ахырында «Бир Гимн – бир кърал» деген джаш тёлю акция бардырылгъан эди.

(БИЗНИ КОРР.).


2015 джыл, ноябрны 7 шабат кюн
Сый бериу
ГЕНЕРАЛ Н.Г.ПЕТРУСЕВИЧГЕ ЭСГЕРТМЕ АЧЫЛДЫ

Сюдю приставланы байрам кюнлерин белгилеуню аллы бла белгили орус генералгъа, Эльбрусский аскер округну приставы Петрусевич Николай Григорьевичге эсгертме ачылды. Генералгъа, аны аты аталгъан майданда эсгертме ачаргъа, деген оноу, бир джылны мындан алгъа, КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид бла Россияны Сюдю приставларыны федерал къуллугъуну директору Артур Парфенчиков тюбешген заманда этилген эди.

Эсгертме ачылыу бла байламлы къуралгъан митингде Баш федерал пристав Артур Парфенчиков, Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид, республиканы Правительствосуну Председатели Руслан Казаноков, районла бла шахарланы башчылары, дин къуллукъчула, КъЧР-де УФСПП къуллукъчула, джамагъатдан адамла бар эдиле.

Республиканы Башчысы Николай Петрусевични юсюнден кёб ашхы сёз айтды: «Н.Петрусевич аламат, болумлу адам болгъанды. Ол джамагъатны тарихинде, адамланы джюреклеринде унутулмазлыкъ ыз къойгъанды. Николай Петрусевични джашау эмда урунуу джоллары Россияны, КъарачайЧеркесияны тарих джоллары бла къысха байламлыдыла. 1864-чю джылдан 1870-чи джылгъа дери ол Эльбрусский аскер округну приставы болуб тургъанды. 1870-чи джылдан сора уа Баталпашинск уездни тамадасы болгъанды. Патчахны заманында (революциягъа дери) болгъан кърал чиновниклени ичинде джангыз аны аты сакъланнганды халкъны эсинде. Нек дегенде, аны адамлыгъы уллу болгъанды. Ол адамланы джашау-турмуш халларына сагъая, джарай билген, халкъны сюйген эмда болушуб тургъан огъурлу адам болгъанды. Адамла да аны бек сюйгендиле тюзлюкню тутхан адам болгъаны ючюн.

Николай Петрусевич къарачай эмда черкес тиллени аламат билгенди. Тиллерине юрениб, эки халкъны да адамлары бла алача сёлешгенди. Джергили халкъланы тарихлерин, миллет адетлерин, культураларын иги билгенди. Мадар табалгъанына кёре къара халкъгъа джараулу этиб кюрешгенди оноуну табын», – деди КъЧР-ни Башчысы.

Андан сора да, Темрезланы Рашид Петрусевични юсюнден бюсюреу сёзле айта, джерчилик бла кюрешген джамагъатха (крестьянлагъа) реформа этилген заманда халкъгъа джан басыб тургъанын, къаршчылыкъ болгъанына да къарамай, къул-къарауаш азабдан къутулгъан, уруннган адамлагъа джер юлюшле эмда мал бердирген да ол болгъанды. Дагъыда «былай» деб айтырлай кёб ашхы иш этгенди генерал. Сёз ючюн, джерлени чеклерин белгилеу ишлеге кёб къыйыны киргенди, чегетледе эркинликсиз агъач кесиуню тыйгъанды.

Джолла ишлеуге уа айырыб уллу эс бёлгенди. Тау суулагъа деменгили кёпюрле ишлетгенди. Эл правлениелеге джангы юйле, школ эмда амбулатория мекямла дагъыда кёб затла ишленнгендиле аны оноуу бла.

«Кавказны бойсундуруу сауут кюч бла болмагъанды, аны ариулукъ бла къолгъа джыйгъандыла, дерге да боллукъду. Ол затда Николай Петрусевич кибик акъыллы чиновниклени тюз оюмлары баш орун алгъандыла.

1880-чы джыл Туркменистанда ажымлы ёлгенди Н.Петрусевич. Аны ёлген хапары бери джетгенинде, къазакъла бла къарачайлыладан къуралгъан делегация барыб, генералны ёлюгюн бери алыб келгенди. Алай бла бек кёб адам джыйылыб, сый бериб, стансени клисасыны арбазында басдыргъандыла аны. Кавказны халкълары алай бек сюйгендиле Николай Петрусевични. Андан а не келсин, ол патчахны чиновнигиди деген оюмда, кимле эселе да, аны ёлюгюн къайры эсе да къоратыб кетгендиле, къалайда басдыргъанлары уа белгисизди. Халкъ Николай Петрусевичге, аны бек сюйюб, эркелетиб, «Зукку пристоп» деб чам ат да атагъанды. Аны аты аталгъан майданда эсгертме салыу а тарих тюзлюкню къайтарыуду. Биз аны къабырына гокка хансла сала, ол бизни къарт аталарыбызгъа этген ашхы ишле ючюн, сюйген Ата джуртубуз Россиягъа джарай этген къуллугъу ючюн джюрек разылыгъыбызны билдиребиз», - деб тамамлады сёзюн Башчы.

Митингде Артур Парфенчиков да сёлешди. «Бюгюннгю кюн, - деди ол, – бизге бек магъаналыды, биз бу кюннге былай тюберге кёб заманны келиб турдукъ... Шимал Кавказда къуралгъан приставланы институту къралны ол къуллугъуну тарих джолунда уллу магъанасы болгъан затды. Николай Петрусевич а ол замандагъы приставланы джарыкъ тюрсюнлю кёргюзген келечиди. Кеси да Кавказны халкъларыны эслеринде иги бла айтылыб къалгъан ашхы адамды. Анычаланы сыйлай, ким биледи, биз буруннгу акъылман адамларыбызгъа разылыгъыбызны билдире болурбузму? Джууаблы къуллугъунда иш баджаргъан адамгъа хатерли, адебли болургъа эмда адамлыгъын сакълаб ишлерге къыйын болуучанды. Алай болса да генерал халисинде ол шартларына кертилей къалгъанды. Тау адетлени сакълай, сыйлы кёре этген ишлерибиз келир заманда джашауубузну джарыкъ болуруна, къралыбызны кюч ала, бегий барлыгъына эмда бусагъатдан да уллу сый-махтау табарыгъына, тамал саладыла. Алай бла къралыбызда мамырлыкъ, мелхум джашау этерге болаллыбызгъа ышандырадыла. Ол излем а Николай Петрусевич анга къуллукъ эте, бютеу джашауун ашыргъан затды».

Андан ары сёзюнде, Россияны Баш приставы бусагъатдагъы приставла Петрусевич кибик халкъгъа къуллукъ этген приставладан ашхы юлгю ала ишлериклерин чертди. Ызы бла да Темрезланы Рашидге экисини башламчылыкълары бла этилген ишни джакълаб, анга толу бола, махтаулу кърал къуллукъчубузгъа эсгертме салыргъа болушханы ючюн уллу бюсюреу этди.

Генерал Петрусевични эсгертмесин Темрезланы Рашид бла Артур Парфенчиков ачдыла, ызы бла эсгертмени къатында терекчикле орнатдыла. Властны келечилери, шахарла бла районланы башчылары, федерал эмда регионал ведомстволаны къуллукъчулары бла Черкесскени джамагъаты да эсгертмеге гокка хансла салдыла.

Ахырында Артур Парфенчиков джыйылгъанлагъа Россияны Сюдю приставларыны управлениеси къолундан келгени чакълы бир болушлукъ этеригин айтды. Андан сора да, арадан бир джыл ётерге, эсгертме болгъан джерде, бу къуллукъда атларын махтау бла айтдыргъанла биринчи болуб, кърал саугъаны – Н.Г.Петрусевични орденин аллыкъларына ышандырды. Ол орденни къураргъа деген оноуну республиканы Башчысы эсгертме ачыллыкъ кюн баямлагъан эди. Ол орден бизни республикада джорукъ сакълай, законну джакълай ишлегенлеге дагъыда бир къауумлагъа да бирилликди.

СОЗАРУКЪЛАНЫ Норий.



2015 дж. ноябрны 7
Динни джолунда
АТАЛАРЫНДАН ЮЛГЮ АЛЫБ

Учкуланчы Бостанланы Идрис иги баш тутхан адам болгъанды. Ол элни оноууна къошулгъанлай, миллетге джарагъанлай келгенди. Кеси да динни кючлю тутхан, намазын, оразасын къоймагъан, межгитге таймаздан джюрюген адам эди. Бостан улу Къур"анны суу уста окъугъанды, магъанасын ангылагъанды. Ол Октябрь революциядан сора, Совет властха берилиб, колхозла къураргъа да тири къошулгъанды. Ара мюлкге кёб мал-баш да бергенди. Бостанланы Идрис кёчгюнчюлюкню азабын сынаб, Азиядан да къайтыб, иги къартлыкъгъа джетиб, туудукъларыны туудукъларын да кёрюб Дружба элде ауушхан эди.

Бостанланы Идрисге биринчи джаш туугъанында бютеу хоншуну-тийрени джыйыб, уллу къууанч бардыргъан эдиле. Элни сыйлы къартларыны бири, Ахия, джангы туугъан сабийге

Бостанланы Алийни къадылыкъгъа сайланнганына берилген удостоверениеси бла аскерде тюшген сураты.

Алий деб атайды. Алий да атасы Идрисча диннге кючлю берилген адам болады. Ол къарачай халкъгъа бу тёгерекде хоншу миллетлеге да муслиман динни кенг джайгъанды, адамлагъа хайыры тие джашагъанды. 70-чи джыллада, Коммунист партияны диннге къаты заманында, Бостанланы Алий (джууукъ адамлары анга Хусей деб да къоюучан эдиле) саулай Къарачай-Черкесиягъа афендилик этиб тургъанды. Аны ол кёзюуде Дагъыстанны Буйнакск шахарына чакъырыб, автоном областыбызгъа къады этиб джибередиле. Кесин да ол кёзюуледе Шимал Кавказны Муслиманларыны дин управлениесине членнге да сайлайдыла. Бостанланы Алий Къур"анны окъургъа атасындан юреннген эди. Андан сора, джангы джетген джашчыкъ болуб, Дагъыстанда медреседе окъугъанды. Аны джашау джолу бир да сейирди: динни да тута, Совет властха да халал къуллукъ эте баргъанды ол. 20 джылында Ворошилов шахарда иги терен билим берген бухгалтерлени школун бошагъанды. 1924-чю джыл Пашинскеде тери ийлеген артелде бухгалтер болуб бир кесек ишлегенлей, аны Къызыл Аскерге чакъырадыла. Революциядан сорагъы джыллада таулу миллетден аскерге хазна адам алмай эдиле да, атасы-анасы къурманлыкъ этиб, къууанч халда ашырадыла. Алай бла 1924чю джыл къач айлада Шимал Кавказ аскер округну 93-чю полкунда къуллукъ этиб башлайды. Эки джыл къуллукъ этгенден сора да аны аскерден иймедиле, 1926чы джылны декабрь айында кеси къуллукъ эте тургъан 93-чю полкда складха тамадагъа саладыла. Алай бла 1929чу джылны май айына дери аскерде болады. Сау беш джылны Къызыл Аскерде къуллукъда

Бостанланы Кемал.

болгъан таулу джашха туугъан эли Учкуланда керти джигитгеча тюбейдиле, той-оюн, къурманлыкъ этедиле. Бостан улуну кёб да турмагъанлай Уллу Къарачайда джангы къурала айланнган артеллени джер юлешиучю комиссиясына тамадагъа саладыла. Ол къуллукъда ишлей, Учкуланда, Хурзукда, Къартджуртда джер чеклени табыча айырады, элчилени бачхасыз къоймайды. Алий хаман да билимин, усталыгъын ёсдюрюрге кюрешгенлей турады. 1938-чи джыл Ворошилов шахарда финанс-экономика техникумгъа киреди. Анда да окъуй тургъанлай, орта билим берген юристлени хазырлагъан курсланы да джетишимли бошайды. Къазауатны ал джылларында аны Учкуланда советге, артдан колхозда ревизион комиссиягъа тамадагъа салгъан эдиле. 1941-чи джыл Уллу Ата джурт къазауат башланады. Аны биринчи кюнлеринден огъуна Бостанланы Алийни аскерге аладыла да, Нальчикге орналгъан пехота училищеге курсант этиб иедиле. Аны бошагъандан сора Къыбыла Аскер фронтда 11-чи бригаданы тахсачы взводуну командири болады. Андан Воронеж фронтха тюшеди, 60-чы Армияда дивизияны командирини адъютанты болады. Талай ачы сермешиуге къошулады. Бир джолда траншеяда тургъанлайларына фашистле бла бетден бетге тюбешиб къаладыла. Алий саубитген кючлю джаш эди.

Алайда дивизияны командири генералны ёлюмден къутхарыб, кеси да ауур джаралы болады. Воронежде 1911-чи эвакогоспиталгъа тюшюб, талайны джатады.

Къазауатны отлу джоллары аны кёб джерге элтедиле, ол кёб кере ёлюмню кёзюне къарайды, кёб кере ачы сермешледе джан берген тенглерин кеси къолу бла асырайды, дууасын окъуйду. «Уллу Аллахны атын не къыйын болумда да, бир заманда да унутмагъанма. Аны болушлугъу бла сауэсен къайтханма фронтдан», - деучен эди Алий. Воронеж фронтдан сора ол 1чи Украин фронтда фашистле бла сермешгенди. Артдан Къыбыла Урал аскер округда къуллукъ этеди. Хорламны кюнюне да анда тюбейди. Кеси да финанс бёлюмню тамадасы эди.

Къазауат бошалгъандан сора да башына бош этиб иймейдиле. Бакудагъы аскер округда 4-чю ишчи батальоннга кёчюредиле. Алайда ол эки къуллукъну бирден толтуруб турады: аскер бёлекни финанс джаны бла тамадасы, бютеу округда аскерчилени материал техника кереклерин баджаргъан бёлюмню тамадасыны заместители болуб турады. Аскерден капитан чыны бла 1946чы джыл май айда бош болады. Къыргъызстанда Талас областны Киров районунуну адамлары джашагъан Грозный элине келеди. Аны кёкюрегин Къызыл Джулдузну эки ордени, Ата джурт къазауатны I-чи дараджалы ордени, «Ётгюрлюгю ючюн» деген дагъыда талай медаль джасай эдиле. Мамыр кюнледе да талай кърал саугъагъа ие болады. Аскерден къайтхандан сора бир кюнню да бош турмагъанды. Колхозда баш бухгалтер болуб ишлегенди. Джуртубузгъа 1957-чи джыл къайтыб юйдегиси бла Дружба элге тюшеди. Ма андан башлаб, джашаууну ахыр кюнлерине дери Уллу Ата джурт къазауатны ветераны «Къобан» колхозну баш бухгалтерини заместители болуб къуллукъ этгенди. Юй бийчеси Тамбийланы Рабият бла 3 къыз бла 1 джашны ёсдюргенди. Джашы Зулкъарнай сау Къарачай-Черкесиягъа белгили комбайнёр эди – ауушханды, джандетли болсун. Къызларындан да киши къалмагъанды. Туудукълары, аладан туугъанла ёседиле.

Аллында Бостанланы Алийни 70-чи джыллада саулай Къарачай-Черкесияны къадысы болуб тургъанын айтдыкъ. Ол джыллада элледе афендиле бек аз эдиле. Барысыны дин джумушларына да Бостан улу кеси къарай эди. Оразада, Къурманда саулай черкес, абаза, ногъай эллеге дери айланыб чыгъыучан эди.

Идрис акка.

Аны бла бирге муслиманланы Бухарада, Ташкентде, Москвада ётген съездлерини биринден да къалмагъанды, кеси да хар съездде дегенча динибизни сакълауну юсюнден сёлешгенлей тургъанды. Съездледен келтирген сыйлы Къур’анланы, журналланы да эллеге айландырыб чача эди. Бостан улу джаш тёлюге дин джаны бла билим бериуге уллу юлюшюн къошханды. Диннге къаты заманларында Къарачай-Черкесияда биринчи муслиман институтну биринчи ректору Бостанланы Исмаил хаджини Бухарагъа, Ташкентге ийиб ол окъутхан эди. Артдан хаджиликге барлыкълагъа да джол ачхан эди. Заманла керти да къыйын эдиле. Къурманда къайсы элде къаллай бир къой кесилди деб, аны эсебин да Бостанланы Алийден сора эдиле. Бюгюнлюкде аны джолунда туудугъу Кемал барады. Мындан алгъаракъда ол хаджиликге барыб къайтханды. Кемал баш билимли юристди. Бусагъатдагъы джаш тёлю билген компьютерледен, Интернетден уллу хапарлыды. Атасы Расул башчылыкъ этген автомобиль предприятиеде юрист болуб ишлейди.

- Къарт аталарыбызны осиятлары бар эди мадарыгъыз болса, бизни ючюн, кесигиз ючюн да хаджилик къылысыз деб. Ол сыйлы борч меннге тюшгенине къууанама, – дейди Кемал хаджи. - Къарт аталарым салгъан борчну толтургъаныма разыма. Хаджиликге барыб келген адам бу джашаугъа башха кёз бла къарайды. Кябада кёргенинги бир заманда да унутурукъ тюлсе. Анда джюрегинги бир тынчлыкъ, рахатлыкъ, джумушакълыкъ басады. Хар кимге бир игилик, ашхылыкъ этеринг келеди. Сыйлы Кябада этген намазынг ючюн 100 минг сууаблыкъ джазылады, тилеклеринг къабыл боладыла.

Кемал хаджи алагъа оноу этиб, хаджиликге къурагъан, акъыл юретген КъЧР-ни къадысы, Дружба элни имамы Катчиланы Ибрагим хаджиге, джолда башчылыкъ этиб, сыйлы джерлеге элтген Катчиланы Казим хаджиге да уллу бюсюреу этгенин билдиреди.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.
Tinibek 23.11.2015 00:50:19
Сообщений: 1273
2015 джыл, ноябрны 7 шабат кюн
Ноябрны 2 — Къарачай халкъны бушуу кюню
МИЛЛЕТЛИК СЫЙЫН ТЮШЮРМЕГЕН ХАЛКЪ

Ноябрны 2-де Къарачай-Черкесияда бушуулу тарыхха - Къарачай халкъны Орта Азия бла Къазахстаннга зор бла кёчюрюлгенини 72-джыллыгъына - аталгъан ишле ётдюле.

Адетдеча, Карачаевск шахарда эсгериу митинг болуб, сюргюнде чарпыгъанланы Мемориалына гокка хансла салдыла.

Черкесск шахарда Драма театрда да джамагъатны джыйылыуу болду. КъЧР-ни баш муфтийи, Шимал Кавказны Муслиманларыны координацион советини председатели Бердиланы Исмаил хаджи Синай джарым айрымканда авиакатастрофада ёлгенлени эмда депортацияны ууундан чарпыгъанланы эсгере, дууа этгенинден башланды джыйылыу. Къарачай-Черкес ГТРК-ны журналистлери джарашдыргъан «Память сильнее времени» деген фильмни кёргюздюле. Анда къарачайлыланы депортациягъа дери джашауларындан, сюргюн джыллада чекген къыйынлыкъларындан, андагъы миллетлени джуртсуз къалгъан адамлагъа халал болушлукъларындан хапар айтылады.

Джыйылгъанланы аллында Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид сёлешди. «Тарих джуртун тас этгенни, бир ишексиз, ата-анасын тас этгенден башхасы джокъду. Узакъ 1943-чю джыл кёзню джумуб ачхынчы бир заманны ичинде бизни ата-бабаларыбыз ёмюрледен бери джашаб келген джерлеринден айырылгъандыла. Ол «къара» кюн, къолларында элталлыкъ бирер кесек зат бла, джюк вагонлагъа тыкъланыб, кирден, аман хауадан, сууукъдан, ачдан инджиле, аурууладан ёле баргъанларын сёз бла ангылатыб айталгъан да къыйынды. Ол джыллада репрессиягъа тюшген башха халкълача, къарачайлыла да джан къалдырыр ючюн не къыйын болумлада да комендантланы аяусузлукъ этгенлерине, учузлукъ джетдиргенлерине да къарамай, бирбирине билек бола, ызларына къайтырыкъларындан да умут юзмей, тёзюмлюлюк таныта, кючлю ишлегендиле. Кърал зорлукъ этсе да, ол джердегили миллетлени келечилери – оруслула, казахлыла, башхала - адамлыкъларын тас этмегендиле, джунчугъан адамлагъа джан аурутуб, къолларындан келгенича болушлукъ, джакълыкъ этерге кюрешгендиле.

Ол кёзюуде уа онла бла минг къарачайлыла, фронтлада Ата джуртну къоруулай, ётгюр сермешгендиле. Уллу къоранчлары болса да къарачай халкъ миллетлик сыйын тас этмей, ана тилин, культурасын, адетлерин сакълаб, туугъан тауларына къайтады. Ай медет, кёбле Орта Азияда къабыр юлюшлерин табхандыла. Бюгюн таза джюрекден анда ахлуларын тас этген адамлагъа къайгъы сёз береме», - деди Башчы.

Эсгериу джыйылыуда «Русь» регионал джамагъат къозгъалыуну председатели Евгений Жидяев, кесини сёзюнде къарачай халкъны келечилерини фронтлада этген джигитликлерини, сюргюнде къоранчларыны, урунуу джигерлигини юслеринден айтды.

«Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны председателини заместители Боташланы Сюлейман кесини сёзюнде халкъны ол бушуулу тарих бетлери ёмюрде да унутуллукъ тюлдюле, деди. «Къалай унутулурла депортацияны джылларында ачлыкъдан, сууукъдан, аурууладан ёлген тиширыула, къартла, сабийле? Биз ол затланы эски джараланы къозгъар ючюн айтыб турмайбыз, тарыкъмайбыз. Биз сюргюнню, зорлукъну унутмагъаныбыз, мындан ары аллай къыйынлыкъ къайтарылыб болмаз ючюндю», - деди Боташ улу.

Ол оюмну Черкес (адыг) джамагъат бирлешликни союзуну председатели, КъЧРни джамагъат организацияларыны миллетле арасы Советини члени Александр Охтов да айтды: «Бу трагедия къуру къарачай халкъныкъы болуб къалмай, ол къыйынлыкъны теренлигин ангылагъан бютеу халкъланыкъыды», - деб черте, «къарачай миллет джанын къалдыргъан бла бирге, тининнет байлыгъын да сакълаялгъанды», - деди.

Джыйылыуда «Абаза» джамагъат организацияны тамадасы Мухадин Шенкао, Ногъай джамагъат организацияны тамадасыны заместители Юрий Карасов, Шимал Къарачай-Черкес округну клисаларыны благочинныйи Михаил Самохин да кеслерини сёзлеринде, къарачай халкъны бушууун ангылагъаларын, аны джигитлигине сый бергенлерин билдире энди ёмюрде да аллай къыйынлыкъланы бир миллет да сынамасын», дедиле.

АСКЕРБИЙЛАНЫ Хусейн.



2015 джыл, ноябрны 7 шабат кюн
Митинг
БИР ИННЕТДЕ БИР ТАЛПЫУ БЛА

Ноябрны 4-де, Халкъ бирликни кюнюнде, уллу къралны кёб шахарында митингле болгъандыла. Республикабызны ара шахары Черкесскеде аллай митингге 3 минг чакълы адам джыйылгъан эди.

Профсоюз организацияланы республикан бирлешликлерини башчылыгъы бла анга политика партияланы, джамагъат эмда джаш тёлю организацияланы келечилери, студентле, Черкесскени джамагъаты эмда шахарны къонакълары къошулгъандыла.

Джыйылыуну аллында РФ-ны Президенти Владимир Путинни бу байрам бла Къарачай-Черкесияда джашагъанлагъа алгъышлауун окъуб, ызы бла Египетде болгъан авиакатастрофада ёлгенлени эсгерген эдиле.

Сёлешиу башланнганлай, микрофоннга биринчи Хабланы Руслан – «Къарачай – алан халкъ» атлы регионал джамагъат организацияны председатели - чыкъгъан эди. Ол кесини сёзюн КъЧРни Джамагъат организацияларыны миллетле арасы советини членлерини чакъырыуундан башлагъан эди. Бирикген Советни баш принциплери, борчлары, муратлары ол чакъырыуда кескин кёрюнюбдюле. Совет КъЧРни джамагъат организацияларыны кеслерини башламчылыгъы бла кёб болмай къуралгъанды. Анга «Къарачай - алан халкъ», «Русь», КъЧР-ни Черкес (адыг) бирлешликлерини союзу, «Абаза» атлы джамагъат къозгъалыу, «Ногъай эл», «Фарн» деген миллет-культура автономияла, урумлуланы «Кали Архи» деген организациялары киредиле.

Хабланы Руслан граждан джамагъатны бютеу институтларын, джаш тёлю джамагъат организацияланы, властны органларын Россияны халкъыны кёб тюрлю бояуладан согъулгъан, ала кюйюзча, бай культурасын сакъларгъа, мындан ары да ол джорукъну, ол принципни къаты тутаргъа чакъыргъан эди. Джангы Советни иши да шохлукъгъа, бир иннетлиликге ууланыб болгъанын чертген эди ол.

Ол халда сёлеше, КъЧРни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) социал политиканы хакъындан комитетини председатели Елена Червонова халкъны бирикмеклиги къачан да хорламланы тамалы бола келгенин чертген эди.

«Русь» атлы джамагъат къозгъалыуну лидери Евгений Жедяев, микрофоннга чыгъыб сёлеше, «Халкъ бирликни кюнюн байрамлау -– ол къралны кёб миллетли халкъыны тарихине сый бериудю, аны бла бирге тамблагъы кюнюню да белгисиди» деген оюмну билдирген эди.

«Къралны кючю бирликдеди». Анга къралны, бизни республиканы да миллетлери ишлери бла шагъатлыкъ этгендиле эмда этедиле. Ол оюмну «Абаза», «Ногъай эл» эмда бирси джамагъат организацияланы башчылары да айтхан эдиле.

Митингде дагъыда «Боевое братство» деген Бютеуроссия джамагъат организацияны республикан бёлюмюню тамадасы Афаунов Исхакъ, студентлени атындан да Диналаны Расул эмда башхала сёлешгендиле.

Ахырында «Бир Гимн – бир кърал» деген джаш тёлю акция бардырылгъан эди.

(БИЗНИ КОРР.).


2015 джыл, ноябрны 7 шабат кюн
Сый бериу
ГЕНЕРАЛ Н.Г.ПЕТРУСЕВИЧГЕ ЭСГЕРТМЕ АЧЫЛДЫ

Сюдю приставланы байрам кюнлерин белгилеуню аллы бла белгили орус генералгъа, Эльбрусский аскер округну приставы Петрусевич Николай Григорьевичге эсгертме ачылды. Генералгъа, аны аты аталгъан майданда эсгертме ачаргъа, деген оноу, бир джылны мындан алгъа, КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид бла Россияны Сюдю приставларыны федерал къуллугъуну директору Артур Парфенчиков тюбешген заманда этилген эди.

Эсгертме ачылыу бла байламлы къуралгъан митингде Баш федерал пристав Артур Парфенчиков, Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид, республиканы Правительствосуну Председатели Руслан Казаноков, районла бла шахарланы башчылары, дин къуллукъчула, КъЧР-де УФСПП къуллукъчула, джамагъатдан адамла бар эдиле.

Республиканы Башчысы Николай Петрусевични юсюнден кёб ашхы сёз айтды: «Н.Петрусевич аламат, болумлу адам болгъанды. Ол джамагъатны тарихинде, адамланы джюреклеринде унутулмазлыкъ ыз къойгъанды. Николай Петрусевични джашау эмда урунуу джоллары Россияны, КъарачайЧеркесияны тарих джоллары бла къысха байламлыдыла. 1864-чю джылдан 1870-чи джылгъа дери ол Эльбрусский аскер округну приставы болуб тургъанды. 1870-чи джылдан сора уа Баталпашинск уездни тамадасы болгъанды. Патчахны заманында (революциягъа дери) болгъан кърал чиновниклени ичинде джангыз аны аты сакъланнганды халкъны эсинде. Нек дегенде, аны адамлыгъы уллу болгъанды. Ол адамланы джашау-турмуш халларына сагъая, джарай билген, халкъны сюйген эмда болушуб тургъан огъурлу адам болгъанды. Адамла да аны бек сюйгендиле тюзлюкню тутхан адам болгъаны ючюн.

Николай Петрусевич къарачай эмда черкес тиллени аламат билгенди. Тиллерине юрениб, эки халкъны да адамлары бла алача сёлешгенди. Джергили халкъланы тарихлерин, миллет адетлерин, культураларын иги билгенди. Мадар табалгъанына кёре къара халкъгъа джараулу этиб кюрешгенди оноуну табын», – деди КъЧР-ни Башчысы.

Андан сора да, Темрезланы Рашид Петрусевични юсюнден бюсюреу сёзле айта, джерчилик бла кюрешген джамагъатха (крестьянлагъа) реформа этилген заманда халкъгъа джан басыб тургъанын, къаршчылыкъ болгъанына да къарамай, къул-къарауаш азабдан къутулгъан, уруннган адамлагъа джер юлюшле эмда мал бердирген да ол болгъанды. Дагъыда «былай» деб айтырлай кёб ашхы иш этгенди генерал. Сёз ючюн, джерлени чеклерин белгилеу ишлеге кёб къыйыны киргенди, чегетледе эркинликсиз агъач кесиуню тыйгъанды.

Джолла ишлеуге уа айырыб уллу эс бёлгенди. Тау суулагъа деменгили кёпюрле ишлетгенди. Эл правлениелеге джангы юйле, школ эмда амбулатория мекямла дагъыда кёб затла ишленнгендиле аны оноуу бла.

«Кавказны бойсундуруу сауут кюч бла болмагъанды, аны ариулукъ бла къолгъа джыйгъандыла, дерге да боллукъду. Ол затда Николай Петрусевич кибик акъыллы чиновниклени тюз оюмлары баш орун алгъандыла.

1880-чы джыл Туркменистанда ажымлы ёлгенди Н.Петрусевич. Аны ёлген хапары бери джетгенинде, къазакъла бла къарачайлыладан къуралгъан делегация барыб, генералны ёлюгюн бери алыб келгенди. Алай бла бек кёб адам джыйылыб, сый бериб, стансени клисасыны арбазында басдыргъандыла аны. Кавказны халкълары алай бек сюйгендиле Николай Петрусевични. Андан а не келсин, ол патчахны чиновнигиди деген оюмда, кимле эселе да, аны ёлюгюн къайры эсе да къоратыб кетгендиле, къалайда басдыргъанлары уа белгисизди. Халкъ Николай Петрусевичге, аны бек сюйюб, эркелетиб, «Зукку пристоп» деб чам ат да атагъанды. Аны аты аталгъан майданда эсгертме салыу а тарих тюзлюкню къайтарыуду. Биз аны къабырына гокка хансла сала, ол бизни къарт аталарыбызгъа этген ашхы ишле ючюн, сюйген Ата джуртубуз Россиягъа джарай этген къуллугъу ючюн джюрек разылыгъыбызны билдиребиз», - деб тамамлады сёзюн Башчы.

Митингде Артур Парфенчиков да сёлешди. «Бюгюннгю кюн, - деди ол, – бизге бек магъаналыды, биз бу кюннге былай тюберге кёб заманны келиб турдукъ... Шимал Кавказда къуралгъан приставланы институту къралны ол къуллугъуну тарих джолунда уллу магъанасы болгъан затды. Николай Петрусевич а ол замандагъы приставланы джарыкъ тюрсюнлю кёргюзген келечиди. Кеси да Кавказны халкъларыны эслеринде иги бла айтылыб къалгъан ашхы адамды. Анычаланы сыйлай, ким биледи, биз буруннгу акъылман адамларыбызгъа разылыгъыбызны билдире болурбузму? Джууаблы къуллугъунда иш баджаргъан адамгъа хатерли, адебли болургъа эмда адамлыгъын сакълаб ишлерге къыйын болуучанды. Алай болса да генерал халисинде ол шартларына кертилей къалгъанды. Тау адетлени сакълай, сыйлы кёре этген ишлерибиз келир заманда джашауубузну джарыкъ болуруна, къралыбызны кюч ала, бегий барлыгъына эмда бусагъатдан да уллу сый-махтау табарыгъына, тамал саладыла. Алай бла къралыбызда мамырлыкъ, мелхум джашау этерге болаллыбызгъа ышандырадыла. Ол излем а Николай Петрусевич анга къуллукъ эте, бютеу джашауун ашыргъан затды».

Андан ары сёзюнде, Россияны Баш приставы бусагъатдагъы приставла Петрусевич кибик халкъгъа къуллукъ этген приставладан ашхы юлгю ала ишлериклерин чертди. Ызы бла да Темрезланы Рашидге экисини башламчылыкълары бла этилген ишни джакълаб, анга толу бола, махтаулу кърал къуллукъчубузгъа эсгертме салыргъа болушханы ючюн уллу бюсюреу этди.

Генерал Петрусевични эсгертмесин Темрезланы Рашид бла Артур Парфенчиков ачдыла, ызы бла эсгертмени къатында терекчикле орнатдыла. Властны келечилери, шахарла бла районланы башчылары, федерал эмда регионал ведомстволаны къуллукъчулары бла Черкесскени джамагъаты да эсгертмеге гокка хансла салдыла.

Ахырында Артур Парфенчиков джыйылгъанлагъа Россияны Сюдю приставларыны управлениеси къолундан келгени чакълы бир болушлукъ этеригин айтды. Андан сора да, арадан бир джыл ётерге, эсгертме болгъан джерде, бу къуллукъда атларын махтау бла айтдыргъанла биринчи болуб, кърал саугъаны – Н.Г.Петрусевични орденин аллыкъларына ышандырды. Ол орденни къураргъа деген оноуну республиканы Башчысы эсгертме ачыллыкъ кюн баямлагъан эди. Ол орден бизни республикада джорукъ сакълай, законну джакълай ишлегенлеге дагъыда бир къауумлагъа да бирилликди.

СОЗАРУКЪЛАНЫ Норий.



2015 дж. ноябрны 7
Динни джолунда
АТАЛАРЫНДАН ЮЛГЮ АЛЫБ

Учкуланчы Бостанланы Идрис иги баш тутхан адам болгъанды. Ол элни оноууна къошулгъанлай, миллетге джарагъанлай келгенди. Кеси да динни кючлю тутхан, намазын, оразасын къоймагъан, межгитге таймаздан джюрюген адам эди. Бостан улу Къур"анны суу уста окъугъанды, магъанасын ангылагъанды. Ол Октябрь революциядан сора, Совет властха берилиб, колхозла къураргъа да тири къошулгъанды. Ара мюлкге кёб мал-баш да бергенди. Бостанланы Идрис кёчгюнчюлюкню азабын сынаб, Азиядан да къайтыб, иги къартлыкъгъа джетиб, туудукъларыны туудукъларын да кёрюб Дружба элде ауушхан эди.

Бостанланы Идрисге биринчи джаш туугъанында бютеу хоншуну-тийрени джыйыб, уллу къууанч бардыргъан эдиле. Элни сыйлы къартларыны бири, Ахия, джангы туугъан сабийге

Бостанланы Алийни къадылыкъгъа сайланнганына берилген удостоверениеси бла аскерде тюшген сураты.

Алий деб атайды. Алий да атасы Идрисча диннге кючлю берилген адам болады. Ол къарачай халкъгъа бу тёгерекде хоншу миллетлеге да муслиман динни кенг джайгъанды, адамлагъа хайыры тие джашагъанды. 70-чи джыллада, Коммунист партияны диннге къаты заманында, Бостанланы Алий (джууукъ адамлары анга Хусей деб да къоюучан эдиле) саулай Къарачай-Черкесиягъа афендилик этиб тургъанды. Аны ол кёзюуде Дагъыстанны Буйнакск шахарына чакъырыб, автоном областыбызгъа къады этиб джибередиле. Кесин да ол кёзюуледе Шимал Кавказны Муслиманларыны дин управлениесине членнге да сайлайдыла. Бостанланы Алий Къур"анны окъургъа атасындан юреннген эди. Андан сора, джангы джетген джашчыкъ болуб, Дагъыстанда медреседе окъугъанды. Аны джашау джолу бир да сейирди: динни да тута, Совет властха да халал къуллукъ эте баргъанды ол. 20 джылында Ворошилов шахарда иги терен билим берген бухгалтерлени школун бошагъанды. 1924-чю джыл Пашинскеде тери ийлеген артелде бухгалтер болуб бир кесек ишлегенлей, аны Къызыл Аскерге чакъырадыла. Революциядан сорагъы джыллада таулу миллетден аскерге хазна адам алмай эдиле да, атасы-анасы къурманлыкъ этиб, къууанч халда ашырадыла. Алай бла 1924чю джыл къач айлада Шимал Кавказ аскер округну 93-чю полкунда къуллукъ этиб башлайды. Эки джыл къуллукъ этгенден сора да аны аскерден иймедиле, 1926чы джылны декабрь айында кеси къуллукъ эте тургъан 93-чю полкда складха тамадагъа саладыла. Алай бла 1929чу джылны май айына дери аскерде болады. Сау беш джылны Къызыл Аскерде къуллукъда

Бостанланы Кемал.

