Ёзденланы Баймурзаны атасы Адемей, Къарабашны уланы, Биринчи дуния урушха къатышхан, ишни сюйген, баш тутхан, халкъым, намысым, сыйым деген джигит адам болгъанды. Озгъан ёмюрню 20-чы, 30-чу джылларында, саулай къралгъа белгили уллу джазыучула Александр Серафимович бла, Юрий Лебединский бла, башха белгили адамла бла да уллу шохлукъ джюрютгенди. Аллай белгили адамла Тебердиге келселе, халкъыбызны иги кёзден кёргюзюр ючюн, аланы сыйлай, кесини пайтонуна миндириб, джер-суу кёргюзюб да айланнганды. Сталинчи саугъаны лауреаты, Ленинни эмда Къызыл Байракъны орденлерин джюрютген уллу джазыучу Александр Серафимович Адемейни адамлыгъын, сыйын, намысын асыры бек джаратхандан кесини хапарында, адабият джигит этиб да джазгъанды. Ол хапарда Александр Серафимович, адабият джигитини адамлыгъын ариу суратласа да, Адемейни джашау джолуна келишмеген джерлери да болгъандыла. Алай болса да 20-чы джылланы орта сюреминде ол хапар Москвада «Экран» деген журналда басмаланнганды. Ол хапарны магъанасы ол заманда бек уллу болгъанды. Кавказлыланы абрекленича, бандитленича кёрюб, «къырыргъа керекди» деген акъылны къоюб, экономиканы ёсдюре, халкъланы араларында шохлукъну бегите, джарыкъ, мамыр джашаугъа къошаргъа керекди деген иннетни ал сафха чыгъаргъанды автор кесини хапарында. Ол фикир, ол иннет бюгюнлюкде да амалсыз керекди. Къысхасыча айтыргъа, ма аллай таза иннетни уллу джазыучу А. Серафимовични ангысында туудургъан Адемейни уланыды Баймурза.
Баймурза 1925-чи джыл Курорт Тебердиде туугъанды. Уллу Ата джурт къазауат башланнган джыл анга къуру 16 джыл болгъанды. Ол кёзюуде Баймурзалары Преграднада джашагъандыла. Юйде кесинден башха адам болмагъан кёзюуде, 18 джылы толгъан уллу къарнашына келген повестканы алыб, юйде да кишиге джукъ билдирмегенлей, аны орнуна урушха кетгенди. Ма алай бла, Невинномысскеге келиб, энчи миномёт батальонну санау тизгинине биринчи номерли болуб джазылады. Баймурза анга кемсиз къууаныб, юйге письмо джазады. Письмону алгъанлай, Адемей бек ашыгъыб, Невинкагъа джетгенди, Баймурзаны джылы джетмегенлей, къачыб кетгенин ачыкълагъанды. Алай а Баймурза атасындан джашыртын, батальонну командиринден тилеб, «доброволец болуб барама» деб, тилек къагъыт джазыб, ма алай бла урушха къошулгъанды. Баймурзаны кесине: «Урушдан, джашау джолунгдан бир хапар айт...» - деб къадалгъанымда: «Да мен не айтырыкъма?..» - деб, кесек да джунчуй, къысха хапар айтхан эди...
«Бир кече, Луганск шахардан узакъ болмай, башыбыздан бомбала асыры кёб къуюлгъандан, ахырат азабын дунияда сынагъанча болгъан эдик. Бек кёб адамыбызны тас эте, саулай фронт бла бирге артха кетерге керек болгъан эдик. Донец къобандан ёте баргъанлай да, къайыкъларыбызгъа бомбала тийиб, бек кёблерибиз ёлюб, суугъа батылгъан эдиле. Суудан чыкъгъанлай а, дуния къалабалыкъ болду. Мен асыры бек арыгъандан, тюнюм тюшюме ушай, бир ачыкъ джерчикге чыкъдым. Ёрге къарагъанымда, бир фашист самолёт мени таба учуб келе эди. Сау къаллыгъымдан да тюнгюлгенча бола, къоркъгъаным да ачыугъа бурула, «не сен, не мен!» деб, шашхынлыча къычыра, шкогуму самолётха буруб, атыб тебредим. Самолёт эниш тюше келиб, тюз башым бла уча, юсюме окъланы къуя, ёрге чыгъа, дагъыда бурулуб келиб, окъланы къуя эди. Ол самолёт дагъыда бир-эки кере алай этди да, окъларымы бошалгъан эди да, къайтмаздан учуб кетди. Мен да ол ачыкъ джерден терекле болгъан ташаракъ джерге келдим. Ёлюм бла джашауну, тюш бла бла тюнню араларындача болгъан бир ауур сезимден мен эсими тас этдим. Уяннганымда уа, адам адамгъа айтса, ийнанмазча бир затны кёрдюм... Шинелими этеклерин, дженглерин окъла «элек» этиб тура эдиле. Ант этдирсегиз, санларымда бир сыдырылгъан чакълы бир ышан да джокъ эди. Ма алай бла, командирибиз Лобадинни башчылыгъы бла биз, къарыуубуз джетгенича уруш эте, амалсыз болсакъ, артха ыхтырыла келе эдик. Ол кюнледе «Орден Отечественной войны» деген саугъагъа да теджеген эдиле мени. Нальчик бла Беслан аралыкъда «Сопка-910» деген джер, фашистле бла бизни арабызда, алты кере къолдан къолгъа кёчген эди. Ма алайда аягъымдан джаралы болдум да, ол халда уруш этелмедим. Кереклисича врач, дарман болмагъанлары амалтын, аягъымда джарам сау болургъа унамай эди. Бизникиле фашистлени артха ыхтыра тебрегенлеринде, «сау болсанг, къайтырса...», деб, мени юйге ашырдыла. Красноармеец книжкамы, увольнительный къагъытымы, джаралы болгъан къагъытымы да джаныма салыб, Преграднагъа келдим. Джарам ашланыб туруучу къыйын джара болса да, бёлек заманны юйде бакъгъанларында, хайт деб аякъ юсюне миннген эдим. Мен джангыдан фронтха кетер мурат бла керекли къагъытларымы штабха берген эдим. Ол кёзюуде халкъыбызны кёчюре тебредиле. Штабха барыб: «Мени документлерим сиздедиле! Мени фронтха ашырыгъыз!» - дегенимде: «Сен документлеринги берген тамада кетгенди! Къагъытларынг бизде джокъдула!» - деб, хыныхуну этиб ашыргъан эдиле. Ма алай бла, мен да, къалгъанлача, Къазахстаннга сюрюлюб кетдим. 18 джыл болгъан джаш, бюгюннгю кёзден къарагъаннга джаш адамча кёрюнсем да, мен джашауну къыйынын, зауугъун кёрген, бишген джашча джюрютюрге кюреше эдим кесими. Кёчюргенлерине джюрегим кюйюб барса да, кесими къолгъа алыб, джюрегими ачыудан, дертден тазалай, джашау джолуму башладым. Мадаргъа кёре окъуб, тракторист усталыкъ алыб чыкъдым. Эринмей, эрикмей, иги ишлерге кюрешгенимде, бригадир этдиле. Кёб да турмагъанлай Пахта-Аралда механизация училищеге окъургъа ашырдыла. Училищени бошаб келгенлей, механик ишге салдыла. Андан сора алты колхозгъа къарагъан уллу Манкент МТС-ге баш инженер этдиле. Ол кёзюуде анда Деккушланы Кемал баш зоотехник, Кипкеланы Пахат да баш бухгалтер болуб ишлей эдиле. Экиси да бек онглу джашла эдиле. Ол МТС хар не джаны бла да республикада биринчи оруннга чыкъгъаны себебли МТС-ни директору Колесников Никифорну Ленинни ордени бла саугъалагъан эдиле. Мен да, къарыуумдан келгенни аямай, ишлеб кюреше эдим. Целинаны заманында СССР-ни Госпланыны бегимине кёре Къазахстаннга 1000 джюк машина джиберирге керек эдиле. Алай а ол иш кёб айлагъа созулурча кёрюне эди. Аллахды билген, кече джукъу кире болмаз эди кёзюме, 41 кюнню ичинде документлерин хазырлаб, толу тындыргъан эдим ол ишни. Юч айгъа аллыкъ иш хакъым чакълы бир ачха бла да саугъалагъан эдиле. Ма алай ишлерге кюреше эдик биз. Къарачайлылагъа Кавказгъа къайтыргъа эркинлик берилгенинде, Деккуш улуну да, Кипке улуну да, мени да тамадала иймезге деб, кюрешген эдиле. Суратларыбыз Къазахстанны Хурмет къангасында турсала да, джюреклерибиз Кавказда эдиле. Аллахха шукур, къайтдыкъ туугъан Джуртубузгъа!» - деб, ышарыб къарайды огъурлу, акъыллы кёзлери бла Баймурза.
Азиядан къайтхандан сора Баймурза, автоколоннаны гаражыны тамадасы болуб, бир кесек ишлегенди. Андан сора «Главсочиспецстрой» трестни Боташланы Хаджи-Мурат башчылыкъ этген 27-чи СМУ-сунда ишлеб башлайды. Джетген джеринде ишни биширгенине шагъат керек болмагъанын эсгерген тамадала, 1962-чи джыл Баймурзаны 59-чу номерли механизмли колоннагъа баш механик этиб саладыла. Ма ол ишде Баймурза 30 джылдан артыкъны ишлегенди. 1985-чи джыл пенсиягъа чыкъгъанындан сора да, тынчлыкъ табмай, 12 джыл чакълы бирни уруннганлай тургъанды.
Ма бюгюнлюкде уа, мен олтуруб, Баймурза бла ушакъ эте, анга кърал эмда джамагъат берген «Ветеран труда», «60 лет Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945», «65 лет Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945», «70 лет Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945» юбилей медаллагъа, «Герой рода Узденовых» деген (таза алтындан этилген) медалгъа эмда бир-бири юслерине салынсала, адамны бир сюем къарышындан эсе мийик болгъан хурмет къагъытлагъа къууаныб къарайма. Кърал, джамагъат берген саугъала да бек аламат! Энди Баймурзагъа Аллах берген «саугъаланы» юслеринден айтайыкъ...
2015 дж. майны 30 " К Ъ А Р А Ч А Й
Окъуучуну оюму
ГАЗЕТИБИЗГЕ БАРЫБЫЗ ДА КЪАЙГЪЫРАЙЫКЪ
Мен ана тилде чыкъгъан газетибизни Азиядан къайтханлы джыл сайын джаздырыб алыб окъуб тургъан адамланы бириме. Газетде ишлемегенме, алай а джашаууму аны бла байламлы этгенлей келеме.
Барыбыз да билгенден, арт кёзюуледе тюрлю-тюрлю чурумла амалтын саулай къралда да газетлени, журналланы тиражлары, адам айтырча азгъа айланнганларын кёрюб турабыз. «Къарачай» газет да аланы бириди. Къралда ол сорууну джууабын бизсиз да этерле. Биз кесибиз а халкъыбызны джашауу бла байламлы кемликлени «хо, хо» деб къоймайын, оноуларын этсек, чурумларын излесек, кёб зат ачыкъланныкъды.
200 мингден артыкъ адам саны болгъан халкъыбызны аты бла чыкъгъан джангыз «Къарачай» газетди.
Бизни республикада бирси миллетлени тиллеринде чыкъгъан газетлени адам санларына юлешсек, барындан да азды аны тиражы. Былай нек болады? Нек багъалатмайбыз кеси затыбызны? Ол соруугъа джууабны орнуна эсимден кетмеген бир затны айтайым. Къыргъыз ССР-ни Талас областында «Вильгельм Пик» деб колхоз бар эди. Саулай республикагъа аты махтау бла айтылгъан ол мюлкде ишлегенле барысы да къарачайлыла эдиле. 1957-чи джыл апрелни 10-да чыкъгъан «Къызыл Къарачай» газетни биринчи номерини талай экземплярын мындан ары джиберген эдиле. Ол газетни къолуна алыб, асыры къууаннгандан кёзлери суудан толуб, аны кёкюрегине къысхан адамны да кёргенме. Эсимден кетмеген дагъыда бир зат. Талас шахарны орта школунда бир классда окъугъан 6-7 къарачай джашчыкъ бар эдик. Бир кюн, къонгурау къагъылгъанлай, бирибиз, Гогуланы Аскер, школдан узакъ болмагъан китаб-зат сатхан тюкеннге кетиб, бир кесекден къолунда эки китабы бла къайтды. «Сюйюмчю беригиз, къарачай тилде чыкъгъан китабладыла», - дегенинде, ийнанмайын барыбыз да сейир болуб, ачыб къарадыкъ. Дерсге къонгурау къагъылгъанында да, анга къарамай, алайдан узакъ болмагъан паркны бир шиндигине олтуруб, аланы окъуб тебредик. Ол эки китабны бири, «Джашауубузну байрагъы», къарачай-малкъар тилде джазылгъан назму китаб эди. Экинчиси Отарланы Керимни «Джолгъа» деген китабы. Ол кюн бизде болгъан къууанчны сорма да къой.
Бусагъатда халкъыбызны джашау дараджасы тёбен болгъанды, башха къайгъыла да джетишедиле дерге ёчбюз. Ол алайды дейик. Ёзге джыл джарымгъа 400 сомну тёгерегинде ачха табалмагъан къарачай юйдеги аз болур деб, акъылым алайды. Газетни не къадар кёб адам алса, окъуса, хайыры да аллай бир боллукъду. Энди «Къарачайны» тиражы ёсер ючюн не этерге боллукъду?» деген соруугъа джууаб берирге кюрешейим. Бусагъатда элледе мюлкню дирекциясы, парткому, профсоюз организациясы дегенча затла джокъдула.
Аланы орунларын эл администрацияла толтурадыла. Алгъынча алада ишлегенлеге быллай бир джау, сют, гаккы джыйыгъыз деб киши кюрешмейди. Айхай да, эл башчыла эллеринде джашагъан джамагъатны джашауу бла байламлы затла бла кюрешгенлерине сёз джокъду. Алай а адамланы излемлерине эм алгъа эс бёлюнсе керек эди. Бу болумда элледе, район аралыкълада «Къарачайны» юсю бла бир бёлек иш бардырыргъа боллукъдула. Сёз ючюн, газетни бетлеринде адебни-намысны, бернени, къалынны, иги юйдеги ёсдюргенлени, джерчиликде, малчылыкъда болумну, кемликлени юслеринден джазылады. Динибиз бла байламлы материалла берилир керекли къалмайды. Ай медет, ол затланы юслеринден джазылгъан газетни он адамдан бири да окъумайды.
Былайда айырыб айтыргъа излегеним: эл, район, шахар администрацияла бу джанын унутмасала, бир джылда бир кере дегенча «ол-бу» проблемабызгъа эс бёлюб, этиллик ишлени белгилеселе, игиси ол эди. Уллу, гитче да болуб, къарачай эллени барысында да джергили депутатла бардыла. Аланы сайлагъанла да ол элчиледиле.
Эл администрация бир джылны ичинде аланы бирэки кере джыйыб: «Элде почта ишлемегенни орнундады, пенсияларын адамла заманында алмайдыла, газетге джазыллыкъ эдик, келтирмейдиле, сора андан не барды», - дейдиле. Айтханлары тюздю. Джылны ичинде ол депутатла, айтханыбызча, тюз тынгылауну ийиб къоймай, алай этейик, былай этиб да бир кёрейик, дериклерине сёз джокъду. Элни ичинде джашагъанла болумну кеслери кёрюб турадыла. Депутатха сайлауланы аллы бла кандидатла кеслерини элчилерине аны да, муну да этерикбиз деб сёз берир керекли да къалмайдыла.
Энди почтальонла джетишмейдиле, айлыкълары азды, киши ишлерге унамайды, деген айтыуланы аз этиб, мадарла излерге керекбиз. Уллу къарачай элледе 3-4 почтальон керекди штат бла. «Бир-эки адамны таб, сен кесинге нёгерге эт адамынгы ал», - деб, аны экинчи почтальон этиб бир ыйыкъда 2-3 кере чачарыкъса деселе, мени акъылым бла, адамла табыллыкъдыла. Эл администрацияны башчысы керти къайгъырса, почтальонну ат бла да баджарыргъа, атха аш да табаргъа боллукъду. Почтальонлагъа джылда бир-эки кере дегенча ачха саугъа не суууна, не газына бир льгота берирча мадар изленсе керек эди. Ол затланы этген сен айтханча алай тынч тюлдю дерикле бардыла. Халкъны инджилиб тургъанын кёрюб, тынгысыз, керти къайгъырыулу эл башчы, барын да аламат этиб къоймаса да, болумну тюзетирге къолундан келлик затла бардыла.
Белгисича, «Къарачай алан халкъ» джамагъат организация, алгъынча болмайын, халкъыбызгъа керти джарайыкъ деб, ишни къолгъа алгъанды. Аны членлери Къарачайгъа белгили, не джанындан да сыналгъан адамладыла. Ала халкъыбызны атын джюрютген джангыз газетибизни юсюнден бир джыйылыуда сёз къозгъасала да иги боллукъ эди.
«Къарачайны» тиражын ёсдюрюр ючюн, не этерге кереклисин айтсала, керекли джерде болушлукъ этериклерин да билдириб, къараууллукъ этерге бир бёлек адамны теджеселе, иги иш боллукъ эди. Сёз ючюн, организацияны аты бла шахар, район муниципал къурулушну башчыларына письмо-тилек къагъытла джиберселе неда телефон бла айтсала, ала да тынгылаб къоймаз эдиле. Ол башчыла джан аурутсала, элледе сыйлы адамланы, ветеранланы, школланы башчыларын дегенча адамланы чакъырыб, газетибизни халы былайгъа джетиб турады, барыбыз да бирден къолгъа алайыкъ, болушайыкъ деб, джылда бир кере дегенча джыйылыула бардырыргъа эринмеселе, иш тюзелир эди деб акъылым алайды.
Былайда дин къуллукъчуларыбызны юслеринден да айтыргъа тыйыншлыды. Аллахха шукур, бусагъатда межгити болмагъан къарачай эл джокъду. Алада билимли, этимли афендиле бардыла. Хар джума кюн сайын межгитлеге намазгъа кёб адам джюрюйдю. Тин байлыгъыбыз динибиз бла къысха байламлы болгъанын да эсге алыб, джума намаздан сора, адамла чачыла тебрегенлей, афенди аланы бир кесекге тохтатыб, джангыз газетибизни юсюнден къысхача хапар айтса да дурус эди. «Къарачайны» бетлеринде динибиз бла байламлы иги статьяла чыгъадыла. Республикан дараджада дин къуллукъчула да ол джанына айырыб эс бёлселе керекди. Тинибиз бла динибиз бир терекни тамырлары болгъанларын унутмайыкъ.