болгъан таулу джашха туугъан эли Учкуланда керти джигитгеча тюбейдиле, той-оюн, къурманлыкъ этедиле. Бостан улуну кёб да турмагъанлай Уллу Къарачайда джангы къурала айланнган артеллени джер юлешиучю комиссиясына тамадагъа саладыла. Ол къуллукъда ишлей, Учкуланда, Хурзукда, Къартджуртда джер чеклени табыча айырады, элчилени бачхасыз къоймайды. Алий хаман да билимин, усталыгъын ёсдюрюрге кюрешгенлей турады. 1938-чи джыл Ворошилов шахарда финанс-экономика техникумгъа киреди. Анда да окъуй тургъанлай, орта билим берген юристлени хазырлагъан курсланы да джетишимли бошайды. Къазауатны ал джылларында аны Учкуланда советге, артдан колхозда ревизион комиссиягъа тамадагъа салгъан эдиле. 1941-чи джыл Уллу Ата джурт къазауат башланады. Аны биринчи кюнлеринден огъуна Бостанланы Алийни аскерге аладыла да, Нальчикге орналгъан пехота училищеге курсант этиб иедиле. Аны бошагъандан сора Къыбыла Аскер фронтда 11-чи бригаданы тахсачы взводуну командири болады. Андан Воронеж фронтха тюшеди, 60-чы Армияда дивизияны командирини адъютанты болады. Талай ачы сермешиуге къошулады. Бир джолда траншеяда тургъанлайларына фашистле бла бетден бетге тюбешиб къаладыла. Алий саубитген кючлю джаш эди.

Алайда дивизияны командири генералны ёлюмден къутхарыб, кеси да ауур джаралы болады. Воронежде 1911-чи эвакогоспиталгъа тюшюб, талайны джатады.

Къазауатны отлу джоллары аны кёб джерге элтедиле, ол кёб кере ёлюмню кёзюне къарайды, кёб кере ачы сермешледе джан берген тенглерин кеси къолу бла асырайды, дууасын окъуйду. «Уллу Аллахны атын не къыйын болумда да, бир заманда да унутмагъанма. Аны болушлугъу бла сауэсен къайтханма фронтдан», - деучен эди Алий. Воронеж фронтдан сора ол 1чи Украин фронтда фашистле бла сермешгенди. Артдан Къыбыла Урал аскер округда къуллукъ этеди. Хорламны кюнюне да анда тюбейди. Кеси да финанс бёлюмню тамадасы эди.

Къазауат бошалгъандан сора да башына бош этиб иймейдиле. Бакудагъы аскер округда 4-чю ишчи батальоннга кёчюредиле. Алайда ол эки къуллукъну бирден толтуруб турады: аскер бёлекни финанс джаны бла тамадасы, бютеу округда аскерчилени материал техника кереклерин баджаргъан бёлюмню тамадасыны заместители болуб турады. Аскерден капитан чыны бла 1946чы джыл май айда бош болады. Къыргъызстанда Талас областны Киров районунуну адамлары джашагъан Грозный элине келеди. Аны кёкюрегин Къызыл Джулдузну эки ордени, Ата джурт къазауатны I-чи дараджалы ордени, «Ётгюрлюгю ючюн» деген дагъыда талай медаль джасай эдиле. Мамыр кюнледе да талай кърал саугъагъа ие болады. Аскерден къайтхандан сора бир кюнню да бош турмагъанды. Колхозда баш бухгалтер болуб ишлегенди. Джуртубузгъа 1957-чи джыл къайтыб юйдегиси бла Дружба элге тюшеди. Ма андан башлаб, джашаууну ахыр кюнлерине дери Уллу Ата джурт къазауатны ветераны «Къобан» колхозну баш бухгалтерини заместители болуб къуллукъ этгенди. Юй бийчеси Тамбийланы Рабият бла 3 къыз бла 1 джашны ёсдюргенди. Джашы Зулкъарнай сау Къарачай-Черкесиягъа белгили комбайнёр эди – ауушханды, джандетли болсун. Къызларындан да киши къалмагъанды. Туудукълары, аладан туугъанла ёседиле.

Аллында Бостанланы Алийни 70-чи джыллада саулай Къарачай-Черкесияны къадысы болуб тургъанын айтдыкъ. Ол джыллада элледе афендиле бек аз эдиле. Барысыны дин джумушларына да Бостан улу кеси къарай эди. Оразада, Къурманда саулай черкес, абаза, ногъай эллеге дери айланыб чыгъыучан эди.

Идрис акка.

Аны бла бирге муслиманланы Бухарада, Ташкентде, Москвада ётген съездлерини биринден да къалмагъанды, кеси да хар съездде дегенча динибизни сакълауну юсюнден сёлешгенлей тургъанды. Съездледен келтирген сыйлы Къур’анланы, журналланы да эллеге айландырыб чача эди. Бостан улу джаш тёлюге дин джаны бла билим бериуге уллу юлюшюн къошханды. Диннге къаты заманларында Къарачай-Черкесияда биринчи муслиман институтну биринчи ректору Бостанланы Исмаил хаджини Бухарагъа, Ташкентге ийиб ол окъутхан эди. Артдан хаджиликге барлыкълагъа да джол ачхан эди. Заманла керти да къыйын эдиле. Къурманда къайсы элде къаллай бир къой кесилди деб, аны эсебин да Бостанланы Алийден сора эдиле. Бюгюнлюкде аны джолунда туудугъу Кемал барады. Мындан алгъаракъда ол хаджиликге барыб къайтханды. Кемал баш билимли юристди. Бусагъатдагъы джаш тёлю билген компьютерледен, Интернетден уллу хапарлыды. Атасы Расул башчылыкъ этген автомобиль предприятиеде юрист болуб ишлейди.

- Къарт аталарыбызны осиятлары бар эди мадарыгъыз болса, бизни ючюн, кесигиз ючюн да хаджилик къылысыз деб. Ол сыйлы борч меннге тюшгенине къууанама, – дейди Кемал хаджи. - Къарт аталарым салгъан борчну толтургъаныма разыма. Хаджиликге барыб келген адам бу джашаугъа башха кёз бла къарайды. Кябада кёргенинги бир заманда да унутурукъ тюлсе. Анда джюрегинги бир тынчлыкъ, рахатлыкъ, джумушакълыкъ басады. Хар кимге бир игилик, ашхылыкъ этеринг келеди. Сыйлы Кябада этген намазынг ючюн 100 минг сууаблыкъ джазылады, тилеклеринг къабыл боладыла.

Кемал хаджи алагъа оноу этиб, хаджиликге къурагъан, акъыл юретген КъЧР-ни къадысы, Дружба элни имамы Катчиланы Ибрагим хаджиге, джолда башчылыкъ этиб, сыйлы джерлеге элтген Катчиланы Казим хаджиге да уллу бюсюреу этгенин билдиреди.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.
Tinibek 23.11.2015 03:01:53
Сообщений: 1273
2015 дж. ноябрны 12
Махтаулула
ХАЛКЪНЫ ОНГЛУ ДЖАШЛАРЫНЫ БИРИ

Къочхарланы Алий.

Къочхарланы Элмырзаны джашы Алий 1940-чы джыл октябрь айны 1-де Тёбен Марада туугъанды. Алий, элинде ёсюб, акъылбалыкъ болгъунчу аланы юйдегилерин къарачай миллет бла бирге Орта Азиягъа кёчюргендиле. Элмырзаны юйдегиси Къыргъыз ССР-ни Фрунзе областыны Къызыл Аскер районуну Военно-Антоновка элине тюшгенди. Школгъа Алий бу элде джюрюб башлайды. Кёчгюнчюлюкню сынаб, эркинлик берилгенинде, Элмырзаны юйдегиси къарачай халкъ бла бирге ызына, Кавказгъа, къайтады. Алий 10чу классны Карачаевск шахарны кечеги школунда бошагъанды.

1958-чи джыл Алий Къарачай-Черкесияны ич ишлеринде къуллукъ этерге киреди. Ишлеб тургъанлай 1963-чю джыл Алийни Саратов шахарда милицияны школуна окъургъа иедиле. Аны тауусуб, ол лейтенант чын бла къайтады ишлерге. Ич ишледе ишлей тургъанлай, 1971-чи джыл Алий Шимал Тегейде университетни юрист факультетин заочно тауусады. Ол 1958-чи джылдан 1980-чы джылгъа дери Къарачай-Черкес областны ич ишлеринде тюрлю-тюрлю джууаблы къуллукълада ишлегенди.

1983-чю джылгъа дери Къочхар улу Ставрополь крайны Пятигорск шахарыны следствие изоляторуну тамадасы болуб ишлегенди. Талай джыл озуб, ол къуллугъундан полковник чыны бла тыйыншлы солуугъа чыкъгъанды. Андан сора да Алий не джаны бла да ич ишледе ишлеген адамлагъа болушлукъ этгенлей тургъанды.

2006-чы джылдан бери Алий Къарачай-Черкес Республиканы ич ишлерини министрини кенгешчиси болуб ишлейди. Ол иши бла бирге КъЧР-ни Ич ишлерини ветеранларыны советини председателиди.

Полковник Къочхарланы Элмырзаны джашы Алий ич ишледе ишлеген кёзюуюнде 12 медаль бла саугъаланнганды. Бюгюн да ветеранлагъа, ёлген ветеранланы юйдегилерине болушлукъ этиб турады.

Алий бла юй бийчеси ашхы юйдеги ёсдюргендиле. Къызлары Люда тышына чыкъгъанды, Ёзденлеге, юйдегиси бла Сарытюзде джашайды.

Къызлары Тамара, Москва шахарда Шохлукъну университетин тауусуб, анда испан тилден окъутады.

Джашлары Владимир, Самара шахарда юристле хазырлагъан институтну тауусуб, бюгюнлюкде Къарачай-Черкес Республиканы полициясында капитан чыны бла джууаблы къуллукъда ишлейди.

Мен, аны эмда ич ишлени бирси къуллукъчуларын байрамлары бла алгъышлай, алагъа ишлеринде джетишимле, джашауларында къууанч, насыб теджейме.

АБАЙХАНЛАНЫ Хусей.
Tinibek 23.11.2015 03:03:25
Сообщений: 1273
2015 дж. ноябрны 12
Тёгерек стол
ТАС ЭТМЕЙ, КЕЛЛИК ТЁЛЮЛЕГЕ БЕРИРГЕ

Къарачай тукъумлу атланы бек эртделеден башлаб бюгюннге дери дунияны башында эм тири, эм тёзюмлю, эм ышаннгылы атлагъа санайдыла. Айтыугъа кёре, бу атла XI-чи ёмюрде да белгили болуб тургъандыла. 1913чю джыл белгили ветеринар врач, Баталпашинскеде бёлюмню аламат санагъат устасы А. Атманских да къарачай тукъумлу атланы махтаб джаза: «Къобан эмда Терк къазакъ аскерлени атла бла баджарыуда Къарачайны уллу магъанасы барды: джыл сайын 10 минг ат, 100 минг къой бере, Эресейге уллу болушлукъ этиб тургъанды», - дегенди.

Къарачай тукъумлу атла кеслерини ёмюрлеринде кёб сынауну ётгендиле: джашауда аланы къурутургъа, джокъ этерге кёб тюрлю болумла чыкъсала да, сау-саламат бюгюннге дери джетгендиле. Къуру ХХ-чы ёмюрде ала ётген сынауланы айтсакъ да, озуб боллукъду. Артыкъ да бек алагъа зарауатлыкъ къарачай миллетни кърал 1943-чю джыл ноябрь айны 2-де Джуртундан Орта Азия бла Къазахстаннга зор бла кёчюргенинде джетгенди: бизни бла хоншулукъда джашагъан башха миллетле джылкъыларыбызны толусу бла чачхан эдиле. 14 джылны киши джерледе джашаб Джуртубузгъа къайтханыкъда, аланы излеб табыб, бирем-бирем джыйыб, джангыдан къурагъандыла бизни ветеринарла - атланы сюйген адамла.



«Бюгюнлюкде къарачай атланы саны ненчады, аланы таза тукъумлукъларын сакъларча бизни республикада не этиледи?» деген темагъа атаб, мындан алда Ючкекенде Ат иеле бла къарачай тукъумлу атланы сюйгенлени россиячы ассоциациясы «тёгерек стол» бардыргъанды. Ол иш Ассоциацияны председатели Боташланы Бекмырзаны джашы Муссаны башчылыгъы бла этилгенди.

Боташланы Мусса.

- Бизни Ассоциация къуралгъанлы джыл болду, деди «тёгерек столну» ача, ол. – Совет Союз чачылгъанында, бютеу къралгъа белгили 168-чи ат завод да, башха мюлклеча, чачылды. Ол толусу бла чачылыб къалмасын деб, джамагъат кесини къарачай тукъумлу джылкъыларындан заводха бирер-экишер ат бериб, сакълады. Аз болса да, бюгюнлюкде заводда миллетибизни атын джюрютген атла бардыла: ала юйреб барадыла.

Бюгюн сёз ат заводну юсюнден тюлдю. Сёз бизни республикада, аны тышында къарачай тукъумлу атла ненчадыла, ала сакъланырча не ишле этиледиле? Племенной ишле барамыдыла, бармаймыдыла? Биз бюгюн бу соруулагъа джууб табар ючюн джыйылгъанбыз.

Ассоциацияны совети 15 адамдан къуралады да, барысыны да атчылыкъ санагъатдан уллу хапарлары барды, бусагъатда хар бири къарачай тукъумлу атланы тутады. Бюгюн «тёгерек столгъа» советни членлерини асламысы келгенди.

Мамаланы Халис.

- 168-чи ат заводда Совет Союзну джылларында да ишлеб тургъанма, - деб башлады кесини сёзюн Мамаланы Халис. – Кесими урунуу джолуму мен 1978-чи джыл ат заводда башлагъан эдим. 1980-чы джыл мени Къабарты-Малкъаргъа чакъыргъанларында, анда алты джыл ишледим. Кесим Къабарты-Малкъарда болгъанлыкъгъа, эсим кече-кюн да 168-чи ат заводда эди. Анда алты джыл ишлегенимден сора, андан ары тёзалмай, ызыма къайтхан эдим. 1989чу джылгъа дери ат заводну директору да болуб турдум. Айтыугъа кёре, мен къагъытлагъа да къарагъанма, ат заводну эм уллу ёсюмю 1950-чи - 1960-чы джыллада болгъанды. Ол джыллада 3000 ат болгъанды заводда. Байталланы саны 1800-ден аслам эди, дейдиле заводдан хапарлары болгъанла. Къарачай тукъумлу атланы да саны анга кёре эди. Чекчилеге деб, завод джыл сайын 100-ден аслам атны ашыра эди. Атланы 60 проценти къарачай тукъумлула эдиле.

Чекчиле бу атланы бир да бек джарата эдиле. Ала айтханнга кёре, былада чёрчеклик, дженгиллик джокъду. Кеслери да таулу, тикли джерлеге джараулу атладыла. Туякълары къатыдыла. Кёз къарангы этиб басмайдыла басарыкъ джерлерин. Иги тинтиб басадыла.

Совет Союз чачылгъанында, заводда атланы саны кюнден кюннге дегенча аздан аз бола башлады. «Ата-бабаларыбыз чыгъаргъан атланы къурутуб къояса, былай этме», - деб, директоргъа талай кере айтдым. Адам сёзню ангыламазлыгъын билгенимде, 2002-чи джыл заводдан кетиб къалдым. Бардым да, Пятигорскеде ипподромгъа директор болдум. Мени заманымда ат заводда 250 байтал, 1000 да асыулу тукъумлу ат бар эди. Бусагъатда уа бютеулей да 300 ат болмаз.

Мен бютеу джашаууму атчылыкъ санагъатха бериб келгенме. Не да этиб, къралдан болушлукъ табыб, къуру къарачай атланы тюл, башха тукъумлу асыулу атланы да сакъларгъа керекбиз. Ата-бабаларыбыз асыулу тукъумлу атланы чыгъарыб, аланы бизге бергендиле, биз да кесибизни борчубузну тыйыншлы толтуруб, энди келлик тёлюлеге берирге керекбиз...

Аджиланы Мусса.

- Мени атам Добай 168-чи ат заводда 1958-чи джылдан ишлеб башлагъан эди, деди Аджиланы Мусса. – Асыулу тукъумлу байталлагъа къарай эди. Джыл сайын 100 байталдан 99 тай ала эди. Джетишимлери ючюн Урунууну Къызыл Байрагъыны ордени бла да саугъаланнган эди. ВДНХ-гъа талай кере барыб, алтын, кюмюш медалла да алгъан эди. Атлагъа сюймеклик атамдан кёчгенди меннге. Джылкъы да кютгенме. Дерследен сора ат фермагъа келиб къала эдим.

Бюгюн мен ат заводну юсюнден айтмайма. Къарачай тукъумлу атланы асламысы энчи адамланы къолундады. Заводда племенной ишле баргъан эселе, энчи адамла ол ишлени бардырадыла деб, айталмайма. Хар атны кесини къагъыты болургъа керекди - атны юсюнден, атасы, анасы, аланы къарт аталары, аналары къайсы атла болгъанларыны юсюнден хапар айтылгъан. Алай этилмесе, асыулу тукъумлу атланы сакълаяллыкъ тюлбюз.

Бусагъатда уа белгисиз аджирлени джылкъыгъа къошуб къоядыла. Алай бла аладан туугъан тёлюню къаны бузулады. Былай барыу бла барса, таза тукъумлу атланы юзюгю джокъ боллукъду. Атчылыкъ бла кюрешгенлеге, республиканы тамадалары болушургъа керекдиле. Къарачай миллетни ёхтемленирча эки заты барды: биринчиси, къарачай тукъумлу атлары, экинчиси, къойлары. Быланы, биз не да этиб сакъларгъа борчлубуз. Бизни республикада къарачай тукъумлу ненча ат болгъанын билирге да амалсыз керекди. Билсек, ала къарачай тукъумлу таза атла эселе, анга кёре иш бардырыргъа тыйыншлыды. Алай этерге Москвада Тимирязев атлы эл мюлк академияны атчылыкъ бла кюрешген алимлери да болушурукъдула. КъЧР-ни Эл мюлк министерствосунда да атчылыкъ санагъат бла кюреширча бир бёлюм ачаргъа керекди. Аны да атын этиб къоймай, атчылыкъдан уллу хапарлары болгъанладан къураб.

- Бусагъатда мен ат чабдыргъанымы, тренерлик ишими да къойгъанма, – деди Токъланы Махмут. – 1974-чю джылдан башлаб, 1998-чи джылгъа дери уа ат чабдырыб тургъанма. «Гурзуф» деген аджирни мен юретген эдим, Пятигорск шахарда уа Шидакъланы Дагир чабдыргъан эди. Бютеусоюз эришиуледе биринчи орунну алгъан эдим. Мени белгили тренерле Байрамукъланы Махмут, Дотдайланы Нюрчюк, Каппушланы Алхаз юретген эдиле. Ат чабдыргъанымы къойгъанымда, тренер болдум. Къасайланы Хусей, Къасайланы Хасан, Токъланы Магомет, Эрикгенланы Ахмат, Умарланы Руслан, Ёзденланы Хасан дагъыда башхала бизде къой, тыш къраллада да белгили ат чабдырыучуладыла.

Токъланы Махмут.

Мен бусагъатда таза къанлы къарачай тукъумлу атланы тутама. Атха къарагъан ауур ишди. Уллу джоюм этерге керекди. Таза къанлы атланы, мыжыкъ атланыча, къауданда кечиндиреллик тюлсе. Къарынларына иги къарамасанг, аланы асыулулукъларындан джукъ къаллыкъ тюлдю. Тёлюсю да асыулу боллукъ тюлдю, саталлыкъ да тюлсе. Хар атны, адамныча, къагъытлары джарашыб турургъа керекдиле. Ат тутханланы асламысы алай этедиле деб, айталлыкъ тюлме. Племенной ишлени бардырыб, аланы эсебге алдырсакъ, кърал да дотация берликди. Алайсыз, кесинги кючюнге таяныб къалсанг, атланы къатларына барырынг да келлик тюлдю: хурджунунг джукъарлыкъды. Ат иеле бла къарачай тукъумлу атланы сюйгенлени россиячы ассоциациясын да аны ючюн къурагъанбыз. Гитче Къарачай районда ат кёбдю. Аланы санын кёб этиб баргъанда тюлдю иш, асыулулукъларын кёлтюрюрге тыйыншлыды. Къарачайлыланы бир аман адетлери барды: тёрт-беш ийнекни тутадыла. Бешисини да бир иги ийнекни багъасы джокъду. Аланы асырайбыз деб, кёб джоюм этедиле, хайыр а алмайдыла. Бир ийнегинг бар эсе да, ол аламат мал болургъа керекди. Атла да алайдыла. Аланы эм игилерин тутаргъа керекбиз.

«Тёгерек столдан» сора, керекли къагъытланы джарашдырыб, керекли джерлеге берирге керекбиз.

Къайсы уллу ишде да кърал болушлукъсуз болмайды. Атчылыкъ санагъат бла кюрешгенлеге кърал джанындан болушлукъ керек болуб турады...

Темирбулатланы Расул.

- Мен Тимирязев атлы эл мюлк академияны атчылыкъ бёлюмюн бошаб, 1988-чи джыл 168-чи ат заводда ишлеб башлагъан эдим, - деди Темирбулатланы Расул. – Атчылыкъ санагъатны бёлюмюню тамадасы болуб 2003-чю джылгъа дери ишледим. Ат заводда къаллай атла бар эдиле! Суу суратлача бир затла эдиле. Кюндюз джылкъы джылкъыгъа айланыб, арыб келсем, танг къачан атады, ишге барыр заман джетмеймиди деб, ашыгъыб туруучан эдим атлагъа асыры уллу сюймеклигим болгъандан. Племенной ишлени мен бардыра эдим. Ариулукъларына сейирсиниб, мен къараб туруучу атла аз-аз къорай башладыла. Былай барса, бары да къораб кетерге башлагъандыла деб къыйнала, джюрегим ауруй тебрегенинде, 2003-чю джыл ишден кетиб къалдым. Ат заводну иши да аман бла бошалды: элчиледен атла джыйыб, аны орнуна алай салдыла.

Бусагъатда мен кеси разылыгъым бла энчи адамланы джылкъыларына айланыб, племенной ишлени бардырама. Аланы эсебге алыб, къагъытларын джарашдырыб, иелерине береме. Мени кёлюме келген бла атчылыкъ санагъатны федерал программагъа киргизирге керекди. Тукъумлу атланы саны аслам болургъа керекди ансы, мыжыкъ атланы джылкъыларын кёбейтгенден не барды?

«Тёгерек столну» ахырында Ассоциацияны председатели Боташланы Мусса тамамлау сёз айтды. Андан сора бегим алынды. КъЧР-де атчылыкъ санагъатны айнытыу джаны бла 2030-чу джылгъа дери комплексли, энчи программаны алыргъа, къарачай тукъумлу байталланы санын 1000ге джетдирирге, къарачай тукъумлу аджирлени кёрмючлерин къураргъа, племенной эмда эсебге алыу ишлени КъЧР-ни атчылыкъ санагъатында уруннганларыны съездлерин бардырыргъа дагъыда башха керекли ишлени баджарыргъа, деб айтылады бегимде.

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
Изменено: Tinibek - 23.11.2015 03:05:52
Tinibek 23.11.2015 03:04:45
Сообщений: 1273
2015 дж. ноябрны 12
Джолда джюрюу
ДЖАРЫКЪ КЪАЙТАРГЪАН ЭЛЕМЕНТЛЕ

Къач озуб барады, кёб турмай къыш келликди. Эртде къарангы болса, сабий иги кёрюнюрча, джарыкъ къайтаргъан материалла бла хайырланыргъа керекди. Аллай элементлени хайырландырыуну мадарлары кёбдюле. Джол, автомобиль белгиле, джол разметкала, белгиле, брелокла, джаяу джюрюгенлеге, аякъ машинала бла, ролерле бла башха затла бла джюрюгенлеге теджелген наклейкала бардыла.

Статистика билдиргенден, джаяу баргъанла бла сабийле къошулуб болгъан чарпыула кече бла кюнню къарангы заманында кёбдюле. Адамла, машинаны шофёру бизни кёреди деб, сакъ болмай, машина джолгъа кириб кетгенлеринден боладыла ол чарпыула. Джарыкъ къайтаргъан элементле бла белгиленмеген джаяу адамны шофёр кеч эслейди. Аллай элементлери болса уа, 25-ден 140 метрге дери кёрюнеди.

Фликерни юсюнден айтсакъ, ол да къарангы джолда шофёр бара тургъан адамны кёрюрча этген, джарыкъ къайтаргъан элементлени бириди. Тыш къраллада да хайырландырадыла аллай ашхы затланы.

Къарангы заманда джарыкъ къайтаргъан элементи болуб, джаяу джюрюген адам, кесине, башхагъа да иги этеди. Чырмауладан, чарпыуладан сакъланадыла эки джаны да.

Эсигизде болсун, шофёр сизни не къадар эртде кёрсе, ол къадар игиди. Ол, къызыу баргъанын сериуюн этиб, машинаны дженгил тохтатырыкъды. Аны тышында джаяу адам джолда джюрюуню къоркъуусузлугъуну джоругъун да сакъларгъа, тутаргъа борчлуду.

КИТЕЖЕВ Замрат.
Tinibek 27.11.2015 05:45:21
Сообщений: 1273
2015 дж. ноябрны 7
Музей
ДЖУРТХА СЮЙМЕКЛИК

Халкъ бирликни кюнюню аллы бла музейни ачылгъанына ала таза джюрекден къууаннгандыла.

Музейни биринчи къонакъларына, сабийлени аталары бла аналарына, Черкесскени мэриясыны къуллукъчуларына былайда туздам бла бек джарыкъ тюбегендиле.

«Алёнушка» атлы сабий садны тамадасы Ольга Хилько музейни къурау къалай башланнганындан джарашдырыб хапар айтды.

- Тин-иннет эмда патриот сезимлени тамалында ёсдюрюрге керекди сабийлени, - деди ол. - Бу магъаналы ишден биз да бир джанында къалмазгъа керекбиз. Ол зат а миллетлени культураларын, тарихлерин билиуден башланады. Кесибизни коллектив бла музей къураргъа оноу этгенден сора, сабийлени аталарындан-аналарындан болушлукъ изледик. Ала да бизге огъай демедиле. Былайда джыйылгъан материалны кёбюсюн ала табдыргъандыла. Архивледен, библиотекаладан, адамланы юйлеринден джыйгъанбыз, кёб зат этилгенди.

Тематика джаны бла музей талай бёлюмге юлешиннгенди. Бютюн да уллу орун музейде «Символика» деген бёлюмге бериледи. Анда Россияны, КъЧР-ни геральдика символикаларын, гимнлерини къуралыу тарихлерин, къралны эмда регионну башчыларын кёрюрге боллукъду. Музейни ара къабыргъасында сабий садны герби бла ары джюрюгенлени суратлары тагъылыбдыла. Мында республиканы экономика болумундан да хапар билирге боллукъду, аны бла бирге регионну табигъат байлыгъындан, флорасы бла фаунасындан, мында джашагъан халкъланы культуралары бла турмушларындан материалла бардыла.

«Мени ата-бабам» деген бёлюмде республиканы тамалын салгъан, аны ёсюмюне уллу юлюш къошхан адамланы юслеринден айтылады.

- Айтыргъа, дуниягъа белгили «Минги Тау» деген джырны автору Семенланы Исмаилны туудукъчугъу Семенланы Мадина бизни сабий садха джюрюйдю, - дейди Ольга Хилько.

Сабий садны тамадасы музейни къураугъа къыйын къошхан адамланы барысына да уллу разылыгъын билдирди, мындан ары да бери материал джыйыу тохтамазлыгъын чертди.

Джыйылгъанланы алларында джыргъа, тепсеуге чемерликлерин да кёргюздюле сабийле, ала кеслерини сабий садларыны гимнин да джырладыла.

Сабийле, атала-анала да уллу къууанч сезимлеге бёлениб, кёб заманны харс уруб турдула.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 27.11.2015 05:45:34
Сообщений: 1273
2015 дж. ноябрны 7
Хапар
КЮН ТАЯКЪЛАНЫ ТОЙЛАРЫ
ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан


1

Джаз башыны адамны кёлюн къачыргъан мутхуз, мылы кюнюню эртдени эди. Тёгерекни бир тюрлю бир ауур шошлукъ кючлеб эди.

Махсют, булутла басхан кёкге кёз джетдирди да: «Не джаууб джаумай, не аязыб аязымай, муну, Мусосну Фердауусдан кёлю къалгъан заманындача, къаралыб тургъанына бир къара. Май бошалыб барады, джылыу а келмей турады. Арт кёзюуде хауа да, адамлача, тюрлениб къалгъанды, дегенлери керти тюл эсе, бу неди?» - деб мурулдай, ары бурулуб, сыртны ёрге узайыб баргъан къойчукъларыны алларына чыгъыб, аланы ызларына къайтарды да, къолу бла кёзлерине кёлекке этиб, Мусос эртден сайын малчыкъларын да аллына сюрюб келиучю джолгъа къарады.

Алай а кишини келиб кёрмеди. «Алайды алай, бу, айтханыча, бир ишексиз, ол Инал дегенни къычырыкъчыларына тагъылыб айланады. Ансы андан бери бир келиб кетер эди. Мен а, аны тенгиме санаб, аллына къараб тургъанма», - деди сора ол, биягъынлай, къолун силкиб, алайда мийик къаяны ышыгъында орналгъан, кюллюкча, тёгерекбаш нызы терегине бурула.

2

Арт кёзюуге дери Махсют бла Мусос, джашлыкъларындача, къартлыкъларында да бир-бирисиз болмагъан халал тенгле эдиле. Ала кеслери да бусагъатда джашагъан эллери Акъ Къала элде туууб ёсгендиле: Махсют аны ёрге джанында орналгъан Къарачай тийресинде; Мусос да – аны тёбен джанында орналгъан Черкес тийресинде.

Ол эки тийрени бир-биринден орталары бла ётген кенг джол бёледи ансы, ала бир уллу элге биригибдиле. Алада джашагъанланы тюрсюнлеринде да уллу башхалыкъ джокъду: ала асламысына къара шинли саубитген адамладыла. Ёмюрлени узакълыкъларына къыз ала, къыз бере, бир-бирлери бла къатыша келгендиле да, къарачайлылада черкес джууукълары, черкеслиледе къарачай джууукълары болгъанла да аз тюлдюле. Арт кёзюуге дери ала, биригиб, дауурсуз-сюйюрсюз джашаб да келгендиле. Бу элге башчы сайлау къайгъы чыкъгъанлы уа эки тийрени арасында алгъын болгъан дамдан хазна джукъ къалмагъанды. Кеслери да бир сёлешселе, экинчиге, бизни бир-бирибизге революцииядан сора къоша айланнгандыла ансы, биз, алгъын башха-башха элле болуб, энчи джашагъанбыз, энтда алай джашаргъа кайтыргъа керебиз, деб тебрейдиле. Эки къауумуну политика эркечлери да энчи муратларын толтурууда андан хайыр табар ючюн да къалмайдыла.

Элни орта сюреминде бурунлада акъ ташдан ишленнген ариу къала барды. Ол алайда былайыны адамларыны адамлыкъларына, джерини джерлигине салыннган эсгертмеча сюеледи. Элге «Акъ Къала» деб да аны бла байламлы аталгъанды. Хапаргъа кёре, алгъын бу джерлени тыш джауладан сакълагъан гёзетчиле джашагъандыла. Совет властны джылларында уа, арыберисине къарайдыла да, джангы ишленнгинчи, аны элчи сабийлени окъутургъа школ этедиле. Махсют бла Мусос да, бир-бирлерин анга джюрюб башлагъанларында, бир партада олтурургъа тюшюб, андан таныгъандыла. Таныгъанларында уа, бир-бирлерине барыб-келиб, бир аякъданбир къашыкъдан ашагъанны орнунда ёседиле. Къазауат бла кёчгюнчюлюкден къалгъан джылларын да ала, Махсют Акъ Къалада орналгъан ат заводда веттехник, Мусос да зоотехник болуб ишлей, - бирге ашыргъандыла.

Ёмюрлери бирге айланнганлары ючюнмюдю да, Махсют бла Мусосну кеслерин джюрютгенлери да, сёлешген сёзлери да, накъырдалары-чамлары да, ол къой эсенг, ауазлары да бирчадыла. Бир-бири тиллерин да биледиле: сюйселе, къарачайча, сюйселе, черкесча неда къатышдырыб сёлешедиле. Джангыз тыш къарамлары ушамайдыла аланы: Махсют мийик сюекли саубитген къара шинли узунджаякъ кишиди, Мусос а сары шинлиге тартхан орта бойлу, тёгерекбет къатангы кишиди. «Бёрклерине кёре – атлары» деб, аланы «Узун», «Къысха» деб чам атлары да барды. Кеслери да алайгъа юреннген эдиле да, бу арт кёзюуге дери ала кюнлерин Акъ Къала элни ёргерегинде орналгъан къапхакъ башы сыртда бирге ётдюре эдиле.

Ол сырт а, бир джаны къысыр къаялагъа, бир джаны да ёргеден келген чокъуракъ суугъа тирелиб, къойчукъларын да кюте, алагъа солургъа, лахор этерге таб джер эди. Ол себебден танг атар-атмаз ала, малчыкъларын да алларына сюрюб, ары джыйылыргъа ашыгъа эдиле. Бир-бирлерине да, эртдеден бери излеб айланыб, бусагъатда табханча, татлы тюбей эдиле. Анда уа, ол уллу нызы терекни тюбюне кеслери шиндикле орунларына элтиб салгъан къуу дюккючлерине барыб, бир-бирлерине къарашыб олтура эдиле да, отларгъа джайылгъан къойчукъларын да унутуб, лахорну къыздырыб тебрей эдиле.

Сёлеше келиб, бири махтагъанны бири сёгюб, бири сёккенни бири махтаб, бирбирлерине болуб чачылгъанлары да бола эди. Артыкъ да бек Акъ Къала орналгъан джерге къарачайлыла бла черкеслиледен биринчи къазыкъны къайсылары ургъанларыны юсюнден сёз къозгъалса. Алай а экинчи неда ючюнчю кюнлеринде, кёлкъалдыларын да унутуб, бир-бирлерине биягъынлай татлы тюбей эдиле. Ол бир джолда тюбешгенлеринде да, ала, аны-муну юсюнден сёлеше келген эдиле да, элге башчы сайлауну талай кюнню мындан алда чыгъарылгъан эсеблерине джетген эдиле. Аланы юслеринден сёзню аллын да биягъы Мусос башлагъан эди.

- Аз айт-кёб айт, бу джол да Къарачай тийре тюз этмегенди, - деген эди ол, неге эсе да разы болмагъан адамча, чарлаб сёлеше.

- Не затны тюз этмегенди? – деб соргъан эди Махсют да, аны айтханын неге сюрюрге билмей.

- Сайлаула деб, чабышыб, адамланы кимин ачхагъа терилтиб, кимин къоркъутуб, элге башчыгъа энтда къарачайлыны ётдюртгенин. Майна, бу джол да Кёккёз деген уллукъарынны сайлатыб, ол кесине Черкес тийрени къаршчы этгенди.

- Айтханларына кёре, Кёккёз ючюн, Черкес тийрени да айтыб, саулай элни сайлаучуларыны джартысындан асламы чёб атханды. Ол себебден, мен акъыл этгенден, сеннге алай айтыб сёлеширге орунлу тюлдю.

- Эсеблени алай чыгъаргъандыла ансы, Кёккёз ючюн, ол да керти атхан эсе, къуру сизни Къарачай тийрегиз чёб атханды

- Къой, Мусос, ауузунга джарашмагъанны айтма. Сени бла мени джылларыбызда къартлагъа, тюзюн билмегенлей, ауузларына келгенни алай силдеб бармакълыкъ ушагъыусузду.

- Нек болады ушагъыусуз? Тюзлюкню юсюнден не тюрлю сёлешмекликни да бир зат ушагъыусузлугъу джокъду, Узун. Къысхасы, сен да билиб къал: биз, Черкес тийрени сайлаучулары, бу сайлауланы кеслерин да, эсеблерин да мюкюл этерик тюлбюз. Элге башчыны башха тюрлю сайларгъа керекди.

- Ол дегенинг?

- Ол дегеним а буду: эки тийрени джарыллыкъларына да бирча къайгъырылыб, аланы араларында тенглик, тюзлюк болуб, бир-бирибиз бла джарашыб джашаргъа сюе эсек, элге башчыны Акъ Къаланы джамагъатыны биргелей бардырылгъан ачыкъ джыйылыуунда тюз къол кёлтюрюуню юсю бла эки тийрени адамларындан кёзюу-кёзюу сайлаб салыу джорукъгъа кёчерге керекди.

- Аны закон унарыкъмыды да?

- Унамаса унамасын! Биз, ол джорукъ джорукъ болурун излеб, тамбладан башлаб, болджалсыз митингге чыгъарыкъбыз. Ансы элге тамадагъа тюз адам, артыкъ да бек бизни тийреге джан аурутхан адам, ёмюрде да тюшерик тюлдю. Аны себеби сиз, бизни юсюбюзге артда келиб тюшюб, тийре къурагъан къауум, аман хансча, юйреб, джайылгъансыз да, бизни, чёб атыб, сизни хорлар хыйсабыбыз къалмагъанды.

- Биринчиси, ким кимни юсюне келиб, тийре къурагъанын Бир Аллах биледи; экинчиси, кесигизден саулай элни джамагъатына къайгъыргъан тюз адамны теджесегиз, хорлагъан да этерсиз. Ол себебден...

- Хы, хорларбыз! Сакълаб тур. Зукку чибин сеннге! Билими бла да, адамлыгъы бла да Инал сизни Кёккёзюгюзден кёбге онглу эди. Алай а джолу болмады. Элге башчыны бютеу джамагъатны ачыкъ джыйылыуунда тюз къол кёлтюрюуню юсю бла эки тийреден кёзюу-кёзюу сайлаб салыуну джорукъ этгинчи бизни адамыбыз мындан ары да хорларыкъ тюлдю. Ол себебден, сайлау коммисия биз айтханны этмесе, биз, Акъ Къаланы къурамындан чыгъыб, алгъынладача, кесибиз энчи эл болуб джашарыкъбыз.

Мусос кесим айтхан деб туруучу киши тюл эди. Сабыр да, оюмлу да сёлешген киши эди. Ол кюн а, элге башчыгъа Инал сайланмай, Кёккёз сайланнганында Махсютню бир терслиги болгъанча, анга джекириб сёлеше эди. Кеси да джукъ ангыларгъа сюймей эди. Ол себебден Махсют аны бла андан ары сёлешгенден магъана барды деб танымагъан эди.

- Да сора олтуругъуз да, элни кесеклеге юлешигиз: кёбге кёбю, азгъа азы джетер, - деб, ол, къойларына къарай, сыртны ёрге таяныб кетген эди. Андан ызына къайтханында уа, Мусос, малчыкъларын да алыб, алайдан кетиб тура эди.

Андан бери Мусос ол къапхакъ башында кёб джылын Махсют бла бирге ашыргъан сыртны джокъламай эди. Махсют а, кюн сайын келиб, алгъынча, аны аллына къараб тура эди. Сора Мусосну келиб кёрмесе, бир кесине, бир Мусосха дунияны къуюб уруша, не эсе да джетмегенча болуб, кюнюн аманны кеминде ашыра эди.

3

Махсют нызы терегине джууукълашханлай огъуна аны тюбюнде дюккючлени бирине джылы келген къатангы тиширыуну олтуруб тургъанын кёрдю. Ол аны къатыны Мёлехан эди.

- Абдулла къызы, бери джюрюучю адетинг джокъ эди да, бюгюн мында не этесе? Элде тынчлыкъмыды? – деди ол, аны алай кёргенлей, джюрегин кеси да толу ангыламагъан бир сескеклик алыб.

- Сеннге тансыкъ болуб келгенме, а киши. Дауунг бармыды? – деди Мёлехан, къартлыгъында да тиширыу чырайы кетмей тургъан келбетин ышарта.

- Аман хапар айтыб келме ансы, тансыкъ болуб келгенинг ючюн не дауум боллукъду, - деди Махсют да, ол алай айтыб ышаргъанында, къоркъгъаны кетерек болуб. – Эсимде-бусумда болмай тургъанлай, былайда олтуруб тургъанынгы кёргенимде, элде кишиге джукъ болуб, аны айтыргъамы келгенсе дедим да... Ф-у-у... Джанымы ала эдинг да...

- Джюрегинги бас, а киши. Аллахны игилигинден элде кишиге да джукъ болмагъанды. Бир ашыгъыш джумушум болуб, сеннге аны айтыргъа чабыб келгенме.

- Не ашыгъыш джумушунг? – деди Махсют, акъ сакъаллы чырайлы бетинден къарагъан мутхузуракъ кёзлерин сагъайтыб, къатынына бите.

- Сени туудугъунг Къурман бла Мусос тенгинги туудугъу Фаризат иги кесекден бери бир-бирлерин сюйюб турадыла. Къысха заманны ичинде аланы ишлерин этерге керекди. Ансы биреуле, къызны ызындан тюшюб, Къурманны андан къуру къалдыра айланадыла. Ол а, андан къуру къалса, тутуб алыб, кесин ёрге асаргъа джетерикди, - деди Мёлехан, кимни эсе да излегенча, бурула да, тёрт джанына къарай.

Фаризатны аты сагъынылгъанлай, Махсютню кёзюне субай санлы уллудордан сюйюмлю къызны тюрсюню кёрюндю. Ол ала джашагъан Акъ Къала элде айтылыб тургъан ариу къызланы бири эди. Кеси да эл школда биология бла химияны окъутхан устаз болуб ишлей эди. Алай а Махсют билиб Къурман бла Фаризатны араларында сюймеклик тылпыу джюрюгеннге ушамай эди. Арт кёзюуде уа, эки тийрени араларыча, Мусос бла Махсютню аралары да таб тюл эди. Аны себебли Мёлехан алай айтыб келгенинде, ол анга къууаныргъа бла къалыргъа билмеди.

Мындан арысы басмаланныкъды.


"Къарачай"
Хапар
КЮН ТАЯКЪЛАНЫ ТОЙЛАРЫ ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан

Аллы газетни 87-чи номериндеди.

- Кет, алдайса, Абдулла къызы! Алай болургъа амалы джокъду! - деб къычырыб джиберди. - Къурман бла Фаризат, сен айтханча, бир-бирлерин алай сюйюб тура эселе, мен аны нек билмейме да? Не уа ёмюрю биргеме айланнган Мусос аны юсюнден меннге бир джукъ сездирмей къалай тургъанды? Сен айтхан, бир ишексиз, орам хапарды!

- Тюлдю орам хапар! – деди Мёлехан, айтханына олсагъатлай ийнаныб къалмагъаны ючюн эрине гурушха этген къарам бла къарай. - Джаш бла къыз кеслерини араларында болгъан сюймекликни юсюнден кишиге джукъ айтмай турсала, сен да, Мусос да аны къайдан биллик эдигиз, а киши? Сиз къой, ол хапарны мен да бюгюн эшите турама.

- Кимден эшитдинг?
- Келинден.
- Ким келинден?
- Къурманны анасы келинден. Ма бусагъатда ол, келиб, аны айтыб, джылаб барады.

- Сора нек джылайды?
- Элде кесибизни миллетден ненча асыулу къыз барды. Къурман а, хыйны ашагъанча, Фаризат деб тургъан болмаса, аланы бирини да атын эшитирге сюймейди. Ма аны ючюн джылайды, а киши.

- Джаш, алай эте эсе, сюйюб этеди. Ол себебден джылагъандан-джырлагъандан да хайыр джокъду...

- Къалай этебиз да?

- Мен ангылагъандан, толусу бла бизден тюлдю деб, биз Фаризатдан къачаргъа керек тюлбюз. Ол уллу ишленмеклиги, акъылы болгъан бек асыулу къызды. Айтдырмай къоймай эсенг, бу иш туура мен Аллахдан тилегенча бола айланады! Аферим джашыма! Иги къызны сайлай билгенди. Тынгылай-тынгылай, кёр сен аны! Хэ-хэ-хэ...Мусос, биз, Акъ Къаланы къурамындан чыгъыб, сизден башха эл болуб джашарыкъбыз, деб айланыучан эди. Бу хапарны эшитсе, не дерикди экен?

- Бу хапарны эшитсе, Мусосну не деригин билмейме. Къурман айтхандан а, Фаризатны атасы Рашид бла анасы Аминат сенден эсе алагъа ол Алихан деген джууукъ болса сюерикча айтады.

- Ким Алихан?
- Ол алайда уллу тюкенни иеси Алихан. Хапаргъа кёре, аны джашы Арсен, школгъа барыб, къызны кёрюб, джаратыб кетгенди. Андан бери Рашид бла Аминатны: «Арсен баш тутхан чырлы юйдегиден чыкъгъан кесибизден джашды. Аны ычхындырма. Анга барсанг, бармагъынг сууукъ суугъа тиймегенлей, рысхыгъа батыб джашарыкъса», - деб, аны джанындан этиб тургъан хапарлары барды. Кеслери да Алиханладан келечиле сакълагъанча айтадыла. Аны эшитгенли Къурман, ашдан-джукъудан да тыйылыб, аягъы басханны кёзю кёрмей айланады, дей эди анасы, къыйналыб.

- Тохта, эртденбла ол алай баштёбен аны ючюн болубму тура эди экен?

- Алай болур эди. Анасы айтхандан, ол андан къалса, кесинден бошарыкъды.

- Къурман бла джашау этерге излей эсе, Фаризат аллайла нек этеди да?

- Къаллайла, а киши?
- Ол Арсен деген бла, ортасын чорт кесмей, тюбешекёрюше нек айланады? - Ол бош сёздю. Фаризат аны бла тюбешген-кёрюшген да этмейди. Арсеннге кёзкъаш да бермейди.

- Кёз-къаш бермей эсе, Арсен аны ызындан сюрюб нек айланады да? Эшта, Фаризат аны бла да ортасын чорт кесерге излей болмаз, - деди Махсют, ол затда бир терслиги болгъанча, Мёлеханнга къашларын тюйюб къарай. - Залимдиле бусагъатны къызлары! Ол заманда сен меннге этерик болгъа эдинг алай. Мен сени... Ангылаймыса...

- Не этерик эдинг экен, а киши?

- Не этерик эдингми? «Сенден сора бу тёгерекде чепкен кийгенми барды. Менден эсе аны бек джарата эсенг, неди амал, джолунг мамукъдан», дер эдим да, бурулур эдим да кетер эдим.

- Хы, кетер эдинг! Бюгюн сёлешесе алай ансы, ол заманда уа башха джырланы джырлай эдинг.

- Не заманлада, не джырланы, Абдулла къызы?

- Кёчгюнчюлюкню ол бир элден бир элге барыргъа болмагъан къыйын джылларында, мени сенден ол Мухаджир деген джаш сыйырады деб къоркъгъандан, комендант тутса, Сибирге ашырыб, ол ары баргъан джолунгу унутдурлугъун биле тургъанлайынга, джашырына-бугъуна, мен джашагъан ол къазах элчикге кечеле бла джети-сегиз чакъырым джерни къоратыб келиб, ол бизни къатыбызда уллу тал терекни артына бугъунуб туруучунгу унутхан болмазса, а киши?

Айхай да, унутмагъан эди Махсют ол заманларын! Анасы Къанитатны: «Балам, ол элге джюрюучюнгю къой ансы, комендантны къолуна тюшсенг, илиннигин билесе», - дегенине да къарамай, ары угулуб кетиучен эди. Аны себебли Мёлехан алай айтыб ышаргъанында, ол заманлары, кино лентаны кадрларыча, бир-бирлерин къууа, аны кёз аллы бла ётдюле. Алай а аны юсюнден къатынына джукъ айтмады.

- Ба-ба-ба, тохта, аллай зат дамы болгъан эди, Абдулла къызы?

- Болгъан эди, а киши! Бир да сен аны унутханча этме. Эсингдемиди, бир джолда сен, келиб, ол терекни артына бугъунуб, мени мараб тургъанлайынга, ол аман комендант, юсюнге чыгъыб къалыб, район тюрмеге элтирге машина сакълаб тургъанлай, анам бла мен, ызынгдан джетиб, андан башынгы атамы ол къубас белибауу бла ол ариу къамасын бериб алгъаныбыз?

Иги да дейсе, ол бары да Махсютню эсинде эди. Алай а эки эгешчиги бла анасы топуракъ юлюшлерин кёчгюнчюлюкню заманында къазах джерде табхан эдиле да, Махсют аны бла байламлы зулмулукъланы юслеринден сёлеширге сюймей эди.

- Хы-хы, болдунг! Ийнек ынгырдагъанча ынгырдай турма да, иш алай къызкъачханнга джетиб тура эсе, Къурман бла Фаризатха не этебиз, аны айт, - деди ол, бу джол да кёчгюнчюлюкню юсюнден сёзню андан ары бардырыргъа сюймей.

- Мен да аны айтыргъа деб чабыб келгенме, а киши. Экибиз да, мында эсе, Мусосха тюбеб, бу ишни юсюнде бизге джакълыкъ этерин тилерге керекбиз. Фаризат айтхандан, ол Къурманнга хо десе, Рашид бла Аминат анга къаршчы болуб кюреширик тюлдюле.

- Мусос мында тюлдю, Абдулла къызы. Сен бери анга тюбер ючюн келген эсенг, бош келгенсе. Арт кёзюуде ол бери джюрюген да этмейди.

- Бир-биригизсиз болмай эдигиз да, нек джюрюмейди?

- Къайдам, ол сайлаулада Инал хорламай, Кёккёз хорлагъанына чарлаб, ачыу этерге къалгъанында, мен да анга джууабха бир-эки зат айтхан эдим. Андан бери, ёпкелебми турады да, былайын джокъламайды, - деди Махсют, бир терслиги болгъанча, кёзлерин къатынындан бир джанына джанлата.

- Тохта, ол сайлауладан бери сиз бир-биригизни кёрмегенмисиз?

- Огъай.
- Да сора биягъы сиз, бирбиригизге неле эсе да айтыб, бир-бири джанларыгъызгъа тийгенсиз да, бир-биригизден кёллеригиз къалыб, аны сингиралмай турасыз. Ансы мен таныгъан Мусос аллай бир заманны сеннге тюбемей турлукъ тюл эди, сен да аны аллай бир заманны джокъламай турлукъ тюл эдинг. Ол себебден, мен акъыл этгенден, сен, нени да къоюб, бюгюн огъуна Мусосну да кёре-кёре, ол ишден да бир тюз хапар билиб келирге керексе.

Барыб, тенгини не эте тургъанындан хапар билирге Махсют кеси да излей эди. Алай а аны ол затдан: «Юйюне салыб барсам, мени хорланнганнга санаб, хаман меннге тюрткю сёзюн айтыб турлукъду», - деген акъыл тыя эди. Бу джол да Махсют ол акъылын хорлаялмады.

- Бар да, анга кесинге кюлдюрмю дейсе? - деб, ол къатынына гурушха этди. Алай а Мёлехан да анга кесин хорлатмады.

- Кюлсе, кюлюр да тохтар. Бар, тюбе да кел. Сиз бир къашыкъдан-бир аякъдан ашай ёсген тенглесиз. Бирбири кёзлеригизге къарасагъыз, джюреклеригиз да эрирле, джарашхан да этерсиз. Ансы, ол алай айтханды деб, сени мында анга къара тутуб тургъанынг, алай айтханды деб, анда аны сеннге къара тутуб тургъаны джукъгъа келишмейди, - деди ол.

Махсют, къашларын тюйюб, къатыныны айтханына эс бёлюб тынгылады. Ол айтхан терсинден эсе тюзюне джууукъ эди. Алай а ол, аны алайлыгъын акъылы бла мюкюл этди эсе да, джюреги бла этелмеди.

- Огъай, Абдулла къызы, Мусос мени тенгим эсе да, мен анга тилекчи болуб барлыкъ тюлме, - деди ол, ким эсе да джанына тийгенча сёлеше. – Мен тюзюн айтханымы биле тургъанлай, андан бери ол аллай бир джылны бирге ётдюрген джайлыгъыбызны джокъламай турады. Тели кишича, мен анга не деб барлыкъма?

- А киши, сен башханы сагъышын этмей эсенг да, Къурманны сагъышын эт. Ол, Фаризатдан къалса, бек къыйналлыкъды. Аны ючюн сен ёрге турмасанг, ким ёрге турлукъду?

- Ол айтханынг а тюздю, алай а...

- Не алай а? Чурумла чыгъара турма да, бар да кел.

- Джолум болурму да?
- Болдурсанг, боллукъду, а киши. Сиз бирге ёсген тенглесиз. Аны сен айтханны этмезге не аз да чуруму джокъду. Дюргенинге урдуруб, ачыу этме ансы.

Мындан арысы басмаланныкъды.
Изменено: Tinibek - 01.12.2015 05:03:06
Tinibek 28.11.2015 03:08:55
Сообщений: 1273
2015 дж. ноябрны 12
Ма санга!..
20 ДЖЫЛДАН ТАБЫЛГЪАНДЫ

Испан врач тас болгъанындан сора 20 джылдан итальян Тоскананы чегетинде сау-саламат табылгъанды, деб хапарлайды британ телеканал «Sky News».

Эки ыйыкъны мындан алда "кирбет, мазаллы сакъаллы" 47-джыллыкъ Карлос Санчес Ортиз де Салазарагъа чегетде эки джууачы джолукъгъандыла.

"Мен испанлыма, мени атым Карлосду, мында 1997-чи джылдан бери джашайма", - деб, ол шагъатлыкъгъа кесини паспортун кёргюзгенди. Адамланы ичинде джашаргъа излемей келгенин бери, талай джылдан сора чегетден чыгъар акъыл алгъанын айтханды ол джолоучулагъа.

Ол хапар телевидение бла джайылгъандан сора, испанлыны юйдегиси, Тосканагъа келиб, джашларын излегендиле, алай а ол алайдан джанлагъанды. Аны атасы бла анасы, паспортда суратха къараб, джашларын таныгъандыла. "Биз аны азат болургъа излегенин ангылайбыз, алай а ахыр кере болса да, бир кере кёрюб, джашыбызны къучакъламай былайдан кетерик тюлбюз", дейдиле ала.

Эркиши Севильеде юйюнден чыгъыб, Тоскананы география областы Мареммагъа 1995-чи джыл атланнганды.

"Sky News" телеканалны журналистлери этген оюм бла, врач ол заманда уллу депрессиягъа тюшюб болгъанды.

Салазар тас болгъандан сора, арадан 14 джыл кетиб, аны къайдагъысы белгили болмагъаны себебли официал халда аны ёлгеннге санагъанларын билдиргендиле Испанияны властлары.

Синоптикле джарашдыргъан прогнозгъа кёре, "Къарачай" газет басмадан чыгъарыкъ кюн, ноябрны 12-де, хауа болум былай боллукъду: Архызда 9...+4 (джангур), Тосканада +9... +17 (булутла).

Газетни информацион къуллугъу.
Tinibek 28.11.2015 03:10:38
Сообщений: 1273
2015 дж. ноябрны 12
Туризм
«КЪОБАН БАШЛАННГАН ДЖЕРЛЕ» ДЕГЕН АРАЛЫКЪ АЧЫЛГЪАНДЫ

КъЧР-де «Къобан башланнган джерле» деген турист-информацион аралыкъ ишлеб башлагъанды.


Бу ишге джол берген Къарачай-Черкес Республиканы Туризмни, курортланы эмда джаш тёлю политиканы хакъындан министерствосуду. Аны джол нёгеринде (путеводителинде) республикада орналгъан бютеу культура, тарих, табигъат магъаналары болгъан эсгертмелени юслеринден толу хапар джазылыбды. Мындан ары бу ишни андан да къурамлы этер иннет барды, бизни республикагъа келген туристле, джунчумай, алагъа керекли джерлени дженгил табарча.

Бу аралыкъ бир джылны ичине эки джууаблы борчну толтурургъа керекди: республикада туристле джаратырыкъ бютеу сейир джерле бла объектледен толу хапарны бир джерге джыйыб, келгенле хайырлана билирча этиу эмда регионнга келген туристлени санын ёсдюрюу.

Бу турист-информацион аралыкъ бла байламлы инновацион программа иш джюрютген адамла эмда республиканы джамагъаты анга тыйгъычсыз къошулурча алай джарашдырылгъанды. Ким да аны информациясы бла кеси ушатханча хайырланыргъа, кесини коммерция джаны бла оюмларын баямларгъа, Россияны чегинде кеси бичген багъа бла турист джумушларын теджерге, регионну табигъат ариулугъун, хауа тазалыгъын дагъыда башха тамашалыгъын кёргюзюрге, алай бла бери туристлени асламыракъ илешдирирге эркинди.

Бу затла, сёзсюз да, кёб адамгъа джол ачарыкъдыла, джумуш баджарыу ишни географиясын кенгертирикдиле, аны бла да къалмай, джабыкъ организацияла бла тенглешдирсенг, файдасы, магъанасы да узакъ онг болгъаны ачыкъ эсленникди.

Алайды, ТИЦ (турист-информацион аралыкъ) уллу кибермаркет боллукъду – Интернетни эмда электрон терминалланы юслери бла адамла кёб джыйылгъан узакъ джерледе, авто эмда темир джолланы вокзалларында, аэропортлада дагъыда былача транспорт айланнган-джюрюген джерледе сатыу-алыу этер мадар чыгъарыкъды. Бу турист-информацион аралыкъ сайлаугъа джол ачханы себебли баджарылгъан джумушланы асыулусун табаргъа боллукъду. Бу аралыкъ бла хайырланыр ючюн, хакъ тёлерге керек боллукъ тюлдю.

Бу проект Россия Федерацияны Культура министерствосуну турист-информацион аралыкъланы джарашдырыу эмда игилендириу джаны бла излемлерине толу джууаб этеди, ала уа ООН-да Бютеудуния турист рекомендацияланы тамалында къуралгъандыла.

МАРАЛЛАНЫ Ина.
Tinibek 30.11.2015 02:50:17
Сообщений: 1273
2015 дж. ноябрны 26
Тукъумла
ДЖЫЙЫЛЫБ, УЛЛУ КЪУУАНЧ ЭТДИЛЕ

Ноябрны 14-сю Хачирланы тукъумну бютеу адамларыны – къартларыны, джашларыны, аланы къонакъларыны да - эслеринде кёбге къаллыкъды.

Черкесск шахарда «Золотой дракон» хант юйге ол кюнча кёб адам бир заманда да келген болмаз. Келген адамлагъа юслеринде миллет кийимлери болгъан субай къызчыкъ бла джашчыкъ туздам бла тюбей эдиле.

Къууанчны чуруму - «Хачировы. Исторический очерк» деб басмадан джангы чыкъгъан китабны презентациясы эмда тукъумну съезди.

Хачирланы юсюнден бу китаб тукъумну тарихин, башха тукъумла бла байламлылыгъын да ачыкълайды. Абадан тёлюден, джашла бла къызладан да миллет иги таныгъан, иги билген, къайда да атларын айтдыра келген кёблени эслерге боллукъ эди джыйылыуда. Ёсюб келген джаш тёлюню ала бла танышырча, сёлеширча мадарлары бар эди алайда. Къонакъла Москвадан, Санкт-Петербургдан, Воронежден, Нальчикден, Краснодардан, Ставрополдан, Тегейден дагъыда башха джерледен келген эдиле. Тегейли, къабартылы, малкъарлы Хачирле. Ала бла бирге хант юйню ичинде, омакъ джасалгъан тепсилени къатында, Къарачайны къайсы тукъумуну келечилери да олтура эдиле. Барысы тукъумгъа сый бериб келген эдиле.

- Бизни тукъумну юсюнден чыкъгъан китабны презентациясын хант юйде бардыргъаныбызны магъанасы адамлагъа таблыкъ болсун деб олду, - деди къурау комитетни члени Хачирланы Магомет. – Бу къачхы сууукъ кюнледе кёбле узакъ джерледен джолоучу болуб келгендиле. Алагъа джылы ашарыкъ салмасакъ джарамаз. Эки къууанчны бирден этебиз... Джангы чыкъгъан китабны къолуна алгъан адам аны тышыны къалай джарашханына, кимле чыгъаргъанларына эс бёлюученди. Артда уа ачыб ичине къарайды. Сёзсюз да, бу китаб ариу джарашханды, тышы омакъды, багъалы къагъытда басмаланнганды. Форматы уллуду. Китабны автору белгили алим, тарихчи Хатууланы Рашидди. Сёзсюз да, китабны джазар ючюн ол кёб кюрешгенди, уллу къыйын салгъанды. Чыгъарманы джарашдырыргъа белгили алимлерибиз, илмуланы доктору, профессор Бегеуулланы Мурат, филология илмуланы доктору Къаракетланы Мурат, КъЧР-де кърал архивни къуллукъчусу, тарих илмуланы кандидаты Батчаланы Шамил, Къарачай илму-излем институтну къуллукъчусу, тарих илмуланы кандидаты Кийикланы Ислам, Черкесскеде Шимал Кавказ кърал гуманитар академиядан тарих илмуланы кандидаты Шаманланы Ибрагим къошулгъандыла. Быллай бир алим бирден къошулуб джазылгъан иш, эшта, аман боллукъ болмаз. Хачирланы кеслеринден болушлукъ болмай бу китаб дуния джарыгъын кёрлюк болмаз эди. Китабны джарашдыргъан суратчы Хачирланы Кемалды. Чыгъарыргъа уа Хачирланы Аминни къызы Венера, Османны джашы Кемал, Муссаны джашы Борис, Ханбалийни джашы Салис, Исмаилны джашы Мурат, Халитни джашы Мурат, Исмаилны джашы Кемал, Сафарны джаша Алим, Хусейни джашы Мурат, Тохтарны джашы Кемал, Хусейни джашы Ахмат, Борисбийни джашы Заур, Отарны къызы Фатима болушхандыла. Заманларын, билимлерин да аямай кюрешгендиле.

Хачирланы тукъум байракълары.

Барысына башчылыкъ этген, джол кёргюзген тукъум советни тамадасы Хачирланы Хусейни джашы Магомет бла аны заместители Муссаны джашы Ильяс болгъандыла. Хачирланы юсюнден китаб джазыуну биринчи башлагъан, эл иеси кибик бир адам, арабыздан замансызлай кетген Хачирланы Азретни джашы Исмаилны атын да унутмазгъа керекди. Редакцияны атындан окъуучулагъа ангылатыу сёзню джазгъан профессор Бегеуул улуду. Ал сёзню джазгъанла китабны автору Хатууланы Рашид бла профессор Бегеуул улудула. Китабны биринчи башы тарихден башланады. Экинчи башы «У подножия Эльбруса» деб алайды да, анда тарих затла, тукъумну къайдан чыкъгъаны джазылады. Шадибек ханнга, Алтын Ордагъа дери заманла айтыладыла. Къуру Хачир тукъум болуб къалмай, саулай къарачай миллетни тарихи бла байламлы барады хапар. Ючюнчю башы «Умерший век» деген ат бла бериледи. Ары патчахны заманы, Совет властны орналгъаны, репрессия, Уллу Ата джурт къазауатны башланнганы, кёчгюнчюлюкню заманлары киредиле. Бу бёлюмде адам оюм этерча кёб магъаналы ишлени юслеринден джазылгъандыла. Тёртюнчю башда «Возрождая горные края» деген аты бла Хачирладан чыкъгъан онглу адамланы джашау джолларындан юлгюле бериледиле. Былайда къуру эки адамны юсюнден айтайыкъ. Аланы бири бюгюнлюкде сау-эсен джашагъан 85 джылдагъы Хачирланы Ханбалийди, экинчиси уа кёчгюнчюлюкде туугъан тёлюден генерал Хачирланы Русланды.

Бизни республикада Ханбалийни атын билмеген хазна адам болмаз. Иги да дейсе, устаз болуб 60 джылны ишлегенди! Урунуу джолун 1951-чи джыл Къазахстанда ал башланнган школда устаз болуб башлаб, Элтаркъачда орта школну директоруна дери ёсюб, пенсиягъа чыкъгъанды. Ханбалий акъсакъал Къарачай-Черкес Республиканы, Россия Федерацияны да махтаулу устазыды. Россия Федерацияны халкъ окъуууну махтаулу къуллукъчусуду, кёб медаль, грамота, диплом бла саугъаланнганды. Ханбалий юй бийчеси Хабият бла 6 къыз бла эки джашны ёсдюрюб, джашауну кенг джолуна чыгъаргъандыла. Джашларыны бири Салис эл мюлк устады, КъЧР-ни Эл мюлк министерствосуну къурамында къуллукъ этеди.

Хачирланы Хусейни джашы Русланнга 1943-чю джыл техника къуллукъну генерал-майоруну чыны берилген эди. Ол Дагъыстанда, Тюмень областда, Туркменистанда, Астраханда къуллукъ эте келгенди. Къайда да кесини, миллетини атын да иги бла айтдыргъанды, талай уллу саугъаны иесиди. Дагъыда юлгюге Хачирланы Найыбны джашы Хамитни юйдегисин айтайыкъ: юйдеги юристледен къуралгъанды деб къояргъа боллукъбуз. Хамит кеси 17 джылны Карачаевск шахарда халкъ сюдню председатели болуб ишлегенди. РФ-ны махтаулу юристиди. 1996-чы джыл джашлай ауушханды. Аны юй бийчеси Соня да баш билим юристлик джаны бла алгъанды. Джашлары Мурат республикада белгили юристлени бириди. Ол бусагъатда КъЧРни Баш сюдюнде къуллукъ этеди. Аны эгечи Фатима налог органлада ишлейди.

Китабны бешинчи башында генеалогия терек кёргюзюледи: Хачир тукъум Исхакълары, Зынтхылары, Нырлары, Байрамшаулары, Батыршалары атауулладан къуралгъанды. Хачирлары Хубийлары, Биджилары, Бытдалары бла бирге Шадибек къауумгъа киреди, аланы тамгъалары Малкъарда, Кърымда да бирчады.

Хачирланы юсюнден джазылгъан китабны аягъында ол тукъумну белгили адамларына аталгъан джырла берилибдиле. Чыгъармада 240 бет барды. Хар бетде дегенча бояулу суратла салыныбдыла. Бу китаб хар къарачай юйдегиге саугъа боллукъду. Сау болсунла аны къурагъанла, джазгъанла, джарашдыргъанла да.

Хачирланы юсюнден китабны презентациясы бошалгъандан сора аны аягъы съезд болуб ётдю. 400-ге джууукъ адам келген эди да, аланы арасында Хачирланы кеслерини тукъумдан врачла, илму къуллукъчула, эл

Тукъум тамада сёлешеди.

мюлкню усталары, ич органлада ишлегенле, къурулушчула башха санагъатлада уруннганла бар эдиле. Чакъырылгъан къонакъладан белгили алимле Абрекланы Люба, Кипкеланы Зарема, Шаманланы Ибрагим, Хубийланы Ханафий, КъЧР-ни Башчысыны кенгешчиси, джазыучу, талай сыйлы атха тыйыншлы болгъан Ёзденланы Альберт, Терк Башы Тегей Республикада финанс джаны бла министр Хачирова Медея, Шимал Тегейден аскер къуллукъчу Хачиров Чермен, Къабарты-Малкъардан отставкадагъы полковник Хачиров Валерий, Нальчикде «Хачир» атлы гранит чыгъаргъан фирманы баш директору Вячеслав Османович Хачиров дагъыда башхала миллетлени арасында шохлукъ, тенглик бегисин, бир-бирибизге болушайыкъ, билек болайыкъ, дедиле кеслерини сёзлеринде. Къартланы атындан Хачирланы Ханбалий келгенлеге уллу бюсюреу этгенин, сый бергенин билдирди. Келгенлени кёзлерин ачаргъа той-оюн этилди, артистле джырладыла. Хар не да ариу халда башланыб, ариу халда бошалды. Миллетни кёбюсю чачылгъандан сора тукъумгъа башчылыкъ этгенле, алда джюрюген джашла Хачирладан Магомет, Рамазан, Тохтар, Халитни джашы Мурат, Хусейни джашы Мурат, Азрет, Казбек, Ильяс, Нарсанадан кърал къуллукъчу Венера Аминовна джаш тёлюню кеслерича джыйыб, адебни-намысны, кърал джорукъну сакълауну, билим алыуну, аскерде къуллукъ этиуню, спортха, джамагъат ишлеге къошулууну, миллетге джарауну, республикабызны башчыларына кёлтюргюч болууну, аталаны джоллары бла барыуну дагъыда башха ишлени юслеринден сёлешдиле.

- Тукъумну бетин джояргъа чыртда джарарыкъ тюлдю, бизден бир деб бир аманлыкъчы чыкъмагъанды. Миллетибизни атын айтдыргъан, биринчи баш билимли юрист Хачирланы Османча, Минги Таугъа биринчи ёрлеген Хачирланы Хыйла Хыйсача, эм къарт атабыз Муссача, къазауатда уллу джигитлик этиб Мурманскеде ёлген Хызырча, урунууда тамам джигерлигин танытыб 3 орден бла саугъаланнган элтаркъашчы механизатор Магометча, алимле Хусейча, Сеитча, эл мюлкню устасы, кърал-джамагъат къуллукъчу Хачирланы Исмаилча адамларыбыздан юлгю алыб джашайыкъ, деди тукъум советни председатели Хачирланы Хусейни джашы Магомет. - Биз иги окъугъан студентлерибизге берирча Хачирланы Аминни аты бла 5 грант къурагъанбыз. Хар биригиз окъуу-билим, усталыкъ алыргъа, кесигизни чыныкъдырыргъа керексиз. Сиз Къарачайны джашлары, къызлары болгъаныгъызны унутмагъанлай, башха миллетни джаш адамлары бла да шохлукъ джюрютгенлей туругъуз. Керек джерде алагъа болушугъуз. Ма бюгюн кёресиз, къаллай бир джерден, къаллай бир алгъышлау телеграммала келдиле бизге. Бизни тукъумну юсюнден джазылгъан китабда айтылгъан ата-бабаларыбызны сыйларын кёрюгюз, ишден къачыучу, ётюрюк айтыучу, бошуна сёз бериучю, зарлыкъ джюрютюучю болмагъыз.

Магометни сёзюне башхала да къошулдула. Джаш тёлюден кеслерини оюмларын, миллетге джарарча ашхы умутларын айтханла да болдула.

Бу къадар къурау ишни бардыргъан Хачирланы Магометни кесини юсюнден бир талай джылы сёз айтыргъа дурусду. Ол белгили политика-джамагъат къуллукъчуду. 1974-чю джылда Марада эл Советге, 1982-чи джыл Тебердиде шахар советге депутатха талай кере, КъЧР-ни Парламентине да депутатха бир-бирини ызындан эки кере сайланнганды, арт джыллада КъЧР-ни РФда Федерал Джыйылыуну Федерация Советине сайланнган сенаторлагъа 5 джылны болушлукъчу болуб тургъанды. Халкъ Джыйылыуну комитетинде председателге заместитель болгъанды. Къарачай миллетге, башхалагъа да джарар ючюн къалмагъанды. Магомет къарнашыбыз 4 медаль, РФ-ны Кърал Думасыны знагы, Хурмет грамотасы бла саугъаланнганды. 1967-чи-1969-чу джыллада Совет Аскерде къуллукъ этгенди. Ставрополда советпартия школну, Ростовда Баш партия школну бошагъанды, Саратовда юристлени хазырлагъан академияны дипломун да алгъанды. Магомет къайда да халкъыбызгъа халал къуллукъ эте, кесини уллу адамлыгъы болгъанын, миллетни бирикдире билгенин толусу бла танытханды. Миллетге къуллукъ этеме деб бир кере да башына сый-махтау тартмагъанды. Аны юйдегисинде 3 джаш бла бир къыз ёсгендиле. Юй бийчеси Токъланы Азретни къызы Зарема бла аланы барысына да баш билим алдыргъанды. Магометча уланларыбыз кёб болсунла.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.
Tinibek 30.11.2015 02:51:25
Сообщений: 1273
2015 дж. ноябрны 26
Басмаланнганнга къайта
ДЖУУАБЫН ДА БИЛЕ ТУРГЪАНЛАЙ

Быйыл, «Къарачай» газетни, августну 3-де чыкъгъан номеринде Хапаланы Исмаилны «Биз кимлебиз?» деген статьясы басмаланнган эди. Статьяны автору биз кимле болгъаныбызны бек ариу биледи: анга статьяны магъанасы шагъатлыкъ этеди. Сорууну газетге бердиргенле Хапа улуну ушакъчы тенглеридиле, аланы тарихибизден хапарсызлыкълары, джахилликлериди. Хапа улуну ушакъчы тенглерича Къарачайда кёбле бардыла. Ала ушакъларында: «О, къой, къой! Биз джыйымдыкъ миллетбиз, къачхынчыладан къуралгъанбыз», - деб, кеслерин билгенлеге санайдыла. Хапа улуча, тарихибизден хапарлыла, адамларыбызны къарангылыкъларын кёлтюралмай, алагъа ангылатыр муратдан «Биз кимлебиз?» деген сорууну берир, газет да бу соруугъа джууаб этер ючюн къалмагъанды.

Орусда «повторение – мать учения» дегенлей, соруу кечигиб бериле эсе да, джууабсыз къалмасын: къайтарыб ангылатыуну игиси болмаса, аманы болмаз.

Шукур Аллахха, уллу бюсюреу тарихни алимлерине, къарачайлыла бла малкъарлыла кимле болгъанлары толусу бла, илму излемде, ачыкъланыб бошалгъанды, тарт-соз къалмагъанды.

«Биз кимлебиз?» деген соруу, къарачай миллетни къайдан, къачан чыкъгъанына, къайда джашагъанына (этногенезине) джууаб излейди. Миллетни этногенезин ачыкълагъан тарихни эм къыйын ишлерини бириди. Аны бла да къалмайын, керти джууаблы затды. Миллетни тарихини тюз, терс джазылгъанына кёреди аны джашауда атламлары, сыйы, сыры.

Къыйын эмда джууаблы болса да, айтханыбызча, тарихибиз тюзюча джазылыб бошалгъанды, битгенди. Бизни тарихибизни тинтиуге, ачыкълаугъа кёб миллетни алимлери къыйын салгъандыла. Быланы арасында, айхай да, биринчи сыйлы орунну, орус эмда тыш къралчы алимле аладыла. Бу керекли ишде, артыкъсыз да арт кёзюуде, кесибизникиле да аладан артха къалмайдыла. Ол огъай, была тюркологияны байындыргъандыла: ачыкъланалмай тургъан талай проблеманы айгъакъ этгендиле, халатланы тюзетгендиле. Сау болсунла, тарихибизге хоншу миллетлени алимлери да кеслерини халал юлюшлерин къошхандыла.

Бизни къууандыргъан, разы этген затланы 99 проценти къарачай-малкъар миллетни тарихинден бир оюмну, бирча хапарны айтады. Тарихибизни алимлени бек азы чанчакълайды. Аланы да кими билмегенден, фахмусу болмагъанлай, алимлени сыйлы тизгинине тюшер дыгаласдан. Башхасы уа миллетчилик ауруудан ауруб, кесича миллетчи башчылагъа эжиу этеди, болмазлыкъ затланы болдурургъа кюрешеди.

Ансы уа XXI-чи ёмюрде, окъуй билмеген да джокъ, тарихибизни билирге излегеннге - тапха толу тарих китабла да кёб. Не келсин, сансызлыкъ, эринчеклик буруу болуб, кёбле кимле болгъанларын билмей джюрюйдюле! Сансызлыкъ адамны, миллетни да кёб затдан юлюшсюз къояды. Аны къой, болгъан затындан да айырыргъа болады, артыкълыкъгъа да джол береди...

Исмаил къарнашыбыз сансызладан тюлдю: къарачай-малкъар халкъны этногенезин, алимлени, газет окъуучуланы оюмларына таяна, ушакъчы нёгерлерине эмда алачалагъа билдирирге излейди.