Тюрлю-тюрлю организацияланы, предприятиелени, школланы, институтланы башчылары да, газетге сансызлыкъ этмезге керекдиле. Сюдледе, прокуратурада, полиция, налог инспекциялада дегенча джерледе ишлеген адамларыбыз да кёбдюле. Аладан газетибизни алыб окъугъан джокъду десек, тюз болмазбыз. Алай а бек аз адам алгъанына ишек этмейбиз.
Былайда бир юлгю келтирейим. Джёгетей Аягъы районда ол заманда милицияны тамадасы болуб Тебуланы Ансар ишлей эди. Тилибизге, газетибизге, аны юсю бла юретиу-ангылатыу джанына уллу эс бёле эди Ансар. Ол ишлеген заманда район милицияда къарачайлыладан «Къарачай» газетни алмагъан джокъ эди. Тебу улу да кетди, хар зат да алгъыннгы орнуна келди.
Биз миллетни ичинде иги танг ачха-бочха джюрютген джашларыбыз бардыла. Алгъын джыллада аланы бир къаууму кеси джашагъан шахарда, район аралыкъда, элде ветеранлагъа, джашау дараджалары тёбен болгъанлагъа, сакъатлагъа «Къарачай» газетни джаздырыб тургъанлары эсимдеди. Аланы къайда джашагъанларын, кимле болгъанларын айтыб, сый, махтау да бере эди газетибиз. Алагъа энтда айтыргъа боллукъду. Бири аллай мадарым джокъду десе, бири огъай демез. Бу иш ветеран организацияланы юслери бла къуралса иги эди.
Былайда школланы юслеринден да айтыргъа боллукъду. Биз миллетни адамлары джашагъан джерлени барысында да къарачай тилни окъутадыла. Алай эсе, устазла, айырылыб ана тилден окъутханла, биз бу айта тургъан затланы юсю бла кёб иш этерге боллукъдула.
Хар дерсни аллы бла устаз юч-тёрт минутну джангы чыкъгъан газетде басмаланнган затланы сохталаны кеслерине окъутса, газетни сюйдюрлюк эди. Джарыкълыкъ учреждениеледе ишлегенле да бир джанында къалмазгъа керекдиле. Тюрлю-тюрлю байрамлада, джыйылыулада концертле салынадыла, тюбешиуле боладыла. Ол кёзюуледе культура къуллукъчула газетни юсюнден ким да сюйюб тынгыларча, разы болурча сёзле айтыргъа боллукъдула. Къараучуланы ичинден бир бёлек адам газетибизге джаздырыб, алайыкъ дерле.
Дагъыда айтырым: почтальонла джетишмейдиле да, почтагъа пенсионер кеси барыб, ачхасын алыучанды. Пенсиясын санаб, къолуна бергинчи къайсы газетге джаздырыргъа сюесе деб сорса, хар экинчи-ючюнчю адам разы болуб, джаздырыучан эдиле. Сёз ючюн, Джёгетей Аягъыны Головное тийресинде джашагъанла алай этиучен эдиле. Энди алай этмейдиле...
Къысхасы бла айтсакъ почтальонла табылмайдыла деген сёзню аз этиб, эллени, шахарланы, район аралыкъланы башчылары бу ишни керти къолгъа алсала, кёб зат иги джанына тюрленникди, анга кёре газетни тиражы да ёсерикди.
Мен айтхан затланы барысы да тюздюле демейме, ангыламагъан, джангылгъан затларым да болурла. Ёзге, къалай-алай да бир мадарла этерге кереклиси уа хакъды.
2015 дж. июнну 11 "Къарачай"
МЕН ДА АНЫ ИГИ ТАНЫЙ ЭДИМ
Апрелни 16-да «Къарачайда» Айбазланы Бештауну «Керти адам эди» деб, статьясы чыкъгъан эди. Автор анда Уллу Ата джурт къазауатны эмда урунууну ветераны, Ленинградны блокадасын сынагъан, къазауатны ахыр кюнлерине дери фашист Германияны зорчулары бла уруш этген Джубуланы Шогъайыбны джашы Хусейинни юсюнден джазгъан эди. Статьяны сюйюб окъудум. Мен да иги таный эдим Джубу улуну. Ишде, джашауда да болумун, адамлыгъын сынагъанма. Мени да барды аны юсюнден айтырыгъым. Меннге да быйыл 84 джыл болду. Ма ол заманны эки этиб тюз джартысын, мен Уллу Ата джурт къазауатны эмда урунууну ветераны Джубуланы Шогъайыбны джашы Хусейин бла кюн сайын тюбеше, ишлей ашыргъанма. Джубу улу ауушханлы быйыл 15 джыл толду.
Джубу улу бла 1958-чи джыл танышхан эдим.
КПСС-ни Гитче Къарачай район комитетини секретары кетиб, аны орну бош къалыб тура эди. Бир кюн джангы секретарь келгенди деген хапар джайылды. «Ким болду, къайдан келгенди?» - деб, мен сагъышлы болдум. Секретарь мени ишиме къараууллукъ эте эди. Экибиз да медицинагъа, халкъ окъуугъа, физкультура бла спортха, культурагъа джууаблы эдик.
Хусейинни салдыла ол къуллукъгъа. Биринчи кюн огъуна ангыладым аны бла ишлеген меннге тынч боллугъун. Билимли, сынамлы адам болгъаны бла къалмай, ол къайгъырыулу, кенг джюрекли адам эди. Чолалыкъны, алдауукъну сюймей эди. Терс болсанг, «мындан ары алай эте турма», деб ангылата биле эди.
Уллу Ата джурт къазауатны ветераны болса да, мен аны саугъаларын тагъыб ишге келгенин бир кере да кёрмеген эдим. Джангыз бир кере, 1959-чу джыл болур эди дейме, 9-чу Майда парадха тагъыб кёргенме аланы. Аллай бир саугъасы барды деб, ким биле эди! Къазауатны юсюнден хапар айтыргъа да сюймей эди. Бир кере къоймай хапар айтдыргъанымда:
- Адемей, мен 900 кюн бла кечени Ленинградны блокадасында джашагъанма, - деген эди. Блокада сёзде айтылгъанча тюл эди - джаханим эди. Адамла, ачдан, сууукъдан, къачхыда чибинле къырылгъанча, къырыла эдиле. Душман шахарны тёгерегин къуршоугъа алыб, ары азыкъ-зат джиберирге къоймай эди. 900 кюн бла кечени ачдан инджилген адамланы терилери бла сюеклеринден сора джукълары къалмагъан эди.
Аскерчилеге да къыйын эди. Артыкъ да бек 19411942-чи джыллада бек инджилген эдик. Суткагъа 225 грамм суулу, джашил бетли ётмек бере эдиле. Къудорусу бла билямукъ да ашатыучан эдиле. Тамам азгъан эдик. Къайры атласанг да ёлюклеге тюртюле эдинг. Аллах энди бизге ол затланы сынатмасын...
Аны орнунда башха адам болса, мен Ленинград блокадада болгъанма деб, кёкюрегин уруб, кесине таблыкъла излеб айланныкъ эди. Ол а махтанмай эди, Уллу Ата джурт къазауатны ветераныча, таблыкъла да излемей эди.
Джубу улу секретарь болуб ишлеген заманда не кесине, не бизге тынчлыкъ бермей эди. Хаман джангы затланы излеб, табыб, аланы джашауда хайырландырыргъа тырмашыб тура эди. Сёз ючюн, ол джыллада къайсы районда да механизаторла аз эдиле. Первомайскеде профессионал-техника училище механизаторланы, башха санагъат усталаны хазырлай эди. Ары джашланы окъургъа джибергени бла къалмай, райкомда, райисполкомда ишлеген къуллукъчула да, анда окъуб, билим алыб чыгъарча этген эди. Ол башламыбызны джаратыб, КПСС-ни крайкому бюрода сюзюб, Ставрополь крайда да бизни сынамыбыз бла ишлеб башлагъан эдиле. Мен кесим бюрода болгъан эдим. Кёб соруугъа да джууаб берген эдим.
Бир да таукел, ётлю адам эди Джубу улу. Башында КПСС-ни райкомуну экинчи секретары Носов Анатолий Павлович болгъанын айтхан эдим. Миллетчи эди. Бир кюн Джубу улу, мени кесине чакъырыб, письмону кёргюзе, былай айтды:
- Бу письмо Къызыл Покунда джашагъан элчиле бла устазладан келгенди. Директорну юсюнден джазадыла. Сен кесинге нёгерле ал да, хар нени тинт да бир кел.
- Мен анда болумну билеме, - дедим. Экинчи секретарь аны оруслу болгъаны ючюн айырыб джакълыкъ этеди. Осал ишлерин ачыкълаб, талай кере аны къолуна бергенбиз, сан этмей къояды. Бар дей эсенг, барайым. Алай а хайыр боллукъ тюлдю.
- Сен, бар да, ишинги эт да кел. Андан арысы мени ишимди, - деди.
Талай адамны алдым да, Къызыл Покун элни школуну директоруну ишин юч кюнню тинтдик. Хар затны ачыкълаб, джарашдырыб, джазыб, Джубу улугъа алыб келдим. Бек эс бёлюб окъуду джазгъаныбызны.
- Ашхы, - деди окъуб бошаб. - Энди сен кишиге джукъ айтыб айланма. Мен бусагъат Ёзден улугъа кирейим да, болушлусуча хар затны айтайым. Бу иш бюросуз боллукъ тюлдю.
Ол кюн мен Джубу улугъа тюбеялмай къалдым. Экинчи кюн Ёзден улу бюрону членлерин джыйыб, школну директорун бюрогъа салдыргъан эди. Эки сагъат чакълы бир заманны баргъан эди ол. Экинчи секретарь биягъынлай школну директорун джакълаб кюрешсе да, болушалмады: бюрону излеми бла директор ишден къысталгъан эди.
Ма андан сора Джубу улугъа уллу сый бериб, аны тёгерегине джыйыла башладыкъ. Сорууубуз-зат болса, анга барыучан эдик. 1969-чу джылгъа дери ишлеген эди ол къуллукъда.
1960-чы джыл Ючкекенде школ-интернат ачылгъан эди. Бизни районда ол джангы зат эди. 380 сабийге орун бар эди анда. Узакъ элледен сохтала окъугъан да, джашагъан да анда этерик эдиле. Школну хант юйю, сабийле дерследен сора солурча, джукъларча общежитиелери да бар эдиле.
Ма ол интернатха кимни директор этейик, деб бюрода кёблени кандидатураларын сюзген эдиле. «Анга директор болургъа тыйыншлы Хапаланы Адемейди. Кеси да билимли джаш адамды, тюзлюкню сюеди», - дегенинде Джубу улу, бары да аны джанлы болдула. Алай бла мен Ючкекенде школну-интернатны директору болдум.
Арадан кёб заман да озмагъан эди, бир кюн мен Джубу улу бла тюбешиб къалдым.
- Адемей, иги этеме деб, сеннге аман этибми къойдум? деб сорду. Школнуинтернатны директоруну иши сыйлы, джууаблы ишди. Бюрону членлери айтхан кандидатлагъа къарадым да, аланы арасында сенден тыйыншлы адам кёрмедим. Кесинг да устазса, къадалыб ишлей бер. Мен да къарыуумдан келгенича болуша турурма...
Мени школгъа-интернатха директор этерикдиле деб, эсимде да джокъ эди. Джыллары келсе да, менден эсе билимли, школ джашаудан уллу хапарлары болгъанла да бар эдиле. Аланы бирин директор этмей, мени этгенлерине КПСС-ни Гитче Къарачай район комитетини къуллукъчуларына, артыкъ да бек Джубу улугъа мен уллу разылыгъымы билдирген эдим. Къалай-алай айтсакъ да, районда биринчи кере ачылгъан школгъа-интернатха директор болгъан меннге уллу сый эди. Мен былайда бир кишини да болушлугъуна таянмай, нени да кесим этерге керек эдим да, джылдан джылгъа сынам ала, школнуинтернатны ишин аякъ юсюне салдым.
Бир кюн мени КПСС-ни Гитче Къарачай район комитетине чакъырдыла. Экинчи секретарны кабинетинде олтуруб тургъанлайыма, Джубу улу кириб келди. Мени бла джылы саламлашды, тынчлыкъ-эсенлик сорду. Сора экинчи секретарь:
- Экигиз да бир-биригизни иги таныйсыз, билесиз, деди. Былай къарайма да, бир-биригизге ушагъан халигиз барды. Айтханым аны ючюндю: Адемей Батдалович, Хусейин Шогъайыбовични школгъа-интернатха завуч этиб ийсек, къалай кёресе? Арагъызда дауур-сюйюр боллукъ болмаз?
Школну-интернатны завучу пенсиягъа чыгъыб тургъанлы иги кесек заман бола эди да, завучну ишин да кесим баджарыргъа кюреше эдим. Экинчи секретарь алай айтханында, асыры къууаннгандан:
- Ма бюгюн огъуна келсин да, ишлеб башласын, - дедим. Бир да бек джунчуб турама.
Алай бла Джубу улу мен башчылыкъ этген школгъаинтернатха завуч болуб келди. Райкомда ишлеген заманда ол мени тамадам эди, энди уа мен аны тамадасы болдум. Аллай болумда башха адам кесин къалай джюрютюрюк эди, билмейме, ол а бир зат да болмагъанча, ышара-кюле, чам-накъырда эте, ишлей эди. Мени кёлюме джукъ келмесин деген болур эди да, былай айтды:
- Адемей, «Кеме да минеди къайыкъгъа, къайыкъ да минеди кемеге» деген айтыуну биле болурса. Джашау дегенинг алайды. Мен сен башчылыкъ этген школдаинтернатда завуч болдум эсем, аны ючюн мен кимге болса да, артыкъ да сеннге кёлкъалды болмазгъа керекме. Сен джаш адамса, ёсюб барыргъа керексе. Экибиз да бир-бирибизни ангылаб ишлесек, башхалагъа юлгю кёргюзсек, андан керекли зат джокъду.
Джубу улуну сёзлеринден сора мен андан тартыннганымы да къойдум. Бу керти да онглу адамланы бири кёреме, тамблагъы кюнюбюзню юсюнден сагъыш этиб джашайды деб, кёлюме келди. Кертиси бла да ол керти онглу адам эди. Ишин билгенича, джарыкълыгъы да болгъан адам эди. Ленинград блокаданы сынагъан адам, киши бла дауур-сюйюр этерге излемей эди. Ариулукъ бла эки душманны шох этиб къоя эди. Мен ушатмагъан бир заты бар эди аны. Ол да неди десегиз, тохтаусуз тютюн ичиб тура эди. Бир сигаретни бошаргъа, башханы къабындыра эди. Тютюн ичгенин анга къалай къойдурайым деб, кёб сагъыш этген эдим. Сора бир кере тенгле джыйылыб тургъанлай, мен анга:
- Хусейин Шогъайыбович, ма былайда сен да, мен да таныгъан, бир-бири сыйыбызны кёрген джашла джыйылыб турабыз. Сен тютюн ичгенинги къоя эсенг, ма бюгюн - ма былайда - тепси къурайма. Анга къалай къарайса? дедим.
- Сиз кёбчюлюксюз. Мен а бирме, - деди ол, ышара. Мен сизден джылым бла тамада болсам да, сиз айтханны этмей къояргъа эркинлигим джокъду. Бюгюнден ары тютюнню къой дей эсегиз, къояйым. Сёзюме ие болургъа кюреширме. Сен а, иги джаш, тепсинги къура...
Иги кесек заман озгъан болур эди, Джубу улу тютюн ичгенин къойгъанды деб, къууаныб тургъанлайыма, бир кюн джашланы бири кабинетиме кириб, келиб:
- Алдама, - дедим. Ол бир кере сёз берген эсе, анга ие боллукъду. Анычала алдамайдыла.
- Ийнанмай эсенг, бир кюн эшикни да къакъмагъанлай, кабинетине кир да бир бар, деди ол. Мен алдай эсем, джашланы барына да тепси къурарма.
- Кесимден уллу, онглу адамны кабинетине билдирмегенлей къалай кириб барайым деб, кёб сагъыш этдим. Не болса да, болсун деб, эслемегенча этиб, кабинетини эшигин ачыб, ичкери кирдим. Джубу улу ачыкъ терезени къатында сюелиб, бир мазаллы сигаретни да алыб, тютюн иче тура эди. Мени кёргенинде джунчуду, бети къызарды. Мен эслемегенча этдим да, джукъ айтмадым. Сора бетиме къараб:
- Адемей Батдалович, мени саулугъум алай къолай тюлдю, - деди. - Меннге джанынг ауруб айтханынгы билеме. Алай болса да, Ленинград блокадада кёрген затларым эсиме тюшюб, тынчлыгъымы алыб къоядыла. Тютюн ичсем, бир кесек унутаракъ болама. Кеч сёзюме толу болмагъаным ючюн. Бир-эки ыйыкъны ичмей тургъан эдим. Чотум табсыз бола башлагъанында, ичиб башладым. Сёзюме ие болмагъаным ючюн тепси къурайым джашлагъа...
Ол кюнден ары мен анга тютюн ич, ичме деб, айтмадым. 900 кюн бла кечени, ач, сууукъ болгъан бла къалмай, душман бла да сермеше, кюн сайын ачдан ёлген джюзле бла адамланы кёрюб турсанг, шашыб къалыргъа да боллукъса. Игилик этерге тырмашыб тургъан болмаса, кёлюнде башха кир иннети джокъ эди. Ма аллай ашхы шартлары ючюн аны, къуру мен тюл, башхала да сыйын кёре эдиле, багъалата эдиле.
Мени 1964-чю джыл КПСС-ни Гитче Къарачай район комитетини экинчи секретары этдиле. Мени орнуму Джубу улугъа бердиле. Иги кесек заманны ол школну-интернатны директору болуб турду. Артда, 1966-чы джыл, мени Джубу улу ишлеген школгъа-интернатха завуч этиб салдыла. Аны: «Кеме да минер къайыкъгъа, къайыкъ да минер кемеге», - дегени эсиме тюшдю. Эки джыл ётгенден сора мени школгъаинтернатха джангыдан директор этдиле, Джубу улу завуч болуб, ишлеб турду. Пенсиягъа чыкъгъандан сора да иги кесек заманны ишлеген эди. Арт кёзюуде саулугъу да къарыусуз болгъан эди.
Джубу улуча, онглу, билимли адамланы, ала пенсиягъа чыкъсала да, кърал атыб къоймай эди. Аланы сынамларын, билимлерин хайырландырыб туруучан эди. Школдан-интернатдан кетеркетмез, аны Уллу Ата джурт къазауатны эмда урунууну ветеранларыны советини председатели этген эдиле.