Быллай магъаналы соруугъа тюз, терен джууаб керекди. Ол борчну газет статья бла баджарыу къыйынды. Къыйын болса да, «къурудан къуйрукъ да маджал», биз бир бёлек алимни къарачайлыла бла малкъарлыла кимле болгъанларыны юсюнден не оюм этгенлерин кёргюзтейик:

Къарачай-малкъар миллетни этногенезин ачыкълау официал халда 1959-чу джыл июлну 22-де - 26-да Нальчик шахарда баргъан илму сессиядан башланнганды.

Ол сессияда бизни этногенезибизни тинтиуде баш Оппонентле, белгили алимле Абаев В.И. бла Алийланы У.Б. эдиле. Биринчи малкъарлыла бла эмда къарачайлыланы къайдан чыкъгъанларына атаб Абаев доклад этген эди. Ол оюм этгенден, скифле, аланла иран тилли болгъандыла, Шимал Кавказда тегейлиле аланланы туудукъларыдыла деген фикирни джакълагъан эди. Айтханына юлгюле келтире эди. Алай а келтирген юлгюлери тынгылагъанланы асыры хош этмей эдиле.

Экинчи, бизни этногенезибизни юсюнден докладны Алийланы Умар этген эди. Аны оюму Абаевникине толу къаршчы бара эди: аланла иран тилли иран халкъ болмагъандыла, ала тюрк миллет болгъандыла, тюрклюледиле, тиллери да тюрк тилди. Биз ангылагъандан, малкъарлыла бла къарачайлыладыла аланланы туудукълары дегенни чорт тутхан эди. Кесини тюзлюгюне Абаевден эсе кёб эмда тутхучлу юлгюле келтирген эди. Алий улуну бир юлгюсю: «Къарачайлыла, малкъарлыла бир-бирлерин аланнга санайдыла, бирбирине «алан» деб сёлешедиле», - дегени Абаевни муал этген эди. Даулашда алимлени кёбюсю Алий улуну тюзге санагъан эдиле.

Сессияны экинчи кюнюнде Абаев, хапарны серге иймей, къарачайлыла бла малкъарлыла аланладыла дегеннге ийилген эди. Сессияны ахырында уа тегейлиле, малкъарлыла, къарачайлыла аланладыла деген бегим алыннган эди. Дагъыда москвачы архитекторну докладына таяна, малкъарлыла бла къарачайлыла Кавказны эм эски халкълары болгъанлары чертилген эди.

Ол сессиядан бери 66 джыл ётдю. Ол заманны узагъына, тарих кесини ёсюмюнде кёбге джетди: ташала ачыкъ болдула, терсле тюзелдиле. Кёб болмай да Къарачай бла Малкъарны тарихини юсюнден – «Карачаевцы. Балкарцы» деб Москвада «Наука» издательствода уллу китаб чыкъгъанды.

Бюгюн тегейлиле аланла болмагъанларына, башха алимле къой, кеслерини тарихчилери да шагъатлыкъ этедиле. Ма, Тина Дзокаева, белгили тегей тарихчи, кесини «Осетины в плену у аланов» китабында тегейлиле аланла болмагъанларын айтады.

Этногенезибизни къачан эмда кимле тинтиб башлагъанларын айтдыкъ. Бютеу тарихчиле къарачай-малкъар миллетни Алий улу айтханча, алан халкъ болгъанын кёргюзтедиле. Энтда къайтарыб къайдан чыкъгъаныбызны, къайда джашагъаныбызны, къаллай миллет болгъаныбызны юсюнден алимлени, джазыучуланы, джолоучуланы не айтханларына бир къарайыкъ.

Бир къауум алим бегитгенден, тюрклюлени биринчи ата джурту Алтай, Къыбыла Сибирь, Байкал тёгерегиди (Алтайская теория происхождения тюркских народов, основатель теории Ф.И. Табберт-Страленберг).

Алимлени кёбюсю бегитгенден (Э.И. Эйхваль бла А.И. Арестовну школлары), тюрклюлени буруннгу джуртларына Волга бла Урал сууланы арасы, Орта Азия, Кавказ саналадыла. Биз муну тюзге санайбыз. Алай эсе, къарачайлыла, малкъарлыла - алан халкъ - тюрк этносну бутагъы, хар заманда да Кавказда джашагъанбыз, кавказчылабыз. Бизни ёмюр-ёмюрледе да Кавказда джашагъаныбызгъа археология, антропология, генетика джанындан шагъатлыкъла кёбдюле. Быланы, бизни малкъар-къарачай-алан миллетни юсюнден билгенлерин, оюмларын кёргюзтейик.

Кавказ аланла кёб халкълагъа юлешиннгендиле: къарачайлыла, малкъарлыла, дюгерлиле, къумукълула д.а.к. Ол бизни тарихибизни иш этиб къатышдырыргъа кюрешгенле, «къарачайлыла тарихде биринчи болуб XVII-чи ёмюрде сагъыныладыла» дегенни сингдирирге излейдиле. Аладан «эм кертини» айтхан къарачайлыла XII-чи ёмюрде кёрюнюб башлагъандыла, дейдиле. Огъай, акъыллы джюйюсханла, къарачайлыла тарихде сагъынылыб башлагъанына 9 джылдан 2000 джыл толлукъду. Айтханыбызгъа юлгю: «Римский историк 24 г. н.э. упоминает карачаевцев и кумуков, как племена, живущие у Кавказского хребта» («Кавказ и Дон в произведениях античных авторов», Ростов-на-Дону, 1990 г., с. 220.) Тюрк этнос, эм буруннгу этносча, къарачай-малкъарлыла да эм эски миллетлени биридиле. Айтылгъаннга шагъатлыкъла кёбдюле.

Тюрк тилле, илму кёргюзтгенден, эм биринчи тилледиле. Сейири неди десенг, къарачай-малкъар тил, бурундача, кирсизлей сакъланады. Тюркология бла кюрешген лингвистле бегитгенден, къарачай-малкъар тил тюрк тиллени ичинде эм таза, эм буруннгу тиллени бириди. Бу нени кёргюзтеди? Миллетни таймай бир джуртда джашагъанын. Джыйымдыкъладан, къачхынчыладан къуралгъан халкъны тили къатыш тил болады. Къарачайлыла бла малкъарлыла Кавказны эм эски миллети болгъанына керти тарихчиле бары бирча шагъатлыкъ этедиле. В.П.Невская: «Карачаево-балкарцы являются древнейшими жителями Кавказа».

«Карачай с глубокой древности обитает при самых вершинах Кубани на проходе в Сванетию, который византийцы в 6 в. называли Карачаев Каричоном и Хоручоном» ( П. Бутков, «Вестник Европы», 1829 г., декабрь, с.202.)

«Вклад исторических аланов в этногенез того или иного народа Северного Кавказа ещё требует всесторонней оценки, но и для осетина, и для балкарца, и для карачаевца наших дней нет сомнения в том, что аланы их славные предки» (Ковалевская, «Кавказ и аланы», М., 1984 г., с.7.) Башында кёргюзтген эдик тегейлиле аланла болмагъанларын. Ала Л. Гумилев (белгили айтылгъан тюрколог) джазгъандан, иран тилли чууутлуладыла, Ирандан къысталыб, Кавказда 529-чу джыл орунлу болгъандыла.

Ма, XIV-чю ёмюрде араб географ Абульфеданы бизни юсюбюзден джазгъаны: «...на востоке от абхазов живут аланы и асы, которые являются тюрками и исповедают христианскую религию». В.Абаев аны тюзге санайды. «Я думаю, что свидетельство Абульфеды представляет результат точной осведомленности. Он знал карачаевцев и балкарцев и правильно называет их тюрками. До наших дней за территорией Карачая закреплено название - Аланы (в устах мегрелов), за Балкарией - название Асы...» (В. Абаев, «О происхождении карачаевцев и балкарцев», Нальчик, 1960 г., с.131.)

Къарачай-малкъар Кавказны эски миллети болгъанын, хар заманда да мында джашагъанларын археологланы ишлери да кёргюзтедиле. Археолог Е. П. Алексееваны джазгъанындан: «Все археологические находки, найденные в Учкулане, Картджурте и, прилегающих к ним районам, относящихся к 2000-летию до н.э. и до XVIII в.н.э. принадлежат предкам карачаевцев» (Е. П. Алексеева «Карачаевцы-Балкарцы – древнейший народ Кавказа» М., 1983 г., с.9).

Миллетни эскилигин, буруннгулугъун керти ачыкълагъан топонимикады. Тарихчи В. Никитин бу айтылгъанны бегитеди: «Горные долины и предгорья современной Карачаево-Черкесии и всего юга Ставрополья издревле заселяют карачаевцы. И потому местные наименования гор, рек, озер и т.д. карачаевские). Географ Хапаланы Сафар Къарачай бла Малкъарда 12 мингден артыкъ география атны къарачай-малкъар тилде эсге салгъанды. Бу нени кёргюзтеди? Къарачайлыла бла малкъарлыла джашаргъа деб Кавказда биринчи болуб къазыкъ ургъанларын.

Бу башында сагъынылгъан алимле бегитгенден, къарачайлыла бла малкъарлыла тюрк этносну эм буруннгу бёлегидиле, аланы ёмюрден бери джашагъан стауатлары Кавказды.

«Биз кимлебиз?» деген соруугъа миллетни кёб заты киреди: сыфаты, къылыгъы, ишленмеклиги, джашау турмушу... Миллетибизни миллетлигинден да тарихде кёб хапар барды.


Л.Н.Толстой Кавказда кёб заманны аскер къуллукъ этгенди. Фахмулу джазыучу, уллу психолог кавказ миллетлени терен ангылагъанды, аланы юсюнден тюз ангыламла айтханды: «Карачай нейтральный народ, живущий у подошвы Эльбруса, отличается своей верностью, красотой и храбростью». (Юбилейное издание, М., т.46., с.184).

«Карачаевцы принадлежат к самым красивым жителям Кавказа... Они хорошо сложены и имеют очень тонкие черты лица, которые еще больше украшают большие черные глаза» («Адыги, Балкарцы и Карачаевцы в известиях европейских авторов в 13-19 в.в.» Нальчик, 1974 г., с.247-251.)

Багъалы окъуучубуз, кечигиз, бу тизгинлени не миллетчилик, не махтанчакълыкъ джаздырмайды. Джаздыргъанла, бизни юсюбюзден тюзюн айтмагъанла эмда алагъа ийнаннган джахилледиле. Джыйымдыкъдан, къачхынчыладан къуралгъан халкъны ариу болургъа джолу джокъду. Бир джерде мингле бла джылланы джашагъан, тау-чегет хауаны солугъан, эт-сют хантланы ашагъан болады ариу. Аны юсюне да, къарачайалан миллетде, бир миллетде болмагъан джорукъ келеди ата-бабадан бюгюнлюкге дери: алай демеклик, джети атагъа дери къан къатышдырылмайды.

Антропология бегитгенден, къарачайлыла бла малкъарлыла эм кирсиз, эски кавкасионлу сыфатлыдыла: «Карачаевцы и балкарцы характерные представители кавказского типа. Несмотря на их принадлежность к тюркской языковой семье, в их антропологическом обликге не найдены хотя бы незначительные следы монголоидной расы» (книга «Народы Кавказа» т., с.28).

Ген инженерия да бегитеди къарачайлыла бла малкъарлыла Кавказны эм эски, эм кавказ къанлы миллети болгъанларына: «Научное свидетельство о том, что раса, которая принадлежит карачаево-балкарцам, является самой древней.» (И.М. Сеченов).

Къарачайлыла бла малкъарлыла дунияда кеслерини энчи шартлылыкъларыча (энчи шартлы малла, атла, къойла, тууарла, эчкиле, итле) къурагъанлары да кёб затны кёргюзеди.

Илмуну бизни миллетни юсюнден айтханы алайды. Биз ангылагъандан, бу айтылгъан толусу бла джетерикди бизни кимле болгъаныбызны, этногенезибизни билирге.

«Бизле кимлебиз?» деген соруу этногенезибизден сора да, миллетибизден толу хапар излейди: сыфатын, халисин, джашау болумун д.а.к. Бу джаны бла да бизни билгенле, кёргенле, заманла узагъына толу хапар къойгъандыла. Алимле, дуниягъа белгили адамла бизни миллетге берген махтау, сый, миллетлени бек азына бериле болур. Игилени, ашхыланы бизни юсюбюзден айтхан оюмларын да келтирейик юлгюге. «Карачаевцы самый красивый народ в мире» (Жан Щаргель); «Вообще, можно сказать с полным правом, что они (карачаевцы) самый культурный народ Кавказа, что по мягкости нрава они превосходят всех своих соседей» (Генрих-Юлиус Клапорт); «Эти люди (карачаевцы) отличаются прекрасной осанкой, выразительными чертами лица, приятной внешностью и тонкостью стана» (Жан Щарль де Бесс); «Жена у них, как и у европейцев – подруга, а не служанка у своего мужа» (Генрих-Юлиус Клапорт); «...Дух их (карачаевцев) внушает любовь к славе, презрение к жизни и порождает благородные страсти» (А. Якубович); «Карачаевцы воинственны и хорошо вооружены» ( Г. Филипсон); «Уважение старших – это основной закон карачаевского нравственного кодекса» (Т.Тепцов); «Хороший народ – не надует и гостя любит» ( М. Шагинян); «Карачаевцы прослыли честнейшими из всех горских племен» (В. Тепцов); «Карачаевцы живут зажиточнее многих, почти всех горских племен» (М.Венюков); «Среди всех кавказских горцев карачаевцы охотнее всего учатся и заводят школы, понимая практические выгоды знания» (М. Б.); «Трудолюбие всюду встречает в себе почёт и уважение в обществе, а лень – порицание и презрение» (Г. Руковишников).

Дунияны белгили адамлары ма быллай багъа бергендиле, аны бла да къалмай, бу сёзледен сора да, учу-къыйыры болмагъанча махтаула айтхандыла къарачайлылагъа. Ол заманлада, кесигиз билгенча, бусагъатдача киши кишиге ачха бериб болгъанны-болмагъанны джаздырмагъандыла. Джазгъан кёргенин, билгенин джазгъанды. Къарачай-алан миллет - арт 600 джылны ичинде кёрмеген зарауатлыкъ къалмагъанды – Темирланны чачыукъучуу этиуюнден башлаб, Сталинни сюргюнюне дери. Къаты миллет, кючлю миллет: бютеу къыйынлыкъланы хорлагъанды, адамлыгъын, миллетлигин да сакълаялгъанды: «...Сколько их (карачаевцев) по тюрмам и ссылкам не таскали, сколько ни гнули в бараний рог. Не сдались, свою честь блюдут и себя помнят, других, между прочим, то же: если ты к нему с уважением, он для тебя в лепешку разобьётся, будь ты сто раз русским; люблю я их чертей, около них человеком начинаю себя чувствовать» (В. Максимов, собрание сочинений, М., 1992 г., т.5, с.160).

ЭСЕККУЛАНЫ Мурат,
Уллу Ата джурт къазауатны эмда урунууну ветераны, тарихчи.
Изменено: Tinibek - 30.11.2015 03:00:19
Tinibek 01.12.2015 05:01:14
Сообщений: 1273
2015 дж. ноябрны 14
КЮН ТАЯКЪЛАНЫ ТОЙЛАРЫ ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан

Аллы газетни 87-88-чи номерлериндеди.

- Былай къарайма да, бармасам да къоярыкъ тюлсе. Ол себебден, барыб, сен айтханча, Мусосну да кёрекёре, ол ишден да бир тюз хапар билиб келейим. Юйюндемиди экен?

- Юйюнде болмай, къайда боллукъду?

- Къайдам, ол заманда, бир сёлешсе, экинчиге, элде сайлауланы эсеблерин тюз чыгъармагъандыла. Биз, аны айтыб, митинг бардырлыкъбыз, деб туруучан эди. Ол себебден Иналны къауумуна тагъылыб айлана эсе да билмейме.

- Ала бла болса, мен аны алайда кёрлюк болур эдим.

- Сен аланы юслери бламы ётдюнг?
- Хо.
- Биягъыла сюелеми эдиле?

- Хо, эки къаууму да сюеле эдиле: бири эл клубну аллында, бири да эл администрацияны къатында.

- Экиге бёлюнюб, быланы этиб тургъанларына бир къара, - дей Махсют, къарамын элни башындан: «Эй адамла! Чёрчеклик этерге излегенле бу джолгъа дери да чыгъа келгендиле. Алай а ала бу элни джамагъатындан бир кере да джакълыкъ табмагъандыла. Эки тийрени адамлары да, биригиб, къаршчы турсала, бу джол была да табарыкъ тюлдюле. Кеслерине бал бла сары джау кекиртиб турлукъ къуллукъла айыртыр ючюн кюрешгенлени кука сёзлерине алданыб, бир-биригизге къаршчы бармагъыз», - дегенча къараб тургъан Минги Таугъа джиберди. – Мусос да, кюндюз ала бла бола эсе да, ингирде юйюне джыйыла болур.

- Джыйылыргъа уа керекди...

- Да сора ингирде Мусосха джетиб келейим. Анга тюбегеним болса, ахырда да келечиликни да тындыра келирме.

- Оу, мен джарлы, сен не келечиликни юсюнден айтаса? – деди Мёлехан, эрини ол сёзлерин эшитгенлей, неден эсе да илгеннген адамча, ары бурулуб, анга джити къарай. – Сен, келечиликни къой да, Фаризатны юсюнден бир тюз хапар билиб кел. Джууукъдан-тенгден келечилик этер адамла да табылырла. Ансы, элде джюрюген адетни бузуб, кесинги баланга кесинг къыз тилей къалай барлыкъса?

- Нек бармайма, Абдулла къызы? Мусосха сёзюмю мен кесим да ангылата билликме. Ангыламаса уа, неди амал, Къурманнга башха къыз излербиз... Къысхасы, сен, юйге бар да, мени айыблаб кийиучю кийимлерими хазырлай тур. Къойчукъланы да сюре-сюре, мен да бираздан ызынгдан джетерме, - деб, Махсют, къатынын энишге ашырды да, ёрге айланыб кетди.

4

Ингирде Мёлехан, Махсютню ариу кийиндириб, Мусослагъа ашырды.

Ол да, митингле бардыргъанланы эки къауумуна да къайтыб, аланы не сёлешгенлерине тынгылады да: «Айтышыб къалыгъыз. Аллах буюруб, мени джолум болса, энди эки къауумугъуз да былайда къош салыб кёб турмазсыз», - деб мурулдай, джолуна кетди. Алай а митингчилени къычырыб сёлешген тауушлары, ызындан къуууб, къулакъларын сасытыб турдула да, ол Мусосну арбазына къалай келиб киргенин да билмей къалды.

Анда уа сынджыргъа тагъылыб тургъан мазаллы ит, аны кёргенлей, хап-хап деб, бир-эки кере юрдю да, алай чёгелеб, анга: «Сен Махсют шойса да? Арт кёзюуде тенгинги джокълаучунгу нек къойгъанса?» - дегенча къараб тохтады.

- Кишими барды? Кимге чабаса, Самыр? – деди ол кёзюуде Мусосну къатыны Фердауус, орта бойлу токъ тиширыу, арбазда джатмадан чыгъыб, ити таба атлай.

- Меннге чабады, Фердауус, - деди Махсют, аны тауушун эшитгенинде, терезе джарыкъгъа чыгъыб, кесин эслетирге излеб. – Ингир ашхы болсун!

- Ашхылыкъ кёр, - деди Фердауус да, ашхам къарангы басхан арбазына кирген адамны ким болгъанын таныб къоялмай, анга юйню къабыргъасында чыракъны джандырыб къарай. - Махсют, сенмисе?

- Менме, Фердауус, - деди Махсют, аллына атлаб, аны къолун тута. – Тынчмысыз?

- Шукур Аллахха, бюгюнлюкде уллу хатабыз джокъду. Сиз а не этесиз?

- Игилик эт, Фердауус, биз да турабыз. Къысха, эсем да, Мусос тенгим а не этеди?

- Ол да турады. Ичкери кел, Махсют, - деди Фердауус, айтханын кимге эсе да эшитдирирге излегенча, уллуракъ айта.

- Юйде эсе, аллыма чыгъыб, меннге нек тюбемейди да?

- Келгенинги билмейди ансы, чыгъыб да тюберик эди. Кеси да, аурукъсуннган кибик этгенди да, диваннга таяныб турады. Ичкери кел, Махсют. «Мени джандан джаннга тенгим быллай кюнюмде да бир келиб кёре билмейди», - деб, аны сеннге да гурушхасы уллуду. Келгенинги кёрсе, бек къууанныкъды.

Фердауусну ол хапарын эшитгенинде, Махсют ичинден кеси кесине: «Мусос къапхакъгъа аурукъсунуб келмей тургъанды сора. Мен а, аны ол Инал дегенни джакълагъан къауумгъа тагъылыб айланнганнга санаб, гюнахлы болуб тургъанма», - деди.

- Аурукъсуннган кибик этгенди дамы?

- Хо, бу аурукъсунуб тургъанлы айгъа джууукъ да болады.

- Ба-ба-ба, джазыкъгъа къара! Къалайды да?

- Къурман бла Фаризатны джигерликлеринден арт кёзюуде бираз эс джыйгъанды ансы, къолай тюл эди.

- Къурман Мусосну ауругъанын биле эсе, меннге нек айтмагъанды да? Мени муну ауруб тургъанындан хапарым болмагъанды. Ансы...

- Кесине джукъ айтма, деди Фердауус, шыбырдаб сёлеше. – Муну ауругъанын сеннге билдирмегенинде Къурманны терслиги джокъду. Бу, мени аурукъсунуб тургъанымы юсюнден Махсютге джукъ билдирме, дегенди да, Къурман муну ауруб тургъанын аны ючюн айтмагъанды сеннге.

- Кёр сен быланы, тиллешиб, этиб айланнганларын! Тохта, мен ол Къысхагъа бир тюбейим! Мен аны да, ол бирини да тиллешиб айланнганларын чыгъарырма!.. Алай болса да неси ауруйду?

- Бу кюн аманлада чапхынларымы къозгъалгъандыла да, санларындан болмайды.

- Бизни джылыбызда кимни джокъду чапхыны. Кюн тюзелгенлей...

- Айхай, муну марагъанча, тюйюлюб тургъан болмаса, кюн да тюзелиб кетмейди...

- Аллах айтса, тюзелир. Бусагъатда уа къалайды?

- Туура аллындача тюлдю, алай а энтда уллу аламатлыгъы джокъду. Бир джата, бир къоба турады. Бюгюнча, кюн аманлада уа, джатыб тургъан болмаса, андан ёрге турургъа да излемейди. Ий, Махсют, джанынга болайым, муну ол дивандан къоба турурча бир эт. Ансы, ол диван да бек, мен да бек деб, кесинден бошаргъа тебрегенди.

- Болсун, келин, - деди Махсют, Фердауусну аллында юйню эшиги таба атлай.

Ол кёзюуде кертиси бла да Мусос, Фаризатха капельница салдырыб, диванда, юйню къабыргъа джанына айланыб, джатыб тура эди. Алай а уяу эди.

- Салам алейкум, Къысха, эсем да, Мусос! – деди Махсют, ичкери киргени бла, келиб, аны юсюне, къурукъча, сюеле.

- Алейкум салам! – деб, Мусос да аны саламын алды. Алай а, ёрге туруб, Махсютню не къучакъламады, не къолун тутмады. «Узун, бу сенмисе?» - дегенча, аны тюбюнден ёрге къараб тохтады. Аны себеби Мёлехан, аны бери ашыргъан заманда юсюне Къурманны акъ кёлегин, бираз эскирсе да, ахыр мода бла тигилген къара костюмун, къара сахтиян къапталын, башына норка бёркюн, аякъларына джитибурун къара туфлилерин кийдириб, бойнуна да омакъ галстугун къыстырыб, Мусос таныучу элчи кишиден эсе башха киши этиб джиберген эди.

Махсют а, Мусосну анга къонакъ сюймеген къонакъбайча тюбегенин аны алгъыннгы кёлкъалдысы бла байламлы этиб, ичинден кеси кесине: «Бу меннге ол ачыуун энтда унутмай тура кёреме. Къурман бла Фаризатны ишлерине чырмау болмагъа эди», - деди. Алай а ич сагъышыны юсюнден тышына джукъ билдирмеди.

- Не, зауаллы кесинг, ол къойларыбызны бирге кютюучю джайлыкъгъа джюрюгенинги да къоюб, диваннга сыртынгдан тюшюб, кесинги Фердауусха бакъдырыбмы тураса? – деди ол, ауазын кёлтюрюб. Ызы бла да, кесин джарыкъ этиб кёргюзюр муратда, кюлюучюсюча Хэ-хэ-хэ, деб кюлдю.

- Мен кесими не бакъдырырма, не къалырма. Сен, аны къой да, меннге бир айт: къайынларына кёрюнюрге тебреген джангы кюёуча былай тюрлю нек джасаннганса? – деди Мусос да, ышармыш этиб къарагъан кёзлерин андан алмай.

- Джасаннган эсем, джасаныр чурумум болуб джасаннганма. Аны не чурум болгъанын билирге излей эсенг, къонакъ сюймеген къонакъбайча, сыртынгдан тюшюб турма да, орнунгдан къоб да, къапталымы да тешдир, адетинги да эт. Алай тюлмюдю, кетеме. Адамча, ёрге туруб, саламымы алмагъан юйде меннге этер зат джокъду, - деди Махсют да, Фердауусха кёз къысыб, керти да кете тебрегенча, юйню эшиги таба атлай.

- Тохта, алан, сабыр бол, - деб, олсагъатлай Мусос, ауругъанын да унутуб, дивандан секириб турду да, джетиб, Махсютню ызына къайтарды. Сора къапталын тешдириб, Фердауусха къабыргъада такъгъычха такъдырды да, Махсютню диванны къатында креслогъа олтуртуб, кеси да анга къараб олтурду. – Энди айт, Узун, не адетими этдирирге излейсе?

Тенглени джарыб сёлешгенлерин кёргенинде, Фердауус, Махсютге разы болуб, ууакъ-ууакъ ышара, урчугъун алыб, печни къатында шиндикге барыб олтурду.

- Не, Къысха, юйюне къонакъ келсе, таулу андан хапар сорурдан алгъа не этерге кереклисин билмеймисе да? – деб, Махсют да, хыйла ышара, Мусосха къарады, Мусос да – къатынына. Фердауус эрини алай къаргъанын кёргенлей огъуна аны алай не магъанада къарагъанын ангылады. Сора: «Ой, телибаш, Махсют, муну тенги эсе да, бусагъатда бу юйню къонагъыды. Къонакъгъа уа, суусаб ичириб, аллына ашарыкъ-ичерик салыб, сыйлаб, хурметин этгинчи, хапар сорургъа болмайды. Аны къалай унутханма?» - деб, ол, кеси кесине айыб эте, ич юйден акъыртын чыгъыб кетди. Бираздан а, джашы Рашидге гитчерек тепсини келтиртиб, Махсют бла Мусосну алларына салдырды. Фаризат да, ышаргъанындан башхала билмеген бир уллу джашырын къууанчы болгъаны таныла, эрлай джетиб, аны юсюн либжа, тюй баста, локъумла, бышлакъ, сары джау, джууурт айран бла джасады.

Аягъы басмаланныкъды.
Изменено: Tinibek - 02.12.2015 00:45:14
Sabr 01.12.2015 06:07:16
Сообщений: 7254
Tinibek, къарачай газет санга бек борчлуду - аны халкъгъа джаяр ючюн сенича кюрешген джокъду.
Сен былай кюрешиб турмасанг, бу форумда къарачай материалла бек аз боллукъ эдиле.
Сау бол, кёб джаша, уллугъа, гитчеге да - саулукъ-эсенлик.
Tinibek 01.12.2015 21:38:27
Сообщений: 1273
Saubol Bağalı Sabr, algışla birge.. Sauluk esenlik..

Gazetebizde ne az da caratılmazlık statya hapar bek coktu dep aytılırçadı, alamat tili de alay.. Bıllay cazıuçularıbız, haparçılarıbız, statyala cazgan esli adamlarıbız, bıllay karaçay gazetebiz bolganı ullu nasıptı milletibizge kıymatın bilsek.. Kesim de köp hayırlanama bu haparladan, statyaladan.. Bılay tübegenim sayın ne de seni esgertkenin haparlanı statyalanı salırga küreşeme, tübemeğenibiz ne de tübep zaman tabıp ne de erinçeklik etip salalmağanıbız da bek köp haparla statyala bardıla ajımsız carsıuga..
Изменено: Tinibek - 02.12.2015 00:16:57
Tinibek 01.12.2015 21:39:10
Сообщений: 1273
Шабат кюн, 28 ноябрь, 2015 жыл
ХУРМЕТЛЕУ
Алан халкъны тарыхына сейири бла

Тырныауузну Къулийланы Къайсын атлы Культура дворецинде белгили тарыхчы, этнограф Журтубайланы Махти бла тюбешиу болгъанды. Анга Элбрус районну бла шахарны администрацияларыны, маданият учрежденияланы, КъМР-ниЖурналистлерини союзуну,Журтубайланы тукъумларыны келечилери,жамауат да къатышхандыла.



Kqууанчлы жыйылыуну ача, районну администрациясыны специали-сти, КъМР-ни Жамауат палатасыны члени Энейланы Махмут Журтубай улуну ишлери къарачай-малкъар фольклорну тинтиуде уллу магъананы тутханларын белгилегенди.

-Жазыучу-этнографны сейирлик фахмусу миллетибизни маданият та-рыхында энчи жерни алады. Халкъны сыйы - аны адет-тёрелериндеди, Махти аланы бизге сакълаялгъанды, жетди-ралгъанды. Аны китаплары адамлары-бызны ниет жаны бла кючлю этедиле, миллет энчиликлерибизни жангыртады-ла, - дегенди ол.

Журналистлени союзуну члени, «Карачаево-балкарская традиционная кухня» китапны автору Абдуллаланы Марина уа, тарыхчыны жашау эм чыгъ-армачылыкъжолуну юсюнден айта, аны китаплары, ол санда «Ёзден адет» да, женгил тил бла жазылгъанларын, аланы ким да къыйналмай ангыларыгъын белгилегенди:

- Къарачай-малкъар халкъыбызны маданият хазнасы кёп ёмюрлени ичинде къуралгъанды, тёлюден-тёлюге ёте келгенди. Ол не уллу мюлк байлыкъдан дауллуду, сейирди.

Ата-бабаларыбызны акъылман сёзлери бизге бурун заманлада милле-тибиз сынагъанны, аны жигитликден бла къыйынлыкъладан толу жашауун ангыларгъа болушадыла. Ол затланы юсюнден хапарлайды Махти да жаз-гъанларында.

Жазыучуну чыгъармаларыны пре-зентациясы уа жыйылгъанланы бютюн сейирге къалдыргъанды. Тарых ишин энди башлай тургъан студент бек алгъа Къулийланы Къайсынны, Бабаланы Ибрагимни, Байзуллаланы Алийни назмуларын кёчюрюп тебиреген эди. Ин-ститутну бошагъанлай, ол, турмуш жаны бла чырмаулагъа къарамай, Библиядан "Екклесиастны" бла «Книга Иованы» малкъар тилде, Бабаланы Сюлеменни «Атамы китабы» деген жыйымдыгъын а орус тилде чыгъарады.

Ол кёп тау элледе да болгъанды, алада къартла айтхан нарт, тарых-жигитлик жырланы, жомакъланы, таурухланы жаздырып алгъанды. Алагъа жангыдан тынгылай а, ол буруннгулула бизге узакъ ёмюрледен багъасыз байлыкъны къойгъ-анларына тюшюннгенди.

Неден да бег а аны эсин мифология бийледи, ол тинтиулеге да алим талай жылны жоралайды. 1987 жылда уа «Древние верования карачаевцев и балкарцев» деген монографиясы басма-ланады. Алты жылдан а окъуучула миллетибизни психологиясын суратлагъан «Душа Балкарии» деген очеркни, фольклорну, тарыхны бла адабиятны тинтиу бла байламлы жазылгъан статьяланы да кёредиле.

2004 жылда Москвада «Карачаевобалкарский героический эпос» деген ючюнчю монографиясы да чыгъады, анда нарт тарухла сюзюледиле. Ала барысы да эпоснутеренинден тинтиуге, аны къайдан башланнганын ачыкълаугъа биринчи атламла эдиле. Ол кезиуледе дагъыда «Другая повесть о походе Игоря» деген китап да жарашдырылады. Анда алим поэманы 700 тизгини жангыз да князьны хорлатыу бла бошалгъан жортууулуну угъай, Буруннгулу Русьну битеу тарыхыны юсюнден хапарлагъанларын белгилейди.

Талай жылны автор «Ёзден адет» эпи-калы кодексни жазыу бла кюрешген-ди. Анга дагъыда «Тенгрианство и тюрки» деген энчи тинтиу бёлюм да киреди, анда алан халкъ бир динни тутуп башлагъаны, жашаужолу, билими да кёргюзтюлюнеди-ле. Къарачай-малкъар этика излемле эки неда юч тизгинли айтыула бла бериледиле, ол а ала бурун заманладан келгенле-рине шагъатлыкъ этеди.

Бу ишле бла кюреше, Журтубай улу бюгюннгю проблемаланы юслеринден да унутмагъанды. Халкъ жырланы «Бил-ляча» жыйымдыгъы, «Нарт жырла бла таурухла», «Нартла» деген китаплагъа кёпден чыгъармала киргендиле. Быйыл а ол «Аланский историко-героический эпос» деген юч томлукъ китабын чыгъаргъан-ды, анда чыгъармалагъа ангылатыула бериледиле, ала кеслери да орус тилге кёчюрюлюпдюле.

Махти Чиппаевични хунерини, аны фольклорубузну тинтиуге салгъан уллу къыйыныны юсюнден оюмларын Малкъар халкъны старейшинала совети-ни члени, культураны сыйлы къуллукъчу-су Этезланы Бахаутдин, Литература эм искусство сферада къырал премияны лауреаты Занкишиланы Ибрагим, Россейни Художниклерини союзуну члени Бачиланы Хамзат, Элбрус районну Тиши-рыуларыны советини башчысы Ахматла-ны Мариям, районну сыйлы гражданини Хаджиланы Махмуд, Культура управленияны башчысы Толгъурланы Жаннет эм башхала билдиргендиле. Журтубайланы Махти уа жыйылгъанлагъа тинтиулени къалай бардыргъаныны юсюнден толу хапарлагъанды.

Районну чыгъармачылыкъ къауумлары уа келгенлени жыр-тепсеу бла къуу-андыргъандыла.

Алиса ТАРИМ,
Элбрус районну администрациясыны пресс-службасыны башчысы.
Tinibek 02.12.2015 00:43:58
Сообщений: 1273
2015 дж. ноябрны 19 "Къарачай"
КЮН ТАЯКЪЛАНЫ ТОЙЛАРЫ ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан

Аллы газетни 87-88-чи, 89-чу номерлериндеди.

- Бу затланы эртденли Фаризат хазырлагъанды, деди сора Фердауус, къонагъына къызны кёргюзе. Махсют, Аллах ючюн джылылай быланы татыуларын бир кёрюгюз. Къой баш бла аны къошагъы да сиз бирбиригизден тансыгъыгъызны алыргъа хазыр боллукъдула. Тенгинг, сени келлигинги билгенча, джашына маджал токълуларыны бирин кесдириб, къазан асдыра турады.

- Ай, аферим Фердауус келиниме! – деб ышарды Махсют, анга кёз тюблери бла къараб туруб. Сора Мусосха: - Ма алайды, шохум, чот. Хар затны кесини орну, адети барды. Сен а... Хэ-хэхэ... Фердауус, сен кёреме муну тутуб тургъан. Оллахийбилляхий, Къысха, мынга тюбегенинг насыбынг ансы... Фаризат да былай ариу, былай акъыллы къыз, бир ишексиз, Фердауус, сеннге ушаб болгъанды...

- Тюппе-тюз айтаса, тенгим, - деди Мусос да, анга къараб ышара. - Оллахий, Къурманны кёргеним сайын, Узуннга быллай ариу, быллай акъыллы туудукъ къалай туугъан болур, деб, ийнанамыса, мен да бек сейирсинеме. Хи-хи-хи...

Ол кёзюуде Махсютню кёзлери къатында джумуш этиб айланнган Фаризатны кюлюмсюреб къарагъан кёзлери бла тюбешдиле да, ол анга:

- Къызым, мени тенгими Къурман бла сенми багъасыз? – деб сорду.

- Бакъгъан Къурманды. Мен къуру ол эт дегенни этеме, - деди Фаризат да, бети къызара.

- Ай, аферим экинге да! Ай аферим къызыма! – деди Махсют, аны джагъылыб сёлешгенин джаратыб. Андан сора Фаризат къартла болгъан бёлмеде туракълай турмады, ич бёлмеден чыгъыб кетди. «Къурман, сау къаллыкъ, керти да ариу къызны сайлай билгенди. Аллах буюруб, муратларына джетселе, экиси да, бир-биринден къууана, бу элде юлгюге айтылгъан бир юйдеги болуб джашарыкъдыла», - деди Махсют да, кёзюню къыйыры бла аны ызындан къарай. Сора креслогъа табыракъ олтуруб, Мусос бла Фердауусха джумушун айтды.

- «Келечиге ёлюм джокъ», - деб, къалгъанла джюрютген адетлени бузуб, мен кесими балама кесим келечи болуб келгенме, - деди сора ол, хар сёзюн кескин да, джумушакъ да айтыргъа кюреше. - Биз къызны таныгъанча, сиз да джашны таныйсыз. Къурман бла Фаризатны бир-бирлерин сюйюб тургъанларын, биз билгенча, сиз да биле болурсуз? Кёб къыйынны бир тынчы – алай термилтиб турмай, аланы ишлерин этерге керекди.