10 джылдан аслам заманны ишледи ол къуллукъда. Бир да уста къураучу эди. Биргесине Уллу Ата джурт къазауатны ветеранларын алыб келиб, районну школларыны сохталары бла тюбешиучен эди. Джаш тёлюню патриотизмге юретиуге уллу къыйын сала эди. 2000-чи джыл майны 8-де ол ветеранла бла келиб, Ючкекенде 7-чи номерли орта школну сохталары, устаз коллективи бла тюбешген эди. Мен да бар эдим ол тюбешиуде. Бир да аламат бардыргъан эди тюбешиуню. Ол кюн кёлю джарыкъ эди. Хар бирибизге бирер тюрлю ариу айта эди. 9-чу Майда уа барыбыз да Уллу Хорламны 55-джыллыгъына аталгъан парадда болуб, юйюбюзге чачылышхан эдик. Экинчи кюнюнде биз аны арбазына къайгъы сёз бере барлыкъбыз деб, эсибизде да джокъ эди. Бушуу митингни мен бардыргъан эдим да, аны юсюнден толу хапар айтыргъа кюрешген эдим джыйылгъан джамагъатха. Мен ашхы сёзле айтсам, айтмасам да, районну джамагъаты биле эди Джубу улуну къаллай адам болгъанын.
2015 дж. июнну 13 "Къарачай"
Сейир дуния
КЪАРАЧАЙНЫ ЭРТДЕГИ ШАХАРЫМЫ?!.
Адам улу сёлеширге, сагъыш этерге юрениб, бюгюннгю цивилизацияны къурагъынчы нелляй бир ёмюр ётгенди! Алай а, былайды деб, бегитиб, мухур басыб къояллыкъ акъылман энтда дуниягъа джаратылмагъанына ишек этерге къыйынды.
Алай болса да Джерни юсюнде биз, бюгюннгю адамла, биринчи цивилизация болмагъаныбыз хакъды. Бизни сыйлы динибизде да айтылады ахырзаманланы юслеринден. Алай эсе, ахырзаманла бола да, адам улу къырылыб, джангы цивилизацияла къуралгъанлай да тургъандыла. Бюгюнлюкде Чарльз Дарвинни эволюция бегимине - адамла маймулладан джаратылгъанларына - ийнанмазчады.
Иги алгъаракълада биз, джерчиле, белгили уфачы хирургну, алим Эрнст Мулдашевни Тибетде илму-тинтиу ишле бла кюреше, бек эртдегили цивилизацияны 30-40 метр сюекли адамларыны юслеринден, ала тенгиз ханс битим ёсдюрюб, ашаб тургъанларыны, аны тышында да ол деу адамла 50-60 метр мийикликлери болгъан къая пирамидалада (атлары пирамидала болсала да, къарамлары пирамидалагъа ушамагъанла) джашаб, кеслеринден гитчерек 5-6 метр сюеклери болгъан адамланы этлерин да ашаб тургъанларыны юсюнден тамашалыкъны дуниягъа ачыкълагъанындан хапарлы болгъан эдик. Мен, Мулдашевни эркинлиги бла, аны джазгъанларын кесибизни тилге кёчюрюб, ол адамланы суратларын да салыб, газетибизни бетлерине чыгъаргъанымда: «Бу адам нелени сандырайды? Не таурухладыла была?» - деб, кёбле кюлюб къойдула. Алай болса да, арадан алай кёб заман да озгъунчу, мийиклиги бюгюннгю адамны мийиклигича болгъан адам баш сюек, анга кёре ол адамны башха сюеклери чыкъгъанларында, Мулдашевге ийнанмазлыкъ чыкъмады. Ол статьяларымы ызларындан Абхазияда бир джаш чегетде агъач тиширыуну (снежный человек) тутуб, анга юйлениб джашагъанын джазгъанымда, кюлюб къойгъанла болдула. Сора арадан джылла озуб, ара телевидение ол абхаз эркиши бла агъач тиширыуну (Зараны) юйдегилерин кёргюздю... Джерни энтда бизле ийнанмазлай тахсалары сансыз-санаусуз болгъанларына да сёз джокъду.
Багъалы окъуучу, энди бюгюннгю ушагъыбызгъа къайта, айтырымы айтайым. Алгъаракълада Гюрджю улу Къурман атлы орамда менден узакъ болмай джашагъан, кёбден бери да тарих бла, филология бла да кюрешген Ёзденланы Шамилге тюбегенимде, ол, мени кесини арбазына алыб барды да, фатарындан бюгюннгю кранладан башха тюрлю ишленнген джез кранны, суу быргъы кереклени, къошун кесеклени, бюгюннгюлеге ушамагъан чюйлени, болтланы, гайкаланы, джоллагъа, арбазлагъа тёшелген, юслеринде эски тамгъалары болгъан керамика къангачыкъланы кесеклерин чыгъарыб, стол юсюне тизди.
- Быланы, - деди ол, - былайдан арлакъда, Къобан орамгъа тюшген кёнделен джолдан, чыкъгъан затла болуб табханбыз. Ол джол 2-2,5 метр теренликге къазылгъан джерде табылгъанды. Артыкъ да сейири неди десенг, джолда бек эртделеде, Къарачай шахарны аты-чууу болмагъан заманлада, салыннган асфальтны юзюклери табылгъанларыдыла. Сен кесинг таныгъан, шахарны сыйлы къартларыны бири Ёзденланы Адемейни джашы Борис (Баймурза) айтхандан, ол асфальт Алан империяны заманындан къалгъан шахардан энгишге тюшген джолгъа салыннган асфальт болургъа керекди.
Шамил, мени алыб барыб, кёнделен джолда асфальт юзюклени кёргюздю. Была керти да бек эртдеги
юзюкле болгъанлары хакъды. Мен Карачаевскеде джашагъанлы да 48 джылгъа джууукълашыб барады. Шахарны да иги билеме. Ёзденладан эки сыйлы къартны Борис бла Шамилни - айтханларына, кёзлерим кёргеннге да ийнанмай не этерикме?
«Сёз сёзню айтдырады» деучендиле да, энтда бир айтыргъа излегеними айтмай къоялмайма. Карачаевск шахарда устаз институтну джангы бошагъан заманымда шахарны Горький атлы орамында бир юйню сатыб алыр муратда баргъан эдим. Джылы тохсаннга джууукълашхан орус тиширыу, мени бла сёлеше келиб:
- Мен былайда эртдеден бери джашайма. Горький атлы орамдан башланыб, Теберди сууну юсю бла шахардан чыкъгъан джерге джууукъда ишленнген кёпюрге джетгинчи орамлада аланла бла джашагъан урум миллетни къабырлары болгъандыла, деб эшитгенме. Кел, мени бла бачхама бир барайыкъ, - деб, мени бачхасыны арасына алыб барды.
Сора бармагъы бла джер юйню ичин кёргюзе:
- Ма, кёремисе бу джер юйню? Ичине тюш да, бир къара. Ол сен кёрген, миялача ишленнген бетон къабыргъалагъа былайда джашагъанлы бармагъымы да тийирмегенме. Урумлула кеслери къалай ишлеген эселе, алай турады. Бусагъатда уа быллай кючлю бетон къайда? деди амма...
Энди бизни тарихчилерибиз, этнографларыбыз, бу джазгъаныма эс бёлюб, Ёзденланы къартларына да тюбеб, ол табылгъан затлагъа, асфальтха да эс бёлселе, кертиси бла да бюгюннгю Карачаевск шахарны орнунда эртдеги алан шахар болгъанын ачыкълар эселе уа, деген оюмлубуз. Алайды деб бегиталсала, «Алан» атыбызны сыйыргъанча, эртдегили алан шахарыбызны тарихин да бизден сыйырыб къоялмазла.
[img]https://lh3.googleusercontent.com/bwAEpxt3gPRzYyDo6HrNSjVFcyn9ounL_4LYcEQtHHY=w711-h562-no[/img]
Эрикгенланы Кючюкню къызы Зубар 1928-чи джыл туугъанды. Юйдегиде 4 къыз бла 5 джаш болгъанды. Зубар уллуларыды. 1936-чы джыл, атасы ёлгенден сора, анасына болуша, юйде хар не джумушну да этгенди. Къарачайны Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрген сагъатларында Зубар вокзалда къалыб кетгенди. Сары шинли болгъаны ючюн солдатла къарачайлы тюлдю, деб къойгъандыла. Артда юйдегисини ызындан кеси баргъанды.
Эрикгенланы юйюр Фрунзе областны Калинин районуну Сосновка элине тюшгенди. Алайы бек аман джер болмагъанды. Колхоз будай салгъаны себебли адамла аны бла кюрешгендиле. Мындан элтген затларын нартюхге, будайгъа ауушдуруб, аны бла джанларын къалдыргъандыла. Будайны юйге алыб барыргъа эркинлик бермегенликге, сабан ызда бишириб ашаргъа къойгъандыла. Аллай зат а, ачдан ёле тургъан адамгъа себеб болгъанды, аны ёлюмден къутхаргъанды. Къызла будайны оракъла бла оруб джыйгъандыла. Зубар а чалкъы бла чалыб тургъанды. Башха джумушланы да эте, бригаданы тракторуну отлугъу бошалыб къалгъанында, ол тенг къызы бла бирге 10 километр узакълыкъгъа 20 литрден толгъан канистрни алыб баргъанды. Терлери бетлерин джууа, бек къыйналсала да, ала канистрни бригадагъа келтиргендиле. Аны тышында Зубар бир гектар чюгюндюр бачхагъа къарагъанды чагасын этгенди, къазгъанды, джыйгъанды. Бичен чалгъанды, дырын джыйгъанды.
Бир кёзюуде эркишиле биченни тюбюнден атыб, тиширыула башында гебенни джарашдыргъандыла. Тюбюнден сенек бла бичен узатса, ойнаб, сенек ауузну ычхындырмай къаты тутхан джашны биченин, кесин да тартыб, кёлтюрюб скирдни башына чыгъаргъаны да болгъанды. Ма аллай кючлю, саулукълу къыз эди бизни джердешибиз Зубар.
Ол, Азияда Лепшокъланы Джаннганны джашы Мухаммат бла бир юй къураб, беш сабий табханды. Ала Къыргъызияда къой сюрюуню тутхандыла. Мухаммат, малны сюйген адам, къойлагъа кюнюне беш кере аш салдырыб тургъанды. Аны ючюн болгъан болур, 100 къойдан 140 къозу алгъандыла. Къыркъгъан сагъатда да хар къой 13 килограмм джюн бергенди. Анга ийнанмай, суу къошуб келгенсиз деб, сюрюуню джартысын алыб кетиб, кеслери бир ыйыкъны кютюб келиб къыркъгъанларында да, къойла аллай бир бергендиле. Комиссия, къараб, сейирсиниб, аланы махтагъанды.
Бюгюннгю джаш тёлю
КОСМОСХА УЧАРГЪАДЫ МУРАТЫ [img]https://lh3.googleusercontent.com/R9sKsrRz4zbJpcvHcx_5sRUsEVAs9Knx9CcHHhiY2-U=w451-h562-no[/img]
Николаевское элде орта школну бошаб кетгенледен кёбле врачла, устазла, журналистле, инженерле болуб ишлейдиле. Орусланы Русланны джашы Ислам а аскерчи усталыкъны сайлагъанды. Ол окъуулу-билимли юйдегиде ёсгенди. Атасы Орусланы Руслан баш билим алгъандан сора кёб джылланы Къобан районда Къызыл партизанла атлы колхозда баш инженер болуб ишлегенди. Анасы Люаза Ставрополда кърал устаз институтну филология факультетин бошагъан эди. Ол факультетде немец тилден сора да тарихден дерсле бере эдиле. Тарих бла немец тилни бирден окъутхан джангыз эки институт бар эди ол джыллада саулай Союзда. Ма аны дипломун алгъан эди Люаза Нориевна. 40 джылгъа джууукъну тарихден эмда немец тилден устаз болуб тургъанды. Бусагъатда немец тилни окъутады. РФ-ны халкъ окъуууну сыйлы къуллукъчусуду, Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу устазыды. Исламдан сора да эки къызчыкъны ёсдюргендиле Руслан Юсуфович бла Люаза Нориевна. Юйдегиде абадан къыз Фатима, медицина институтну бошаб, кардиологтерапевт болуб къуллукъ этеди. Аны эгечи Аминат баш билимли бухгалтерди. Быллай юйдегиде ёсген Ислам атасындан-анасындан ариу халиге юреннгенди. 1-чи классдан 11-чи классха дери айырмагъа окъугъанды.
Алай бла школну да алтын медалгъа бошагъан эди. Ислам спорт бла физкультураны бек сюе эди. Сабийлигинден огъуна чабышыуда, мийикликге секириуде, турникде ойнауда аны киши озмагъанды школда окъугъан джылларында. 2002-чи джыл школну бошаб, Ставрополда ракета аскерлеге связны офицерлерин хазырлагъан институтха киргенинде да спорт бла кюрешгенин бир да къоймагъанды. Курсант джылларында дзюдо тутушдан спортну устасыны мардасын толтуруб, гарнизонну талай кере чемпиону болгъанды. Тутушдан сора да гимнастика, дженгил атлетика секциялагъа джюрюб чыныкъгъанды.
2007-чи джыл институтну джетишимли бошаб, диплом бла бирге лейтенант чын алыб чыгъады. Аны джюзден артыкъ джаш адамдан сайлаб, космос аскерледе къуллукъ этерге джибередиле. Бусагъатда капитан Орусланы Ислам космос аскерлени ара штабында къуллукъ этеди. Бу аскер бёлекде Ислам самолётда учаргъа, парашют бла секирирге да юреннгенди. Аны ашхы мураты космонавтланы отрядына къошулургъады. Аны ючюн кечеде, кюнде да хазырланнганлай турады. Космосчу аскерчилени тизгинлеринде, аны ара штабында офицер болуб къуллукъ этген биринчи уланыбызды Ислам. Аллах айтса, аны космосха учуб да кёрюрбюз. Ариу алай болмаса да, ол миллетни атын айтдырлыгъына толу ышаныргъа боллукъду.
Мындан алгъаракълада Карачаевск шахарны ара библиотекасында ана тил бла орус тилни байрамы ётдю.
Бютеу шахар округну фахмулу сохталары белгили джазыучуланы назмуларын, аны тышында Къарачайда эртделеден къууанчлада айтыла келген алгъышланы, кеслери джазгъан назмуланы да окъудула. Байрам халда баргъан джыйылыугъа сохталаны ата-аналары да келген эдиле. Ала, устазла да сохталаны тилибизге сый бериб, назмуланы кескин окъугъанларына разы болуб тынгыладыла. Шахар округну окъуу бёлюмюню школлары къайсы тилге да уллу эс бёледиле.
- Бизни школубузда, - дейди школну завучу Дотдайланы Люаза Аубекировна. Бёлек джылны литература клубну джыйылыулары болуб турадыла. Сабийлени фахмуларын джукълатыб къоймай, ёсдюрюр джанындан бизде кёб магъаналы ишле баджарыладыла. Поэзиядан дерслени белгили поэтибиз, композиторубуз, джырчыбыз, Россияны Джазыучуларыны союзуну члени Ёзденланы Альберт да бардырады. Сахнада театр усталыкъгъа да КъарачайЧеркес Республиканы драма театрыны белгили актёру, поэт, джырчы Бостанланы Умар-Алий юретгенине ата-анала да, устазла да бек къууанабыз.
Дерследе, орус тилгеча, ана тилге да уллу эс бёледиле. Литература байрамгъа келгенле байрамны бардыргъан тамадалагъа, библиотека къуллукъчулагъа, артыкъ да назмуланы окъугъан сабийлеге джюрек разылыкъларын билдирдиле. Джандетли болсун, белгили алим, устаз, джазыучу Хубийланы Магомет къууанчлада айтыучу алгъыш назмусун талай сохта да кесича ариу окъуду. Жюриден устазланы бири: «Багъалы сохтала, тилибиз унутулмазгъа кереклисин, тили барны халкъы барлыгъын, тил ёлмейин халкъ ёлмезлигин кесигиз да билесиз, бек сау болугъуз. Ёсюб джетиб, тойлагъа-оюнлагъа, тюрлютюрлю башха къууанчлагъа баргъан джеригизде, бу юреннген алгъышларыгъызны айтыб кёблени разы этерсиз. Алгъыш аякъны къолгъа алыб, ариу алгъыш эте билиу кимге да сыйды», - деди.
Карачаевск шахарда орус, эрмен, тегей сабийлени бир-бирлери бизни тилде кескин, таза да сёлеше биледиле. Бир эртденде биз экеулен болуб, базар таба бара тургъанлай, мени хоншум, сохтам да, школну талай джылны мындан алда бошагъан орус джаш ууаныкны базаргъа алыб баргъанын кёрдюк.
- Оллахий, - деди ол бизни тилде. - Бу ууанык къанымы ичиб бошады. Сатаргъа элтгеними ангылагъанча, барыргъа унамай, зор бла тартыб барама.
Къарачай юйдегиледе уа ана тилибизге эс бёлемидиле? Эллерибизде юйюрледе кесибизни тилибизде сёлешгенлерине сёз джокъду. Алай а шахарларыбыздагъы юйюрледе ата-анала бла сабийлени сёлешгенлерин эшитсенг, ана тил унутула барады, дерге боллукъса. Школлада къарачай тилни дерслерине сабийлерин иерге излемегенле да аз тюлдюле. «Сабийле институтлагъа кирселе, анда алагъа неге керекди бизни тил?» - деб къоюучандыла ата-аналаны бир-бирлери. Орус, эрмен, тегей сабийле бизни тилде сёлеширге талпыгъанлай, сёлеше да тургъанлай, къарачай юйдегиледе ана тилибизден сабийлерибизни нек чиркитирге керекбиз да?
Къарачайда, Малкъарда да, «Xаp элни мал союуу башха» дегенлей, тилибизде да башхалыкъла тюбеучендиле. Сёз ючюн, Къарачай районну бир къауум эллеринде тилибизни бузуб сёлешген юйдегиле аз тюлдюле. «Баргъанында, салгъанында, сойгъанында, сууугъанында» дегенча сёзлени «баргъанинде, салгъанинде, сойгъанинде, сууугъанинде», деб сёлешедиле. Алай бурдуруу бла тилибизни тазалыгъын бузадыла. Ёсе баргъан сабийлери да алача сёлешиб башлайдыла. «Миннген», «нимген» деген сёзлени экиси эки тюрлю магъанада джюрютюлгенине да аз къарачайлы эс бёлюученди. «Нимген» деген сёзню джаны болмагъан затлагъа (арбагъа, чанагъа, хунагъа, таш юсюне) айтыргъа болабыз. «Миннген» деб а джаны болгъанлагъа (атха, пилге, тюеге) айтабыз.
Бизни ана тилибиз тюрк тиллени ичинде бек бай да, таза да тил болгъаны белгилиди. Алайды да, кесибизни ата-бабаларыбыздан келген къарачай тилибизни бузмагъанлай, кирсизлей келир заманда Къарачай Къарачайлай турур ючюн сакъларгъа борчлубуз. «Юйюрюбюзде сабийле орус тилде, ингилиз тилде сёлеширге талпыгъанча, ана тилибизни да багъалата, келир заманлада да кереклисин ангылаб турсала ашхы эди, - дейди Ташкёпюр элни сыйлы, акъылман къартларыны бири Чагъарланы Тамбий. - Кёб къарачай сёзлерибиз, къумгъа сингнген суулай тас бола, унутула баргъанларына бек къыйналама. Эллерибизни, шахарларыбызны, тауларыбызны, ауушларыбызны, сууларыбызны атларыча тереклени, хансланы, битимлени, джаныуарланы да кеслерини энчи атлары бардыла. Аланы уа сабийлени къой, къартларыбызны да асламысы унута барады...»
Багъалы окъуучула, сизни газетибизни бу бетинде Карачаевск шахар округну бир къауум школларыны сохталарыны талайыны назмулары бла танышдырабыз.
ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.
Мени шахарым
Къарачай шахарым,
Мени алтын бешигим,
Алгъышлайма сени,
Джетсин сеннге тилегим.
Мен теджейме сеннге
Рахатлыкъ, эсенлик.
Сен джашна, шахарым
Дуниягъа сейирлик.
Ёсдюргенсе мени,
Къойнунгда ийнакълаб.
Мен къайтырма сеннге,
Джеринги къучакълаб.
Дуниягъа айтдырырма
Атынгы, шахарым.
Аллахдан да, сенден да
Табарча разылыкъ!
2015 дж. июнну 18 "Къарачай"
Публицист оюмла
ОНОУ КЕРЕКЛИ ЭЛ КЪЫРЫЛЫР
Аварияла, аварияла...
«Авария» деген сёзню бизни онтогъузунчу, таб, джыйырманчы ёмюрню ал сюреминде джашагъан атабабаларыбыз билген да, эшитген да болмазла. Бу джангы сёздю, аты джангыча, магъанасы да джангыды - «темир атны» юсю бла тюшген къыйынлыкъны суратлагъан сёздю. Аны атын эшитген адамны аркъа джиклери къалтырайдыла, борбайлары къыйыладыла, сюлдюрлери тюшедиле.
Аджалны, ёлюмню келечиси болгъанды да авария, аны ючюн сюймейдиле адамла ол сёзню эшитирге. Бюгюнлюкде, джыйырма бла биринчи ёмюрде къол телефонла, телевизорла, Интернет болгъанлары себебли, не тукъум хапар да бек дженгил джайылады. Кюн сайын дегенча биз ол сёзню эшитиб, энди уа кимни юйю къуруду деб, илгеннгенлей турабыз.
Не джашырыу, диннге да къайтханбыз, Уллу Аллахны барлыгъына да ишегибиз джокъду, адам анга буюрулгъан затха тюбейди, дегеннге да ийнанабыз, аджалы алай болур эди да, дейбиз. Ёзге, мингле бла джылланы узагъына джашаб келген нарт сёзлени къайры атайыкъ: «Оюмсуз джюреген аджалсыз ёлюр», «сен мадар этсенг, мен такъал этерме». Не уа да аджалны сынайма деб, адам, барыб башын къаядан атса, ёлмей не этерикди?!
Бир да ишексиз, кесин сакълагъанны сакълай болур Аллах да. Сен, Ол берген джашауну истемей, аны багъасын, магъанасын да ангыламай, машинаны да оюнчакъгъа санаб джюрюсенг, сени атламынгы Аллах къой эсенг, адам да джаратмаз.
Хо, бюгюнлюкде бир политика-социал джашау джорукъ бузулуб, башха тюрлю джорукъну адежинде барабыз. Машина хар юйдегиге амалсыз керекли затды - бурун ат бла фаэтон къалай керек болуб тургъан эсе, машина эндиледе алай керекди. Анга сёз да джокъду. Сёз ючюн, отуз джылны мындан алгъа, машина джюрютген тиширыугъа «масхара» деген эселе, бюгюн аллай тиширыугъа башха кёзден къарайдыла - ол ушагъыулу да, сюйюмлю да кёрюнеди. Къалай дженгил тюрленеди хар зат - энтда отуз джылдан (ары дери да бир насыблы джашар) не боллукъду, не кёрлюкбюз?
Алгъын ат арба бла неда фаэтон бла эки кюннге барлыкъ джолгъа, энди машина бла сагъатлагъа джетедиле. Ол себебден ачхасы болгъан да, ачхасы болмагъан да машина къоллу болургъа кюрешеди. Ким огъай дейди, кредитге да аладыла аланы. Кредитин тёлеб да бошамагъанлай, машинаны уруб да чачадыла - асыры къызыу баргъандан. Кесини машинасын чотдан чыгъаргъандан сора да, биреуню машинасын уруб, тёлеулюк да боладыла. Атасына-анасына, юйдегисине ачха джаны бла уллу заран саладыла. Кеслери да кюедиле-бишедиле, асыры къыйналгъандан ауруулу боладыла. Къаллай бир джаш адамны джюреги тохтаб ёледи.
Джюрек, къыйнала-къыйнала турса, бир кюн бир ахырына таянады. Сагъыш этиб, болумун-къарыуун эсеблеб атлагъан адам джюрегине кюч джетдирмейди. Ненча джаш адам, авария этиб, кеслери сау къалыб, башхаланы къурутадыла. Ёлген бек джарлыды, сёз да джокъду. Сау къалгъан да, не къаты джюрекли болса да, не бай болса да, этген ишине бушуу этмейди деб, айтыргъа къыйынды. Быллай затла, адамны джашауун къысхартхан бла къалмай, миллетни санын да аз этедиле, ёсюмюне да заран боладыла.
Не боллукъду бир кесек акъырын баргъаннга?! Сагъат джарымгъа кеч джетеме деб учхан, джетмей къалыргъа боллугъун нечик ангыламайды?! Ненча адам кетеди дуниядан аварияланы къыйынлыкъларындан бир юйдеги саудан къырылыб къалгъаны да эсибиздеди. Асыры къызыу баргъандан, эки машина бир-бирин уруб, алты къарачай джашны ёлгенлерин да унутмагъанбыз. Бир юйдегиден бир кюннге тёрт ёлюк чыкъгъанын да кёргенбиз. Бир юйдегини джыл джарымны ичине эки аждагъан джашы авария болуб ёлгенлерин да эшитгенбиз. Бу тизимни ахыры узунду, къайсы бирин айтхын, къайсы бирине не этгин. Ненча джаш адам алай бла тас болады, ненча джангы юйдеги къуралмай, ненча сабий дуниягъа джаратылмай къаладыла?! Эртдерекледе къазауат болмагъанлыкъгъа, джаш адамла урушдача ёллюкдюле, деген эл хапарланы джашауда керти орун алгъанларына бюгюн барыбыз да толу шагъатлыкъ этерикбиз. Алайды, бир ананы эки джашы бар эди да, экиси да бир джылны чегинде авария болуб дуниядан кетдиле. Ата джуртларын къоруулаб ёлгенле, шейит ёлюкледиле. Къызыу барыб, кеслерине аджал табханланы, биргелерине да башхаланы алыб ол дуниягъа кетгенлени дараджалары къалайды? Огъай, мен аны айтмайым, ол алайсыз да ачыкъды. Сынгар бир затны эсге салыргъа тыйыншлыгъа санайма: кесин ёлтюргеннге, башхагъа да аджал келтиргеннге ол дунияда джандетни эшиклери джабыкъдыла - аны юсюнден сыйлы Китабда да джазылгъанды.
Джашау багъалыды. Бютюн да джашлыгъынгда ол къалай сейирди - санынг субай, къангич, бетинг сыйдам, къанынг ариу, санларынг дженгил, кёзлеринг джити, ёхтем джюрегинг ашхы муратладан толу... Быллай джаш адам, ёллюкме деб ийнаннган къой эсенг, къарт боллукъма деб да ийнанмайды. Ата-ана, тюнкелерин тюйюб, ишлеб, борчха-къарчха кириб, машина алыб берселе, ол, дуниясын танымай, къуш къанатла битгенча болуб къалады. Аллында машинасын акъырын джюрютюб тебресе да, бир кесек сынам алгъанлай, бирсиле ызындан джетиб, озуб тебрегенлерин кёрсе, анга да, тин кириб, ызларындан учунады. Алай бла, къызыу джюрюрге юрениб къалады. Ата-ана анга кюн сайын: «Балам, джолда къызыу джюрюме, «ашыкъгъан суу тенгизге джетмейди», - деб эсгертиб турургъа не заман табмайдыла, не тыйыншлы кёрмейдиле. Заман табаргъа да, айтыргъа да, юретирге да тыйыншлы болур.
Дагъыда бир зат. Не аламат болса да, адам къыйналмай табхан затын уллу багъалаталмайды. Кеси, халал тер атыб ишлеб, эки къолу да хыппил болуб, къыйналыб ачха этиб, анга машина сатыб алса, бир да ишексиз, машинасын аярыкъ болур. Ишлеб, ачха эте билмеген адам, машинасын да аяй биле болмаз. Бир-бирин сюрюб, бир-бирин къозуб республиканы ара шахарыны Ленин атлы орамында баргъан ненча джаш адамны кёребиз светофорда да тохтамай, башхасы болмай от тюшгеннгеча барадыла. Сейир тюлмюдю, хар атламда бир авария болгъанын да кёре тургъанлай, къоркъа билмегенлери?! Ызларындан къарагъанла, игиликге къутурмагъандыла деб, сагъыш этедиле. Ала сагъыш этгенча да болмай къалмайды.
Байрым кюн сайын «Rentv» каналда башхалагъа ушамагъан, биз кёрмеген дунияла бла, затла бла байламлы телебериуле болуучандыла. Мен алагъа къараргъа ёчме. Бёлек заманны мындан алгъа анда бир алимни, илмуланы докторуну, дин илму бла кюрешген бир эркишини айтханы джюрегиме тюйрелиб къалгъанды. Ол бегитгеннге кёре, адам джер юсюнде эм азында 73 джыл джашаргъа керекди. Ары дери аны джер кесине тартыб, ол джерге байланыб турады. Ол себебден джылы 73-ге джетмей ауушханны джаны джерден кетиб къалалмай, джерде да орун табмай, бек къыйналады. Анга 73 джыл толгъунчу инджилиб турады, толгъандан сора бирси дуниягъа учады...
Билмейме, бу зат тюзмюдю, терсмиди. Ол дуниядан киши къайтыб келмегенди, алай а джашауун дин илму бла байламлы этген алим да бир ышаннга таяныб сёлеше болур. Дунияда хар затны да толу билген адам джокъду, бир зат да билмеген адам болмагъаныча. Бу не биледи дегенинг да, сёлеше кетсе, сен билмеген бир затны айтырыкъды. Алайды да, ол телебериуден бери джылы 73-ге джетмей дуниядан кетгеннге артыкъ да бек бушуу этеме, джазыкъсынама...
Аварияладан сора да, кёб тюрлю затны юсю бла ёледиле адамла. Алай а арт кёзюуде къуру джол чарпыуладан кетгенлени эсебге алсанг да, кёб адамыбыздан айырылгъанбыз - ёсюмюбюз тохтаб къалыргъамы джетиб турабыз, деген сагъыш джюрекни кемиреди. Ёлген кёб бола, туугъан аз бола барса, бир кюн бир миллетни аты тарихде къалыб, кеси да озгъан заманда айтылыб къаллыкъды. Ол себебден оноу керекди. Керти оноу, таб оноу. Биреуню баласы биреуге тынгыламагъанлыкъгъа, кесини атасына-анасына, эгечине, къарнашына, юй бийчесине, гитче сабийине тынгыларгъа боллукъду. Джолгъа чыкъгъан хар багъалы адамыгъызгъа кюн сайын заман да табыб, эринмей: «Сакъ эмда акъырын джюрю, сен бизге керексе, къууанч бла къайт», - дегенни магъанасы бек уллуду. Сёзню материал кючю барды.
Айтыла тургъан зат адамны къулагъына бир кюн чалышмаса да, бир кюн бир чалышыр, анала, балаларын къабыб, джер тырнамазла, эгечле джюрек ауруулу болмазла, джаш юй бийчеле отоулада ичлерин тартмазла, туугъан сабийле аталарын танырла, уланла къарнашсыз къалмазла, эрге барлыкъ къызла кёб, къатын аллыкъ джашла аз болуб бармазла, миллетибиз юйрер.
Быллай болумда кесин сакълар ючюн, узакъ къартлыкъгъа джашаб, насыблы болур ючюн, танг акъыл керекди. Ма ол акъылны излерге, сюрюрге керекди неден да алгъа - олду халкъыбызны талкъ болуудан сакъларыкъ да, атыбызны иги бла айтдырлыкъ да.
Джангы ёмюрню джангы джарсыулары тюз босагъаны сакълаб турадыла, бирин ышаннга алыб урсанг, экинчиси башын кёлтюреди. Биз билмеген, эслемеген да ненчасы болур...
2015 дж. июнну 20 "Къарачай"
Публицист оюмла
ОНОУ КЕРЕКЛИ ЭЛ КЪЫРЫЛЫР
Аллы газетни 46-чы номериндеди.
Лирикала, спайсла
Керти айта эселе, джангыртыу башланнганлы бери бизни 2000-ден аслам онглу джашыбыз адам къолундан ёлгенди. Ала сау болсала, бюгюнлюкде 2000 юйдеги къураб, къаллай бир сабийни ёсдюрлюк эдиле неда сабийлери ата джылыусуз къаллыкъ тюл эдиле. Аны бла бирге болумлары болгъан этимли джашла, иш джюрютюб, джамагъатны социал-экономика болумун игилендирлик эдиле, кёб тюрлю джарсыб тургъан джумушну тирилтирик эдиле. Ай медет, джити, тири, билимли, кёзлери джаннган уланларыбыздан айырылыу энтда да къызыу джюрюш бла барады. Бизни халкъыбызда бир нарт сёз барды: «Балтада, сабда да болур» деб. Бу затны эсиме салды биягъы телеканалда байрым кюнлени биринде баргъан бир телебериу. Бир сюйюмлю тиширыу, айтыууна кёре, НЛО-ну кёрюб, не этерге билмей тургъанлай, аны экипажы муну биргелерине алыб кетеди. «Мен дунияда болмагъанча бир ариу джерге тюшдюм. Тёгерегим - терек, тау, ханс, суу. Анда къуру тиширыула джашай эдиле, бир эркиши да кёрмедим. Эм сейири уа неди десегиз, джол деб джукъ джокъ эди. «Сизни аскеригиз бармыды?» - деб сордум. «Огъай», - деб джууаб бердиле. «Да сора ким болса да, джеригизни алама деб къазауат ачса, кесигизни къалай къоруулаяллыкъсыз?» деб сордум», - деб хапар айтады.
Ахыр сорууну джууабын ол айтханча, орус тилде берейим: «Всегда можно договориться».
Ол сёзле джюрегиме балча джагъылдыла. Тамам уллу, терен акъыллы миллет джашайды анда, баям, цивилизациялары да аны ючюн мийикди бизден. Бюгюнлюкде бизни миллетни ичинде къой эсенг, джер джюзюнде да аз адам болур къама, герох алыб чабханнга, андан да уллу къама, окъ-тоб алыб чыкъмазлыкъ адам. Джерини неда мюлкюню джартысын излеб келгеннге, разы болуб, аны бериб иерик да бек азды. Хар зат да анга кёре.
Мен кеси кесими эсгергенли бери анамы бир сёзю бар эди: «Адам бла тюйюшгенден эсе, бир иги затымы да берирме», - деучен эди ол. Арада сёз джюрюб, бир къайгъы излеб келген хоншугъа юйде бир кёзге илиннген затын бериб, тынч этиб къоюучан эди. Мен аны ёмюрде бир адам бла урушуб кёрмегенме. Джерни да, юйню да, рысхыны да, алтынны, кюмюшню да бир адам да биргесине алыб кетмейди ахыр кюнде ким табхан да эки метр джерди. Аны унутуб, джерде кесин патчахча джюрютгенни не акъылы барды?
Бостанланы Исмаил хаджини Аллахны бир сыйлы кюнюнде уруб кетген эдиле. Ол Мамчуланы Хызыр хаджини джандан джаннга тенги эди, ол себебден мени эгечича кёре эди, кёб ушакъ этиучен эдик. Бир джолда айтхан хапары джюрегими теренине тюйрелиб къалгъанды. Адам файгъамбар джер юсюнде минг джыл джашагъанды (къыркъ джылын кимге эсе да бергенди, артда Аллах аны кесине къайтаргъанды). Сора бир кюн анга Джабраил мёлек келиб: «Адам, юйдегинг уллу болгъанды, дорбуннга сыйынмайды, агъач, джер эркин, нек юй ишлемейсе?» деб соргъанды. «Джерде минг джыл джашайма деб, юй ишлебми айланныкъма?» - деб джууаб этгенди. Ол минг джылны асыры азгъа санагъанды да, аны амалтын юй ишлемегенди.
Бир да ишексиз, Адам файгъамбар да, башха адамла да биринчиле джукъ излемегенлери ючюн кёб джашагъан болурла олбу керекди деб, чабмагъандыла, джортмагъандыла, нерваларын къурутмагъандыла, бир-бирлерине зарланмагъандыла, джут болмагъандыла.
Айхай да, бюгюнлюкде ариу юйле, машинала, башха рысхы да керекдиле. Сёз да джокъду. Алай а ол затла ючюн джан алдыргъанны неда биреуню джанын алгъанны мен чыртда ангыламайма. Этерлерин этиб бошагъандан сора, ала да ангылай болурла, сокъураннган да эте болурла, алай а «озгъан джангурну джамчы бла сюргенден» не хайыр?! Мен дунияда бир затны ангылагъанма, сынагъанма. Иги эсенг - кесинге иги, аман эсенг кесинге аман. Игилик, аманлыкъ этгенинг да кесинге къайтыб келедиле. Сынгар оюм этерге, аны ангыларгъа излемейди адам.