Акъ сакъалын къолу бла сылай, Мусос келечиге сёзюн бёлмей тынгылады. Аны да болгъанды, сюйген Фердауусчугъу ючюн джанын харам этиб, башын отха атаргъа хазыр тургъан кёзюую. Алай а Аллахны игилигинден аны бла бир болургъа мадар табханды да, бюгюннге дери, джазыууна шукур эте, джюрек токълукъда джашаб келеди.

- Сюйюб турадыламы дейсе?

- Хо, сюйюб турадыла.

Мусос, эки кёзюн джумаракъ этиб, анга битиб турду да, нек эсе да аз-буз ышарды, сора къарамын Махсютден къатынына кёчюрдю. Ол кёзюуде аны кёзлеринде: «Бу айтхан кертимиди? Сен андан джукъ билемисе?» деген соруула бар эдиле. Къурман эки-юч сагъатны мындан алгъа Мусосха къарай келгенинде, Фаризатха Махсют, Мусосну да кёрекёре, келечилик эте келлигин билдирген эди да, ол да хант бёлмеде къонакъгъа тепси къурай айланнган заманында Фердауусха кесини джаш бла байламлы хапарын айтхан эди. Фердауус а ол экисини араларында сюймеклик болгъанын Къурманны Мусосха келгени сайын аланы бир-бирлерине келбетлери джарыб, илешли ышара тюбегенлеринден да сезе эди. Къыз бла джашны алай кёрсе, ол, аланы бир джанларындан къараб, ичинден: «Аллах къартха бу аурууну быланы бир-бирлерине тюбетир ючюн берген эсе да ким биледи. Быланы, бирбирлерине деб джаратылгъанча, чырайлары-нелери бла да бир-бирлерине келишгенлерине бир къара! Аллах айтыб, бир болсала, сау эл сукъланнган бир юйдеги боллукъ эдиле», - дей эди. Ол себебден эрини кёзлерини сорууларына: «Хо, билеме. Махсют айтхан кертиди», - деген магъанада, башын аллына силкиб, белги берди. Дагъыда Мусос Махсютге джууабын айтыргъа ашыкъмады. Не этсин, Къурманнга хо дейди да, джашы бла келинини къызларын Арсеннге берирге деб тургъан муратларын бузады; огъай, дейди да, джашау къуралгъанлы аны тутуругъу болуб келген сюймекликге къаршчы барады...

Фердауус, урчугъун да ийире, Мусос бла Махсютню араларында баргъан сёзге къулакъ салыб тура эди. Ол себебден эри, Махсютге джууаб бермей, мурукку этгенинде, ол аны чурумун сормагъанлай ангылады.

- А киши, - деди, не эсе да айтыргъа излеб. Алай а Мусос къатыныны айтыргъа излегенин айтыргъа къоймады.

- Тохта бир, билеме не деригинги, - деди ол, аны сёзюн бёле. – Олсагъатда сени келтиргени ючюн Махсютге энтда бир нохта бау этерге унутма.

- Нохта бау этерге уа, Фердауусдан эсе сен тыйыншлыса, Къысха, - деди Махсют да.

Мусос а, аны айтханын эшитмегенча этиб дагъыда:

- Мени кесинге къарачай кюёу этерге кёзюнг къараб, муну къачырыргъа сен сюйреб элтген эдинг ансы, бу мени акъылымда да джокъ эди, - деб, кесин ышартды.

- Тейри, лязим, ол кюн сени кесинги кишиге сюйретир акъылынг джокъ эди. Мени да ашыкъдыра, кесинги бизге-затха да джетдирмей, аллыбызда угулуб бара эдинг.

- Биягъы сен агъарта тураса. Мен мынга сени палахынг бла тюбегенме ансы, айтханымча, бу мени акъылымда да джокъ эди. Бир тилли болуб, быланы сёлешиулерин кёрмейсе, - деб кюлдю дагъыда Мусос, Къурман бла Фаризатны ишлерин унутдурургъа излегенча, кесин арагъа салыб сёлеше. – Кертда дегеннге уа...Неме...

- Хы, ол алай болсун, Махсют тенгинги айтханына уа не джууаб бересе? – деди биягъы Фердауус, сёзге къошулуб.

- Махсют тенгиме уа мени джууабым буду: Къурманнга мени сёзюм джокъду. Анга бу элде да, аны тышында да бир джангыз къыз огъай дерик тюлдю. Алай болгъанлыкъгъа...- деб, ол энтда Фердауусха къарады: - Фаризат кеси уа не болду?

- Фаризат да, атасы бла анасы да бирси бёлмедедиле, - деб Фердауус, аны алай сорлугъун сакълаб тургъанча, дженгил джууаб берди.

Мусос, джукъ да айтмай, олсагъатлай ич бёлмеден чыгъыб кетди да, бирси бёлмеде Фаризатны анасына: «Мен Къурмандан башханы унарыкъ тюлме», - дегенин эшитгенинде, Рашидни къызына разы болмай къарагъаныны чурумун да сора турмай, ызына къайтды.

- Махсют, тенгим, - деди сора ол, орнуна олтуруб, къонагъына ышарыб къарай, Къурман бла Фаризатны юслеринден айтхан сёзлеринг, бетингде ол уллу эрши бурун сеникича, керти эселе, элтигиз. Болджалыгъыз бир ай.

- Сора мен, сенича, сёзюме ийнанмазча ётюрюкчю къачан болгъанма? – деб, Махсют, къууаннганы таныла, тенгине разы болуб къарады. – Джангы джууукъла бола айланабыз да, бу ишни юсюнде Аллах эки къауумубузну да къууандырсын. Алай болса да, бир ай деб, асыры уллу болджалны нек тутдунг? Айыб этме да, сен меннге аны бир ангылат.
- Сен не дейсе да?
- Тамблагъа сёз тауусайыкъ, дейме.
- Тамблагъамы?
- Хо, тамблагъа.

Махсют алай айтханында, Мусос, Рашид бла Аминатны чакъыртыб, алагъа аны оюмун билдирди.

- Биз къызны тамблагъа хазыр этеллик тюлбюз. Болмай эсе, сени ол ай дегенингде тохтайыкъ, - деди Рашид, Арсенни унамай, Къурманнга хо дегени ючюн Фаризатха хыршыланыб тургъаны ауазындан таныла.
- Эшитдингми, Узун?
- Эшитдим, Къысха.
- Эшитдинг эсе, ол айда тохтайыкъ, - деди Мусос, сёзню битгеннге санагъанын билдире.

Алай болгъанлыкъгъа Махсют айтханындан къайтмады.

- Сюйсегиз, къолугъуз бла чыгъарыб беригиз, сюйсегиз, къачхан ат бла беригиз, биз къызны тамбла огъуна элтирикбиз, - деб тохтады.

- Алай нек ашыгъасыз да?

- Кёкню булут басханлы бери санларым кемириб турадыла, дегенинг ётюрюк тюл эсе, аны болджалын соза тургъандан не барды? Тамбла огъуна элтейик да къояйыкъ. Бу экиси бирбирлерине тюбегенлей, кюн тийиб, сени санларынга да бир рахатлыкъ келир эсе уа, - деди Махсют, биягъынлай акъ мыйыкъларыны тюбюнден ышара.

Алай бла экинчи кюнюнде: «Ариу келинчикни алыб келебиз... Орайда-а-а», деген макъам Акъ Къаланы башында къаялагъа джетиб, тёрт джанын зынгырдатды да, эки тийрени да иги кесекден бери митинг дардагъан бездириб тургъан адамлары, юйлеринден чартлаб чыгъыб, элни экиге бёлюб тургъан джол таба мыллык атдыла. Алайда башланнган той бираздан Махсютню арбазына кёчдю да, той, тенгиз толкъунча, чайкъалыб, юч кюнню барыб турду. Бир заманда ары дери къашын-башын тюйюб тургъан кёк ачылыб, ёмюрде болмагъанча бир ариу кюн тийди. Бир тюрлю бир джылыу киргенча, санлары дженгиллениб, Мусос да джатхан джеринден турду.

- Тоба-тоба, кюн кертиси бла да былай джылы, былай джарыкъ ол экисини бир-бирине тюбегенлери ючюнмю болду экен? – деб сейирсинди кеси да, эшикден кирген Фердауусха ышарыб къарай.

- Ёнге уа! Ма алай уллуду бюгюн да сюймекликни кючю, - деди Фердауус да, ол сёзлени бир тюрлю бир къууанчлы сезимлеринден чыгъарыб айтханы таныла...

Тёртюнчю кюнюнде, юйню терезесинден ичине тийген кюн таякъла, нени эсе да кёргюзгенча, къабыргъагъа тюрлю-тюрлю оюула сала эдиле. Ол оюула уа тойда бир-бирлерин ауушдуруб тепсеген адамлагъа ушай эдиле. Алагъа сюйюб къарай, Мусос, къайры эсе да барыргъа ашыкъгъанча, айыблаб кийиучю кийимлерин гузаба кие эди. Кеси да: «Митингчиле да чачылгъанмыдыла? Антсызма, барыб, аланы керти чачылгъанлары бла къалгъанларын билиб келмесем. Ай, аферим тенгиме! Бу ол эки сюйгенни бир-бирине тюбетирге былай нек ашыгъады, деб тура эдим. Энди ангыладым аны алай нек этгенин. Бу джол Узун мени къашыма не салыу этди. Хи-хи-хи...», деб мурулдай эди.
Tinibek 03.12.2015 03:36:26
Сообщений: 1273
2015 дж. ноябрны 28
Спорт
ЧЕМПИОННУ СЫЙЫНА

Мындан алда Карачаевск шахарда Къарачай-Черкес Республикада биринчи болуб армспортдан дунияны чемпиону атха тыйыншлы болгъан Сарыланы Русланны сыйына аталыб турнир болуб ётдю.

Руслан бюгюнлюкде Карачаевск шахарда тутуш бла кюрешген спорт школну башчысыды, эркин тутушдан спортну устасыды. Ол юретген джаш адамла, уллу спорт джетишимлеге ие болуб, атларын халкъла арасы чемпионатлада сый бла айтдырадыла.


Турнирге 200-ден аслам спортчу къошулгъан эди. Аланы алларында КъЧР-ни физкультура бла спортдан министри Чотчаланы Расул сёлешиб, республиканы Башчысыны атындан алгъышлады.

- Русланны ёсдюрген ата бла анагъа уллу джюрек разылыгъымы билдиреме, деди Расул. – Быллай махтаулу уланны ёсдюргенлери ючюн сау болсунла. Русланны аты республикадан тышында да кенг белгиледи. Быллай турнирни джыл сайын да бардыргъанлай турлукъбуз.

Турнир бизни республикада армспорт кючлю айныгъанын кёргюздю. 50 килограмм ауурлукъда биринчи оруннга Джанибекланы Мурат; 60 килограммда – Хапаланы Аслан; 70 килограммда – Орусланы Расул, Къаракетланы Ахмат эмда Акъбайланы Азрет; 80 килограммда – Олег Черкасов; 90 килограммда – Айбазланы Марат; 100 килограммда – Къазийланы Шурумбий чыкъдыла.

МАРАЛЛАНЫ Ина.
Tinibek 03.12.2015 03:36:45
Сообщений: 1273
2015 дж. ноябрны 28
Хапар
КАКУШЛАНЫ Хусей
БИРИНЧИ СЮЙМЕКЛИК

Гончар чирик. Къыш. Къуу джууургъанча, къар, сыртлыкъланы, къулакъланы, тапхырланы, тиклени бирча ариу джабыб, кюн тюбюнде минг-минг инджиси бла джилтинлей, джылтырайды. Тазалыкъ - кеси ёмюрюнде болмагъанча ачыкъ, джалан тазалыкъ - кёкню кенглиги, теренлиги, кюнню джарыкълыгъы, кёб бармай бир ашхылыкъ, иги иш боллукъча, джюрекни татлы сезимледен толтурадыла, къууанч тыбырлы этедиле. Былайда, эки къулакъ бир-бирине къошулгъан джерде, малчыла къар юсюне ариу ийис этген биченни лыбыр-лыбыр чачхандыла. Къулакъ суучукъ къар тюбюнде бир тунчугъа, тунакы тауушун эшитдиреди, бир, бери чыгъа да, кюнде джылтырай, джарыкъ шоркъулдайды.

Бу таб, ышыкъ джерде совхозну тана сюрюую ингирге дери кечинникди. Къар юсюнде ариу ийис этген къауурсун биченни бир чёбюн да къоймай ашаб, суугъа эне да, чыгъа, кюушене, бирбири бла туруша, камсык сабийлеча безий, танала зауукъ эте джетерикдиле ингирге. Къарамай къойсанг да, узакъ джанларыкъ тюлдюле. Тёгерек а - учу-къыйыры болмагъан, тийилмеген, джангы уюгъан сютча, къар джууургъан. Анда-мында джорукъсуз ёсген къазыкъ терекчикле, кёкенле, уллу къаурала ол джууургъанны юсюнде къараладыла. Къар юсюнде къоян, тюлкю, къаргъа ызла эсленедиле. Барысын кёреди Хасанчыкъ, барысы аны сагъышлы этдиреди. Анда, узакъда, Минги Таугъа къарагъаны сайын, джюрегин учунмакълыкъ кючлейди, санына татлы джылыу урады. Дуниягъа, бу тазалыкъдан толу таурухлу дуниягъа, сынгар кеси ие болуб къалгъанча, буруннгу нартланы бирича кёрюнеди ол кеси кесине. Аны бусагъатчыкъда, шо, Кулиначыкъ Индианкачыкъ - бир кёрсе эди! Ансы анда, школда, башха сабийлени арасында ол анга айырыб эс бёлмейди, сан да этмегеннге ушайды. Аны эсин кесине къалай бурургъа билмей, къыйынлашыб ётдюреди хар кюнюн Хасанчыкъ. Кулиначыкъ башха классда окъуйду. Школда эм иги окъугъаны, эм ариу джырлагъаны-тепсегени бла аты айтылады. Сюекчиги бирсиледен гитчеди да, уллу гинджиге ушайды. Зынгырдауукъ ауазчыгъы бла джырлаб тебресе, Хасанчыкъ, джюреги тюрлю уруб, кесин ангылаялмай къалады. Къызчыкъгъа эси асыры кетгенден къоркъуб башлайды: тёгерегинде бютеу адамла анга сынаб къараб тургъанча болады. Сора Кулиначыкъны кесин да, аны джырлагъанын да сансыз этерге кюрешеди. Ол болумун да иш этиб бирсилеге туру этерге дыгаласдады. Ташатын а къарайды ол ариу джанчыкъгъа - джохарчач, кермекъаш сейирликге. Хаман аны юсюнден сагъыш этиб джюрюйдю. Билмейди, ангыламайды алай нек этгенин. Бир уллу джигитлик этиб, бютеу школ аны махтарыгъын излейди. Аллай бир сейир иш этерге таблыкъ тюшмегени себебли болур, кесини къастларында джетдиреди ол джетмегенни. Не лётчик, не космонавт, не дуниягъа аты айтылгъан гёджеб болады, не бир эмилик атха чынгаб миниб, чарсда барын да озады, не бир аламат назмула джазыб, газетледе, журналлада басмалайды. Ол затланы барысын а Кулиначыкъны кёз аллында этеди. Ол да сейирсиниб, тамаша болуб къарайды Хасаннга.

Ма бусагъатда да Хасанчыкъ кесини къастында кёз аллында агъара тургъан деу Минги Таугъа ёрлеб барады. Аны тёппелерини бирине чыгъыб, кесини Гюрюлдеуюк элине кёзюлдюреуюкле бла къараб, Кулиначыкъ джашагъан юйню излейди. Кулиначыкъ юйде не эте тура болур ма бусагъатчыкъда, деб сагъышланады. «Шо, ол бир билсе эди мен Минги Тауну башында аны атын шыбырдай тургъанымы», - деб татлы умутлагъа батыб, таналадан «сыйырыб», джайны ийисин сакълагъан къургъакъ биченден этген тёшегинде сыртындан тюшюб, кёкге кёзлери чыракъ кетиб джатады...

Аны илгендириб, къастларындан къуралгъан дуниясын оя, къош тамада Мудалифни хырха ауазы къайдан эсе да теренден, тюшюндеча, эшитиледи.

- Джигит, ай, сеними-сени! Таналаны алларында къабар зат да къоймай, кесинге джылы мурджар этиб, гор болуб тураса да, - деб, малла теблеб, къаргъа батдыргъан биченни сенеги бла къармаб, чыгъарыргъа кюреше, таууш этеди. Джашчыкъ, тюбюнде от къабыннганча, секириб ёрге турады. «Сагъышларымы сезибми къойду?» - деб, гудулугъу ачыкъланнганча, сескекли бола, не айтыргъа да билмей, джунчуб, симсирейди. Сора, эрлай, тюбюне мурджар этиб тургъан биченни, къучагъына сыйыннганыча алыб, элтиб, юлешиб-юлешиб таналаны алларына атыб башлайды.

Хасанчыкъ Мудалифни къойчу нёгери Аскерни джашчыгъыды, къышхы каникулларында талай кюннге атасыны орнуна келгенди. Мудалиф къайдан билсин джашчыкъны сагъышларын, къастларын да, аны кёз аллында хаман, индия къызча кийиниб, джырлай тургъан Кулиначыкъ сюелиб тургъанын да! Не джумуш айтылса да, Хасанчыкъ сёз салмай, джырлай-джырлай, чабыбджортуб толтурады. Ол себебден кесин къошчулагъа сюйдюргенди. Джашчыкъгъа къанат берген анда, элде, ол сохта къызчыкъны сыфатыды.

Ашхамда къошха джыйылыб, ауузланыб бошасала, Мудалиф, печде от джукъланнгынчы дери малчы нёгерлерине таурух айтыучанды. Талай кече болду, ол узун таурухдан бёлюб-бёлюб, юзюклени айтыб тургъанлы. «Кеси къураб, айтыб барады ансы, быллай узун таурух болмайды, Шахеризаданы таурухуча», - деб къошчуланы шыбырдашханларын эшитгенди Хасанчыкъ. Къалай-алай эсе да, бек уста таурухчуду Мудалиф. Тынгылаучула, аланы ичинде Хасанчыкъ да, аны тауруху къалай бошаллыгъын ашыгъыб сакълайдыла. Алай а Мудалиф, аланы тёзюмлерин сынагъанча, кесини бу фантастика хапарын созгъандан созуб барады. Малчыла оруннга кириб, лампаны джарыгъын аз этгенлей: «Алан, Мудалиф, ол таурухунгу андан арысы къаллайла болду, бир эшитдир», - деб къадаладыла. Ол да «огъай», демейди. Хырха тамагъын ариулаб, бир кесекни тынгылайды. Къошну ичин шошлукъ кючлейди. Печде отунланы чыкъырдаб джаннганлары болмаса, башха таууш эшитилмейди. Бир-бирде отунладан джилтин чартлаб, хауада джукъланады. Печь аллында от «тиллени» джарыгъы ойнайды. Эшик сууукъдан джыйылгъан адамлагъа орунну джылыуу, къайиш, ат тер ийис мекямны ичинде бир тукъум бир хошлукъ хал, сан, джюрек бошлукъ, азатлыкъ береди. Таурухда бютеу джигитлени сыфатларын, халилерин къурай, уста хапарлайды Мудалиф. Бир заманда анда-мында хурулдагъан тауушла чыгъа башлайдыла. Арыгъан малчыланы орунну джылыуу бла таурухчуну ауазы, балча, терен, татлы джукъугъа бёлейдиле. Сора: «Къалгъанын тамблагъа къояйыкъ, хайда джукълагъыз, сау тангнга чыгъайыкъ», деб, Мудалиф шош болады...

Ма аллай бир кече, сёлеше келиб, «алмасты джюрюйдю былайлада эртдеден да» деб, анга кимле, къаллайла тюбегенлерини, къалай къоркъгъанларыны хапарына кёчген эдиле къошчула. «Ол бир кюн малла бир бек юркген эдиле бауну ичинде, бир-бирлерин, теблеб, къырылыб да къала эдиле. Алан, не джашырыу, эс ташларча халгъа тюшген эдим. Кесим да ангыламагъан бир тюрлю къоркъуу джюрегими кючлеб, санларым джызылдаб, тёппе тюклерим ёрге туруб, орнумдан тебелмей къалгъан эдим», - деди бири. «Ол бир кече элден къайтыб келе, аргъы тикден эниб тебрегенлейиме, джолну кёнделен бир къарантха ётдю да, атым аллына атларгъа унамай, къамчини аяусуз тёшегениме да къарамай, артына тебчилдей, бирле этди. Бёрю болур деб, кёлюме келген эди. Энди ангылай турама, не болгъанын», - деб экинчиси да, джюрекни къоркъуугъа къалдыргъан хапарланы джасаб, лахор этдиле. Хасанчыкъ, баугъа кирири, маллагъа суу ичирлиги, ёзеннге энериги кёзюне кёрюнюб, къоркъуб, тылпыу алмай тынгылай эди. Эртденинде уяннганында, къошда кеси болмаса, киши джокъ. Сескекли болуб, джюреги къаты ура, кёзню джумуб ачхынчы кёлегин, кёнчегин да кийиб, орундукъну тюбюнде къарангыда бир зат джашырылыб тургъанча, санлары джызылдаб, сырт узунуна сууукъ тер ура, чурукъларын сермеб алыб, чартлаб къошдан чыкъды. Чыкъса, аллайгъа чыкъсын - бир ариу, чууакъ кюн! Минги Тау да биягъынлай, эки тёппеси кёкге тирелиб, къайгъысызлыкъны, ёхтемликни, деменгилиликни эсгертмесича сюеле! Хасанчыкъ, эс джыйыб, чулгъауларын да джарашдырыб чырмаб, чурукъларын кийди. Кулина кёрсе, къалай боллукъ эди деб, кеси кесинден уялды, ыйлыкъды. Къызбай болмагъанын кеси кесине кёргюзюр ючюн ант этди эски бауланы бир къарангы джерлерин, мюйюшлерин къоймай иш этиб къармаб чыгъаргъа...

...Джылла оздула. Бир кюн Хасан – ол Хасанчыкъ ауузланыргъа хант юйге барды. Аны ызындан 4-5 джыл болгъан эки сабийчиги бла бир алаша сюекли тиширыучукъ хант алгъан джерге келиб сюелди. Хасан, аны бетинде бир таныш шартланы эслегенча болуб, эслетмей, джити къарады. «Кимни эсе да эсиме салгъанына бир къара! Кимни?!» - деген сагъышла тынгысыз этдиле. Керме къашлы джукъабет тиширыучукъ. Аны джити къарагъанын сезиб, ол тиширыу Хасаннга джунчуулу ышарды. «Кулина» деб, Хасан, кеси да билмей тургъанлай, тиширыугъа соруулу къарады. Тиширыучукъ иги ангыламады, джунчуду, бир талайны анга, сынаб, къараб турду.

- Таныялмаймыса? - деб сорду Хасан.

- Хасан, сенмисе? - деб тиширыу да сейирсинди.

Къол тутушдула. Сабийчикле, «мама, мама!» деб, тобукъларына чырмала, тынгы бермейдиле. «Былагъа бир къара!» - деб ол, айыб эте, аланы элтиб тепси джанында шиндиклеге олтуртду. Хасан да, омакъ кийиннген, галстуклу чырайлы джаш, ала бла олтурду. Аны къара ишге урулгъанларын танытхан арыкъ къолларына эси кетди. «Ма, былайдыла элчи тиширыуларыбыз эрге чыкъгъанлай, юй-баш къайгъылы болуб, кеслерин унутуб къоядыла», - деб джазыкъсыныры келе, къарайды ол Кулинагъа, Кулиначыкъгъа, Индианкачыкъгъа. «Ол мен сюйюб, тюшюм-тюнюм болуб тургъан къызчыкъ, сейирлик Кулиначыкъ!» - деди ичинден.

- Ненча джыл кетди бирбирибизни кёрмегенли? деб сорду.

- Онбешден артыкъ - сегизинчи классны тауусхандан бери тюбешмегенбиз.

Кулина сёлеше да тургъанлай, сабийлерине кёзюукёзюу ашарыкъ къабдыра, ауузчукъларын къол джаулукъ бла сюрте, ушагъын бардырады. Школчу джылланы, тенглени, болгъан ишлени эслерине тюшюредиле. Хасан, къачан эсе да джюрегинде биринчи сюймеклик сезимлени къабындыргъан, талай заманны джашауун джарыкъ да, сейир да этиб тургъан тиширыугъа сынаб къарай, аны бетинде кёкюрегин татлы джылыудан толтургъан ол алгъыннгы сюйюмню, назик шартланы излейди. «Энди джашыргъандан не барды?» - деб, Кулинагъа бютеу хапарын айтды да:

- Шо, бир айт джашырмай, Кулина, сеземи эдинг сеннге ол джюрек тылпыууму? деб сорду.

Тиширыу сейирсинди.

- Сен аллай къоркъакъмы эдинг сора? Мен а сени школда эм джигитге санай эдим. Башха къызчыкъладан къой, кеси кесимден да джашыра эдим сени джаратыб тургъанымы. Акъылыма да келмегенди меннге сен эсинги бёлесе, деб. Ауузунгу ачыб, бир сёз айтсанг, не бола эди?.. Сен шахарда уллу къуллукъда ишлейсе. Мен да, ким биледи, былай, элге кириб турмаз эдим, ишлемегеним амалтын дипломуму да букъу басыб, - деб, накъырдалаб сёлешди Кулина...

Сабийлени башчыкъларын хатерли сылай, Кулинаны къолун да джюрек джылыу бла тутуб, айырылды Хасан аладан. Бир ауурлукъ, бир тынгысызлыкъ юсюн басыб, чыкъды хант юйден. Анда бир иги затын тас этгенча - ол харамлыкъсыз, ашхы умутладан толу, джазгъы къарча, джайгъы кюнча биринчи сюймеклигин – джангыдан тас этгенча. Бу шахар къалабалыкъдан ычхыныб, бир кюн Гончар чирикге барыб, къачан эсе да, ол сейир, татлы сезимлери джашнагъан джуртну джангыдан кёрюрге къаст эте, джюрегин мыдахлыкъ басыб, атлайды.
Tinibek 05.12.2015 01:01:59
Сообщений: 1273
2015 дж. декабрны 5
Бизни махтаулу джердешлерибиз
ЁЗДЕНЛАНЫ Стелла:
«ТЕРРОРИЗМГЕ ТЁЗЮМ ДЖОКЪДУ»


Бусагъатда Ара телевидениеде, газетледе, кёбчюлюк информацияны мадарларында Сирияда бара тургъан къазауатны, Тюркню истребители Сирияны башында бизни аскер самолётубузну ракета бла уруб агъызгъаныны, Россияны лётчиги Пешков Олегни ёлтюргенлерини юслеринден кёб айтылады.

Тюрк бла бизни арабызны тик болгъаны Россияны бютеу адамларын, бизни барыбызны да къайгъылы этеди. Къайгъы чыгъарыб, дунияны къатышдырыб айланнганла уа террористледиле. Эм алгъа айтырыбыз алагъа кечмеклик джокъду. Дунияны юсюнде рахатлыкъны сюйген адамланы бары да террористлеге ирият бередиле.

Бусагъатда Москвада джашагъан, анда Сеченов атлы медицина университетде кафедраны тамадасы, белгили врач, РФ-да «Анала бла балаланы сакълайыкъ» деген фондну президенти, «Тиширыуну саулугъу» деген бирлешликни башчыларыны бири Ёзденланы Абдуллахны къызы Стелла илмуну юсю бла Европаны, Азияны къралларына таймаздан баргъанлай, алада кърал башчылагъа, белгили политиклеге, уллу билимли алимлеге, врачлагъа, бизнес джюрютген бай адамлагъа тюбегенлей турады. Бизни джердешибиз дуния болумдан, политикадан да уллу хапарлыды.

Мындан алда Стелла Абдуллаховна, Ирандан келе, Черкесск шахарда джашагъан атасына, анасына къайтыб кетген эди. Биз да, анга тюбеб, ушакъ этген эдик.

- Стелла Абдуллаховна, сен 2012-чи джылдан бери сууаблыкъ фондну, джаш тёлю делегацияны, Тиширыуланы къралла арасы союзуну юслери бла Сириягъа баргъанлай тураса. Анда къралны Президенти Башар Асадха да тюбейсе. Сирияда болумдан, бусагъатда Тюрк бла бизни арабызны бузула башлагъанындан кёлюнге келгенни айтсанг.

- Джууукъ Востокда араб къраллада политика болумдан толу ачыкълаб хапар айтырыкъ политикледен, журналистледен да хазна адам болмаз деб турама. Бек къатыш къралладыла тюзюн айтыргъа, аланы оноуларын кеслерине къоймагъан Европада, АБШ-да уллу кючле бардыла. Мени кёлюме келгенден, къаугъаны чыкъгъаны ол къралланы байлыкълары бла, нефтлери бла байламлыды. Динни юсю бла да ала бирбирлерине боладыла. Бир къауум къралланы башчылары, политиклери, миллетни бир-бирине удуб, къайгъы чыгъарыб, къозгъаб, джаннган отну ышырыб, террористлени сауутландырыб, алагъа джол ачыб кюрешедиле.

Сирияны миллети рахатлыкъны сюйген огъурлу адамладыла, россиячылагъа ала ариу кёзден къарайдыла. Къралны Президенти Башар Асадха эки-юч кере да тюбеген эдим. ТеСтелла Сирияны Президенти Башар Асад бла.

рен акъыллы, сабыр адамды. Кеси да башхалагъа кёре мийик бойлуду. Россиягъа, аны башчыларына, бютеу миллетине бюсюреу сёзлени айтады ол.

- Бизге къыйын заманда эм алгъа болушлукъ этген Россияды. Бу джол террорист къауум, Сирияны биз тутхан къраллыгъын чачыб, кеслерича кърал къураргъа излеб, къазауат андан башланнганды. Кюн батханны къралларыны башчылары да аланы къыздырыб кюрешедиле. Террористле бери асламысына Тюркню юсю бла келедиле, алагъа сауутсаба да алай бла бериледи. Къазауат башланнганында биз Россияны башчыларындан, В. Путинни кесинден тилеген эдик бизге болушлукъ этигиз, деб, - дейди ол.

- Алай бла Россияны хауакосмос кючлери келген эдиле болушлукъгъа. Джерде баргъан къазауатны бизни къралны аскерчилери бардырадыла, россиячыла анга къошулмайдыла. Бизни излегенибиз баш бошлукъду, демократияды, миллетибизге игиси болсун деб кюрешебиз.

- Стелла Абдуллаховна, Тюркню юсюнден а не зат айтыргъа боллукъса?

- Эм алгъа айтырым, ала чекге кирмей тургъанлай, бизни аскер самолётубузну ракета бла уруб чачханларын бек аман ишге санайма. Парашют бла тюшюб келген лётчикни, подполковник Пешков Олегни, ёлтюргенлери андан да аман болду. Къысхасы, Тюркню Президенти Эрдоганны бардыргъан ташатын политикасы ачыкъланыб барады. Кечмеклик тилер орнуна энтда бизни чекге киргендиле деб, россиячы лётчиклени терслейди ол. Ачыкъ айтыргъа энди бизден эсе Тюркге аман боллукъду. Тюрк бла бизни арабызда болум аман джанына тюрлениб баргъаны барыбызны да сагъайтады. Сау болсунла, бизни къралны башчылары бу къыйын болумда да сабырлыкъ салыб, эки арада къаугъаны не къадар басаргъа кюрешедиле. Кёресиз, Тюркден келиб, бизни вузларыбызда окъугъан студентлеге тыйгъыч салынмайды. Окъусунла, билим алсынла, деб, Тюркден келген джаш тёлюге джол ачхандыла. Тюркден келген устала къурулуш ишледе кёб иш эте эдиле. Сатыуалыу иги бара эди. Энди ала ары къалай барлыкъдыла?

- Стелла Абдуллаховна, кесинги юсюнгден, джууукъ адамларынгы юслеринден да айтсанг...

- Атамы, джёгетейчи, Ёзденланы Манафны джашы Абдуллахны эл мюлк джаны бла баш билими барды. Джёгетей Аягъында «Южный» комбинатда кёгет ёсдюрген блоклада тамада болуб ишлегенди, «Тау» совхозну директору болуб да тургъанды. Анам Добагова Сайхат Биляловна черкес тиширыуду. Музыка джаны бла билим алгъанды. 3 къызны Къарачайны ашхы адетлеринде, черкес намысда ёсдюрюб, барысына окъуу-билим бергендиле.

Эгечлени абаданлары Бэлла Черкесск шахарда 11-чи школну алтын медаль бла бошагъандан сора Кипрге окъургъа кетеди. Анда маркетинг джаны бла баш билим алады. Кесини усталыгъына юреннгенден сора талай тыш къраллы тилни окъуб башлайды. Университетни бошаргъа ингилиз, немец, грек, итальян тиллеге суу уста болады. Керек джерде ол тилледе тылмачлыкъ да этеди. Фахмулу таулу къыз баш билим алдым, кёб тиллеге юрендим деб тохтаб къалмайды, кесини билимин, усталыгъын талай уллу къралда ёсдюргенди. Американы Бирлешген Штатларында да окъуйду. Дунияда джашауну кёреди, политиканы айыра биледи. Лондонда ЭМБИ-ни баш школунда да окъуйду. Ол да маркетинг джаны бла болады. Окъуулу-билимли къызны республикада айтылыб тургъан «Меркурий» фирмагъа аладыла. Бусагъатда Бэлла Абдуллаховна ол фирмада маркетинг джаны бла директорду.

Абдуллахны экинчи къызы Анджела да уллу эгечинден артха къалмагъанды билими бла да, усталыгъы бла да. Ол орта школну айырмагъа бошагъан эди. Андан сора Черкесскеде технология академиягъа кириб, аны экономика факультетини дипломун алгъан эди. Ызы бла Москвада баш билимли менеджерле хазырлагъан курсланы бошагъанды. Дагъыда билимин, усталыгъын ёсдюргенлей турады. Бусагъатда Черкесск шахарда «Ле Гранд» деген уллу фирманы баш директоруду.

Эгечлени гитчелери Стелла Черкесскеде 11-чи номерли орта школну алтын медалгъа бошагъан эди. Андан сора Краснодарда медицина институтха кириб, 2008-чи джыл ол вузну къызыл дипломун алгъанды. Студент джылларында окъугъан анала бла балаланы джашауларын сакълаудан общество къураб, кёб джараулу иш бардырыб тургъанды.

Институтну бошагъандан сора, Москвагъа барыб, анда эки ишге бирден джарашады. Сеченов атлы 1-чи медицина институтда дерс береди. КПРФ-ни башчысы Г. Зюгановну референти болады. Кёб турмай медицина илмуланы кандидатына диссертациясын джакълайды. Фахмулу таулу къызны «Анала бла балаланы сакълауну» фондуна тамадагъа саладыла. Аны юсю бла уллу ишле бардырады ол: тыш къраллада болуучу конференцияланы, конгресслени, симпозиумланы, уллу кенгешлени ишлерине къошулуб, алада докладла этеди.

Стелла врач нёгерлери бла Сириягъа баргъанында, анда джашагъан тиширыулагъа къазауат салгъан къыйынлыкъланы къоратыб, таблыкъла болурча кёб мадарла этерге болушханды. Биргелерине кёб дарман-дары да элтген эдиле. Алай бла уллу сууаблыкъ ишни аллын башлагъандыла.

Былайда бир затны айырыб чертерге излейбиз. Стелла Абдуллаховна къайсы къралда болса да биргесине белгили врачланы элтеди. Врачла къуру лекцияла окъуб, ушакъла бардырыб къайтмайдыла, керек джерде тиширыуланы саулукъларына къарарча мадарла къурайдыла. Асламысына онкология аурууланы тинтедиле.

Мындан алда Стелла, бизни республикагъа, Хабез районда «Адиюх- Пэласха», келиб, уллу джыйылыу-кенгеш къурагъан эди. Аны биргесине тыш къралладан да кёб белгили адам, политик, врач келген эдиле.

Джыйылыу «Тиширыуланы саулукъларын сакълау бизни биринчи борчубузду» деген ат бла ётген эди. Кеси да бизни республикада эм уллу сууаблыкъ иш болгъанды. Алайгъа келгенле, иги кесек ачха джыйыб, аны бу тёгерекледе джашагъан тиширыуланы саулукъларына къаратыргъа бергендиле. Аналаны, тиширыуланы араларында, онкология ауруу бармыды, деб аны да тинтгендиле. Къытайдан, Италиядан, Индонезиядан, Ирандан, Москвадан, Санкт-Петербургдан белгили врачла, профессорла, джамагъат- политика къуллукъчула да келген эдиле.

Кенгешде Москвада Халкъланы шохлугъу университетни профессору Тотчиев Георгий, Къытайдан алим, белгили врач, Тибет окъууну къурагъанланы бири Хуанг Гуанарг, Италиядан «Дунияда саулукъну сакълау» фондну тамадасыны заместители Пазано Дарио, Москвадан тиширыу аурууланы тинтген врач-онколог Мустафин Чингиз, Индонезиядан принц Раймонд дагъыда башхала, сёлешиб, бусагъат заманда тиширыуланы саулукъларын сакълау джаны бла не зат этиллигин айтхандыла. Ол уллу джыйылыуну ишине Ёзденланы Стелла башчылыкъ этгенди. Хар сёлешгенни юсюнден толу хапар айтыб, миллетни танышдыргъан да ол болгъанды. Джыйылыугъа араб къралладан да кёб адам келген эди.

Сёлешгенле, къуру докладла этиб, чачылыб кетмегендиле, ауругъанлары болуб, кеслерин кёргюзюрге келгенлени, ала уа 200-ден артыкъ эдиле, тинтиб къарагъандыла. Ол огъай, сууаблыкъ халда керекли дарманла бла да болушхандыла. Аныча, онкология аурууладан адамланы сау этерге боллугъун айтыб, кёблени къууандыргъандыла, операция этилгенлени ёмюрлерин созаргъа мадарла болгъанларын да айтхандыла.