Бир-эки айны мындан алгъа республикада тиширыуланы уллу джыйылыулары ётген эди. Анда белгили врачла Мекерланы Фатима бла Лайпанланы Тамара «Лирика» бла «спайс» деген наркотик препаратла джаш тёлюбюзню къурутуб баргъанларыны юсюнден къайгъылы болуб сёлешген эдиле. Джамагъат къуллукъчу Катчиланы Лида да айтхан эди кесини оюмун ол форумда.
- «Лирика» бла «спайс» деген наркотик маталлы затла республиканы аптекаларында эркин сатылмасала, аланы къайдан табыб аллыкъ эдиле? Аны бла бирге, биз билиб, аллай затланы сатыб тургъан бир тиширыуну къызы наркотиклеге джарашханды. Аманлыгъы баласына джетгенди, - деб Лиданы къыйналыб сёлешгени эсимден кетерик тюлдю.
«Гюттю юсюне къалач дегенлей», миллетни башха джарсыулары азча, бу затла да аны насыбына къара илинмек болуб джабышхандыла. Аракъы ичиу, наркотиклеге алданыу къызыугъа кириб баргъанлары халкъыбызны генофондуна уллу заран салгъан бла къалмай, кёб тюрлю аманлыкъгъа джол ачадыла. Джаш адамла, не этгенлерин билмей, бир-бирлерин урадыла, машиналарын къызыу сюрюб, джол азыгъы боладыла, тюзюуюн джолунда бара тургъанны басыб неда башха машинагъа тийиб, бир джарлыны юйюн къурутадыла. Ёлюм кёбден кёб бола баргъаны себебли, адам саныбыз тозады, джамагъат «ёлдю» деген сёзге юренчек болуб тебрегенди.
Студетлени, джаш тёлюню арасында «Лирика» бла «спайс» деген хылы-мылы затла бютюн бек джайылыб баргъанларын тыяргъа керекди. Эм аманы уа сохталаны ичинде да бардыла ол затлагъа эс бёлгенле. Аллында не зат ичгенлерин да билмей, иче кетиб, артда уа кеслерин тыялмай къалгъанларын кеч ангылайдыла, бу затха бир тыйыншлы оноу кереклиси заман бюгюн бизни джамагъатны аллында салгъан борчланы бириди.
Атала бла анала эмда джаш адамла бу затдан хапарлы болургъа тыйыншлыдыла: «Лирика» бла «спайс» ичген джаш адамланы сабийлери боллукъ тюлдю. Бу затла адамны ырхызын къурутургъа джораланнгандыла, ала бла «иги шагъырей» болгъан джашла бла къызла джашагъан кесеклерин да аман бла ашырлыкъдыла, юйдеги къураб
джашагъан насыблы юйдегилеге сукълана. Джашаудан юлюшюбюзню алайыкъ, аны не заты бла да хайырланайыкъ, деб не этгенлерин да толу сезалмай, абын-сюрюн этиб чабыб айланнган джаш адамлагъа эс табдырлыкъ эм алгъа аланы эт джууукъ адамларыдыла. Сабийлерин, дуния бла бир къыйын салыб, окъургъа шахарлагъа ашыргъан атала бла анала, аланы ызларындан джокълаб турсала, ала масхабдан чыкъмаз ючюн кюрешселе, кеслери къууанныкъдыла. Хар зат да бу эркин дунияда (бютюн да информация), джаш адамла аманнга-игиге къатыша келиб, тюз джолну сайлаб кетселе, барыбызгъа да игиди, алай болмаса, не болурун билген къыйынды.
Асыры ашыкъгъандан джолда къызыу джюрюйдюле, джашауну татыуун сезерге асыры ашыкъгъандан бир затдан артха турмайдыла, сагъыш этерге заман табмайдыла. Ай медет, кёзюбюз бла кёрген зат: аллайла джашаудан эртде кетедиле. «Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез» деб, акъылман халкъыбыз бош айтмагъанды. Джашау сынамгъа таяныб, «джашаргъа ашыкъмагъан, ёлюрге да ашыкъмаз», дерим келеди.
СПИД бла ВИЧ-инфекция аллай адамлагъа дженгил джугъарларына ишек да джокъду. Бу ауруула, эминача, бир пелах болгъанларын илму эртде огъуна ангылатханды. Бу аурууланы юсю бла джер юсюнде дуниядан 25 миллион адам кетгенди. Ауругъанланы асламысыны джыллары 30-гъа дериди. Бу аман аурууланы кенг джайылыб баргъанлары бютюн да гитче миллетлеге бек къоркъуулуду, ВИЧ-ден регистрациягъа тюшюу бла Россия Федерация Европада алчы орунланы биринде болгъаны да ол затха шагъатлыкъды. Къарачай-Черкесияны джамагъаты да бу худжу аурууладан алай узакъда къалмагъанды. Ол ауруулары белгили болгъанланы саны 401 адамгъа джетгенди. Озгъан джыл 46 адамда бу ауруула биринчи кере ачыкъланнгандыла. Ачыкъланмагъанла болгъанларына да не сёз.
Алайды. Бюгюнлюкде кёб затдан къоркъуб джашаргъа керек болгъанбыз. Эм баш къоркъуу а, алимле айтханча, бу ёмюрню аягъына бюгюнлюкде джашагъан халкъланы тюз джартысы джетерикди, къалгъанлары ёмюр тенгизде джутуллукъдула.
2004-чю джылны къачында Францияда Шимал Кавказны драматургларыны фестивалы ётген эди. Ары бизни республикадан мен къошулгъан эдим. Тёрт-беш кюнню ичинде кёб сейир затны кёргюзген эдиле. Лувр музейни кёрюрге уллу талпыгъаным себебли, ары бир элтигиз, деб тилеген эдим. Бизни ары алыб баргъан джол нёгерибизни хапары эсимден кетмейди.
Парижни тёгерегинде ууакъ элле кёбдюле. Алада кёбюсюне чууутлула джашайдыла. Бир чууут юйдеги кёчюб келсе, башхала анга не джаны бла да болушлукъ этерге ёрге туруб къаладыла. Ачха джыйыб, шахар тёгереги эллени биринде юй аладыла неда ачхагъа ол кеси мекям ишлеб киреди. Андан сора аны ишге джарашдырадыла, ол ууакъууакъ алгъан ёнгкюч ачхасын тёлейди. Аланы сабийлери кёбдюле, айтыргъа, XIX-чу ёмюрде къарачай юйдегиледеча бир сабийлери барды. Ол сабийле кеслерини тиллеринде сёлешедиле, кеслерини адетлерине юренедиле. Джыллары джыйырмагъа джетгинчи аланы не телевизоргъа, не Интернетге бошламайдыла. Тамам нени да юретиб, сингдириб бошагъандан сора алагъа телевизоргъа къараргъа да, Интернетге кирирге да эркинлик бериледи...
Бу затха мени бла баргъанла барысы да сейирсиннген да, сукъланнган да этген эдиле. Миллетлигин, энчилигин халкъ алай бла сакъларгъа боллугъуна бу юлгюдю. Бизни шахарлада джашагъан сабийлерибиз кесибизча сёлешалмайдыла, сёлешгенлери да бек чалдырадыла. Сёз ючюн, «мен-ге» деб алай айтханларын барыбыз да кёрюб, эшитиб да турабыз. Юйде къарачайча сёлешинсе, ала алай чалыкъларыкъ тюлдюле. Юйде къарачай хантла, ашарыкъла этилселе, алагъа сый берилсе, сабийле «Лирика» бла «спайсны» неда башха ичкини сюрмей, тюкенден айран алыб ичерикдиле. Айранны магъанасын ангылатыргъа керекди, бюгюнлюкде джер юсюнде хайыры бла, файдалыгъы бла анга джетген джокъду. Сёз ючюн, ата-ана айтмаса, сабий къайдан билликди, ийнек отлагъан кырдыкда джюз тюрлю ханс болгъанын алада болгъан витамин адамгъа толусу бла джетеригин. Бюгюнлюкде, Аллахха шукурла болсун, тюкен айраннга къараб турмайбыз. Адамла, мал тутуб, кеслери айран этиб, шахарлада тюкенчикле ачыб, айранларын анда сатадыла. Саулукъгъа андан иги джукъ да джокъду. Джаш ана тюкеннге кирсе, джангы сёлеше башлагъан сабийи «Кока-коланы» ал, деб кёргюзеди, айранны атын да сагъынмайды. Хар зат да анга кёреди.
Эртденден ингирге дери Интернетден чыкъмагъан сабийни анда кёрмеген заты къалмайды сыртын да къынгыр этиб, эки кёзюн да бошаб, дуния цивилизацияны гинасуу затларындан толу хапарлы болады. Кесини адетлерине, ушхууурларына, джашау хыйсабына эски-чирик затлагъача къарайды. Къарачайча сёлешгеннге да орусча джууаб береди.
Бюгюнлюкде экиден-ючден кёб сабийи болгъан да джокъду. Юч сабийи болгъан юйдеги джамагъатны бир адамгъа кёб этерикди эки сабийи, ата бла ана ауушсала, аланы орунларын аладыла. Да сора аланы да бири неда экиси терс джолгъа турсала, атагъа-анагъа къой эсенг, джамагъатха да терен джарсыу болмай неди?!
Кесин сакълау, бюгюнлюкде бизничалагъа къой эсенг, миллионла бла саналгъан миллетлеге да бек къыйынды. Деменгили юйдеги деменгили, кючлю къралны тамалыды. Ата-ана бир-бирин ангылагъан юйдегиде, белгилисича, сабийле асламысына ариу халили боладыла, дауур-сюйюр кёб болгъан юйдегиде хар ким башы къайгъылы болуучанды. Джаш адам, акъыл-балыкъ болуб, аманны-игини айыргъынчы, анга эс табдырырча адам болмаса, орам къылыкъны алады, аманлагъа тагъылыб къалады. Алай бла башланады «Лирика» бла «спайсха» эмда башха наркотиклеге, ичкиге баш салыу да. Бу къыйынлыкъ иги зат болуб джабышмагъанды бизге. Атала-анала ёрге турмасала, джамагъат бирден къобмаса, хал тюрленник тюлдю. Бизни оноуубузну аламдан къонакъла келиб этерик тюлдюле, кесибиз этерикбиз, кесибиз...
2015 дж. июнну 25 "Къарачай"
Публицист оюмла
ОНОУ КЕРЕКЛИ ЭЛ КЪЫРЫЛЫР
Аллы газетни 46-чы, 47-чи номерлериндеди.
Бет бетге къараса...
Мен «Къарачай» газетни («Ленинни байрагъы») редакциясында ишлеб башлагъан заманда китаб басманы директору Лайпанланы Рашид эди. Ол бир джолда меннге талай журнал бла газетден джыйылгъан бир статьяны берди. «Муну къарачайча кёчюр да, кесибизни газетде бир бер, магъанасы болур деб акъылым алайды», - дегенни айтды. Алыб окъугъанымда, бек сейирсиндим, кёчюрюб газетге да бердим. Анда сёз дунияны башында эм кёб джашагъан адамланы хакъындан бара эди. Ала, орта ёмюрледен башлаб, дунияны джер-джеринде джашагъандыла. Аланы ичлеринде 160-дан 360 джылгъа дери джашагъанла да болгъандыла. Эм сейири уа неди десенг, аланы ичлеринде бир бай адам болмагъанды, бири да тойгъунчу ашамагъанды, къарынлары ичлерине къатыб тургъандыла.
Арадан иги кесек заман ётгенден сора джыллары джюзден атлагъан экеулен бла ушакъ этгеним бюгюн кибик эсимдеди. Аланы бири Огъары Марадан Шаманланы Минат эди. «Быллай бир джашагъанынгы неден кёресе?» - деб соргъан эдим. «Тилиме этни салмагъанлы эки джыйырма джылдан аслам болады, кёгетни кёб ашайма, джашил сохан бла сарысмакъны бек сюеме», - деб джууаб берген эди. Минат ол заманда элде эм кёб малы болгъан адамланы бири эди.
Андан сора Тёбен Тебердиде джашагъан Блимгъотланы Хасан бла ушакъ этгенме. Ол мени эгечими къайын атасыны атасы болгъанды, 96 джылында чалкъычы джыйыннга башчылыкъ этгенди. «Мен эт ашамагъанлы эки джыйырма бла бир он джыл болады», - деген эди Хасан да. Эгечим Роза айтыб билеме, Хасан джыл сайын кеси асырагъан тууарладан эм игисин кесиб, юлюшле этиб, сууаблыкъгъа чачыб тургъанды.
Алайды, кёб джашар ючюн, аз ашаргъа керекди. Алай эсе, бу дуния малгъа чексиз сюймеклик къайдан чыгъады?! «Ач къарным тынч къулагъым» деген джорукъгъа бойсунуб джашаргъа излеген нек джокъду?!
Кёб затны ангылай да тургъанлай, тюрлендирирге излемейбиз. Джашауубузну къыйындан къыйын этиб барабыз. Ёлгенни юсюнде бизни миллет этген джоюмгъа тёгерегибизде джашагъан халкъла бары бирча сейирсинедиле хызенле асыры ауурдан кёлтюрелмейсе. Келин алыу, къыз чыгъарыу да тамам уллу «тёгюлюуню» излейдиле. Бу затла бла бизни миллет бютеу дунияны аллында баргъанына ишек джокъду. Кимден да алгъа кесибизге аман этебиз, керексизге кесибизни талайбыз файдасы уа джокъ. Сирияда, Кувейтде, Тюркде, тышында бютеулей да он джылны джашаб къайтхан бир тиширыу бла ушакъ этиб, мени хаман да сагъышлы этиб тургъан бир сорууну бердим: «Рита, сен джашаб келген къраллада, ала уа динни ёзегидиле, адам ёлсе не этиледи, маулутда хызенлени джюрютемидиле?» деб сордум. «Анда хар не да башха тюрлюдю, анда ашарыкъ къайгъылы тюлдюле, зикир этедиле, Къуран окъуйдула, мынчакъ тартадыла. Маулутда хызен чачхан къой эсенг, мал да кесмейдиле, тепсиге татлы затладан сора джукъ да салмайдыла», - деб джууаб алдым. «Кябадан келген мен, хапар айтхан сен», дегенлейди бизни кесибизни джюрютюуюбюз, деб оюмладым. Бюгюнлюкде чекле ачыкъдыла, ийнанмагъанла барыб сорургъа, кёрюрге боллукъдула. Хо, табхан береди, неси къорайды? Табмагъан да анга эришиб кюрешеди, инджиледи, къыйналады. Сууаблыкъ этеме деб, гюнах ала болурму?!
Бизни дин башчыларыбыз да бу затланы керек болмагъанларын ангылатыб кюрешедиле, алада терслик къалмагъанды. Бир къауумла, сёзню сансыз этмегенле, хызенлени бериуню тохтатхандыла. Алай а, ай медет, аланы юлгюлери алкъын асыры акъырын джайыладыла.
Келин алгъан, къыз берген заманда, керексиз джоюлууну адежинден чыгъыб, джангыча къууанч этгенле да бардыла. Ала, берне, къалын джюрютмей, табханларын къыз бла джашха бериб, аланы юй этерге кюрешедиле. Не келсин, аллайла миллетде санлаб бирдиле.
Заманны хатерсиз къанаты тинибизге, маданиятыбызгъа, адабиятыбызгъа да джетгенди. Ёмюрледен келген асыл шартла адеблилик, намыс бир къауумланы юслеринде иги эслениб башланнгандыла. Сёз ючюн, «Лирика» бла «спайсдан» тогъайгъаннга сен терсни, тюзню, игини, аманны ангылаталмазлыгъынг хакъды ол суугъа кетген къыйынды. Тин байлыкъ джер юсюнде джашау къуралгъанлы бери миллетни ийнагъыды, таркъаймагъан ёхтемлигиди, тёлюледен тёлюлеге этилген аманатыды. Маданият, адабият да аны ичиндедиле. Джангыртыу, демократия деген затла бизни джашауубузда кеслерине орун айыргъанлы кёб тюрлениуге джол ачылгъанды. Ким да билгенден, японлула бек акъыллы, фахмулу миллетдиле. Хар экинчи японлу назму джазады. Бизни халкъда да назму джазаргъа, китаб чыгъарыргъа тырмашмагъан джокъду, дерчады. Цензура болмагъаны амалтын, ким не сюйсе, аны джазады, ачха табханына кёре да чыгъарады. Алай а ол китабла окъуламыдыла?! Аны сагъышын киши этмейди. Китаб окъуу бла бизни кърал, къачан эсе да алчы орунланы бирин алгъанлыкъгъа, бусагъатда, не джашырыу, ол адет кесин кюсете башлагъанды. Алайды, китаб аз окъулады. Аны бла бирге бюгюнлюкде къарачай поэзия ёмюрде чыкъмагъанча бир мийикликге чыкъгъанды. Поэзиябызда тюбеген кючлю суратлау амалла, поэзияны магъанасында, къабугъунда да тюбеген джангылыкъла, терен философиялы тенглешдириуле, ингиллик бла ёхтемлик алай сёлеширге мадар бередиле. Сынгар бир уллу къыйынлыгъыбыз: онглу шайырлагъа орус тилге кёчюртюрге онгубуз джокъду. Алгъын совет джыллада ол джумушла хакъсыз этилгенликге, бюгюнлюкде аны ючюн уллу ачха излейдиле.
Биз оюм этгеннге кёре, назму джазаргъа къолуна къалам алгъан поэзияда анга дери айтылмагъан затны айтыб, кесини асыл юлюшюн къошаргъа керекди. Аллай мадары болмагъан, не кёб зат джазса да, поэзиябызны бюгюннгю дараджасына бир эли да къошаллыкъ тюлдю. Бир къауумла асыры бек белгили болургъа излегенден, атларын асыры бек айтдырыргъа дыгалас этгенден адебнинамысны унутхандан да озуб, дунияны башында хунерлик ишде эм эрши кёрюннген, эм айыбха саналгъан затладан да артха турмайдыла биреуню чыгъармасына, сайлама затына, ие боладыла. Тюрлендирген кибик этиб, чыгъарыб къоядыла. Бизде литература критикле болмагъанлары эмда китабла аз окъулгъанлары себебли, аллайлагъа киши уллу эс бёлюб айланмайды. Аллай адамла да ол зат бла хайырланадыла. Автор кесини чыгъармасын неда строфасын къой эсенг, джангыз бир тизгинин урласала да кёреди. Бу тукъум гудулукъгъа тахтаннганла поэзиягъа джукъ къошарла деб ийнаналмайбыз, аман юлгюню уа джайгъанларына сёз джокъду. «Бет бетге къараса, бет джерге къарайды» дегенлей, ол плагиатчыланы орунларына кесинги уялырынг келеди. «Уялмагъан буюрулмагъанны ашар» деб, урлаб-тырнаб, кеслерине творчество байлыкъ джыйыб, махтау тенгизде джюзер ючюн, бир затдан артха турмагъанлагъа джораланнганды бу нарт сёз да: «Уялмагъан бетге къазан къара». Алай а ала бир затны бюгюн къулакъгъа алмайдыла: акъылман халкъыбыз, «уруну арты - къуру» деб, бошуна айтмагъанды. Бюгюн ала кеслерин да, миллетни да алдаргъа кюрешгенликге, заманны алдаяллыкъ тюлдюле, олду хар нени орнуна саллыкъ. Аллах айтса, тёзюм бачхычны башына чыкъгъан, аллайланы къазан къара джагъылгъан бетлерин кёрген да этер. Ариу, бу дунияда уят къазадан къутулсала да, Аллахны аллына баргъан кюн джууабдан къачалмазла...