Ол темалагъа кинола кёргюзгендиле. Москвадан, бизден, Нальчикден келген белгили артистле, джырлабтепсеб, джыйылгъанлагъа кёз ачдыргъандыла.

Ёзденланы Стеллагъа джыйылыугъа къошулгъанланы бары да, джюрек разылыкъларын билдириб, бюсюреу этгенлерин айтхандыла.

Джыйылыуну аягъында Стелланы атасы Абдуллахха да сёз берилген эди. Ол да тыш къраллы къонакълагъа, врачлагъа багъалы заманларын аямай бери келгенлери ючюн бюсюреу этгенди.

Джыйылыуда иги ашарыкъ этгенлени, уста тепсегенлени конкурслары да болгъанды. Анда хорлагъанлагъа багъалы саугъала берилгендиле.

Стелла алкъын джаш адам болса да, ма быллай уллу ишле - Бютеуроссия, бютеудуния ишле - этерге болуму джетеди. Мындан ары да аны юсюнден кёб иги хапарла эшитиб къууанырыбызгъа ышанабыз.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.
Sabr 07.12.2015 21:33:28
Сообщений: 7254
Цитата
Tinibek пишет:
Бусагъатда Москвада джашагъан, анда Сеченов атлы медицина университетде кафедраны тамадасы, белгили врач, РФ-да «Анала бла балаланы сакълайыкъ» деген фондну президенти, «Тиширыуну саулугъу» деген бирлешликни башчыларыны бири Ёзденланы Абдуллахны къызы Стелла
Бек сейирсиндим, къууандым.
Tinibek 08.12.2015 04:22:40
Сообщений: 1273
2015 дж. декабрны 5 "Къарачай"

«Ол меннге келишмейди»

Ныгъышда эки киши, кёб затланы юслеринден сёлеше келиб, хантлагъа джетдиле.

- Мындан алда телевизор бла бериуге къарагъан эдим, – деди бири. – Медицина джаны бла академикле, профессорла сёлешиб, ингирде сагъат алтыдан сора ашаргъа болмайды, дедиле. Андан бери ала айтханны этиб турама.

- Ол меннге келишмейди, – деди экинчи. – Мен ингир азыкъны сагъат джетиден сора ашаб башлайма.

«...Мен да модагъа кире»
- Алан, хар кюн сайын бир джангы кийим киесе, – деди джылы келген кишиге хоншусу.

- Джап-джангыла да тюлдюле, джашла экишер-ючюшер кере кийгендиле. Ала модадан чыгъа, мен модагъа кире барама...

Сюрюучюле бла бугъала
Малчылыкъда ёмюрюн ашыргъан хоншум, Алий акка бла ушакъ эте келиб, малланы халилеринден хапар сордум.

- Къой кютгеним болмагъанды, тууарланы юслеринден а айтыргъа боллукъма, деди ол. – Къашын-башын тюйюб ийнек сауаргъа олтургъан сют алыб къууанныкъ тюлдю. Тууарланы къыш аш салгъан, джай кютген кёзюуледе да кеслерин тутуулары, иелерини халлары бла байламлыды. Чыртда эсимден кетмей тургъан бир затны айтайым. Бизни эл бла огъары джаныбызда элни ийнеклери бир-биринден узакъ болмай джайыла эдиле. Бизни ийнеклени атам кюте эди. Юйде джумушла кёб болсала, мен чыгъара эдим малланы. Ол бир элден да бир акка кюте эди. Кёбюсюне туудугъуна ышана эди ол ишни. Экибизге да 15-16 джыл болгъан эди. Ийнекле отлай, биз да бирге туураларындан къараб туруучан эдик. Камсык сабийле эдик. Бир кюн не эсе да бир затла айтыргъа къалды да, тюйюшдюк. Аны кёргенлей, экибизни бугъаларыбыз да, ийнекледен айырылыб, арагъа чыгъыб, тюйюшюб тебредиле. Биз, сейирсиниб, тохтаб къалдыкъ. Ала да турушханны къоюб, ызларына кетдиле...

Махтауну азгъа санагъанды
Коллективни тамадасы, джаш адам, уллайгъанладан бирине кёл этерге излеб:

- Джыллары келгенледе башы тюз ишлеген джангыз сенсе, – деди.

Бу, ол махтауну азгъа санады да:

- «Барыбыздан да» десенг керек эди, – деди.

Джаулукъсуз къайтды
Къарт ана кесине джаулукъ алыргъа базаргъа тебреди. Туудукъчугъу, 5 джыл болгъан Алина, тохтамай, аны бла чыкъды. Базарны бу къыйырында сабий кийимле сатхан тиширыула сюеле эдиле. Алайда бир къызыл къурткагъа кёзю илинди къызчыкъны. Кийиб кёрюрге изледи. Сатыучуланы бири берди да, кийди.

- Юйде быллайынг барды, - деди амма.

- Муну джагъасы андан ариуду, – деди туудугъу алайда кюзгюге къараб.

Алдыла. Кюн исси болса да аны тешмеди. Арлакъ атлагъанлай, къарачай тиширыула кеслери этген бёркчюкле сатылгъан джерде тохтады. Бирчигин алыб, башына кийди.

- Ання, къара къалай ариу болдум, - деди. Сатыучу тиширыу да курткасына бёркчюк таб джарашханын айтханында, амма анга да тёледи.

Джаулукъ аллыкъ ачхасыны джартысы къорагъан эди да, юйге къурулай къайтды.




2015 дж. декабрны 5 "Къарачай"
Сейир затла
Эм кючлю бомба

«Росатом» кърал корпорацияны коммуникациясыны департаментини тамадасы Сергей Новиков айтыудан, бизни термоядер сауутубуз 70 джылны узагъына ючюнчю дуния къазауатны башлатмай тургъан затланы бириди. Былайда СССРни физиклери-ядерщиклери чыгъаргъан «АН 602» дагъыда халкъда джюрюген эки аты «Царь бомба» эмда Н.Хрущёв Америкада сагъыннган «Кузькина мать» деген бомбаны юсюнден барады сёз.

1961-чи джыл 30-чу октябрда Джангы джерде «Сухой Нос» деген полигонда ол сауутну джюклерге «Ту95В» номерли бомбала бла учхан самолётну джарашдырадыла. Самолёт 10500 метрге кёлтюрюлюб, ол бомбаны джибереди. «АН 602» 4200 метр мийикликде атылады. Ол кёзюуге самолёт 40 километр чакълы бирге алайдан джанлагъан эди. Бомбаны «тютюню» кёкге 67 километрге чыгъады. Аны джели («ударная волна») джер шарны тёгерегине 3 къат айланады. Анга кёре тергеб кёргенлеринде, Америка экинчи дуния къазауатны аягъына Хиросима шахаргъа атхан атом бомбадан 3 минг кереге кючлю болгъанды. Ол экинчи дуния къазауатда къралла хайырландыргъан саулай сауутну кючюнден да 10 кереге онглу болгъанын ачыкълагъандыла. Эндиги тергеуле бла айтсакъ, 100 миллион тонна тротилча бир болгъанды кючю.

Эски шахарны тахсалары

Арарат шахарны къатында джер тюбюнде бир уллу шахар табылгъанды. Иги кесекден бери дунияны архиологлары, аллай къалапелядан къалгъан затланы тамалында ишлеген алимле аны не джаны бла да тинтиб кюрешедиле.

Ала баямлагъандан, шахар 7000 адам сыйынырча бирди. Къазгъан, къарагъан сагъатларында сюекле табхандыла. Аланы ёлчелеб, шахарны ишлегенле, шахарда джашагъанла 5-10 метрге джетген мийик адамла болгъанларын ачыкълагъандыла. Кеслери да 800-900 джыл джашагъанларына шагъатлыкъ этген затла бардыла. Алимлени асламысы чертгенден, дунияны суу алгъандан сора адамла, бусагъатладача гитчеле бола тебрейдиле, ёмюрлери да кёб кереге къысхарады. Алай болса да бу затланы илму тамалда бегитиб бошамагъандыла.

Бир-бирине къатышмагъан тенгиз бла океан

Тенгизлени, терклени тюб джанларын тинтиу бла дунияда эм онглу алимге саналгъан француз Жак-Ив Кустоду. Аквалангны «суу тюбюнде юйчюкню», «ныряющее блюдце» деген аппартны чыгъаргъанды, кёб тюрлю илму ишлени да джазгъанды ол.

Гибралтар богъазны тинте келиб, илмугъа келишмеген бир затха тюбейди. Ол да неди десегиз, эки суу бирбирине къошулмай, араларына плёнка салыныб тургъанча, хар бири кесини чегин сакълагъаны. Джылылыкълары да башха, аланы тюблеринде ёсюмле да башха, чабакълары, башха джанлылары да башха. Ала Гибралтарда бир-бирлерине къошулгъан Джерле арасы тенгиз бла Атлантика океанны суулары.

- 1962-чи джыл немец алимле Баб-Эль-Мандеб богъазда Красное тенгиз бла Индия океан Аден заливде къошулгъанлыкъгъа бир-бири бла къатышмагъанларын ачыкълайдыла, – деб джазады Кусто. – Ала айтханны тамалында биз Атлантика океан бла Джерле арасы тенгиз алай болурламы деб, къарай башладыкъ. Биринчи Джерле арасы тенгизни суууну тузлулугъун, къалынлыгъын, анда къаллай джанла джашагъанларын тинтдик. Атлантика океанны суууна да ол халда къарадыкъ. Бу экиси минг джылны узагъына Гибралтар богъазда «тюбешиб» турадыла. Ол заманны ичинде бир-бири бла къатышыб, бир суу болуб бошаргъа керек эдиле.

Бу уллу алим Кусто не физиканы, не химияны, не алгъындан дуниягъа белги, нени болса да джоругъуна келишмеген сейир затны къалай джораларгъа билмей айланнганлай, кёб болмай ислам динни алгъан француз алим Морис Букайгъа тюбеб къалады. Хапарын айтады. «Да ол мындан 1400 джылны алгъа Къур`анда джазылгъанды», - дейди.

- Илмуну бюгюннгю джетишимлери бла да аллай бир заманнга артха къойгъан бу неди деб, бизни тилге кёчюрюлген Къур"анны окъуб чыкъдым. Анда айтылгъан затла адам джазарча тюл эдиле. Ол кёкден тюшгенине ишексиз болдум. Андан сора ислам динни алдым, – деб бошайды кесини юсюнден хапарын уллу алим.




Джашау
2015 дж. декабрны 5 "Къарачай"
КЪАРАЧАЙНЫ ЭКИ ХАПАРЫ

Джагъанас сыртла, талай километрлеге созулуб, Элтаркъачны къышлыкъларына дери джетедиле. Алгъын былайлары «Джёгетей» совхозгъа къарай эдиле. Энди пайлагъа юлешиннгендиле. Кёб джылланы узагъына бу къадар къышлыкъгъа къарауул болуб Къобанланы Къарачай ишлеген эди. Керти дуниягъа кетгенди, джандетли болсун. Ышара-ышара, бир огъурлу тынч адам эди. Мен аны бир онбеш джылдан артыкъ заманны таный эдим, кесибиз да иги шохла болгъан эдик. Трактор чалкъы киралмагъан къулакълада, дуппурлада, чегет талалада биченликлени пенсионерлеге, сакъатлагъа, кёб башлы юйдегилеге юлешиб бериб тургъанды. Меннге да ма аллай джерледен бир ийнегим бла 4-5 къоюма джетерча биченлик берген эди да, алайдан чалыб алгъаным джете эди.

Къарачай бир кере: «Мадар этиб гапналарынгы къоратсанг иги эди», - дейди. Экинчи кюн хоншу джашха: «Машинанг бла Джагъанасдан биченчик келтирирге болушсанг», - деб тиледим. Сора, нёгер да къураб, бортлары алаша «КамАЗ» машинаны къыздырыб, Джагъанасха тебредик. Биз ары джетерге Къарачай, эки джолну къошулгъан джеринде иги мийик дуппурну юсюнде аты бла тура эди. «Табсыз кюн келдигиз. Андан бери бир-эки сагъат бола болур, ёргеден, экеулен бир омакъ машина бла дачагъа, Горбачёв бла Мураховскийни алыб келгендиле. Ингир алагъа дери бу джол бла бир адамны да ётдюрме деб, тукъумуму, атымы джазыб алдыла. Ма энди дуппурну башын сакълайма, талай адамны ызларына къайтаргъанма, - деди. - Бу джол бла районну, совхозну тамадалары келедиле, Ставрополдан, Черкесскеден келгенле Николаевское джанындан чыгъадыла. Эрлай машинаны гапналаны къатына салыгъыз да, бош къайтмай, бирин-экисин алыгъыз да, джанлагъыз».

Дача, чегетни къыйырындан тёрт-беш километр узакъда эди. Дагъыда сакълыкъ керек эди. Дачаны эки дуппурчукъну ортасында къая ташланы ичлеринден боркъулдаб чыкъгъан уллу къара сууну къатына салгъандыла. Тёгереги тюппе-тюз, гокка хансланы эм ариулары былайда чагъадыла дерчады. Кертиси да, адам къараб турурча, бир сейирлик джер эди алайы. Горбачёв ол кёзюуледе кърал башчы тюл, Коммунист партияны Ара Комитетини секретары эди. Къобанланы Къарачайны ол заманда айтханына кёре, Горбачёв бери ал джыллада кёб келгенди.

Арадан бёлек заман озуб, ишни юсю бла «Джёгетей» совхозгъа барама. Алайда Къарачайгъа тюбеб къалама, тынчлыкъ-эсенлик сорушхандан сора: «Айт хапар», - дегенимде: «Айтайым, - деб ышарды. Конторну арбазында скамейкагъа олтурдукъ. - Хапарым сейирди. Хар кюн сайын дегенча, танг атыб бошагъандан сора, атыма миниб, кёб джерге айланыб, джолдан алай узакъ болмай этилген бичен кюлтелеге да къараб чыгъыучан эдим. Бир джолда ат бла акъырын бара, тёгерекге къарайма. Анда, тюбюнде, учу-къыйыры кёрюнмеген ёзен табадан бир тауушла чыкъгъанча болдула.

Бинокль бла къараб башладым. Ачы тауушла джаныуарланыкъы болгъанларын ангыладым, кеслерин а кёрмейме. Бинокль бла къарайкъарай иги кесек бардым. Ёзенни тюбюнде, бир тюзюрек джерде, къымылдагъанланы эследим. Кёб турмай юч бёрю бла эки балачыгъы болгъан мазаллы айю кёрюндюле. Бёрюле мамурашчыкъланы алыргъа излеб, аналары да къан къазауат этиб, аланы къоруулайды. Ол мазаллы айю, урчукъча, алай тёгерек айлана эди, бёрюле не дыгалас этиб кюрешселе да, аны балаларына джеталмай эдиле. Айю уруб ийсе, чартлаб, тёрт-беш метрге барыб тюше эдиле бёрюле. Алай эте келиб бирин кючлю сермеди, ол къычырыкъ этиб, ал эки аягъы бла арт джанын сюйрей, аманны кеминде, чегетни къыйырына джетиб сойланды. Ол бир экиси алгъындан да бек чабдыла. Шкок бла алай ары атсам, бёрюле къачармы эдиле деб, сора айю да къачыб, ортада балачыкъланы алдырыб къояма деб, атмадым.

Эки бёрюню, бири, не болду эсе да, ал аягъын ёрге этиб, иги узакъ барыб джатды. Ол къалгъан джангыз, джукъ эталмазлыгъын ангылаб, беш-алты метр кетиб чёгелеб айюге, балачыкълагъа иги кесек къараб туруб, сора акъырын чегетге джанлады. Айю тёгерегине да къараб, сора балачыкъларын джалаб, кесине къаты къысды.

Быллай бир джылны ичинде аллай сейир затха тюбемеген эдим. Чегетле уллу, кёб болгъанлыкъгъа, былайлада айюле аздыла, къуру юч кере кёргенме», деб бошады.

Биз алай магъана бермейбиз ансы, хайуанла, джаныуарла, къанатлыла балаларын адамдан бек сюедиле дерчады...

ХАПЧАЛАНЫ Маммет.
Tinibek 12.12.2015 04:54:45
Сообщений: 1273
2015 дж. декабрны 12
Литература
ЁЗДЕНЛАНЫ Альберт
Бузгыйы-Акка

Повестден юзюк

Алкъынчы малла джайлыкъладан къышлыкълагъа кетмеген эдиле.

Аллахды билген, сентябрь айны ахыры, не уа, октябрь айны ал сюреми болур эди. Бир чууакъ кюн, мал дохтурлукъ ишими тындыра, ат бла Бийчесыннга бара, Багъатыр-Таланы айланчларындан ёрге былай чыкъгъанлай, Минги Тау табадан бир ачы сууукъ джел урду. Джел тамам къаты болгъанында: «Уруб атны юсюнден атыб джибериргеми башлагъанды?» – деген къоркъууну эте, аллыма къаблана, джалындан къадалдым. Къысха заманны ичинде кёк мутхуз болду да, ачы сууукъну терк алыб келген уллу джел бир кесек шаушалды.

Къанджыгъамда «аскер плащым» бла бирге байланнган затларым аслам эдиле. Тешиб, плащымы алыб, къалгъан затланы къанджыгъалагъа байлай тургъунчу сууукъ джангур джаууб тебреди. Мен плащымы юсюме кийгинчи, хайт деб, юсюм джибиген эди. Кёбге да бармагъанлай, джангур, тюй бюртюклеча, бир гитче бузчукълагъа бурулду. Сууукъ къатыдан къаты къыса, ол мылы буз бюртюкле да келиб тийген джерлерине джабышыб баргъан болмасала, чартлаб кетмей эдиле. Ал кёзюучюкде, билеклерими къымылдатсам, саулай плащымы юсюн джабхан буз джарылгъан да эте эди. Къысхасыча айтыргъа, ёмюрюмде мен кёрмеген бу джомакълы хауа болум, кесек заманны ичинде, адам адамгъа айтса ийнанмазча, мени атны юсюнде баргъан адам сыфатлы бир буз гыйыгъа ушатды. Джюрюб баргъан атны къызгъан санлары биринчи тютюн эте келдиле да, артда, тютюнлеген да тохтагъан эди. Джукъа буз кюбе атны джесирге алыргъа кюрешсе да, къарыу эталмай эди. Алай болса да, къол аязла чакълы джарылгъан джукъа буз кесекле джалында, бойнунда тюклеге джабышхан эдиле. «Я, араббин Аллах, атны юсюнде къатыб къалыргъамы тебредим?» – деб, къайгъылы болгъандан ары, сууукъ болама деб, эсгермей эдим...

Ма ол келгеним бла Эки-Арада Добайны къошуна джууукълашдым. Къошха джетерге итле чабдыла. Къошдан Добай чыкъды. Кёб да мычымай, аны ызындан къайыны Абу да чыкъды. Аллахды билген, мени эки кёзюмден башха джерим къымылдай болмаз эди. Добай меннге ышарыб къарай:

- Тюш атдан! Нек къарайса, Дохтур-Бала? – деди.

Атдан тюшерге умут этсем да, къаты джелим бла атха джабышханча, къымылдаялмадым. Мени халымы эсгерген Добай:

- Ай юйюнге, сен, Бузгыйы-Акканы джесирине джюшюб тураса да! – деб, Абугъа бурула, – алан, бери кел, атдан алайыкъ... – деб, келиб, атымы илкичге тагъа, сора, кюреш эте кетиб, атымы айылларын бошлады. Экиси да ат джер бла бирге, мени атдан тартыб алдыла да, кёлтюрюб, къошха киргизиб, от джагъылыб тургъан печни аллына салдыла.

- Абу, шо къызыб, терлеб келген атны юсюне бир джауурлукъ-мауурлукъ, не таба эсенг да бир ат марджа, ансы сырты кёбюб къалмасын... – деди Добай. Абу эшикге чыкъды. Юсюм эриб башлагъанлай, тишлерим да харс ура, меннге бир къалтырауукъ тийди. Санларыма минг ийне бирден кириб баргъанча бола эдим. Добай: «Энди, Дохтур-Бала, сен, мен айтханны ызымдан къайтарыб бар! Къайтарсанг, аламат болуб къаллыкъса! – деб, не джыр болуб джырланмагъан, не назмуча окъулмагъан бир затны айтыб башлады. «Хей, Бузгыйы, Буз Акка,
Сени тюрюнг – туз Акка,
Онеки джыл тузакъгъа,
Тюшюб тургъан Буз Акка...
Солургъа деб, чыгъаса,
Аманланы джыгъаса,
Бузлатаса, джояса.
Игилени къояса.
Хей, Бузгыйы, Буз Акка,
Джыйма сен буз тузакъгъа,
Мен алдамам, тил этмем,
Ийнамымы кюл этмем,
Намысымы джоймазма,
Сени сансыз къоймазма,
Ийнанырма мен санга,
Джюз джыл джашау бер манга! – деб бошады Добай. Мен да ол айтханланы къайтарыб бардым. Керти кертиси да, мен, бир тюрлю бир дуниягъа тюшгенча бола, «бузлагъанымы» да унутханча болдум. Бузгыйы-Акканы сыфатын кёз аллыма келтирирге кюрешдим. Мен аны кёрюб, ич дунияларыбыз ушакъ этгенча бола, хайт деб, бир кесек эс джыйдым. Абуну эшикден киргени бла бирге, Добайны: «Спиртинг бармыды?» – деб меннге соргъан ауазы, къошну ичинде шошлукъну бузду.

- Б-б-б-барды, су-су-сумкамда... – дедим аз-маз къалтырай.

- Бери алчы сумкасындан спиртни, Абу! Сен а, Дохтур-Бала, давай, мурджаргъа олтур да, тешин! – деди Добай. Абу да мени ветеринар сумкамдан шиша бла спиртни алыб, мурджарны къыйырына сала, меннге да тешинирге болушду. Мен джууургъанны тюбюне кирдим. Добай мурджарны къатына келе, спирт шишаны башын ача, меннге: «Къайда, юсюнгю ашчы!» – деди. Мен джууургъанны юсюмден атдым. Добай спиртни ууучуна къуя, санларыма ышыб тебреди. Не сырт, не бут, не къол къоймай, иги адамыча спиртде «джууундуруб» чыкъды. Бир стаканнга да 100-150 грамм чакълы спиртни къуйду да:

- Энди, мындан да бас да, джууургъан тюбюне кир да, тынчай! – деди. Мен Добай айтханча этдим. Къалтырагъаным да кетди. Кефчик да алыб: «Мен энди, нормальный болдум, кийинейим...», – дедим.

- Кийиннген хапарны сагъынма! Сен неден къутулуб келгенинги билемисе? – деб, Добай меннге соруулу къарады.

- Билмейме? – дедим.

- Билмей эсенг, тынгыла бери! Сени насыбынг тутуб, Бузгыйы-Акканы сууугъундан къутулуб келесе. Буруннгула айтханнга кёре, Минги Тауну Буз Дорбунуну ичинде, сууукъну бузну тейриси Бузгыйы-Акка деген джашайды. Ол, хар онэки джылдан бир кере, солургъа чыгъады. Ол чыкъгъан сагъатда, аны аллына уллу кёллю, тилчи, аман иннетли, дуния малдан тоймагъан, ийнамы болмагъан адам чыкъса, БузгыйыАкка аны бузлатыб къояды. Ма сенича аман иннети болмагъан, уллулагъа тынгылагъан, керти ёлген маллагъа къой эсенг, андасанда малчыла къабхан къойчукъгъа да акт этиб къойгъан иги джаш аллына чыкъса уа, БузгыйыАкка анга заран салмайды. Бузгыйы-Акканы аллына чыгъыб, сау къалгъан адамны ёмюрюнде ёпкелерине сууукъ чабмайды, кеси да эм азы бла 100 джыл джашайды! Ангыладынгмы, Дохтур-Бала? – деди ышара.

- Ангыладым, Добай! Мындан ары да, иги джаш болургъа кюреширме! Малчыла къабхан къойчукъну да «сау болмаз ауруудан ауруб ёлгенди» деб, акт этерме ... - дедим ышара.

- Аллахны налаты болмасын сеннге! Сен а, ангыламагъанча этиб, бир сёзню джерге тюшюрюб къоярыкъ тюлсе...– деб, Добай кюлдю.

- Къалай игиди, БузгыйыАкка аллына чыкъгъан, ангылы Дохтур-Бала бла ишлеген! – деб, Абу да чам этди. Бир джукъ бла да ауузландырыб, джанымы сау къалдыргъанлары ючюн, Бузгыйы-Аккагъа да, Добайгъа да, Абугъа да ичимден дунияны алгъышларын айта, джукъладым...
Tinibek 12.12.2015 19:55:47
Сообщений: 1273
2015 джыл, декабрны 10 орта кюн
Сый бериу
КъЧР-ни Башчысы
джылы алгъышлагъанды


Бу кюнледе Россия Федерацияны халкъ артисти, Къарачай-Черкес Республиканы Драма бла комедия орус театрыны директору Биджиланы Якъубну джашы Хасан туугъанлы 65 джыл, аны творчество ишине да 40 джыл толгъанды.

Аны ол махтаулу юбилейлери бла байламлы республикан Драма театрда уллу къууанч джыйылыу болгъанды. Ол къууанчда Х. Я. Биджи улуну юбилейлери бла Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид да алгъышлагъанды. Анда былай айтылады:

«Къарачай-Черкесияны адамларыны барыны атларындан да, кесими атымдан да Сизни бу сыйлы юбилейигиз бла таза джюрегимден исси алгъышлайма. Сизни актёр эмда режиссёр фахмугъузгъа уллу багъа бергенле Къарачай-Черкесияда да, аны тышында да кёбдюле. Театрны эм иги адетлерин сакълаугъа Сиз къошхан уллу юлюшню коллегаларыгъыз да, къараучула да, сахна искусствону хурметин кёргенле да бек багъалатадыла. Ишигизге творчество кёзден къарауда, актёр чемерликни излеу бла табыуда Сиз джаш тёлюге юлгюсюз. Сизге кючлю сюек саулукъ, хар затда джетишимле теджей, бизни мындан ары да кесигизни творчествогъуз бла кёб джылланы къууандырыб турлугъугъузну излейме».

КъЧР-ни Башчысы Биджиланы Хасаннга КъарачайЧеркесияны баш саугъасын – «За заслуги перед Карачаево-Черкесской Республикой» деген орденин – берирге да айтханды.
Tinibek 12.12.2015 20:09:08
Сообщений: 1273
2015 джыл, декабрны 10 орта кюн
Президентни Чакъырыуу
ЭТИМЛИЛИКНИ КЪАТЛАУНУ ПРОГРАММАСЫ

Россияны Президенти В. Путин Россия Федерацияны Федерал Джыйылыууна, хар джыл сайынча, быйыл да декабрны 3-де Чакъырыу этгенди.

Ол Чакъырыугъа аталгъан джыйылыу Кремлни Георгий залында баргъанды. Аны ишине властны эмда джамагъатны бютеу органларыны барыны, аны кибик дин организацияланы башчылары, журналистле да къошулгъандыла. Ол джыйылыуда Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид да болгъанды.

Россияны аскерчилери, къралны излемлерин толтура, терроризмге къаршчы джигит сермешиб келедиле. В. Путин кесини сёзюн ол адамлагъа джюрек разылыгъын билдириуден башлагъанды. Террористлени къолларындан ёлген лётчикле бла аскерчилени эсгере, В. Путин бирминутлукъ шош болууну да баямлагъанды.

Терроризмге къаршчы кюрешге, Россияны Президенти айтхандан, дунияны къралларыны бары да къошулургъа керекдиле. «Ансы, - деб чертгенди ол кесини Чакъырыуунда, - халкъла арасы терроризмни бир къралны кючю бла онгларгъа къолдан келлик тюлдю. Аны себеби бюгюн дунияны кёб джеринде чекле ачыкъдыла, халкъла да туугъан джуртларындан башха джерлеге кёчюу процессге кенгден кенг къошула барадыла. Бюгюн дунияда болумну былай къыйын халгъа джетгени ол затла бла да байламлыдыла». В. Путин къайтарыб-къайтарыб чертгенден, терроризмге къаршчы кюрешиу азатлыкъ ючюн, тюзлюк ючюн, джашау ючюн, келир заманны бютеу цивилизациясы ючюн кюрешиудю.

Россия Федерацияны Сауутлу Кючлери Сирияда неден да алгъа Россия ючюн, аны адамларыны къоркъуусузлукълары ючюн къазауат этедиле.

В. Путин кесини Чакъырыуунда Турцияны бизни пилотларыбызны ёлтюрюрге къошулгъаныны юсюнден да айтды. Анкара, деди ол, Сирияда россиячы аскерчилени ёлгенлери ючюн джууаблыды, аны ючюн джууаб берирге да керекди. Алай а Президент Анкара бла тюрк халкъгъа бир кёзден къараргъа болмазлыгъын айырыб чертгенди. Ол айтхандан, «Россия Тюркге къаршчы сампал таууш этдире айланныкъ тюлдю. Алай а Тюркню властлары джууаблылыкъдан алагъа къаршчы баямланнган къуру азыкъ санкцияла бла къутулуб къаллыкъ да тюлдюле».

Президентни Чакъырыуунда промышленность бла эл мюлкню ёсдюрюуню, импорт товарланы орунларына кесибизде аллай товарланы чыгъарыуну юслеринден да уллу сёз баргъанды. «Россияны, - дегенди ол, сёзюн андан ары бардыра, - кёб къралда къуруб тас болгъан таза продукталаны хазырлау джаны бла эм уллу кърал болур мадары да барды». Президент ол айтханын юлгюле келтириб да бегитгенди. Аны бла бирге къралны башчысы, миллион гектарла бла саналгъан джерле алкъын хайырландырылмай тургъанларын айтыб, аланы сюрюб, урлукъ атаргъа кереклиге санагъанын да билдиргенди.

Къралны башчысы, тинтиучю органланы гитче бизнес бла орта бизнесни керексизге асыры кёб тинтгенлерин айтыб, мындан ары кёзюуде ол джараусуз адетни тохтатыргъа да чакъыргъанды. Аны себеби, ол айтхандан, тинтиучю органла аланы юслеринден джарашдырыб берген терслеу ишлени къуру 15 проценти джетеди сюдлеге. Къалгъанлары не бизнес бла кюрешгенлени табышларын къурутургъа неда аланы юслеринден аман хапарланы джаяргъа джарайдыла. Аллай тинтиулени уа, хаталары болмаса, хайырлары болмайды.

Президент кесини Чакъырыуунда социал ишлеге да эс бёлгенди. Ол РФ-ны Правительствосу бла регионланы башчыларын школгъа дериги сабийлени садикле бла баджарыугъа мында ары да таймаздан къайгъырыб турлукъларын излегенди.

«Къралны демография политикасыны магъаналы мадарларыны бири школгъа дериги билим бериу санагъатны ишин игилендириудю, деди РФ-ны Президенти. – Ол политиканы толтура, арт юч джылда биз, сабий садлада къошакъ халда 800 минг орун ачыб, къралда 3 джылдан 7 джылгъа дери сабийчикле садлада орунла бла баджарылырча этгенбиз. Алай а аны бла иш толусу бла тыныб къалгъанды, дерча тюлдю. Бир-бир джерледе сабийлерин садлагъа джарашдыралмай айланнганла кёбдюле». Ол себебден Президент Правительствону, регионланы башчыларыны эслерин бу ишни мындан ары да къаджыкъмай бардыргъа чакъыргъанды. Аны бла бирге В. Путин Ана капиталны болджалы энтда эки джылгъа созуллугъун билдиргенди. Аны бла бирге ол бюджетни дефицити 2016-чы джыл 3 процентден уллу болмазлыгъын излегенди.

Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид, Россия Федерацияны Президентини Федерал Джыйылыугъа этген Чакъырыууна багъа бере, ол къралны властыны тюбюнден башына дери органларыны барыны этер ишлерин кёргюзген программа документди, деб чертгенди. Аны баш магъанасы, Президент билдиргенден, Россия уллу къралды, ол уллулугъуна кёре аны этер ишлери да, толтурур борчлары да уллудула. Ала уа неден да алгъа кесини къраллыкъ излемлерин да, адамларыны излемлерин да къоруулау бла къысха байламлыдыла. Ол кесин бегитиу ишлерин да ол излемлеге кёре бардырады. «Аланы бири къралны ичинде да, аны тышында да адамларыны эркинликлерин къоруулауду. Чакъырыуда бу зат кескин айтылады», - дегенди КъЧР-ни Башчысы.

Темрезланы Рашид Президентни Ана капиталны энтда эки джылгъа созуллугъуну, аны кибик сабийлени садла бла баджарыу ишни мындан ары да бардырыллыгъыны юслеринден айтханын да бек магъаналы ишлеге санаб сёлешгенди. Кеси да, ол джаны бла Къарачай-Черкесияда да кёб зат этилликди келир джыллада, деб чертгенди. Ол билдиргенден, арт джыллада федерал бюджетни ачхасына да, бюджетге кирмеген ачхагъа да бизни республикада да онла бла джангы сабий садла ишленнгендиле. Аны себебли Къарачай-Черкесияда 3 джылдан 7 джылгъа дери сабийлени садиклеге джарашдырыуну болджаллары иги кесекге къысхаргъандыла. «Ол джаны бла мындан ары да кёб зат этилирге белгиленнгенди, дегенди КъЧР-ни Башчысы. - Аланы бири 3 джылгъа дери сабийлени садиклеге очередсиз джарашдырырча этиуню ишин бардырыуду да, джангы школла ишлеуню къурулушун да бардыра, аны да бардырабыз. Сабийлеге билим берген учреждениелени кеслерин да «школ + сабий сад» деген джорукъ бла ишлейбиз».

Республиканы Башчысы айтхандан, Къарачай-Черкесия тышындан келиучю импорт товарланы орунларына кесибизде аллайланы аладан да игилерин чыгъарыр программа джарашдырылыб, ол джашау орунлу бола барады. КъЧР-де промышленность бла эл мюлкню ёсдюрюуге да, къралны Президенти излегенча, тыйыншлы эс бёлюннюкдю. Аны кибик гитче эмда орта бизнеслени айный барыуларына тыйгъыч болгъан затланы, аланы ичинде керексиз тинтиулени тохтатыр мадарла этилликдиле.

Алай бла, дегенди Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид, къралны Президенти Россия Федерацияны Федерал Джыйылыууна этген Чакъырыуунда бизге аманатлача, борчлача белгилеб кёргюзген затланы кесибизде бет джарыкълы толтурур ючюн кюреширикбиз.
Tinibek 13.12.2015 00:01:53
Сообщений: 1273
2015 дж. декабрны 10
Киши да унутулмагъанды, джукъ да унутулмагъанды
ТОГЪУЗ КЪАРНАШНЫ БИРИ
Къайтарылыб бериледи

Темрезланы Ахмат ич ишлени Учкулан район бёлюмюнде участковый уполномоченный болуб ишлегенди. 1943-чю джыл ноябрь айны биринде кече сагъат онекиге дери дежурствода болгъанды. Экинчи кюн а, эртденбла эртде сагъат тёрт бола, НКВД-ны район бёлюмюне чакъырадыла. Анда аны бёлюмню башчысы, тамада лейтенант Аслаев бла кърал къоркъуусузлукъну управлениесини район бёлюмюню тамадасы капитан Лилябин сакълаб тургъандыла. Ахмат кабинетге кирир-кирмез, сёзню капитан башлайды:

- Билемисе, джолдаш Темрез улу?
- Огъай. Айтсагъыз билирме.
- Сиз къарачайлы болгъаныгъыз себебли, Совет Правительствону бегимине кёре, халкъыгъыз бла бирге кёчюрюлюрге кересиз. Алайды да, терк огъуна энчи сауутугъузну, документлеригизни беригиз.

- Ол не бегимди? – деб Темрез улу ышанмай сорады. Лилябин бир къагъытны окъуб башлайды: «Къарачай автоном областны къурутууну эмда аны оноуун этиуню юсюнден» СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы.

«Немец фашистле Къарачай автоном областны джерин кючлеб тургъан кёзюуде къарачайлыланы кёбюсю душманла къурагъан отрядлагъа къошулуб Совет власть бла кюрешгендиле, таза иннетли адамланы аланы къолларына бергендиле, областха келе тургъан фашистлеге джол уста болгъандыла. Тау Артына баргъан ауушланы джолларын кёргюзгендиле. Душманла кетгенден сора да Совет властха къаршчы ишле этгендиле. Ала бандитлени джашырыб тургъандыла. Ма аны барысын эсге ала, СССРни Баш Советини Президиуму къарачай халкъны къралны башха джерлерине кёчюрюрге, автономияларын да къурутургъа деб бегитеди.

СССР-ни Баш Советини Президиумуну председатели М.И.КАЛИНИН

СССР-ни Баш Советини Президиумуну секретары А.ГОРКИН».


- Мен бандитле бла кюрешиб туруб, энди кесим бандитгеми саналама? Сейир тюлмюдю? Биз тогъуз къарнаш барбыз да, тёртюбюз къазауатдады, мен милицияда къуллукъ этеме, тёртюсю алкъын гитчедиле. Былтыр бир къарнашым, Шамил, Ростов ючюн баргъан сермешледе джигитча ёлгенине къара къагъыт алгъан эдик. Мен фронтха ийигиз деб рапорт джазгъан эдим, алай болгъанлыкъгъа, ич ишлени область управлениеси эркинлик бермеди... Сизни бла бирге, башха джолдашла бла эм бек къыйын борчланы толтуруб тургъанма... Кёб болмай дагъыда бир «къара къагъыт» алдыкъ. Ол тамада къарнашымы джашы Халитни юсюнден эди. Неди бизни къралгъа терслигибиз? – деб сорду.

- Указ сюзюлмейди, деди капитан Лилябин. - Къарачайлыланы - обкомну секТемрезланы Ахмат.

ретарларындан башлаб, сюрюучюге дери - барысын да Орта Азиягъа ашырыргъа буюрулгъанды.

- Алай болургъа чыртда мадары джокъду. Мен Сталиннге тарыгъырыкъма! – деди Темрез улу.

- Энтда къайтарыб айтама, бу буйрукъ Сталинни буйругъуду!

- Сталин кеси: «Джашы атасы ючюн джууаб этмейди», - деб айтханды. Энтда тилегим барды, генерал Серовгъа тюберге эркинлик беригиз.

- Генерал Серов бютеу кёчюрюуге башчылыкъ этеди. Заманы джокъду... Гражданин Темрез улу, заманны бошуна ашырмагъыз: сауутугъузну, документлеригизни бери беригиз!

Башына ким эсе да балта бла ургъанча болуб, бу затлагъа сейирсине, буйрукъгъа бойсунуб, герохун, документлерин да столгъа атды. Документлени арасында партбилети да бар эди. Капитан документлеге къараб бошагъандан сора, партбилетни иесине узатды.

- Муну кесигизге къоюгъуз, бара-баргъан сагъатда джараб къалса уа. Бизге сиз следствие бардыргъан ишигизни да беригиз!

- Ишле сейфдедиле. Ма андан ачхычла! – деди участковый инспектор, ачыуун кючден тыя.

Ахмат бёлюмню мекямындан чыгъыб, андан узакъ болмай тургъан юйге - кесини фатарына - айланды. Ол кёзюуде Учкулан районну аралыгъыны башында саулай кёкню джарытхан ракета кёрюндю. Ол а къарачай халкъны кёчюрюб башларгъа деб берилген белги эди. Бир кесекден Ахматны юйдегиси тургъан юйню къатында бир лейтенант бла эки аскерчи автоматлары бла сюелдиле. Ала да буйрукъну юсюнден айтдыла. Темрез улу алагъа:

- Мен барысын да билеме: юйдегиме хазырланыргъа заман беригиз, - деди.

Юй бийчеси Мёлек джылаб башлады. Бир кесекден анга эки къызчыгъы Зоя бла Тамара да къошулдула. Тиширыу ашыгъыш кийим, ашарыкъ джыйды. Ахмат юйде тагъылыб тургъан джамчысын алыб эшикге чыкъды. Юйдегини конвой джыйылыучу пунктха ашыра барады. Эшикде НКВД-ны район бёлюмюню тамадасы Аслаев, мыйыкъ тюбюнден ышара:

- Ахматха туугъан джуртундан эсе, сюйген атындан айырылыб кетген къыйын болур! - деди.

Кертиси бла Темрез улу «Элия» деген атына джууукълашыб бара эди. Ол къарачай тукъумлу, асыулу ат эди.

- Сау къал, ашхы тенгим «Элия». Сен бир джолда да алдамагъанса. Биргеме ишлегенлени уа кёре болурса, къыйын кюнде джакъларгъа излемегенлерин, – деб, айтхан сёзлерин арлакъда тургъан адамла эшитирча, кёлтюртюб айтды. Алай а биргесине талай джылны ишлеген милицияны къуллукъчулары эшитмегенча этиб, баш энгишге къараб тура эдиле. Ат, айырылыуну сезгенча, тесукъа эте эди. Иеси атны бойнундан къучакълаб, бир джанына бурулду. Адамланы джыйгъан джерге дженгил-дженгил атлады. Темрез улуну аты да ызындан, джамчысына хамхоту бла тие, келе эди. Алай а атны джолу узакъ болмады. Туурасындан къараб тургъан Аслаев, келиб, анга къамчини джетдириб бир джанына къыстады. Атны ачы, къайгъылы кишнегени къаялада таууш эте эди.

Къатын, сабий джылаукъычырыкъ, аскерчиле къуугъун этиб чыгъаргъан къартла, мал ёкюрюу тёгерекни алгъан эдиле. Ол, аслан-къаплан кибик, табигъат кючлю джаратхан, деу эркиши, мыдах болса да, къыйынлыкъгъа тёзерге, онгсузлагъа болушургъа чаба эди, джыйылгъанлагъа кёл эте эди.

...Машиналагъа миниб, джолгъа чыкъгъанла юйдегилери бла бирге болсала да, башха ахлуларына сагъыш эте эдиле. Аны юйюрюнден башха джерледе да адамла бар эдиле. Атасы къарт Биймырзаны тогъуз джашы, тёрт къызы энди къайдадыла - кими фронтда, кими ишде, кими джолда.

Конвой «Студебеккерле» бла Учкуландан кёчюрюлгенлени Джёгетей Аягъы темир джол станциягъа тюшюрдюле. Андан мал вагонлагъа тыкълама джюклеб, эшелонла кюн чыкъгъан таба джюрюш алдыла ...

Вагонда бара, ол кесине быллай соруула сора эди:

«Не ючюн айырылды къарачай миллет ёмюрлени джашагъан ата-баба джуртундан? «Халкъланы атасы» Сталин бу зорлукъну биле болмаз ансы, сау миллетни бирден кёчюрюрге унамаз эди. Энди, къой сюрюуле бла къозула къатышханча, бу къалабалыкъда ахлула бир-бирлерин табарламы?»

Бу сорууланы анга, совет милицияны къуллукъчусуна, вагонда баргъан башха адамла да сора эдиле. Ол алагъа да, кесине да джууабха магъаналы, тутхучлу сёз табмай, артыкъ да къыйнала эди.

Аны кёз аллында джашауундан суратла ёте эдиле.

...Кеси къыйыны бла джашагъан, уруннган юйдегиде туугъанды, мал кютгенди, школгъа джюрюгенди. Краснодарда тау-миллет атлы аскер школну бошагъандан сора Къызыл Аскерде къуллукъ этгенди. Андан къайтхандан сора джамагъат джорукъну сакълагъан милицияны органларында халал ишлегенди.

1937-чи джыл джалгъан тутуулагъа, адамланы законсуз джоюу ишлеге къатышмагъанды, ётюрюк шагъатлыкъ этмегенди.

Къазауат башланнганында, Ахматны къарнашлары Сейт-Батдал, Амин, Хамит эмда Шамил Ата джуртну къорууларгъа кетгендиле. Шамилни джигитлик этиб ёлген хапары келгенди, башха къарнашлары бусагъатда да фашистлеге къаршчы баргъан урушлададыла.

1942-чи джыл августну аллында гитлерчиле бизни крайгъа джууукълашханларында, участковый уполномоченный Темрез улу Учкуланда къуралгъан партизан отрядха киргенди. НКВД-ны район бёлюмюню тамадасы Салпагъарланы Абдул ол отрядха башчылыкъ этгенди, комиссары Къасайланы Ханафий болгъанды.

Учкулан отрядны партизанлары Дууут ёзенде немецлени мотоциклист взводундан талай фашистни къыргъандыла.

Август айны экинчи джарымында Уллу Хурзук деген джерде немецлени алларын тыйыб, уруш этгендиле. Ол урушда отрядны комиссары Къасай улу Ханафий ёлгенди, партизан Дудаланы Азрет да ауур джаралы болгъанды. Немец аскерчиле да ёлгендиле, алай а душманланы санлары аслам болгъаны себебли быланы онглагъандыла. Партизанла таулагъа кетгендиле, тау мийикледен джолда немец аскерчилени марай тургъандыла. Учкулан отряд крайны партизан штабыны табсыз оноулары бла азыкъсыз, сауут-саба да аз болуб къыйналгъандыла. Партизанла къарачай къошланы болушлукълары бла кечиннгендиле. Сюрюучюле, партизанла чегетледе тюбеген совет аскерчилеге джакълыкъ этиб, аланы джашырыб, къутхаргъандыла.

Сёз ючюн, Ачалы къышлыкъда Къараланы Байлыкъны къошу.

Сентябрь айны аягъында Хурла кёлню джагъасында Салпагъар улу, сау къалгъанланы джыйыб, быллай буйрукъ бергенди:

- Крайны партизан штабы башчылыкъ этмейди, байлам джокъду. Край штабны тамадасы Суслов къайда эсе да тышындады, биз къыйын халгъа тюшегенбиз. Патрон, граната джетмейди, къыш кийим, азыкъ джокъду. Партизанла, гитче къауумла болуб, кюрешни алай бардырыргъа керекди. Былайда партизан отряд талай бёлекге юлешиннгенди. Алгъын район милицияны тамадасы болуб тургъан Къагъыйланы Халитни бёлегине тюшгенди Ахмат. Халит бир джолда таудан элге келгенинде, фашистлени къолуна тюшюб, ала аны ёлтюргендиле.

...1943-чю джылны январь айыны 15-си. МикоянШахар оккупантладан къутулгъанында, Темрезланы Ахмат саууту, партбилети бла милицияны область управлениесине келиб, партизанда болгъанын айтды. Къарачай облмилицияны тамадасы Редькин, НКВДны область управлениесини тамадасы Рожков Ахматны ызына, алгъын ишлеген джерине, Учкуланда участковый оперуполномоченный этиб джибередиле. Ол биринчи совет аскерчиле бла бери келеди. Февраль айда ол нёгерлери бла таулада немецледен къалгъан эки румын солдатны тутадыла, чегетледе трофей сауутла джыядыла.

1943-чю джылны май айыны аллында талай оператив къуллукъчу бла бирге Махар ёзеннге да барадыла. Анда аууш тюбюнде 1942-чи джыл немец гарнизонну штабы болгъанды. Ёлген душманла таныладыла. Къар тюбюнде къалгъан совет аскерчилени чыгъарыб, къабыр къазыб басдырадыла. Алайда къалгъан патрон ящиклени, сауутсабаны атлагъа джюклеб, Учкуланнга къайтадыла.

...Къралны джаулары бла кюрешген Темрез улу кеси тутхун болуб, вагонну тышындан темир къылычла салыныб, узакъ Азиягъа кетиб барады. Ол, джан хурджунларына тийиб кёрюб, «Къызыл Къарачай» газетни эки кесекчигин табады. Биринде Гитче Къарачайны аскер самолётла ишлерге миллион сом джыйгъаны ючюн Сталинни бюсюреую, башхасында Къарачай бла Черкесияны партизанларына Сусловну да бюсюреу телеграммасы. Бу телеграммала бла бола тургъан ишлени арасында айырылыкъгъа арсар болуб, Темрез улуну ачыудан джюреги кюеди... Ол джол нёгерлерине айланыб: «Тюзню къалачы тюзде къалмаз», – дейди...

Биз хапар айтхан адамны андан ары джашауу къаллай болгъанын билиу къыйын тюлдю.

Арадан джарым ёмюр ётюб, анга Огъары Ташкёпюрде тюбейбиз. Темрезланы Ахматха 85 джыл болса да, ол алкъын тириди. Аны аскерчи джорукъ бла таза тутхан аякъ кийими, юсюнде кийими да мийик санларына, кенг имбашларына таб джарашадыла. Аны кёкюрегинде Ата джурт къазауатны ордени, талай медаль джылтырайдыла.

Чум гулоч таягъына таяна, ол биз соргъан соруулагъа джууаб этеди. Эси игиди, тюненеги хапарны айтханча, эртделеден хапарланы эсге тюшюреди:

- Биз Къыргъызстанда Васильевский деген элде турдукъ. Комендантланы джаныуарлыкъларын, мурдарлыкъларын, къаты джорукъларын Аллах бир миллетге да, бир адамгъа да сынатмасын. Урунуу джашауну тутуругъуду. Биз баргъан кюнюбюзден башлаб иш юсюнде тургъанбыз. Совхозда джерге уруннганбыз. Киши узакъ джерде гюнахсыз ёлгенлерибизни къыйынлары сууаб базманнга тюшсюнле. Киши джуртда атам ёлдю.

1944-чю джыл къарнашларым Хамит бла Аминни фронтдан алыб, Сибирге агъач кесерге джиберген эдиле. Андан ауруулу болуб, къайтыб, Азияда экиси да замансызлай ауушдула. Сейт-Батдал аскерден келиб, юйдегисин табхан эди. Аллахха шукур, анам, юйдегим, беш къарнашым, тёрт эгечим да сау-эсен Къарачайгъа къайтхандыла.

Туугъан джуртха келгеникде, эски арбазла, юйле чачылыб...

Джангы джерде, джангыдан юйле ишледик. Терекле салдыкъ. Кёремисиз, мени бачхамда къаллай уллу къоз терек ёседи, ол бери келгенли салыннганды.

Заман излегеннге кёре, агъач уста да болдукъ, терек битдириучю да болдукъ...

Не къыйынлыкъ кёрсек да, туугъан джерибизде джашайбыз, тамыр ийген, чакъгъан терекге ушайбыз, – деб Ахмат накъырда этди.

- Тамада, сен кесинги насыблы адамгъа санаймыса? – деб сорама.

- Намысы, сыйы бла джашагъан адам насыблыды. Адамлыкъ джашауну баш къылчыгъыды. Не оноучу болсанг да, адамлыкъны унутмазгъа керекди. Мен ол джолну тутаргъа кюрешгенме. Мен джашагъанлы кёб патчахла, кърал башчыла ауушхандыла. Мен аладан эсе кесими насыблыгъа санайма. Къарыуум барына да джетиб болушалмагъан эсем да, кишиге артыкълыкъ этмегенме, харам хакъ ашамагъанма.

Мен дагъыда сорама:

- Адамны ёмюрю узакъ болур ючюн не зат этерге керекди?

- Мен Минги Тауну сууундан ичгенме, ол себебден кёб джашарыкъма, - деб, сора хапарны созады. – Адамны джюреги таза болургъа керекди. Ол заманда джюрек тозмайды, хаман джангырыб, джангы сагъатча, бузулмай турады. Огъурлукъ джамагъатха къорлукъду.

Бирин къоюб, бирин айтайым. Мен партизанда заманда къач чегет, чырпы чепкенин тешген кёзюуде, акъ къайын терекни башында бир чыпчыкъчыкъ джырлады. Энди къыш аллында уясы болмагъанлай, кесине къууанч этеди деб, кёлюме келди. Сора сагъыш этдим да, аны кесиме ушатыб, мени да джокъду бусагъатда тынчайыр фатарым, ол къоркъмагъан, мен неге къоркъургъа керекме дедим ичимден. Кёкге айланыб, былай тиледим:

- Эй, Уллу Аллах, тилейме къабыл эт. Шо, биз Гитлерни хорлаб, беш кюн джашасам...

Беш кюн да ётдю, беш джыл да ётдю. Энди Уллу Хорламны 50-джыллыкъ байрамына сау-эсен джетейик!

СЮЙЮНЧЛАНЫ Азамат.
1993-чю джыл.
Tinibek 13.12.2015 03:42:35
Сообщений: 1273
2015 дж. декабрны 10 "Къарачай"
Басмаланнганнга къайта
ХАЛКЪНЫ СЫЙЫН ЧЫГЪАРГЪАНЛАНЫ УНУТМАЙЫКЪ

Багъалы редакция, мен 2013-чю джыл сентябрны 5де «Кертиси да гыпы айранны ким чыгъаргъанды?» деб статья джазгъан эдим сизни газетде. Эки джыл арадан озуб, 2015-чи джыл сентябрны 3-де «Къарачай» газетде «Тышындан да къонакъла келликдиле» деб Къобанланы Махмутну айран бла байламлы интервьюсу да басмаланнганды. Анда «Медовые водопады» турбазаны директору Боташланы Муссаны «Къарачай айранны фестивалын» къурагъаны бла байламлы барады сёз. Ол байрам талай кере белгиленнгенди, керти да ол халкъыбызны сыйын чыгъаргъан ашхы ишди. Аны бла байламлы Текеланы Абуюсуфну джашы Алимурат – уллу алим, медицина илмуланы доктору, профессор, академик, РФ-ны махтаулу врачы, юч кере ООН-ну алтын медалын алгъан эмда къралла арасы конкурслада юч кере хорлагъан алим – былай айтды:

- Эки джылны мындан алгъа Боташланы Муссагъа берген эдим айраннга да, гыпы айраннга да этген патентлерими, ара газетледе басмаланнган статьяларымы да, фестивалда келген миллетге аланы да кёргюзюрсе деб. Ол кишиге кёргюзмегенди аланы, мени атымы сагъыныргъа да унутуб къойгъанды.

Мен Теке улуну кёлкъалдысын ангылайма, бир да къурумаса да быллай ишледе аны аты да сагъыныла турургъа тыйыншлыды. (Шаманланы Ибрагимни аты да деб, къошулса да дурус эди. Ред.)

Теке улуну бу ишни юсюнден этгенини къысха хапарын айтайым. 1997-чи джыл январда айранны, кефирни (гыпы айранны), къымызны, мацонини къалай этилгенлерин джазыб, Федосеев Андрей Владимирович деб биреу патент алады.

Сора профессор Текеланы Алимурат, ол патентде халатла табыб, аны къоратыб, кеси джангы патент алгъанды (07.12.2001 джыл, ¹ 2197091) атына да «Айран карачаевский» деб. Аны бла дауур чыгъыб, кёбле Теке улугъа «айранны нек къарачайныкъы этдинг», деб кюрешгендиле. Теке улу уа, аны бла тохтамай, айранны юсюнден дагъыда башха илму патентле алады (07.12.2001 джыл, ¹ 2197090) эмда (24.05.2002 джыл ¹ 2218794), андан сора (19.09.2002 джыл) товар белгиге шагъатлыкъ знак (No 247211). Дагъыда 2005-чи джыл «Способ производства кефира (гыпы айран)» деб патент (No 2279807) алады. 2003-чю джыл январда

Текеланы Алимурат.

таулу алимге илму ишлери ючюн ООН-ну халкъла арасы премиясы, «За выдающиеся заслуги перед мировым сообществом» деб алтын медаль берилгенин билдиреди ИТАР-ТАСС.

Биягъы «Известия» газетде 2003-чю джыл, февраль айда да «Комсомольская правда» газетде «Айран в наследство» деб материал басмаланады.

«Знакомый всем кефир или айран, наши предки готовили и употребляли веками. Почти 100 лет назад наш предок Бекмырза Байчоров подарил 10 фунтов кефирных грибков русскому учёному Ирине Сахаровой, которая сделала кефир популярным и в России», деб айта эди Теке улу «Известия» газетде. «Ары дери хар джерде Бекмурзагъа тегей, гюрджю гиназ деб тургъандыла, тукъумуна да Бочаров деб. «Байчоров» деб, тюз джаза туругъуз», дейди Теке улу статьясында.

2007-чи джыл август айда уа Японияны ара телевидениесинден Карачаевск шахаргъа келиб, Теке улудан интервью алгъан эдиле айранны юсюнден. Ол журналистлени биринчи Нарсана шахаргъа элтиб, кефир урлукъну къалайдан джайылыб, сора Къарачайгъа келтириб гыпыны къалайда этилиб тебрегенин кёргюзгенди, къалай этилгени бла шагъырей этгенди.

Мен кесими арбазымда ол япон журналистлеге хапар айтхан эдим.

Эсимдеди, мен бир тенгим бла 2013-чю джыл Пятигорскеде санаторийде солуй тургъанлай «2»-чи каналда бир бериу болады. Анда тегей гиназ Бекмурза Байчоров бергенди Россиягъа гыпы айранны урлугъун деб эшитиб, бек къыйналгъан эдик. Сора мен Теке улугъа телефон бла: «Бу осал хапаргъа бир мадар эт», - деген эдим. Арадан бир кесек заман ётгенлей, 2013-чю джыл июнда «Аргументы и факты» деген газетде Алимуратны уллу интервьюсу чыкъды, аты «Барышня и кефир» деб. Ол къуру Россияда къой, кёб тыш къраллада окъулгъан, дунияда уллу сыйы болгъан газетди (тиражы 3 миллион чакълы).

Аны юсюнден мен 2013чю джыл «Къарачай» газетде да джазгъан эдим.

Теке улу айранны патентин «Къарачай - алан халкъ» джамагъат организациягъа теджегенди, миллетни аты бла, сизде турсун, деб. Алай а киши джукъ этмейди, андан алмайды. Алайды да, патент ючюн кесини хурджунундан ачха тёлеб турады Теке улу.

Анга бек кёб джерден джазадыла бу ишлени юсюнден. Сёз ючюн, быйыл сентябрда Теке улуну ишлеген джерине – КъЧКъУ-гъа письмо келгенди Англиядан. Анда: «Добрый день, подскажите, пожалуйста, как связаться с Текеевым Алимуратом Абуюсуповичем? Я работаю над проектом производства кефира в Великобритании и хочу отдать дань уважения, родине этого целебного напитка, произведя его традиционным способом и надеюсь, на помощь Алимурата Абуюсуповича в этом. Заранее благодарим, спасибо за помощь!»

Кёремисиз, тыш къралдан гыпы айранны патентини иесине – Теке улугъа – къаллай сёзле айтыб джазадыла. Биз а – къарачайлыла – аны миллетге къайтаргъан адамгъа экиюч ариу сёз айта билмейбиз.

Энди ахырында бир айтырым – «Къарачай» газетни биз бек эс бёлюб окъуйбуз. Айранны фестивалын къурагъан Боташланы Муссаны юсюнден джазылгъанлай турады анда. Сау болсун Мусса къарнашыбыз бу ашхы иши ючюн.

Миллетни сыйын чыгъаргъан уллу ишле кёблени кючлери бла этиледиле. Профессорла Шаман улу, Теке улу да айранны юсюнде уллу кюрешгенлерин унутмайыкъ газетибиз да, миллетибиз да.

ЁЗДЕНЛАНЫ Баймурза,
къазауатны эмда урунууну ветераны, Ёзден тукъумну къартларыны советини председатели.
Tinibek 24.12.2015 20:48:57
Сообщений: 1273
2015 дж. декабрны 24 "Къарачай"
Кетгенлени сагъына
КЪАНАТ КЪАГЪЫБ МИЙИКГЕ ЧЫГЪЫБ БАРГЪАНЛАЙ...

Учкуланчыла айтхандан, эки кере кёргендиле эллеринде аллай бир къадар адам, машина джыйылыб. Биринчи кере бир джылны мындан алда Учкулан эл администрацияны башчысы Тебуланы Ниязбийни джашы Къаплан юйленнген кюн. Къуру кюйюз салыннган машиналаны саны 70-ден артыкъ эди дейдиле. Кимден да бек а Къапланны атасы Ниязбий, анасы Музалифа сейирсиннген эдиле: «Бизни джууукъларыбыз алай кёбмюдюле?» - деб. Тенглери, шохлары, юйдегини сыйын кёргенле узакъдан, джууукъдан да келе, къошула болгъан эди алай ансы, киши да иш этиб къурамагъан эди ол машиналаны.

Экинчи кере да Къапланны чуруму бла толтургъан эди миллет Огъары Учкуланны ара орамын, Тебуланы кенг арбазларын – ол асыралгъан кюн. Саулай Къарачай-Черкесиядан келген бла къалмай, Ставрополдан, Нальчикден, Краснодардан, Дагъыстандан, Чеченден, Москвадан дагъыда башха шахарладан, таб, Азербайджандан, Тюркден да келген эдиле адамла къайгъы сёз берирге, аны асыраргъа. Энтда, ма эки ай ётдю андан бери, адам келген а тохтамагъанды. Бютюн да орта кюнледе. Миллет ол ашхы адамны ёлгенине бушуу этгенин ма алай кёргюзгенди. Алай белгили, алай сыйлы болургъа къалай джетишалгъан эди тюгел 36 джылы да толмагъан джаш адам? Аны таныгъанла, билгенле, шохлары, элчилери бла ушакъ этгенимден сора ачыкъладым ол затны чурумун кесиме.

Кёб ишле, ашхы ишле – ма баш чуруму. Миллетине, элине, тийресине, къатындагъы адамлагъа джарагъан, кенг джюрекли, таза иннетли болгъан адамны ким да сюеди, махтайды. Къаплан да адамлагъа сюймеклиги, джазыкъсынмакълыгъы, болуму, ётю, патриотлугъу, къайсы бирин айтхын – алача кёб асыл адамлыкъ шартлары бла джол табхан эди башхаланы джюреклерине. Керек заманда, тилетмегенлей, кимге да халал къолун узата билгенине сейир этерчады.

Ниязбий джашлары Магомет эмда Къаплан бла.

Бир тиширыуну: «Энди ансыз къалай джашарыкъбыз?» - дегенин кесим къулагъым бла эшитгенме. Къайгъы сёз берген элчи къартны: «Ниязбий, оллахий, бюгече сенден аз джыламукъ тёкмегенме бу ачы хапарны эшитгенимде. Орамынгы, арбазынгы бу къадар адам басыб тургъанлай да, Къапланчыкъны ёлгенине ийнаналмайма. Не этейик, мадар джокъду – тёзейик», - деб Ниязбийни бушууун кесинден айырмай сёлешгенин да. Ол кюн алайгъа келгенле барысы айтырыкъ эдиле алай. Ол зат адамланы Тебуланы Ниязбийни юйдегисине, джашауу ажымлы юзюлген Къапланнга сый бергенлерин, хурмет этгенлерин ачыкълайды. Алай а ата-анагъа, эгечге, къарнашха, ашхы муратла бла джашагъан адамлагъа къыйынды ачы къоранчны акъылгъа сыйындыргъан. Эсде-бусда болмай тургъанлай, джашнагъан, алгъа уруб баргъан джашны аджал аяусуз къолу бла къара джерге кёмгени арсар этиб тургъан юйдеги: «Нек? Не ючюн?» деген соруулагъа джууаб табалмайды. Киши да табаллыкъ тюлдю. Аны ючюн болур, ала къой, бу юйдегини шохлары да ийнаныб къалалмайдыла Къапланны ёлгенине. Чурум джокъ эди алай болургъа.

Анасы Музалифа биягъынлай Къапланны кёрюб къоярыкъча, терезеден арбазгъа дженгил-дженгил къарайды, эшик ачылгъаны сайын ол кириб келгенча болады. Эгечи Айна уа арбазда адам къымылдагъанлай, чартлаб эшикге чыгъады, биягъынлай сюйген къарнашын къаты къучакълары эсине тюшюб. Не келсин – башхала, къайгъы сёз берирге келгенле...

Къаплан анасы Музалифа бла.

Ниязбий, мени юй артына элтеди. Тап-тазаланыб тургъан терек бачханы кёргюзеди. Джаш терекле – алмала, кертмеле, эрикле. «Ма быланы кеси орнатхан эди. Быйыл иги кёгет да бергендиле».

Бачханы къыйырында уллу мал стауат, баула. «Эскилени, ууакъ-тюеклени къоратыб, кеси сюйген атланы айырыб юй къатында тутайым деб, ишлеген эди бу ат орунланы. Къарачай тукъумлу атла бла джаны-тини бир эди».

Алайда эки мазаллы парий, Ниязбий бла мени кёрюб, сагъайыб, кеслерин сынджыргъа урадыла. «Была да, тансыкъ болгъандыла Къапланнга», дейди.

Сайлама атларын Къаплан бу баулада тутханды. Бютюн да айырыб кеси сюйген таза къанлы эки аджири - бек багъалы атла - баудадыла. «Башхалары – 60-дан артыкъ бардыла - фермададыла, алагъа мында къараргъа къарыуум джетмейди», – дейди Ниязбий. Сол къолун аурутханды да, сенек туталмайды. Ол себебден ол атланы учуз-учуз сатыб барады: «Бу эки аджирни уа кёзюм къыймайды сатаргъа, не этерге билмейме», - дейди.

Къаплан стауатдан, азында 20 атны чыгъарыб тенглерине бериб ийгенин айтады. Ёлюрюню аллы бла да Малкъардан бир тенги къонакълаб келгенинде, атха миндириб ашыргъан эди. Аны бла да къалмай, саугъагъа ат джерле, ат керекле да кёблеге бергенди ол. «Адамланы къууандырыргъа сюе эди», - дей, Ниязбий бауну арт эшигин ачханында, тикни башындан къараб къалдыкъ. Сол джанында – межгит. Анга эсим кетгенин кёрюб: «Къаплан ишлеген эди муну, мени да болушдуруб. Мында намаз этиучен эди кеси да», дейди.

Анда, тюбюнде, Къобан сууну юсю бла кёпюр кёрюнеди. Малын сууну сол джанына джайлыкъгъа, узакъ джол къоратыб, огъарыда кёпюр бла ётдюре, джамагъат инджилиб тура эди. Къаплан, мал къой, машина да ётерча, ма ол деменгили кёпюрню кеси къолу бла ишлеген эди.

Ол кеси сау заманда юренчек болуб, этген, баджаргъан ишлерини юслеринден элчилери хазна сагъыш этиб айланмай эдиле. Энди уа ала сейирсинедиле къаллай бир иш этгенди элине, джамагъатына деб. Учкулан элни администрациясыны бухгалтери Акъбайланы Мукъмисат айтхан да анга шагъатлыкъ этеди.

- Мен 30 джылны ишлейме былайда, - дейди ол. – Джаш адам болуб, аныча иги адам кёрмегенме. 25 джылында элге башчы болгъан эди да, ишлеген 10 джылында аны аллындагъы тамадала барысы биргелей этгенден эсе кёб зат этгенди элибизге. Учкуланны алай сюе эди - бир башха элге тенг этмей эди. Аны аты айтылыр ючюн бир затын аярыкъ тюл эди. «Кишиден кем болмайыкъ», - дегенлей тура эди. Бир адамны мыдах этмегенди, мен билиб. Аллына джукъ керек болуб келгеннге хатер этмей иймегенди. «Ачха джокъду ол-бу ишни этерге», - десенг: «Чыртда джетмесе, атамы пенсиясын алыб берирме», - деб накъырда этиучен эди. Администрацияны ачхасы бармыды, джокъмуду деб, къарагъан адети джокъ эди. Табышлылыкъ бла кюрешиб тюшюрген ачхасындан элине эркин джоя эди. Ма алай кеси хурджунундан чыгъарыб элни Джарыкълыкъ юйюню ремонтун этдирген эди, спорт зал ишлетген эди, орамлагъа зыгъыр къуйдуруб, кечеги чыракъла салдырыб, джарашдыртхан эди. Аны къой, грейдер ийиб Махар ёзенде джолну тюзетдирген эди, «ары бизни юсюбюз бла ненча къонакъ барады – ала джунчумасынла», деб.

Къонакъ дегенлей, Къаплан алагъа деб арбазында къонакъ юй ишлеген эди, ичинде не таблыкъны да къурагъан эди. Келселе, кеси бар-джокъ эсе да, кече къалыб, таб, талай кюнню туруб кетиучен эдиле. Тенглерин айтмай огъуна къояйыкъ, тышындан келген, ким да болсун, мал кесиб, сыйламай хазна адамны иймегенди. Ала уа кёб болуучан эдиле: кими таулада, Къаплан алай бек сюйген таулада, айланыргъа, кими тау тёппелеге чыгъаргъа, кими тюз солургъа деб келе эди. «Ала барысы къуру джерибизни ариулугъун тюл, бизни къонакъ сюйген, чомарт миллет болгъаныбызны, ашхы адетлерибизни кёрюрге, сезерге керекдиле», - деб, кюреше эди.

Ол нюзюрню тута эди джашауунда хар атламы, хар этген иши. Къапланны игилигинден Къарачайны шохларыны саны къаллай бирге кёб болгъан болур – аны санаб чыкъгъан да къыйынды. Анычала кёб болсала эди миллетибизде!..

Бюгюн къатында ишлегенле, аны бла шохлукъ джюрютгенле разы болуб, ёхтемлик бла айтадыла аны юсюнден. Учкулан школну устазлары бла тюбешгенимде да эшитдим аллай махтау сёзлени.

- Биз Къапланны иги билебиз деб тура эдик, кертисинде уа кёб затын билмей эдик, - дейди джашаууну 58 джылын устазлыкъ ишге берген, РФ-ны махтаулу устазы Эбзеланы Тамара, Сейит-Ахматны къызы. – Элге, элчилеге къалай болушханын кёрюб тургъанбыз. Сёз ючюн, Къапланны къаллай асыл адам болгъанына толу шагъатлыкъды башсыз къарт тиширыу Къочхарланы Кунибагъа этген игилиги огъуна. Юйюне от тюшюб, ачыкъ кёкню тюбюнде, рысхысыз, джалан къалгъан онгсуз тиширыугъа келиб: «Чыртда къыйналгъан-зат этме, андан да иги юйге кирликсе къысха заманда», - дейди. Кърал оноучулагъа ийнана юренмеген къарт тиширыу сёзюне ишекли болгъанын сезиб: «Куниба, эгечим, къайгъылы болма, мен кесим ишлеб берликме», - деб кетеди.

Айтханыча, арадан бир джыл озаргъа, джарагъан юйчюк ишлеб, ичине да керекли затла салыб, джарашдырыб, береди. Газетлени биринде «Къаплан элчи джамагъатны къураб, къурулуш материалла башха затла джыйыб ишлетгенди» деб басмаланнганына разы тюлдюле элчиле. Бир адамны бармагъын тийирмеген эди, бютеу керекли затны кесини ачхасына сатыб алыб келтирген эди. Атасы Ниязбий да, кесини джангы япон машинасын аямай, прицеп тагъыб, къум, цемент, таш ташыб, юйню къолу бла ишлеген эди. Ол статьяны автору болмагъан затны нек джазгъанын ангылаялмайбыз.

Къаплан Минги Таугъа чыгъыб баргъан кёзюуде.

Кунибагъа къой эсенг, бизни джашха да болушханды. Ол Черкесск шахарда полицияда ишлейди. Къаплан бир джолда аны кабинетинде болуб, къолайсызлыкъны кёргенинде, джарагъан ремонт этдирген эди, «полицияны офицерине, бютюн да учкуланчы джашха, келишмейди быллай тозурагъан кабинет», деб. Школгъа болушханын а къой да къой! Окъуу китабла алыргъа ачха бере эди. Поллагъа ремонт этдирген, терезелени ауушдургъан, боягъан, акълагъан ишлеге дери ол кёб ачха джойгъанды. Сабийлеге спорт эришиулеге барыргъа таймаздан ол эди джоюм этген. Школчулагъа экскурсиялагъа барыргъа да болушлукъ эте эди. Школ автобусну бензин бла баджаргъанлай тура эди.

- Алайды, уллуну, сабийни да къууандырыргъа сюе эди, - деб сёзге къошулады устаз Чотчаланы Мариям. – Къарыусузуракъ юйдегиледен сабийлеге школ форма керек эди дегенлеринде, барысына алыб берген эди. Бир кере Карачаевск шахарда болгъанымда бир танышымы тюкенине кирген эдим. Ол сейирсиниб хапар айтды: «Билемисе, Къапланны не этгенин? Ол он джашчыкъны биргесине алыб кирди да: «Ма быланы башдан аякъ кийиндир», деди. Айтханыча этдик. Санатды да, кийимлени ачхасын тёлеб кетди».

- Кёб халаллыкъ, сууаблыкъ ишле этгенди Къаплан. Бизле ол затланы юслеринден билмей эдик, деб сёзге къошулады эл администрацияда Къапланны заместители болуб тургъан Биджиланы Халимат. - Аны игилик этдим деб айтыб айланнган адети джокъ эди. Сора хаман бизлеге, биргесине ишлегенлеге, «адамгъа болушлукъ этсек, аны сындырмазча, сыйын тюшюрмезча этерге керекбиз», дегенлей тура эди.

Ах, аны бла бир иги муратларыбыз байланыб эдиле! Аны джашауун юзген мурдар къол элни мугур этген бла къалмай, тамблагъа бичиб тургъан оноуларыбызны, муратларыбызны да ойгъанды. Джаш болса да, ким да сукъланырча уллу къураучулукъ болуму бар эди Къапланны. Кёб затда кёресе алайлыгъын. Джыл сайын Къарачай халкъ кёчгюнчюлюкден къайтхан кюннге – майны 3-не - аталыб, Учкуландача уллу, джарыкъ къууанч аз джерде болуучанды. Элни кесинден, тышындан да келген артистле кёргюзген концерт, ат чабдырыу, тюрлю-тюрлю спорт эришиуле, миллет оюнла, тепсеуле, къууанч тепсиле – барысы Къапланны кючюнден болуб тургъандыла...

Аллай, элчилени кёллерин кёлтюрген, бирикдирген ишледен эди ат чабдырыудан ол къураб бардырылгъан «Россияны тау башлары» деген Бютеуроссия турнир да. Ол иш Учкулан эл бла къалмай, бютеу республиканы сыйын да чыгъаргъан иш эди. Москвадан, Латвиядан башха джерледен уллу ветеринар врачланы чакъыргъан эди Къаплан ол турнирге тёрелик этерге. Ат спортдан Россияда аты кенг белгили, дуния дараджалы сюдю Александр Андреевский эди турнирни баш сюдюсю. Тау джерледе 45 километр узакълыкъгъа чабхан эдиле атла. Тебердиден чыгъыб, Дууут ёзенни, Ыпчыкъ ауушну, Къызылланы юслери бла къыйын, къоркъуулу джолну ётген эдиле. Андреевский айтхандан, аллай ат чарс алкъын дунияда да болмагъанды – таулада аллай маршрут 2300 метрден мийикликде бир кере да бармагъанды. Былайда уа 2700-ден 3300 метрге дери ёрге чыкъгъанды. Къаплан ол эришиулеге къаллай бир ачха джойгъанын киши да билмейди. Къадар къонакъны чакъыргъаны, баш ёчге автомашина салгъаны, иги танг ачха ёчле бергени, ашсуу къурагъаны - барысы уллу джоюмла эдиле.