Кёб болмай белгили журналист Джанкёзланы Медина Тюркде къарачай дернекни (диаспораны) 25-джыллыкъ юбилейине аталгъан байрамда болуб къайтханды. Ол айтханнга кёре, Къарачайдан, Малкъардан да ары иги кесек адам баргъанды. Ала бизден баргъанлагъа ашхы къонакъбайлыкъ этгендиле, той-оюн бла тюбегендиле. Карачаевск шахарда ансамблде тепсеген джаш адам анда чыгъыб тепсегенди. Тюркде джердешлерибиз аны онгсунмай: «Сен черкесча тепсейсе, къызыу тепсейсе, бизге къарачайча тепсеб кёргюз», дегенни айтхандыла. Сора, кеслери бешеулен-оноулан болуб, чыгъыб, бир-бирин сюрюб эмда сюзюлюб тепсегендиле мындан баргъанлагъа дерс бергендиле.
Кертиси бла да, тойдаоюнда кёрген затыбыз: тюз тепсеу бла истемени арасы айырылмай тебрегенди. Чынгаб, къолларын, имбашларын, башларын тюрлюмюрлю къымылдатыб, тамам шаркъ тепсеулеге ушашдырыб тепсейдиле. Ким огъай дейди, аланы да тепсесинле, алай а кесибизча тепсей эселе, керти бурун ата-бабаларыбыз тепсегенча тепсесинле. «Бедиши болмагъан ата юйюне барды да бедиш алды» дегенча, Къарачайдан баргъанла къарачайча таза тепсегенлени тышында Тюркде кёрюб къайтхандыла.
Асыры бек «культурный» болгъан болурбузму?! Алай тюл эсе, арт кёзюуде ненча джаш адам къарачай айтымлагъа къуджур «кийим» кийдириб джырлайды не магъанасын ангыларыкъ тюлсе, не рифмасы, не ритмикасы джокъдула, макъамлары да алагъа ушаш бир тюрлюледиле. Бир джолда бу затха чыртда тёзюб болалмай белгили профессионал композитор Ногъайлыланы Маджит, тамам къыйналыб сёлешген эди. «Бу чотха нек тынгылаб турасыз, ким не сюе эсе, аны джырлаб, телевизоргъа чыкъгъан адет къачан тохтарыкъды?! Быллай затлагъа къарагъан суратлау совет къураргъа тыйыншлыды поэтле сёзлерине, композиторла макъамларына къараргъа, багъа берирге керекдиле. Джараусуз чыгъармалагъа джол бермезге дурусду. Керти ёлюмсюз джырла алай къураладыла», - деген эди.
Бу къыйын заманда къалай джырлай эселе да джырласынла, джазсынла, маданиятыбыз джукъланыб къалмасын, ызыбыздан келгенле болургъа керекдиле деген акъылда тынгылаб къойгъан болур эдик. Дагъыда, бара-барсала тюзелирле деген иги умут да бар эди. Не келсин, тюзелген джокъду, хар ким кесине бирер къая кёрюнюб турады. «Мен джазгъаннга, мен этгеннге не сёз барды?» деб, акъыллары алайды. Юренирге, ёсерге излемейдиле, китаб окъумайдыла...
Бюгюн аланы бирине бир сёз айтсанг, сен терс боллукъса, «меннге зарланыб, чалдыу салады. Мен андан фахмулума да, аны ючюн меннге илинеди», дерикдиле. Тилде сюек джокъду, аллайла нени да айтырыкъдыла, кимни да хорларыкъдыла. Ма аллайла болгъаныбыз ючюн бизни джыр искусствобуз башхаладан иги артха къалады бусагъатда, алгъынча болмай, «Архыз 24», «9 Волна» телеканалланы юсю бла бютеу Шимал Кавказны джыр болуму кимге да къол аяздача туруду. Бу болумгъа менича кёблени джюреклери къыйналады.
Чыгъармачылыкъ ишден къыйын дунияда джукъ джокъду, дерча алайды, «ийне бла кёр къазгъанча» бирди. Ол затха Аллахдан келген затды деб, аны ючюн айтадыла. Андан сора да аны бла махтау ючюн тюл, ансыз джашаялмагъанынг ючюн арымай-талмай кюреширге керексе. Ол джашауунгу баш магъанасы болургъа тыйыншлыды.
Хар адам да джазыучу, суратчы, джырчы болуб бармайды ол заманда джашауну магъанасы боллукъ тюл эди. Хар кимге да береди Аллах бирер тюрлю фахмуну. Алайды, къаллай ашхы врачла, устазла, актёрла, къол устала, инженерле, малчыла, шапала дагъыда алачала бардыла. Джазылгъан затны ангылай билиу да, джыргъа сюйюб тынгылау да фахмуду. Адам анга берилген затны багъалатыргъа, аны балсытыргъа да борчлуду. Джер юсюнде эртделеде джашагъан бир философ былай айтханды: «Эм уллу акъылман кёзге илинмей джашай билген адамды».
Бу оюм тюз болур. Аллай адам махтауну, байлыкъны сюрмейди, аллай адам зарлыкъдан, тарлыкъдан кенгдеди, аллай адам кишиге эришмейди, кесини джолу бла барады, тюз иннетлиди, кирсиз джюреклиди ма олду керти байлыкъ, уллу насыб.
Деменгили, эм кючлю, эм къыйын, эм залим джюзджыллыкъны XXI-чи ёмюрню - аллындан киргенбиз. Халкъыбызны аякъ алышы таб болсун, ырхызы, джашауу, насыбы юзюлмесинле. Биз онглу алан кърал болуб, атыбыз дуниягъа айтылыб тургъанды. Алан къралыбыз чачылгъанлы бери кёб къыйынлыкъ, джарсыу да кёре келгенбиз. Кёргенибизни дженгил унутуучула болмайыкъ. Ким биледи, ол ётгюр заманыбызда, асыры ёхтем болуб, Аллахны чамландыргъан болурбузму?! Миллетибизни сакълар ючюн, анга атаб, бир тилек маулут этдирирми эдик? «Аллах, халкъыбызны кеси билиб, билмей да этген гюнахларын кеч, анга тейри эшиклени ач», - деб тилерми эдик. Ол зат эсге келген эсе, бошуна келген болмаз андан хата чыртда боллукъ тюлдю, хайыр а болургъа болур...
2015 дж. июнну 18 "Къарачай"
Къарачайны белгили адамлары
ЛОКЪМАН АФЕНДИ
Адам джашауунда кёблеге тюбейди, кёб зат эшитеди. Аланы арасында эм уллу магъана берген, эм тыйыншлыгъа санагъан талайын эсинде, ангысында алай бегитеди, ол компьютерде къалгъанча, ёмюрлюкге мыйысында сакъланады.
Ногъайлыланы Локъман афенди да меннге алайды. Огъур тюрсюню кёз туурамдан кетмегенча турады. Ол Аппалагъа кюёу да бола эди. Локъман афенди ауушхандан сора бёлек заман озуб, Къумуш элде бир джыйылыугъа барабыз. Анда сёлеше келиб, 100джыллыкъ къартыбыз Эбзеланы Сеит-Ахмат айтхан сёзле эсимдедиле.
- Локъман афенди ауушханлы эл башха тюрлю болуб къалгъанча кёрюнеди, деген эди. - Ол элни ариу сакълаб тура эди. Андан тюз, андан болумлу, андан джарашыу адамны кёрмегенме. Ол джыллада дин джаны бла аныча окъууу болгъан да джокъ эди бизде. Уллу, гитче да ауузуна къарагъанлай, айтханын этгенлей тура эдиле. Батчаланы Дауут афенди да асыулу адам эди. Была кетгенлей, ёлгенни юсюнде этилген затла да терсине кетдиле, бу хызенле чыкъдыла халкъгъа къыйынлыкъгъа. Намыс, адеб, джорукъ да анга кёре...
Ногъайлыланы Локъман ауушханында, аны ахыр джолуна ашырыргъа да баргъан эдим. Джамагъатны къалай бушуу этгени, къыйналгъаны бюгюн да кёз аллымда турады. «Ёлмей бла кетмей адамны игилигин билмейбиз», - дерге ёчбюз. Ол тюздю. Алай а ол Локъман афендича, адамланы юслеринден сёз баргъан сагъатда келишмейди. Саулугъунда да сыйы уллу эди джамагъатда, халкъыбызда аты айтылгъанлай тура эди. Сёлешген джерде алай багъалатыб, дагъыда беш-алты адамны атын айтыргъа ёчдюле джамагъатда: Боташланы Хаджи, Каппушланы Ахия, Тамбийланы Мухаммат хаджи, Лайпанланы Къазий хаджи, Долаланы Алийдиле ала. Бары озгъан ёмюрню 20-чы - 80-чы джылларында джашагъандыла. Биз, бюгюннгюле, ол асыл адамларыбызны сансыз этсек, тамбла келлик тёлюлеге аланы хапарларын айтырыкъ табылмай къаллыкъды. Алай бла уа юлгюге тутарча киши эсде сакъланныкъ тюлдю, тёлюлени арасында байламлылыкъ да учхара боллукъду. Бу оюмланы тамалында, мен башласам, дагъыда биреу джазар деген умутда джыйгъанма материалла Локъман афендини юсюнден.
Ол Къартджуртда Ногъайлыланы Огъурлуну уллу юйдегисинде ёседи. Гитчеликден да окъургъа аллы айланнган, нени да билирге излеген сабий болады. Ата бла ана анга къууанадыла, кёл этедиле. Алгъы бурун Учкуланда школгъа джюрюйдю. Андан сора эллеринде медреседе окъуйду. Аякълана баргъаны сайын билимге тырмашханы артыкъ да ачыкъ кёрюнеди. Медреседе алгъан билимин азгъа санаб, черкес афендиледен да окъуйду. Аны бла да тохтамайды. Юйде оноулашыб, Махачкъалагъа ашырадыла. Алайда да окъуб, Къазан шахаргъа кетеди. Анда уа дин джаны бла Россияда эм онглу устазланы къолларына тюшеди. Ол джыллада муслиман окъуу заведениелени арасында Къазан шахардагъындан уллу, аты айтылгъан да джокъ эди. Аны джетишимли бошайды.
Кавказ джанында аллай билимли адамла аз эдиле. Ол себебден, окъууун бошагъанлай, Шимал Тегейде ишлерге джибередиле. Анда халкъны муслиман къауумуна афендилик этиб турады.
Биринчи дуния къазауат башланнганында, къарнашлары джуртунга джыйыл, дейдиле да,Уллу Къарачайгъа келиб, Къартджуртда афенди болады. Ол къуллугъун тындыргъан бла бирге, джаш тёлюге билим бериуге да уллу эс бёледи. Юч ёзенде да джамагъат багъалатхан, джамагъат ауузуна къарагъан эм онглу адамланы бири болуб турады. Дуния къатышхан ол къыйын джыллада афендини сёзю, оноуу кёблеге басымлылыкъ салады, дюрген атламдан тыяды.
1918-чи джыл тау ёзенледе да совет власть къуралады. Джашауну чархы башха джанына бурулады. Миллет экиге бёлюнеди. Кёбле, не болурун, не этерге кереклисин ангыламай, абызырайдыла. Джыйырманчы джыл а Индиш Аягъында ол эки къауумну джакълагъан аскерлени арасында къазауат болады. Алайда ёлген, Аллахха ийнаннган, ийнанмагъан адамланы да джаназыларын этерге Локъман афендиге борч саладыла. Бу адамны билимине, джамагъатда магъанасына ышаннганларын кёргюзеди ол да. Ол кёзюуде Локъман бла юй бийчеси Байдыматха (къыз тукъуму Кийикладанды) биринчи сабий туугъан эди. Атына да Джагъафар атагъан эдиле. Дин тутханлагъа хазна къатылмасала да, къынгыр къарай тебреген эдиле олсагъатлада огъуна. Алай болса да, джамагъатны тилеги бла, 1923 джылгъа дери элни афендиси къуллугъун тындырыб турады. Андан сора школда ишлерге кёчеди. Сохталагъа ана тилден дерс береди. Ол кёзюуде тар ёзенледен, кенгирек джерлеге чыгъар джанындан ишле башланнган эдиле. Аны къайгъысы кёб болады. Алгъы бурун, узакъгъа джайылмагъанлай, былайы джашаугъа таб болур, дерча джерлени излерге, андан сора къагъытланы джарашдырыргъа, комиссияла къураргъа, кърал органла бла келиширге, ара шахаргъа джол салыргъа, дагъыда башха ишлени тындырыргъа тыйыншлы эди. Ол затлагъа да тири къошулады Къарачайда окъуулу адамланы бири, Локъман. Бюгюннгю Къумуш эл болгъан талагъа кёчерге эркинлик 1928-чи джыл бериледи. Алай а дагъыда чырмаула, табсызлыкъла болуб, къобуб къалалмайдыла. 1931чи - 1932-чи джыллада тюшеди алайгъа джамагъат. Эм алгъа келиб, къазыкъ ургъаланы бири да Ногъайлы улу болады.
Башхалача, ол да, джангы джерде юй-турмуш болум къураргъа кюрешгенини тышында да, дагъыда бир ишни алады бойнуна. Окъууну, билимни халкъны джашауунда, ёсюмюнде магъанасын кёбледен иги ангылагъан адам, келлик келиб бошасын, хар не орнун табсын дей турмай, не къадар дженгил школ ачылырын излейди. Ол оюмну сингдиреди джамагъатха. Къумушда биринчи школну да къурайды, анда ишлеб башлайды. Алгъындан да сабийлеге билим бериуде, ариу халиге юретиуде сынамы болгъаны себебли, кесине толу ышаныб, къолгъа алады. Атала бла анала да бюсюреу эте, ишине берилиб, бёлек заманны ол огъур къуллукъну тындырыб турады. Алай а партия-совет органладан адамла къоймайдыла. Алгъын афенди болуб тургъанны школда ишлерге эркинлиги джокъду, деб чыгъарадыла. Элчиле муну джанлы болуб кюрешгенликге, сёзлери ётмейди. Заман алай эди. Окъуулары болгъан адамла джетишмей эдиле да, мынга да ишлер джерле бар эдиле. Красновосток элге джанлаб, анда бир кесекни устаз болады. Къарай туруб, къайтыб колхозгъа учётчик болуб джарашады.
Саулай къралда эм къоркъуулу, эм къыйын джылла башланадыла. Къалгъан джерледеча, Къарачайда да халкъны онглу адамларын, бирер болмагъан сылтау бла, тутуб, джоюб тебрейдиле. Локъманны да «унутмайдыла». 1937-чи джыл аны тюрмеге атадыла. Алай а, афендилик этиб тургъанды, дегенден башха айыб салалмайдыла. «Бу тыш къралланы разведчигиди», дегенча джукъ айтсала, ол чыртда тутхучсуз боллукъ эди. Бир джылны тюрме азаб сынатадыла. Аллах джазыкъсыныб, андан сора башына бош этедиле. Дин джаны бла иш джюрютсе, бу джуртладан тас боллугъун да къаты эсгертедиле. Андан сора афендилик этер мадары къалмайды, алай а намазын, оразасын бёлмейди, ёлгенде джаназы этдиргенин, дууа окъугъанын да къоймайды. Гитлерчи фашистле бёлек заманнга бизни джерлени алгъан сагъатда, джамагъат къоймай аны джангыдан афенди этеди. Артда, немецле къысталгъандан сора, аны бла кюрешген болмайды.
Къарачайгъа къара кюн келди. Болмагъан айыбланы салыб, зорлукъ бла Джуртубуздан айырыб, Орта Азия бла Къазахстаннга элтиб къуяды кърал. Локъманны юйдегиси Пахта-Аралгъа тюшеди. Хауасы, сууу да эм аман, мындан баргъанла огъай, ёмюрлери джашагъан адамла да кючден чыдагъан исси джер эди алайы. Джангы тюшген сагъатларында къыш айла болуб, ол затла ачыкъ кёрюнюб да къалмайдыла. Абызыраб джыйылгъан адамла табигъат болумгъа уллу магъана да бермейдиле. Тюзю, бериб-къалыб да аланы къолларындан джукъ келлик тюл эди. Бары да комендантны аякъ тюбюне тюшген эдиле. Алай а, аз болса да, Локъманны хапары бар эди бу джерледен. Аны къарнашларын юйдегилери бла бирге, 1935-чи джыл кулаклагъа санаб, Узбекистаннга ашыргъан эдиле. Ала Баяутда джашай эдиле. Болумну толу джазаргъа мадарлары болмагъанлыкъгъа, башсыз-тюбсюз кёб затны билдириб тургъан эдиле письмоларында.
Ала джазгъанланы да эсине тюшюре, былайда халгъа да къараб, ПахтаАралдан эсе, Баяут маджал болур, деген оюмгъа келеди Локъман. Алай тюл эсе да, эт адамларыны къатларында болгъан нени багъасыды. Быланы тышында да, къыйын тийсе да, ала талай джылны ичинде джангы джерде тамал салыб, аякъ тирегенлерине ишек джокъ эди. Бу зорлукъ заманда ышыкъ болурла, деген умуту да бар эди. Не келсин, была Къазахстанда, ала Узбекистанда. Бир республикадан бирине баргъанны къой, бир элден бир элге барыргъа да эркинлик берилмей эди. Джангыз адам болуб къалса да бир иш, была уа, Локъманны уллу юйдегиси, къысха джууукъладан да къошулуб, джыйырма адамдан аслам болуб кете эдиле. Оноулаша туруб, кёз къараннгы этерге таукел боладыла. Юйдегини уллусу Джагъафар, къазауатны да сынагъан адам, оноу этилгенден сора, киши билмей бу джаханимден къалай чыгъалсакъ таб болур деб, мадарланы, джолланы излейди.