Элде «Халкъланы шохлугъуну къаласы» ишленнгенинде да барды аны юлюшю. Белгили бизнесмен Кайшевге къонокъбайлыкъ этгени, аны сыйын чыгъара, «Элни хурметли гражданини» деген атны къуунч халда бере, анга джамчы-баш кийдириб, бюсюреу эте билгени да магъаналы ишледен эди. Алай этмесе ол къала да ишленникми эди, къайдам. Аллай ишлени сынгар керти патриотлугъу болгъан адам этерикди. Дагъыда аллай бир юлгю – С.М. Будённый къураб, Минги Тауну тёгерегине атла бла айланыб чыкъгъанларыны 80-джыллыгъыны сыйына, Къаплан атлы джыйын къураб, аланы маршрутлары бла ётгени. Быйыл да сентябрь айда Къарачайны белгили джашлары Салпагъарланы Эльдар, Хубийланы Хасан, Тоторкъулланы Энвер дагъыда башхала бла бирге экинчи кере да атла бла Минги Тауну тёгерегине айланыб чыкъгъан эди. Минги Тауну тёппесине да талай кере чыкъгъан эди Къаплан (Хачирланы Хыйла Хыйса аны башына ёрлегенини 180-джыллыгъыны, Уллу Хорламны 70-джыллыгъыны сыйларына). Патриотлукъну юлгюсю тюлмюдю элде ат-спорт школ къурауну, ипподром ишлеуню къайгъысын этиб айланнганы? Ол ишле барысы къарачай тукъумлу атланы айнытыр, джаяр нюзюрню тута эдиле. Таулу джашчыкъланы атланы сюерге, чыныгъыргъа, керти джигитле болургъа юретгенлей тура эди. Кеси, кючлю, саулукълу джаш, МОСУ-да юрист факультетде окъуй тургъан заманында боксдан спортну устасыны мардасын толтургъан эди. Джаш тёлю спорт бла кюреширин излей эди. Элде 10 джылны боксдан эришиуле бардырыб тургъаны да ол мурат бла эди.

- Узакъгъа къараб, сагъыш, оюм эте джашай эди Къаплан тенгим, - дейди элни депутатларыны советини председатели Ардуханланы Ислам. – Элни керти тамадасы, керти адамы эди. Ол себебден джамагъатны джашауу бла джашай эди. Миллетге насыбха тууадыла аллайла. Не келсин, аз болсала да башхала да бардыла – миллетге аманлыкъ этерге, заран салыргъа деб джаратылгъан сылыкъ, осал адамла. Аллайланы къолларындан къуруб кетди дуниядан халкъыбызны бу ашхы джашы. Ол бизге, къуру элибизге тюл, саулай миллетибизге керек эди, кёб огъурлу ишлери, джетишимлери бла атын айтдырлыкъ эди. Башхала да айтхан болурла, мен кесим билген – талай элчи джашха институтлагъа кирирге болушуб, артда алагъа кёлтюргючлюк этиб тура эди. Эсимдеди, уллу джел болуб Акъбайланы юйлерини башын къобарыб, алыб атханында, властладан болушлукъ табалмай, джунчуб айланнганларын кёрюб, алагъа кеси болушлукъ этген эди. Атасы Ниязбий да хурджунундан он минг сом чыгъарыб берген эди. Къаплан ислам диннге, дин тутханлагъа къайгъыра эди. Джол хакъ тёлеб кёб адамны хаджиликге ашыргъанды ётген джыллада. Туугъан атасына да болушхан эди хаджиликге барыб къайтыргъа. Районда Къур"ан окъуудан конкурсланы бардырыргъа да болушханлай тура эди. Къаплан хар несин да хазырлаб хаджиликге ийген бир джаш, ол бир кюн Кябадан анга саугъагъа намаз керек да алыб, къууаныб келген эди. Аны ёлгенин билмей кёре эдим: «Къалай болады алай, аллай адам джашаргъа керек эди», деб, асыры къыйналгъандан, кёзлерине джыламукъ уруб, юйдегисине къайгъы сёз бериб, бек мыдахланыб кетди. Биз, элчи джашла, юйдегиси да эс джыйгъынчы, бирси тенглери келтириб аламат сын таш салыб кетгендиле ол бир кюн. Биз а аны атын орамланы бирине атаргъа деб оноу этгенбиз.

- Тенгим эди, керти ышаннгылы тенгим, - дейди Салпагъарланы Роберт. - Тенглери кёб эдиле, алагъа бек иги эди. Къапланны къатында джунчуу, кемчилик, джокълукъ не болгъанын билмей эдик. Болушлукъ, джакълыкъ этерге хазыр эди. Джашырмай айтайым, къонакъгъамы барайыкъ, ашагъаничген джердеми болайыкъ, бирибизге хурджунундан джукъ чыгъарыргъа къоймай эди. Бир талай джашха, тамам джунчуб, тирелиб къалгъанларында, кредитлерин тёлерге да болушхан эди. Ма аллай джашны джашауун юзген мурдарла да табылдыла. Аны джетишимине, адамлыгъына, сыйына, адамла сюйгенлерине зарлыкъдан сейирлик джашны къурутдула.

- Къаплан бек мийиклеге чыгъарыгъына мен чыртда ишек этмей эдим, - дейди аны депутат тенги Орусланы Рустам. – Аны кючю, фахмусу, болуму бизни чеклеге сыйынмагъаны эслениб тура эди. Элчи депутатла аны ючюнчю кере да администрациягъа башчыгъа сайларгъа деб тура эдик. Къаплан а: «Муну сайлагъыз, мен башха ишге кетерикме», деб, бир ашхы тенгин кесини орнуна теджеген эди. Къаплан аны биргесине алыб джюрюй эди, къуллукъгъа хазырлаб кюреше эди. Аны тилегин толтурургъа сёз берген эдик, нек десенг, ол кеси къайда болса да, туугъан элин, джамагъатын унутмазлыгъына чыртда ишек этмей эдик биз.

- Бек уллу къоранч болду элибизге бу джашны ёлюб кетгени, - дейди элни сыйлы къарты, белгили джамагъат къуллукъчу, РФ-ны махтаулу устазы Джанибекланы Сосланбек. – Тебуланы Ниязбийни юйюрю элибизде юлгюге айтылыб тургъан юйюрдю. Аллай юйдегиде ёсген уланны аллай ашхы адам болмай амалы джокъ эди. Джаш адам болса да, терен ангылы, акъыллы, аны бла бирге ётю, таукеллиги да болгъан джаш эди. Адам сабийлигинден башланады. Сабийлигинден а Къаплан урунуу бла ёсген эди. Элде бош турургъа мадар джокъду – мал, бачха, бичен ишле... Атасы Ниязбийни бютеу джашауу эли бла, аны ишлери, къайгъылары, къууанчлары бла байламлы болуб келгенин, аны джууукъгъа-тенгнге къайгъырыулу болгъанын кёрюб, аныча болургъа тырмашыб ёсгенди Къаплан да.

Советлени заманындан башлаб бюгюнлеге дери Ниязбий къошулмай элде бир джамагъат иш болмагъанды. Керти таулу киши, адебинамысы, басымлы халиси болгъан, тюзлюк джолунда джюрюген адам, юйюнде къурагъан ашхы хал-болум балаларына тыйыншлы адамла болуб ёсерге, айыбсыз, ариу джашаргъа себеблик этгенине не сёз. Оллахий, туура джигит, таджал адамды. Атасы Хаджи-Махмутха ушар ючюн да къалмайды. Ёзге, Хаджи-Махмутха Къаплан бек ушай эди къара кючю, сюеги, атлагъа сюймеклиги бла. Хаджи-Махмутха «Темир багъана» деучен эдиле элчиле, кючю, хар неде да деменгилилиги ючюн. Баш тутхан, рысхылы киши эди. Сёзюне адамла тынгылагъан акъыллыэсли киши.

Минги Тауну тёгерегине айланыб къайтхандан сора.

- Хаджи-Махмут болмаса, ат юсюнде аныча ойнагъан бизде хазна адам кёрмегенме, - дейди элни дагъыда бир сыйлы къарты Каппушланы Магомет, Сосланбек айтханнга шагъатлыкъ эте, атны къызыу чабдырыб бара тургъанлай, аны айылларын тешиб, джерин, кёпчегин, джауурлугъун джерге атыб, сора ызына айланыб, барысын орнуна салыб къоя эди. Ишде махтау табханыча, адамлыгъы бла да махтаулу эди. Ниязбий эсе - – тамам алай. Озгъан ёмюрню 60-чы джылларында мюлкге якла келтиргенлеринде, анга берген эдиле къараргъа. 10 джылны айыбсыз къараб тургъан эди, дуния бла бир махтау къагъыт, тюрлю-тюрлю саугъала алгъан эди. ВДНХ-да «Эм иги якчы» деб сураты да тагъылгъан эди. Аныча кючлю чалкъычы аз табылыр. 1976-чы эмда1981-чи джыллада эки кере да районда чалкъычыланы конкурсларында хорлаб, 1-чи орунну алыб, ёчге салыннган автомашиналагъа ие болгъан эди. 1970чи джылдан бери эл Советге депутатха сайланнганлай келгенди. Кёб джылланы Советни секретары къуллукъну айыбсыз толтургъанды. Элде бир политика, джамагъат иш ансыз ётмегенди. Бир заманлада элчи джашладан, сыйлы къартладан «Джорукъ» деб элде джамагъат тынчлыкъны сакълагъан организация къураб, анга башчылыкъ этиб да тургъанды. «Тёре» джамагъат бирлешликге да бюгюннге дери башчылыкъ этиб турады. Юлгюлю, тюз иннетли коммунист эди. Партияны район комитетини члени, Къасайланы Осман атлы совхозда халкъ контролну члени да болуб, джумушларын тыйыншлысыча толтура эди. Ма арт джыллада, джашы Къаплан эл администрациягъа башчы болгъанында, анга не джаны бла да, сёзю, иши бла, болушуб тура эди...

Не этгин, къууанч бла бушуу аякълашыб келедиле. Аджал аны юйюн да аямады. Ары дери да юч джашындан эм гитчеси Баширни тюз юйлерини къатында машина джюрютелмеген биреу уруб кетген эди. Андан тюшген джюрек джарасы да сау болгъунчу, ортанчысы Къапландан да ёмюрлюкге айырылды.

Ниязбий, керти таулу киши, кемсизлик этмей, ол ачы къоранчлагъа тёзюб, джумушларын этиб айланады. Мен бир затны эследим: эки джашыны джашауларын юзген ол мурдарланы кеслерин, не юйдегилерин аманлаб, къаргъыш сёз айтыб эшитмедим сау кюн джарымны аны бла заман ашырсам да. Ол машинаны иесин тюрмеден Ниязбий кеси огъуна къалдыргъан эди. «Къоюгъуз, 5 сабийи барды, тюрмеге олтурса, балам ызынамы къайтырыкъды?» - деб. Бу джол да: «Дунияда тюзлюк бар эсе, хар ким кесини терслигине джолугъур. Не да Аллахны къолундады», - дегенден ары, аманлыкъчыланы юслеринден сёлешиб айланмады.

Не къыйын эсе да, мындан ары джашаргъа керекди. Дагъан болгъан затла азмыдыла – джашы Магомет, къызы Айна, аладан туугъанла. Джамагъаты берген сый, хурмет.

Къанат къагъыб мийикге чыгъыб баргъанлай, мурдар окъдан учууу тохтагъан уланнга къыйналмагъан джокъду. Къапланны телефон номерин телефонларындан къоратыргъа кёллери бармайды тенглерини бюгюн да. Джюреклеринден да ма алай аны аты, аны джарыкъ сыфаты къорарыкъ тюлдю.

Аллай уланла Учкуланда да, бютеу Къарачайда да кёб болсунла.

КАКУШЛАНЫ Хусей.
Tinibek 16.01.2016 04:01:05
Сообщений: 1273
2016 дж. январны 16
Сый бериу
БЕЛГИЛИ АСКЕР БАШЧЫ

Халкъыбызны биринчи генерал-полковниги МАХАМЕТЛАНЫ Кёккёзню джашы Солтаннга кетген джылны декабрь айында 95 джыл толлукъ эди.


Джашау джолун аскер усталыкъ бла байлагъан, тёрт къазауатны отлу джоллары бла ётген таулу джаш, атын бютеу Россиягъа белгили этиб, къуру Къарачай-Черкесиягъа тюл, бютеу Шимал Кавказгъа да уллу сый-махтау келтиргенди. Ол къайда айланса да, джюреги туугъан джурту бла - шам Къарачай бла - байламлы болгъанды. Ахыр тылпыуу да сюйген джуртунда, Кавказ ауушланы къоруулагъанлагъа аталгъан эсгертмени къатында, афган урушха къошулгъан джашланы алларында сёлеше тургъанлай чыкъгъанды – 1989-чу джыл августну 31-де.

Ол кертиси бла да, миллетибиз ёхтемсинирча, ёсюб келген тёлюлеге юлгюге тутарча бир адам болгъанды – талай уллу кърал саугъаны иеси, юсюнде адамлыгъы, терен билими, адеби-намысы бла аны таныгъанланы, билгенлени эслеринде къалгъанды.

Айхай да, миллетибизни онглу уланыны 95-джыллыгъын республиканы джамагъаты уллу байрамныча да белгилегенди. Генералны туугъан эли Хурзукда, сёзсюз да, бу ишге тыйыншлы магъана берилгенди, биринчи къууанч джыйылыуланы аллары да былайда башланнганды. Эсимдеди, 1989чу джылны джайында Махаметланы Кёккёзню джашы Солтаннга Хурзукда къурманлыкъ эмда той-оюн этиб тюбеген эдиле – генерал биргесине къызындан туугъан джашчыкъны да алыб келген эди, къарачайча джыйылгъан миллетге кёлюне келгенни да айтхан эди, ариу алгъыш да этген эди. Ол затны Хурзук элни джамагъаты да сыйлаб, багъалатыб эсинде тутханына бир тукъум бир ишек да джокъду. Махамет улуну 95-джыллыкъ юбилейин Хурзукда Совет Союзну Джигити Къасайланы Осман атлы орта билим берген школда белгилегенлери да ол затха толу шагъатлыкъды. Джыйылыу башланырдан алгъа элни джамагъаты эмда тышындан келген къонакъла Махаметлары джашагъан тийреге атланадыла – алайда генералны сабий джыллары ётгендиле. Джашаудан терен хапарлы, джерни къалынын, джукъасын да сезген таулула, ётген-кетген заманланы эсге тюшюрюб, Солтанны элин, джерин, миллетин бек сюйгенин да сагъындыла. Анга къысха джууукъ джетген Махаметланы Ханафий генералны Москвадан туугъан элине келген хапарын эшитгенле анга хошкелдиге, чепкен сокъгъанча, джюрюгенлерин айтды. Солтанны атасы Кёккёз, ёмюрю мал бла кюрешген таулу, сабийлерин ариу халиде ёсдюргенди, алагъа окъуубилим бериуню неден да баш салгъанды. Махамет улу анасы Гошаны къуру да уллу джюрек назиклик бла эсине тюшюргенлей тургъанды. Ол бютеу кючюн-къарыуун сабийлерине бергенди – аланы бурундан келген ариу тау адетлерибизни тамалында ёсдюргенди. Хурзукдан 1928-чи джыл Кёккёз юйдегиси бла Нарсана шахаргъа кёчгенди – ким биледи, сабийлериме джол ачайым, окъуу-билим алдырайым деген иннет бла этген эсе да.

Солтан, школну тауусуб, Микоян-Шахарда рабфакга киреди. Аны бошагъандан сора таулу улан Ростовда кърал университетни студенти болады. 1939-чу джыл биринчи курсдан Къызыл Аскерни тизгинлерине чакъырылады. Фин урушну кёзюуюнде Махамет улу, артха турмай, джигитча сермешгенди, Маннергейм линияны алыуда кёргюзген батырлыгъы ючюн «РККА-ны айырмасы» деген знак бла саугъаланады.

Махамет улуну юбилейине аталгъан джыйылыу Хурзук школну акт залында ётдю – адам асыры кёбден олтурургъа джер да джокъ эди. «Хурзук» деген чекчи заставаны тамадасыны заместители Валентин Орлов анда Махамет улуну махтаулу аскер джолундан толу доклад этди.

Фин урушну кёзюуюнде огъуна кесини атын иги джаны бла айтдыргъан таулу улан Уллу Ата джурт къазауатны джылларында да кёб джигитлик этгенди – тахса взводну командири сержант Махамет улугъа 1942-чи джыл лейтенант чын бериледи. Батареяны командири болуб, ол Курск Тогъайда баргъан уллу танк сермешиуге къошулгъанды, джауну «Тигр» танкасын кеси къолу бла кюйдюргенди. Уруш джолу аны аллында Беларусь артда Прибалтика фронтлагъа келтиргенди. Уллу Ата джурт къазауатда ол талай уллу аскер кърал саугъагъа ие болгъаны Джуртун джанын-къанын аямай къоруулагъанын бегитеди. Урушну аягъына аны кёкюрегин Ата джурт къазауатны юч ордени, Къызыл Джулдузну ордени эмда талай медаль джасайдыла. Солтан полковник чин бла тамамлайды урушну да. 1946-чы джыл ол кесини джашауун Александра Ивановна бла байлайды – аланы эки сабийлери да болады: Рамазан бла Лидия.

Джыйылыуда сёлешгенле Къарачай муниципал районну администрациясыны башчысыны заместители Тохчукъланы Олег, Учкуланда музейни директору Джанибекланы Сосланбек, районда Ветеранланы советини председатели Хайыркъызланы Рамазан дагъыда башхала, Къарачай ёзенден чыкъгъан таулу джашны кёб махтаулу ишинден бирер кесек хапар айтыб, джыйылгъанлагъа аны джашау джолун толусу бла, кюзгюдеча, кёргюздюле.

Махамет уллу Афганистанда.

Айтыргъа, Махаметланы Солтан 1969-чу-1972-чи джыллада Сирияда къуллукъ этгенди. Ол анда Баш аскер кенгешчи болуб тургъанды. Ол кёзюуден Солтан кеси айтхан бир хапар эсимде къалгъанды. Сирияда Кавказдан уллу аскер къуллукъчу болгъанын эшитиб, анда джашагъан къарачайлыла анга тилекчи болуб баргъандыла. Биз мында, Кавказда, суу эркин болгъаны себебли, суусузлукъ не болгъанындан хапарсызбыз, суу къытлыкъ адамлагъа къаллай бир инджиу салгъанын да эсгералмайбыз. Орта Азия бла Къазахстанда тургъан джылларында халкъыбыз ол джарсыуну сынагъанды – ауузларын толтуруб таза чокъуракъ сууну ичмегенлей, ата-аналарыбыз кёчгюнчюлюкде онтёрт джыл туруб къайтхандыла. Алайды да, Сирияны исси къум тюзлеринде джашагъан ахлуларыбыз эшекле бла бир элден бир элге барыб суу келтириб тургъандыла. Ол хапарны Махаметланы Солтан эшитгенинде, тынгысы бузулуб, алагъа къалай болушайым дегенни айтыб, кёб кечени джукъусуз ашыргъанды. Акъылман киши мадар да табханды. Солтанны башламчылыгъы бла къарачайлыла джашагъан къум тюзледе аскер юрениуле бардырыладыла – аскерчилени суу бла баджарыр ючюн, онглу аскер техниканы хайырландырыб, къуюла къазыладыла, джерни теренинден чыкъгъан суу къуюланы толтурады. Юрениуле бошаладыла, аскерле алайладан кетедиле, къуюла уа бюгюн да джамагъатны суу бла баджарыб турадыла.

Солтан бу хапарны айтхан заманда аны кёзлери джыламукъ джугъу болгъан эдиле - Къагъыйланы Назифа бла мен анга Черкесскеде Солтан тургъан къонакъ юйде тынгылагъан эдик, кесибиз да бек къыйналгъан эдик. Ким да билгенден, Махамет улу Афганистаннга совет аскерле кирген заманда, аскер кенгешчи болуб, ары да атланнганды. Бюгюн кибик эсимдеди аны айтханы: «Мен Афганистаннга совет аскерлени кирликлерине къаршчы эдим. Ол оюмуму джашырмай билдирген да этген эдим. Алай а, не медет, аны кърал башчыла кеч ангылагъан эдиле». Афган къаугъаны кёзюуюнде Махамет улу ары аскер кенгешчи болуб ашырылгъанды. Анга теджелген джумушну бюсюреулю тындыргъанды.

Ма аллай акъыллы, оюмлу, тюз иннетли, таукел эмда джигит адам эди Махамет улу. 1972-1978-чи джыллада ол Забайкал аскер округну тамадасыны заместители болуб тургъанын да сагъындыла джыйылыуда. Къайсы бир къуллукъда ишлеген заманында да ол тутхан ишин бек деменгили баджаргъанды, билими, акъылы, сабырлыгъы, оюму бла юлгю болгъанлай тургъанды.

Хурзукда школ музейде Махаметланы Солтанны кёб энчи заты сакъланады, школ библиотекада уа сохтала Солтан Кёккёзовични юйдегиси саугъагъа берген дуния сабий литератураны толу джыйымдыгъы бла хайырланадыла.

Хурзук школда Махамет улуну 95-джыллыгъына аталгъан къууанч уллу концерт бла тамамланды.

Карачаевск шахарда Джигитлени Аллеясында «Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны башчылыгъы бла Махамет улуну 95-джыллыгъына аталыб, уллу митинг ётдю -– бу мероприятиеге шахарчыла, сохтала, студентле къолларында гокка ханслары бла келген эдиле. Карачаевск шахар бла районну имамы Орусланы Ахмат хаджи дууа этдиргенден сора КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну Председателини заместители, «Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны башчысы Хабланы Руслан сёлешди.

- Кёб миллетли КъарачайЧеркесияны махтаулу уланларыны бириди Махаметланы Кёккёзню джашы Солтан, - деди ол. – Уллу Ата джурт къазауатны отлу джолларын ол аллындан артына дери ётгенди. Ол эки академияны тауусханды – Бронетанк аскерлени академиясын эмда Генштабны академиясын. Джашаууну арт джылларында Фрунзе атлы аскер академияда кадрланы хазырлау бла кюрешгенди. Аны аты къралны уллу аскер башчыларыны тизгининдеди.

Митингде КъЧР-ни Правительствосуну Председателини заместители Джанибек Суюнов да сёлешди.

- Республиканы онглу уланыны атын Нарсанада, Карачаевскеде, Къызыл Курганда школла джюрютедиле, аны кибик, республиканы талай элинде орамлагъа Махаметланы Солтанны аты аталгъанды, - деди Суюнов. – Ол СССР-ни 10 ордени бла 16 медалыны иесиди, Сирияны, Польшаны, Монголияны орденлери бла да саугъаланнганды – бютеулей да аны 40 саугъасы болгъанды. Ол кесин алгъа урмагъан, адебли, намыслы адам болгъаны себебли «Совет Союзну Джигити» деген атны алмай къалгъанды. Уллу Ата джурт къазауатны эмда Афганистан урушну ветераны Сергей Тутушкин аны юсюнден бу тукъум затны айтханды: «Махамет улу Совет Союзну Джигити атха теджелген эди, документле барысы да аны юсю бла баргъанлары себебли, ол кесини атын сызыб къойгъан эди. «Солдат кесин саугъаламайды» деген эди.

- Карачаевскеде 5-чи номерли орта школ Махаметланы Солтанны атын джюрютеди, - деди кесини сёзюде шахарны мэри Текеланы Руслан. - Анда аны сыйына аталыб кёб болмай аламат мероприятие да бардырылгъанды, сабийле аны юсюнден фильмге да къарагъандыла.

Митингде «Къарачай алан халкъ» джамагъат организацияда Къартланы советини председатели Катчиланы Ахмат, Карачаевск шахарда Ветеранланы советини председатели Алийланы Ракай, «Афганчыланы» россиячы союзуну КъЧР-де бёлюмюню тамадасы Хасанланы Расул дагъыда башхала сёлешдиле.

«Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны башчысыны заместители Боташланы Сулейман, митингде сёлешиб, кесини оюмун айтды.

- Хурзукну башында орналгъан Кёпюрлю Башы деген тау джитиге Махаметланы Солтанны атын атаргъа тыйыншлыгъа санайбыз, деди Боташ улу.

Алайгъа джыйылгъанла ол затха разылыкъларын харс уруб билдирдиле. Былайда бир затны чертерге керекди: беш джылны мындан алгъа Нарсанада Ветеранланы советини эмда «Афганчыланы» союзуну башламчылыкълары бла Кёпюрлю Башы деген тау джитиде Махаметланы Солтанны эсгертмеси салыннганды – ол 4000 метр мийикликдеди.

Митинг бошалгъандан сора адамла Солтанны эсгертмесине гокка хансланы салдыла.

Белгили аскер башчыны 95-джыллыгъы бла байламлы Байрамукъланы Халиматны атын джюрютген кърал республикан миллет библиотекада да «Джигитликни дерси» деген мероприятие бардырылгъанды. Анга Черкесскеде 17-чи гимназияны сохталары тири къошулгъандыла. Ёсюб келген джаш тёлюге генерал-полковник Махамет улуну юсюнден тынгылы хапар айтылгъан бла бирге анга аталгъан кёрмючню да теджегендиле, суратчы Французланы Казбек салгъан портретни да кёргюзгендиле.

Махаметланы Кёккёзню джашы Солтан къойгъан джарыкъ ыз ёсюб келген тёлюлеге къыбыламады, нек десенг, миллетине, Джуртуна, къралына сыйлы къуллукъ этгенни аты ёлюмсюздю, аны джарыкъ тюрсюню, халкъны джаны сау болуб, тас боллукъ тюлдю.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 16.01.2016 20:26:51
Сообщений: 1273
2016 дж. январны 16
Уучу хапарла
БЁРЮЛЕ

Джайгъы кюн тау артына эртде батханды. Ай алкъын чыкъмагъаны себебли кече къарангыды, джулдузла да джарыкъ джаныб, айырылыб уллу кёрюнедиле. Малланы да юзгереге джыйыб, къош аллында чыкъырдаб джанган чымырта отну къатында атасы бла джашы олтурадыла. Атасы, деменгили бууунларындан, къолларындан, кенг кёкюрегинден тамам кючлю, деу болгъаны эслениб тургъан, къара чачына кюмюш суу джангы ура башлагъан таулу киши, дюккючге олтуруб, узала да, кёсеулени отха тебере, джашына не эсе да бир хапарны айта турады. Джашчыкъ а, 12 джылдан атлагъан, узун, арыкъ уланчыкъ, джайылгъан джамчыгъа бир къабыргъасындан тюшюб, тынгылайды. Бюгюн ол къой сюрюуню ызындан бара тургъанлайына узакъда эки бёрюню кёрген эди. «Мен танымагъан бу парийле къайдан чыкъдыла?» - деб, эс бёлген эди алагъа. Иги эслеб къарагъанында, бёрюле болгъанларын ангылагъан эди. Атасы айтхандан, ала, былайдан узакъ болмай, аякъ басмагъан чынгылда джашайдыла балалары бла.

Джашчыкъ биледи атасы айтылгъан уучу болгъанын. Кёб бёрюню терисин алгъан кишиди ол. Башы да тургъанлай ийленнген аллай терилени бирин биргесине айландырыучанды. Бюгече къошха кирген ким да кёрлюкдю ол терини аны орундукъ аллында. Джашчыкъ бёрюлени юсюнден соргъанды да, атасы анга хапар айта турады.

- Биринчиден, бёрю адам не да этиб, кюрешиб бойсундуралмай къалгъан ёхтем джаныуарды. Ит, аны юзюгюнден болса да, адамгъа бойсуннганды, анга къуллукъ этеди. Ма алайды бёрю бла итни араларында башхалыкъ. Ёмюрледен да джашау аны адамгъа къаршчы салгъаны себебли экиси джаулукъ джюрютгенлерин тохтатмайдыла. Бёрю саулай кийик джаныуарланы джаууду деб къойгъан да хазна джангыллыкъ тюлдю. Бёрю дегенинг тамам уста, сынамлы уучуду. Ол кийикни ызындан тюшсе, арый-тала билмейди, тамам къулагьы, кёзю джити, ийисни кючлю джыйылагъан, акъыллы, амаллы, сакъ джаныуарды.

Аш аз бола башласа, бютюн да къыш кёзюуде, бёрюле биригиб урунууну хайырын ангылагьанча, уугъа джыйын болуб чыгьыучандыла. Джыйын джанлы бир-бири ызындан тизилиб барыучанды, кеслери да хар бёрю сафны тутхан бла къалмай, артда баргъан алдагъыны аякъ ызын басаргъа кюрешеди. Ол себебден джыйында ненча бёрю болгъанын ангылаялгъан бек сынамлы уучулагъа да къыйынды. Керек болгъан тёресинде уа джыйын эрлай чачылыб, бёрюлени хар бири кесине белгили бир орунну алыб тохтайды.

Бёрюле бек дертчи джаныуарладыла. Кёб кере кёргенме 3-4 бёрю эзеу болуб, алагьа тынчлыкъ бермеген басхан парийни союб къойгъанларын. Джазыкъ итни таргъа тыйыб, джер-джеринден сермеб, пара-чара этедиле. Эт, тери кесеклерин джерджерге чачадыла, бирси итле да къоркъурча. Бир ишексиз, ол къанлы ишни этдирген ачлыкъ тюл, дертли сезим болгъанына шагъатлыкъ этеди итни этине тиймегенлери.

Бёрю къойлагъа тамам аяусузду. Не ит, не къойчу болмай къалгъан кёзюуледе ол къой сюрюуге тюшюб къалса, къурутду. Сылхыр къойла башларын къоруулай билмей, бёрю аладан бирни тутса, юркюб бирер джары къачадыла да, сора бир-бирине къысылыб, биягъынлай чох болуб сымпаядыла. Энтда бирлерин бёрю буугъунчу сакълай бередиле. Сора дагъыда, бирлери бёрюге къабхын болса, биягъынлай, юрюлюб бир 100 атлам чакълыны арлакъгъа къачадыла да, биягъынлай къысылышыб, къыппа болуб тохтайдыла. Бёрю уа, къанны ийисинден эсириб, хайда чабады, тутады, бууады да ёлтюреди. Алай бла сюрюучю-зат джетиб тохтатхынчы, 2-3 бёрю 30-40 къойну шымдым этиб чыгъады.

Бёрюню ол къуджур оюну, кюйсюзлюгю ючюн кёрюб болмайды адам. Ол боз джыртхычлагъа адамны ачыуу алай уллуду - аланы артын этиб къойса да кёлюне джетерик тюлдю. Аланы къырыр ючюн шкок, ау, уру, къапхан, от, дагъыда не айтхын, ёлюм келтирлик не зат бар эсе, аны бла хайырланады.

Ёзге сакъ, сескекли бёрюле да кеслерин алай онглатыб къоймайдыла. Къапханланы, уруланы эслеб, къатлары бла бек сакъ ётюб къутуладыла, таб, алада терилтирге деб салыннган эт тилкемлени, мыллыкланы, кеслерине хата джетдимегенлей, къабыб да кетедиле. Аллай бир зат да болгъан эди: бёрю узакъ болмай къурулгъан къапханнга тюшеди. Ол тузакъдан чыгъар дыгаласда, темир къапханны кемириб кюрешеди. Чыртда ычхыналмазлыгъын ангылагьанында, бёрю кесини аягъын тишлери бла, юзюб, юч аягъында къачыб кетеди.

Аллай ётю, эслилиги да болгъан джаныуарды бёрю. Кёб кере кёргенме, къууалаучу къуршалагъан кёзюуледе бёрюле, аладан къоркъуб къачар орнуна, таукел тукъум аланы къатлары бла ётгенлерин. Нек дегенде кёзге кёрюне ачыкъ келген къууалаучуладан эсе, анда, ташада бугъунуб тургъан сауутлу уучула къоркъуулу болгъанларын ангылагьандан этгендиле алай.

Таулада не къаплан, не аслан, не айю тюл, эм кючлю джаныуаргъа бёрю саналады. Кертиси да, ол кесине къабхыннга къарыусуз джаныуарны бек аз сайлаучанды - кючлюлеге чабыучанды. Адам къурагъан къапханнга тюшген тёренчиси болса уа, ол «сынгсымайды», кесини «сыйын тюшюрмей» ёледи.

Аны кибик, бёрюлени дагъыда бир сейир шартлары барды - ала кирпик къакъмайдыла. Аны ючюн джюрюй болур халкъда айтыу, адамла бла бёрюле болгъан джерледе заран джетдириучю джинле туралмайдыла деб.

Джазгъыда бёрюле джайлыкълада къой сюрюуле кютюлюучю джерледе орунлашадыла. Ол кёзюуде бёрю юйюрледе кючюкле тууадыла. Алагьа эркин аш керекди. Кече болса бёрюле джайылыб, къозлагъан къойла тюшюрген ётенелени ашайдыла. Бир сейири, не бёрюле кеслери, не аланы балалары уяларына джууукъдагъы къошладан къойгъа, къозугъа да тиймейдиле. Таб, къарыусуз, сакъат мал сыртда къалыб кетсе да, тиерик тюлдюле артда къойчула алагъа дерт джетдирликлерин ангылаб. Бёрю кючюкле ёсюб, уллу болсала адамлагьа хата этмез ючюн абаданла аланы таулагьа алыб кетедиле...

Отда отунла джаныб, мыдыхлары къызара турады. Къайда эсе да чегет ичинде гылын къуш, джюрекни аздыра, ачы къычырады. Тола баргъан джарты ай да кюнчыгъышда таула башындан къараб, кечеги къарангысына саргъылдым бояуун къатышдырыб, сыртлыкъда, таула, къаяла кескин эсленирча, джарыкъ этгенди. Юзгереде къойланы кюушеннгенлери, джер-джерде джётел этгенлери эшитиледи, мешхут, къой ийис да, сютча, джылы хауагъа джайылыб, тёгерекде бир тюрлю ташалыкъ, иги умутла туудургъан, хошлукъ хал орнатхан бир къууат, берекет барды. Ол барысы джюрекге, къобузну къылынача тийиб къууанч береди.

Атасы хапарын бошаб, «энди тынчаяйыкъ, тамбла эртденбла эртде турургъа керекди» деб, туруб, къош орнун толтургъан вагончукъгъа кириб кетди. Джашчыкъ дагъыда бир кере атасы таууш этгинчи къымылдамайтурду. Ол сагъышларында кесин атасыча уучу болубму кёре эди огьесе кёкню арасын сызыб тауушсуз баргъан джулдуздан - космос кемеден - джергеми къарай эди? Ким биледи аны джюрегинде татлы сагъышлары нени юсюнден болгъанларын. Сынгар бир затны ажымсыз айтыргъа боллукъду - ол таулу уланчыкъны къартлыкъны, ёлюмню, аурууланы юслеринден хапары да болмагьанын. Бютеу джашауу аллында, аны тамблагьы кюн къучакъ кериб сакълагъанын.

ОРУСЛАНЫ Оливер.
Tinibek 16.01.2016 22:16:23
Сообщений: 1273
2016 дж. январны 16
Культура джашау
ДИЗАЙНЕРЛЕНИ ФЕСТИВАЛЫ

Черкесскеде драма театрны мекямында моданы эмда творчествону фестивалы ётгенди. Анга Москвадан, Къарачай-Черкесиядан, Чечен Республикадан, Краснодар крайдан эмда тыш къралладан дизайнерле-модельерле, парикмахерле-стилистле къошулгъандыла. Моданы халкъла арасы индустриясыны келечилери, Къарачай-Черкесия бла Ставрополь крайны артистлери, спортсмен сабийле аны сыйлы къонакълары болгъандыла.


Модалы дизайнер коллекцияланы кёргюзюу шоу маталлы баргъанды, аны Аслан Астежевни, «Калеврас» дуэтни концерт программалары, «Натали» бла Чагъарланы Алинаны модалы салон-студиялары джасагъандыла.

Джыйылгъанланы алларында сёлешиб, Черкесскеде мэрияны къурау бёлюмюню тамадасы Тукова Фатима, Къарачай-Черкесияны ара шахарында бу тукъум фестивалланы бардырыу адет болгъанын эмда алагъа уллу магъана берилгенин чертди. Ол Черкесскени мэри Тамбиев Русланны атындан культураны ёсюмюне уллу юлюш къошханлары эмда фестивалгъа къошулгъанлары ючюн «Натали» салон-студияны тамадасы Наталья Лопатинагъа, «Roma Fashion Week» брендни баш директору Татьяна Генкинагъа, бу брендни финанс директору Витторио Апрелеге (Италия), «Кутюрье года» деген халкъла арасы модалы ёчню баш директору Зульфия Гадаевагъа (Москва), «OPENSTAR» продюсер аралыкъны баш директору Пётр Ангеловгъа (Краснодар) дагъыда башхалагъа саугъала бла бюсюреу къагъытла берди.

Витторио Апреле да Наталья Лопатинагъа «Roma Fashion Week» брендни къурау комитетини атындан моданы индустриясына салгъан уллу къыйыны ючюн диплом берди. Бизни бирджуртчубузну келир заманда Италияда дизайнерлени конкурсунда кёрлюгюне ышанмакълыгъын да чертди.

Былайда бир затны эсге салыргъа излейбиз. 2015-чи джыл октябрь айда Римде бардырылгъан дизайнерлени конкурсунда «Симфо Арт» деген коллекция ючюн Наталья Лопатина «Гармония» деген ёчге ие болгъанды.

«Биз биргебиз» деген ат бла ётген бу фестиваль ёсюб келген тёлюледе эм ашхы шартланы ёсдюрюуге себеб боллугъуна ишек да джокъду, кеси да ол иннет бла бардырылгъанды.

«Бу фестивалгъа къошулгъанла кёб ашхы затны кёргенлерине, фахмулу адамла бла танышханларына къууана болурла. Джашауну джарыкъ, магъаналы этиу да аллай атламладан башланады, - деди бу фестивалны къурагъан Наталья Лопатина. – Черкесск шахарны башчыларына бизге не джаны бла да бу ишде джакълыкъ этгенлери ючюн уллу разылыгъымы да билдиреме».
Читают тему (гостей: 2)

Форум  Мобильный | Стационарный