Бир шофёр бла сёлешиб, Сыр-Дарьягъа дери атаргъа келишеди. Была тургъан джерден ол суугъа дери 18 километр бола эди. Бир кюйюз бередиле шофёргъа. Алай бла ары джыйыладыла кече. Андан ары да аллай бир барыргъа керек эдиле. Темир джолгъа къарагъан усталадан тилеб, ала да дрезина бла ары джууукълашдырадыла. Къартла, тиширыула, сабийле къарангыда киши кёрмезге табды деб, бир-бирине кёл эте, джаяу да иги кесек джолну къоратыб, Баяутха джетедиле. Адамларын табадыла, эки джаны да кемсиз къууанадыла. Не келсин, экинчи-ючюнчю кюнюнде къайгъы башланады. Аллай бир адам бир республикадан бирине къачыб баргъан ары дери да, андан сора да болмагъанды. Ол бек уллу «аманлыкъ» эди зорлукъ джыллада.
Комендант, нёгерле да алыб, ызларындан келеди. Быланы насыбларына, «Баяут» совхозну директору онглу адам болады. «Районда, республикада да айтханын этдиреди», - деучен эдиле анга. Алгъындан алайда джашагъан Ногъайлыладан адамланы да иги таныгъаны себебли комендантны-затны бир солуу алсынла, артда элтирсиз, деб, ариу айтыб, ызларына къайтарады. Къоймазлыкъларын ангылаб, республиканы тамадаларына сёлешеди. Ала да Къазахстанны башчыларындан тилейдиле. «Огъай» деген болмайды. Алай а Москвадан эркинлик керек эди закон бла. Кюреше кетиб, ол эркинликни да аладыла. Локъманлары, ала бла келгенле да, Баяутха джарашадыла.
Кёчгюнчюлюкню сынагъан халкъла тарбуууннга тыйылыб, башхалача джашауларын къураргъа таблыкъ берилмеген джыллада былача, уллу юйдегилеге артыкъ да къыйын болгъаны хакъды. Насыбха, Локъман бла Байдыматны алты сабийини экиси-ючюсю аякъланнган эдиле. Джагъафар а джетген джаш эди. Ата бла ана гитчеликден огъуна аланы урунууну сюйген сабийле этиб ёсдюрген эдиле. Аны себебли, школгъа джюрюб, бирер джерде ишлерге да тырмашыб, юйде да джараб, алагъа билек боладыла. Ал джыллада къыйын болса да, артдан артха джашау болумларын джарашдырыргъа къолларындан келеди. «Ата сыры балада», деб билмей айтмагъандыла. Сабийлени бары да окъуугъа, билимге тырмашханла эдиле. Джагъафар мединститутха, Фаризат медучилищеге киредиле. Аладан сора орта билим алыб, Адхам агрономлукъгъа, Люба да инженерликге окъуб башлайдыла. Бу тёртюсю Узбекистанда билим, усталыкъ алыб къайтадыла
бери. Лида бла Тамара институтланы Джуртубузгъа келгенден сора бошайдыла. Бири врач, бири да биохимик.
Биягъы эллерине келиб тюшедиле. Къумуш къуралгъан джыллада ишленнген къанджалбаш юйлери оюлмай тура эди. Башхалача, была да эски джуртларына джангыдан джарашадыла. Олсагъатлада да кърал диннге бек эрши къарай эди. Алай болса да, Локъман джамагъатны тилегин сансыз этмейди. Эм къыйын джыллада, тутхан-джойгъан кёзюулеринде да динни магъанасын айтыб тургъан, аны тазалыгъын сакълар ючюн кюрешген адам, тyypa аллай къоркъуу болмагъан сагъатда огъур ишин этмей къалай къоярыкъ эди? Ауаз бергенин, айтханын, ангылатханын тохтатмагъанлай, дуниядан кетди, джандетли болсун. Диннге джангыдан кенг джол ачылыб, ол бизни джашауубузда сыйлы орнун алыб тебрерини аллы бла, 1987-чи джыл ауушду. Джюзден атлагъан эди. Юй бийчеси Байдымат да узакъ ёмюрлю болду. 1991-чи джыл, джюз бла беш джылында дуниядан кетди. Аллах джатхан джерин джумушакъ этсин.
Бу эки адамны джашаулары юлгюге айтырчадыла. Аладан туугъанла да «уяда» кёргенлерин этгендиле, бюгюн да алайдыла. Адамлыкъ, хали, намыс къан бла тёлюлеге кёче барады, дейдиле. Бу юйдеги анга толу шагъатлыкъ этеди. Локъман бла Байдыматны 2 джашлары бла 4 къызлары бар эдиле. Уллулары Джагъафар бла Фаризат ауушхандыла. Къалгъанла сау-эсендиле, балаларына, туудукъларына, аладан туугъанлагъа къууана джашайдыла. Асламысыны баш билимлери барды. Бирер джерде экономистле, устазла, врачла, эл мюлк устала болуб дагъыда башха къуллукълада ишлейдиле. Къалгъанланы кими школлада, кими баш, орта окъуу заведениеледе билим аладыла.
Къарачай-Черкесияда фермер мюлк къурагъанладан биринчиди ол. Бюгюнлюкде аны мюлкюнде 100ден артыкъ тууар мал, 60 чакълы ат, 900 къой, 100 эчки, 80 бал четен саналады. Тюрлю-тюрлю тауукъла, цесаркала, кърым тауукъла, къазла да тутады. Кесини стауаты орналгъан таладан тёбенирекде, тикни тюбюнде, Къобан джагъасы бла узун ингичге тюз барды, анда 100-ден артыкъ къоз терек орнатхан эди да, ала ёсюб, аламат бачха болгъандыла. «Халкъгъа джарар» деб ангылатады ол ишин да Тамбий.
Ташкёпюрден Учкулан таба бара аны къошуну юсю бла ётесе. Алайда ётдюргенди джашаууну асламын Тамбий деген джангыллыкъ тюлдю. «Къобан Башы» совхозну бёлюмюню сют фермасы алайда орналыб эди. Ма анда тууарчы, артдаракъда ферманы тамадасы, бёлюмню управляющийи болуб ишлеб тургъанды. Сютден, тёлю алыудан да алчылыкъны къолдан джибермей ишлегенди ол башчылыкъ этген коллектив. Аны юсю бла алгъан тюрлю-тюрлю саугъаларын, грамоталарын, хурмет белгилерин санаб чыкъгъан да къыйынды.
Энди ол заманла кетдиле, джашау да тюбелек тюрленнгенди. Алай а Тамбий аны ючюн уллу къыйналмайды, бир къауумлача «къыйынды» деб, тарыгъыучу тюлдю. Джазыууна, заманнга да кёл салыб, алгъа къараб, Аллахха шукур эте джашайды. Ётген джолуну анычаланы джолларындан хазна башхалыгъы джокъду. Ёзге, алай айтханлыгъыбызгъа, ким да кеси джазыууну иесиди. Джазыу а, мени сартын, адамны иши, иннети бла байламлыды. Тамбийни уа иши, иннети да бирча тазадыла. Ол, буруннгу ахлуларыбызча, джашауну магъанасын халал урунууда кёреди. Насыбны да.
- Алай болмаса, адамны эринчеклик санына сингерикди, эрикмеклик кючлерикди, - дейди Тамбий. - Джашаугъа кюйсюнмей, сант къараб, ышармай-кюлмей башларыкъды. Адамны алгъа атлатхан, талпындыргъан, тамблагъа ышандыргъан кюч тас болмаз ючюн урунургъа керекди. Бизни - юч къарнаш бла тёрт эгечни атам алай юрете эди. Не къыйынлыкъ, не джарсыу сынадыкъ эсе да, не тыйгъыч тюбеген эсе да урунууну себебинден джашаудан тюнгюлмей атлагъанбыз...
- Анадан кючлю да, сыйлы да джан джокъду - сынаб айтама, - дейди Тамбий. Ана юйню къорлугъуду. Юйдегини уютуб, бегитиб турады ол. Къазауатха тиширыула кетселе, атала алача юйдегилерин туталырмы эдиле? Къайдам, тейри. Алача сабийлерин джылыта, юслерине-башларына къарай хазнасы билир эди. Тиширыуланы кючюнден сау къалгъанды халкъыбыз, деб да тюз айтадыла. Ма бизни да барыбызгъа къайгъырыб, кёл этиб, бирикдириб, ол къыйын заманладан сау анабыз чыгъаргъан эди. Бери, Джуртубузгъа, къайтханыбыздан сора, туудукъларын да кёрюб, ауушхан эди...
Орта Азияда Джамбул областда джашай эдиле ала. Тамбий анда 7 классны азербайджан школда азербайджан тилде окъуб бошайды. Анда малчылыкъда урунуб турады. Джуртларына къайтханлай, ол усталыгъын ауушдурмай, башында сагъынылгъаныча, «Къобан Башы» совхозда урунуб турады. 1958-чи джыл Хасанланы Добайны къызы Къара бла джашауун бир этеди. Ала юч джаш бла юч къызны ёсдюргендиле. Бюгюнлюкде 16 туудукълары барды. Эки туудукълары юйлениб, энди аладан да тёрт сабий къошулгъанды. Бир юйдегиде тёрт тёлюню адамы - ол насыб тюлмюдю?! Аллай насыбны бютеу халкъыбызгъа теджейди Тамбий.
- Туудукъладан онекиси джашладыла - джангыз бири тютюн, аракъы ичмейди, деб къууанады. - Саният бла Ханафий биргеме ишлейдиле. Таубатыр Ставрополь джанында суу джагъаланы бегитиу ишле бла кюрешеди. Туудукъла бош кёзюулеринде келиб малгъа къараргъа, стауатда ишлеге болушханлай турадыла.
- «Тирисе» деб а бош сейирсинесе, - дейди Тамбий, ышара-ышара. - Къарт атам Шамайны атасы Хусин 133 джыл джашаб ауушханды. Ана джанымдан аккам да 113 джылдан атлаб Азияда ёлгенди. Алагъа бир джугъум ушай болур... Алай а, ол заманладагъылача саулукълу, сарыджилик къайдан болалайыкъ бюгюннгюле. Ала таза аш ашагъандыла айран, как, эт, нартюх гырджын. Баш бурмай уруннгандыла. Керексиз къайгъыны, дауурну билмегендиле. Баш магъананы юйдегиге бергендиле. Анга толу шагъатлыкъ этеди, мени сартын, ол заманлада юйдегиледе 10-15 сабий ёсгени да. Ол къадар сабийни ичинде сакъат джокъ эди. Бусагъатда уа бирер-экишер сабий табадыла, ала да ауругъанлай-сызлагъанлай, врачланы кючлери бла ёсе барадыла...
- Джашауум мен сюйгенча тюлдю, «олум-бум» джокъду, деб тарыгъадыла адамланы кёбюсю. Ол неди? Тёгереклерине къараб, бола тургъан осал ишледен, халкъгъа, джамагъатха заран бола тургъан затладан къоркъургъа керекди. Рысхы келе-кете турады ызына къайтмазлыкъ затла бардыла. Ма адамла шахарлагъа мыллык атыб, эллерибиз тозураб барадыла.
Аланы тёгереклеринде сабанла болуб тургъан джерлени лобан уруб, аман ханс кючлеб турадыла. Къол чалкъы къой, механизмле кирелген биченликлени да асламы чалынмай къаладыла. Буруннгуларыбыз бу болумну кёрселе, бетибизге тюкюрюр эдиле. Ана тилибизде сёлешгенликге, аны тыйыншлысыча билмейбиз, кёб сёз джюрютюлмей, унутула барады. Аны бла бирге уа миллетни халисин ачыкълагъан энчи шартлары мутхузлана барадыла. Ма олду эм къоркъуулусу. Джаш адамла тюз саламлаша да билмегенлерин эслеймисиз? Бири бир нарт сёз бла хайырланыб кёргенмисиз сёлешген сагъатында? Аланы араларында халкъ таурухланы, джырланы билген а тюбеген да этмейди, десем ётюрюкчю болмам. Джашау, турмуш тюрленнгенликге, миллетни миллет этген ёзек тюрленмезге керекди биз бу дунияда халкъча сакъланыргъа излей эсек...
Хурметли акъсакъал джюз, минг кере тюздю. «Быллайла болуб халкъ къурурукъ тюлдю», деген оюм джюрегими джылытады.
Тамбийни элинден узакълада да таныгъанла кёбдюле. Черкесскеде бир танышым бла ушакъ эте келиб, аны юсюнден хапар айтханымда: «Ол ташкёпюрчю фермергеми айтаса, къарачайча хансланы, къанатлыланы атларын билген кишиге?» - деб мени сейирсиндирген эди. Тамбийни айтылгъан уучунуча да таныйдыла. «Атхан огъу джерге тюшмейди», дейдиле.
Кертиси да, Тамбийни хапары кенгнге джайылгъанды. Къобан ёзен бла ары-бери ёте, аны бла къазанлашханла джая болурла ол хапарланы. Билмеген сёзлерин телефон бла андан соруучандыла бир къауумла. Биз ушакъ этген сагъатда да шагъат болдум ол затха.
Тамбий къарачай эчкилени айырыб сюеди. Ала шауракъладыла (къызылла).
- Джугъутур бла юй эчки къошулуб джаратылгъанды бизни къарачай эчки, - дейди ол. - Майна, кёремисе, улакъланы арасында айырылыб эсленнген ол улакъчыкъны? Сакъчыкъ, къулакъчыкълары, джигейчиги да бирсилеге ушамагъан. Ёхтемлиги, тирилиги, джитилиги кёрюнюб турады сыфатында, къымылдагъанында. Къарачай эчки уллу да, ауруугъа-башха чыдамлы да болады. Тюз эчкини эти аныкъындан джукъады, азды, къарачай эчкини уа сютю да къалынды. Кеси да дарманды. Тюз эчки алты айда бала табарча болумгъа джетеди, беш айдан бир кере тёлю береди. Тау кийик эчки уа эки джылы джетгинчи текеге айланмайды, бала табмайды. Джарасы иринлемейди. Кеси да, аман ханс ашаса, башха малча кёбмейди. Мурсаны да истемей ашайды. Ма аллай деменгили, чыдамлы малды. Мени муратым ма бу эчкилерими джугъутургъа къошуб, тёлю алыб, джангы тукъумлу сюрюу къураргъады. «Джарлы болсанг, эм алгъа эчки къура» дегендиле буруннгула...
Аллах буюрса, муратына да джетер Тамбий.
Андан ары ушагъыбызда кесиме талай джангы затны ачыкъладым. Мен билген да этмегенме, сёз ючюн, кюушеннген малны баш тиши болмагъанын, «хайуан» деб кюушенмеген малгъа айтылгъанын. Хайуанны къарны уллу болмайды, тиши тюшмейди, деб да эсиме келтирмегенме. «Годур» деб къартайыб, къарыусуздан джегерге, минерге да джараусуз болуб, отлаугъа къысталыб семирген атха айтылгъанын да билмей эдим. Аны согъумгъа кесгендиле. Минмегендиле, терлетмегендиле, кесича отлауда айланмагъа къойгъандыла. Ол себебден годурну эти, башхасы болмай, алтыайлыкъ тайныкъыча джумушакъ да, татлы да болгъанды. Ийис да этмегенди.
- Тауда мал бла айланнган адамланы европачылача къуджур-муджур ашарыкъла этер мадарларымы болгъанды - тынчы бла, талай затдан къурашдырыб, бек татыулу хантла эте билгендиле. Сёз ючюн, сары джау бла бышлакъдан - мёрезе, бышлакъ бла ундан - бышлакъ биширген. Халпаманы да нартюх ундан къуйрукъ джау къошуб, гюттючюкле этиб, сууда (игиси хуппегиде) биширгендиле. Тамам бишселе, гюттючюкле сууну башына къалкъыб къалгъандыла. Бегенени уа билемисе къалай этгенлерин?
- Атам балчы эди, ол айтыудан, сангырау къулакъны (джууаны) букъусу бла чибинлени къырыб, балын алыб тургъандыла, - дейди Тамбий. - Мен бизни джерибизге келишген чибин къурагъанма. Грузияда Менгрелден келтиртгенме. Ала «къара», «къызыл» деб бояу айыра билмейдиле, кюн джарыкъны уа къалын къангадан да кёредиле. Беш кёзлери барды. «Менгрел» десек да, ол чибинле бизникиле болуб, Тау Артына Къарачай сюргюнде заманда тюшгендиле. Тёлю ёсдюрген чибинле 21 кюнден ёледиле, бирсиле уа 5-6 ай джашайдыла. Тёлю алгъан сагъатда чибинлеге туз берирге керекди, кесине да бир кесек бал суу къошуб...
Тамбий бла эки-юч сагъатны ичинде кёб затны юсюнден сёлешдик. Былайда табигъатны, хауаны энчи шартларындан, чыпчыкъладан, хансладан башлаб, адебни, адетлени юслеринден, къралда, дунияда бола тургъан ишлеге дери оюмун, сагъышын айтды. Ол кёзюуню ичинде онла бла бир нарт сёз эшитдим аны ауузундан. «Муну биргесине бир ыйыкъны ашыргъан сау китаб джазаргъа боллукъ эди, кимге да хайыры тиерик китаб», - деб келди кёлюме...
Джангыргъанча бир ашхы сезимни сынай, саламлашыб, мени бир огъурлу, ашхы адамгъа бай этген кюнюме шукур эте, айырылдым Тамбийден.
2015 дж. июлну 4 "Къарачай"
Эсгериу
ДЖАРЫКЪ ЫЗ КЪОЙГЪАНДЫ
Къабырлада эки къауум адам джатадыла ёлгенле бла «саула». Бирле басдырылдыла унутулдула. Башхаланы уа огъурлу сыфатлары джюрекледе джашайды, ала къойгъан джарыкъ ыз артында къалгъанлагъа къыбылама болуб турады.
picture Уллу Ата джурт къазауатны ветераны, кърал эмда джамагъат къуллукъчу Хубийланы Юсуфну джашы Къады аллай ашхы адамладан эди. Тенгизчи офицер Украинаны, Гитче Джерни, Кърымны дагъыда башха джерлени азатлар ючюн баргъан ачы сермешледе джигитлик танытханды. Аны кёкюрегин джасагъан 24 аскер саугъа ол затха шагъатлыкъ эдиле. Урушдан сора ол Украинада, башхалада да чачылгъан халкъ мюлкню орнуна салыуда джигерлигин кёргюзгенди.
1958-чи джыл Хубий улу Къарачай-Черкесияда джергили промышленностда урунуб башлагъанды. Мында да халкъ мюлкню аякъ юсюне салгъанланы ал тизиминде болгъанды. Къалайда къыйын болса, алайгъа джибериб, кърал анга джууаблы ишлени ышаннганды. Бёлек джылны Къады облисполкомну председателини биринчи заместители болуб тургъанды. Районланы, эллени, бютюн да бек ара шахарыбыз Черкесскени къурулуш, архитектура джаны бла айнытыугъа, джангы тюрсюн алдырыугъа уллу юлюш къошханды. Ол адамланы эслеринде тири, фахмулу тамадача къалгъан кибик, джумушакъ, огъурлу, халал адамча да къалгъанды.
Черкесскени Красноармейская орамында джашагъан юйюнде, анга мындан алда мемориал къанга салыннганды. Ётген барас кюн аны къууанч халда ачхан сагъатда алайгъа кёб адам джыйылгъан эди: джууукъ-тенг, кърал чиновникле, джамагъат къуллукъчула. Микрофоннга чыгъыб хар сёлешген аны фахмулу башчы болгъанын чертген бла бирге адамлыкъ шартларына да уллу сый бердиле.
- Мен Къады Юсуфовични иги таный эдим, - деб эсине тюшюрюулерин джамагъатха эшитдирди белгили къурулушчу, бюгюнлюкде къарачай джамагъат къозгъалыуну башчыларыны бири Катчиланы Ахмат. Облисполкомну председателини заместители болуб ишлеген сагъатында да, ары дери этиучюсюча, кабинетини эшигин кенгине ачханлай туруучусу эсимдеди. Анга тюбеген, джумушунгу айтхан къачан да къыйын тюл эди. «Башчы болсанг, тюзлюкчю бол» дегенлей, тюзлюкню тутаргъа кюреше эди. Джалгъан затны, ётюрюкню, алдауукъну сюймей эди, ансы устагъа, керти фахмусу болгъаннга тыйыншлы эс бёле эди. Сора хар неге творчество кёз бла къарагъаны себебли тутхан джумушун тамамлы да, ариу да баджарарыргъа хыйсабы джетише эди.
- Адамлагъа къачан да сакъ эди, ким бла да оноулашыргъа, башханы оюмуна тынгыларгъа сюе эди, деди шахар поликлиниканы алгъыннгы баш врачы Хуранов Алексей. Аны кёзюуюнде къуру Черкесскеде огъуна, республикан больницадан башлаб, социал магъаналы кёб объект ишленнгенди.
- Бир джерде кёб ишлегенме Къады Юсуфович бла. Ол себебден айтханымы кёрюб, билиб, сынаб айтама, - деб эсине тюшюрдю Абитова Светлана Джамботовна да. Сыйы аны бек уллу эди. Кертини, хакъны айтыргъа кишиден къоркъмай эди. Ётгюр адам эди. Аны ючюн болур эди, адамла анга бек ышана эдиле. Дагъыда бир шарты керти интернационалист эди. Сёзю бла тюл, джашау джоругъу бла, этген ишлери бла. Ол ашхылыкълары ючюн джандет саугъасын табсын...
Хубий улу этимли, къайгъырыулу болгъанын чертиб, юлгюле бла да бегитиб, джылы сёлешди театрал режиссёр Тохчукъланы Борис да.
- Хоншулукъда джашаб тургъанма аны бла, - деди ол. Кёргени сайын тынчлыкъ-эсенлик сормай къоймай эди. Ленинградда театр институтда окъугъан кёзюуюмде бизни область менича окъургъа джиберген студентлерине иги болушмайды, деб тарыкъгъан эдим. Хубий улу аны эсге алыб къоюб, студентле мындан керти болушлукъ табарча этген эди.
Ишден бош заманында къалай солугъанын, табигъатны къалай багъалатханын, театрны къалай сюйгенин да эсге тюшюрдю Тохчукъ улу.
Дагъыда джыйылыуда Къады Юсуфовични эсге тюшюрюб, кёб джылы сёз айтдыла кърал эмда джамагъат къуллукъчу Гочияланы Борис, педагог, миллет ишледе тири болуучу Хубийланы Гитче дагъыда башхала. «Бу адамны аты орамгъа, школгъа аталса да тыйыншлыды» деген оюмну да билдирди Гитче Юзеирович. Хубийланы Керам хаджи дууа этдириб, аны джанына, ахлуларына да тилек тиледиле. Мемориал къанганы Хубийланы Къадыны джашы Аликге, къызлары Лилия бла Лейлагъа ачдырдыла. Ала да джыйылгъан джамагъатха, бу ишге башламчылыкъ этиб айланнганлагъа, бютюн да бек Хубийланы Сагъитге, бютеу ахлуланы атларындан разылыкъларын билдирдиле.
Ол арабыздан кетгенли иги кесек заман озду. Алай болса да биз аны унутмагъанбыз, унутурукъ да тюлбюз...
«Уллу къазанда бишген...», - дейдиле къарачайлыла кимни болса да мийик дараджагъа чыгъарыргъа излеселе. Дагерманны юсюнден да ол айтымны кёб кере, кёб джерде эшитгенме. Алай а «къазан» дегенлигибизге, къанында болмаса, джашлыгъындан огъуна тюз сокъмакъны сайлаб, джылла бла ашхы шартла бегиб бармасала, ол дараджагъа джетер, деб айтхан къыйынды. Аланы экиси эки къанатдыла адамгъа. Ол акъылда тохтаб, сёзюмю бир кесек алгъаракъдан башларгъа излейме.
Айбаз улу 1940-чы джыл июль айда туугъанды. Ол кёзюуде атасы аскерде эди. Финле бла сермешде джигитлик этген адамны, джашчыкъ туугъанын билдиргенлеринде, талай кюннге юйюне иедиле. Хусеин баласын ол джолдан сора кёрмейди. Гитлерчи фашистледен Джуртубузну сакълай, уллу сермешлени биринде ёледи. Алай бла Дагерман атасын танымай къалады. Анасы Даум анга аталыкъ, аналыкъ да этиб ёсдюреди. Кёчгюнчюлюкню къыйын джылларында зарауатлыкъдан сакълайды. Бери къайтхандан сора да ариу халили болсун, окъусун, терен билим алсын, деб кюрешеди. Ол муратына да джетеди. Нени да билирге, неден да терен хапарлы болургъа излегени школ джылларында да танылады. Ермоловкада джашайдыла. Анда орта школ болмагъаны себебли Даусузда окъуйду. Тенглерини арасында халиси, кесин джюрютюую бла да юлгюге айтылады. Спортха бек эс бёледи, эришиулеге къошулуб, школну сыйын джакълаб турады. «Чырайлы, келбетли, сёлешгени, ауазы хар неси бир-бирине алай ариу келишген сау школда джангыз бу эди, - деген эди ол кёзюуледе школну бошагъанланы тюбешиулерини биринде орус тиширыу. Анда башхалада болмагъан деменгилилик, сюйюмлюлюк да бар эди». Артда Къарачай-Черкес кърал пединститутха киреди. Узаймай институтну комсомол организациясына тамадагъа сайлайдыла. Тёртюнчю курсдан сора ВЛКСМ-ни обкомуна чакъырадыла. Анда инструктор къуллукъну да тындыра, институтну къызыл дипломгъа бошайды.
Андан сора, 25 джыл болгъан джаш адамны, Карачаевск шахарны комсомол организациясына тамадагъа теджейдиле. Тюгел алты джыл да ишлегинчи, партияны шахар комитетини пропаганда бла агитация бёлюмюне башчы этедиле. Ишин аламат тындыргъанына, къайда да, кимге да сёзюн ангылата билгенине, башханы айтханына да магъана бергенине разы бола туруб, талай джылдан шахарны партия организациясына экинчи секретаргъа сайлайдыла.
1981-чи джыл Ростовда Баш партия школгъа иедиле. Аны бошаб къайтхандан сора, андан ары окъургъа мурат этеди. Алай а мында керек болгъанын билдире, КПСС-ни обкомунда къурау бёлюмню тамадасыны заместители этиб бегитедиле. 1985-чи джыл областда къарачай тилде чыкъгъан «Ленинни байрагъы» газетге редакторгъа саладыла. Институтда экибиз бир кёзюуде окъугъан эдик. Дагерманны иги таный эдим, андан сора да тенглик джюрюте эдик.
- Аппа улу (къачан да алай айтыучан эди меннге), ишинг кёб болгъанын да билеме, бир мадар таб да меннге бир кел, - деди бир джолда.
«Ишинг кёб» деб ишлемегеним ючюн ыргъакъ илиндире эди. Москвада баш литература курсланы бошаб къайтханлы бир джыл бола эди. Энди кърал иш къалсын да, джазар затларым бла юйде кюрешейим, деб тура эдим. Келдим кабинетине. Къагъыт бла ручканы столгъа, мени аллыма, салды да:
- Джаз! - деди.
- Не джазама?
- Заявление. «Главному редактору газеты «Ленинни байрагъы» т., огъай, глубокоуважаемому Айбазову Д.Х...
- Глубоко уважать этмейме сора...
- Ишлерик тюлме, дегенни къой да, тамбла редакциягъа кел. Журналистле джетишмейдиле. Культура бёлюмню къолгъа ал...
Ма алай тюшдюм редакциягъа. Коллективде мен таныгъан адамла, кёбден бери ишлегенле. Кеслерини бирлерича къошулдум. Джангы келген деб джангыз Дагерманнга айтыргъа боллукъ эди. Ол «джюгенни къолгъа алгъанлы» тюгел джыл да болмай эди. Мен радиокомитетде ишлеген кёзюуде талай статья джазгъан эди. Бек джаратыб эфирге берген эдик. Анга тюзеллигине ишегим джокъ эди, мен келген сагъатда джазыб да башлагъан эди. «Сиз менден эсе иги билесиз, бир кёз джетдиригиз», - деб, къайсыбызгъа болса да бериб, окъута эди. Тамада кесини къолунда ишлегеннге, «сен менден эсе иги билесе», деб айтханны мынга дери эшитген да этмегенме. Редактор административ къуллукъну да тындырыргъа керекди. Асламысына ол джаны бла сыналгъан адамланы теджейдиле. Алай болса да мен бир затха ишексизме: баш чурумлары Айбаз улуну Акъ юйден къоратыу болгъанды. Нени да билген, кеси да ётгюр адам, Къарачай-Черкесияны эм тамадаларыны бирини орнуна келиб къалса, джарамаз, дегенле чыкъгъандыла. Аллайлагъа джол берилмеген заманла эдиле. Оноучуланы да иги таный эди, законну-джорукъну да иги биле эди. Газетге, редакцияда ишлегенлеге керекли затланы къайгъысын этерге, артда уа аны беш газетни редакторларына тамадагъа сайлагъанларында, джумуш кёб болуб, оноучула бла даулашханлай тура эди. Эм уллу кемлик фатарла джетишмегенлери эди. Кюреше кетиб редакцияда ишлеген талай адамгъа алыб берген эди.
Уллу кърал чачылыб, хар миллет энчи болабыз деген къыйын заманлада, редакция даулашыуланы арасына тюшюб къалды. «Аллай материал джазылсын», «муну чыгъармай боллукъ тюлсе» деб, келгенле, кетгенле кёб болдула. Карачаевскеде митинг келечи этиб джиберген, темир къан алыб келген адамла бла къалай сёлешгенин а чыртда унуталмайма. Ала, ючеулен, Дагерман анда къуллукъ этген заманындан иги таныгъанла эдиле. Ариулукъ бла ангылатыргъа кюрешди. «Биз миллетге иги болсун деб айланыбыз, сен къарачайлы болмазса ансы...», - дей тебрегенлеринде: «Бу къарачайлылагъа болушхан этеди, деб мени обкомгъа чакъыртхан сен тюлмю эдинг? - деди бирине. - Ма джазгъанынг», - деди да сейфинден ол джазгъанны копиясын чыгъарыб, аллына салды. «Сен къачандан бери болгъанса патриот? деб сорду экинчиге. - Коллективни къуру къарачайлыла этгенди да къойгъанды, деб тамадангдан тарыгъыб келгенинги къалай унутханса?» - деб бетине джити къарады. Ючюнчю къарачайлыланы аманлаб орус газетге джазгъанын айтды. Тынч болуб кетдиле.
Хар не орнуна къайта, джараша барды. Миллет газетни борчун терен ангылай эди. Ол халкъны эм уллу проблемаларына баш магъана бергенини тышында да, редакция ана тилни уясы болгъанын чертгенлей тура эди. Кесине да къаты эди, бизден да ишге джууаблы къарарыбызны къаты излей эди. Урунуу мизамны, джорукъну бузгъанны кёлтюрмей эди. Башчы орнунда болгъанын танытхан затланы бириди аны 20 джылны ол къуллукъда тургъаны да. Ол джылланы ичинде газетни тиражы 12 минг экземпляргъа чыкъгъан заманлары кёблени эслериндеди. Алгъын, андан сора да аллай бирге кёлтюрюлмегенди. Аны къурау ишледе фахмусуну Къарачай-Черкесияда политика-джамагъат болумну буздурмай сакълауда, газетни миллет сюйюб окъурча этиуде магъанасы болгъаны хакъды.
Орусну ичинде джашагъан, орусча окъугъан, уллу къуллукълада да кёб джылланы орус тил бла хайырланыб келген адамгъа, ана тилге тыйыншлысыча тюзелиб къалгъан къыйын эди. Аны тикирал билмей, сынамлы журналистлеге башчылыкъ этген, ала джазгъаннга багъа салгъан келишмей эди. Ол себебден къарачай тилде чыкъгъан китабланы таймаздан окъуй эди, школ грамматикалагъа къарагъанын къурутмай эди. Дагъыда ишине бир шагъат артда анга журналистикада, къурау ишледе джетишимлери ючюн «Къарачай-Черкесияны культурасыны махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы атны аталгъаныды.
«Къуллугъум бла тамадама, мен айтхан боллукъду», деб къарышыб къаладыла коллетивлеге башчылыкъ этгенлени кёбюсю. Уллу ишлеге къаралгъан сагъатда, Дагерман редколлегияны джыйыб, оноулашмай къоймай эди. Не келсин, бир-бирде бош затха къаралгъан сагъатда кесим айтхан, деген кёзюулери бола эди. Алай а ууакъ ишле бош эдиле, уллу ишлени тындыргъаны ючюн коллектив разы эди. Дагъыда журналистлени кёллерине джетген бир зат: хар кварталда дегенча барыбызны да джыйыб, бухгалтерни да къатына олтуртуб, ачха къайры джоюлгъанындан, нек джоюлгъанындан толу отчёт бере эди. Джутлугъу болмагъаны аллай затла бла таныла эди.
Джыйылыулада сёлеше тебресек тохтай билмейбиз, деб, журналистлени, джазыучуланы да башларын бездиреме. Алай бош айтханымы кёб болмай ангыладым. Токъсанынчы джыллада, район аралыкълада, «Газетни кюню» деб, уллу джыйылыула болуб, байрамча ёте эдиле. Къарачай район бла шахар бирге этген эмда Джёгетей Аягъы районда болгъан аллай тюбешиулени видеокассеталарына къарадыкъ мындан алда, редакцияда. Экисинде да газетни баш редактору ишибизден хапар айтды, джыйылгъанланы бизни бла танышдырды. Аны бла бирге республикада, къралда болумдан, къарачай халкъны джарсыуларындан, таулу адетлени, джорукъланы юслеринден да сёлешди. Бир джыйылыуда артыкъ да кёб заманны алды. Алай а ол айтымны къойса боллукъ эди, ол сёз керек тюл эди, дерча учхара джукъ эшитмедик. Алай сёлешгеннге талай сагъатны тынгылаб турсанг да эрикмейсе.
Аллай ашхы ишлери кёб эдиле Айбаз улуну. Ол къыйын, къатышхан заманлада газетни башчысына айырылыб артыкъ ауурлукъ джете эди. Аны бла байламлы болур эди, арт кёзюуледе Дагерманны саулугъу да къолайсыз болгъан эди.
Айбаз улугъа 2001-чи джыл РФ-ны Президентини указы бла «Россия Федерацияны культурасыны махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы ат аталгъан эди. Эки джылдан «300 лет российской прессе» деген знак бла да саугъаланнган эди. Аны ызы бла СанктПетербургда гуманитар академия кесине член этген эди. Къурамлы иши, журналистиканы ёсдюрюуге къошхан юлюшю ючюн берилген дипломлары, грамоталары да кёб эдиле.
Ишни къойгъанындан сора, озгъан талай джылны ичинде биз юйюне барыб, олтуруб, кетиучен эдик. 2007-чи джыл февралны 4де ауушду. Джандетли болсун. Дружба элни джамагъат къабырларында асырадыкъ, джандетли болсун!
Тюрлю-тюрлю байрамлада - къыз чыгъаргъан, келин алгъан къууанчлада, башха бир чурум бла джыйылгъан джерледе - алгъыш айтыргъа керек болады. Ай медет, эндиги тёлюле ата-бабаларыбыз этиучю алгъышланы унутханбыз, керек джерде къалай айтыргъа билмей къалабыз. Халкъыбызны белгили адамларыны бири ЁЗДЕНЛАНЫ Альберт, ол затха джаны къыйнала туруб, былай болса, келишир деген умутда алгъыш джазгъанды.
- Муну кёргюзсем боллукъ болур, - деб, герохну аны кёкюрегине айландырды ол.
- Мындан ары да бизни тохтатыб ойнама, - дейди шофёрну къатында олтургъан, автоматны мынга айландырыб.
Машина кетеди. Заман алай эди, ызларындан-затдан сюрюб, джолу болмазлыгъын ангылайды.
Талай кюнден дагъыда бир «Мерседесни» тохтатды. Алгъыннгы кёре эдим, бу аны номерин унутхан эди.
- Биз сеннге не айтхан эдик? - дейдиле ичинде джашла.
- Карачаевскеге барыргъа керек эдим, ала барсагъыз деб, машинагъызны таныб тохтатханма, - дейди.
Амалсыздан, Доммайгъа баргъан джашла бла Карачаевскеге барыб, ызына алай къайтады.
Маскасын бир алсын
Адамланы барын да Аллах джаратханды, алай болса да ариу адам, эрши адам деб, айырыб айтханыбыз болады сёлешген джерде. Айтек асыулу джашды, алай а элде, районда да андан эрши джокъду, деб алай айтадыла. Анга кеси да чарламайды.
Эки нёгери бла ол, энчи иш къураргъа оноулашыб, болушлукъ этерик биреу бла келиширге, аны рестораннга чакъырадыла. Ол да юй бийчесин алыб келеди. Стол джанына олтурадыла. Эм тёрде орун Айтекни туурасында болуб, тиширыугъа аны теджейдиле.
- Ол джашха айт да, маскасын бир алсын, мен къоркъгъан этеме, - деб шыбырдайды ол эрини къулагъына.
Аурууун алыб
Шахарда кёб этажлы юйню арбазында бир джаш тиширыу, ачы къычырыб, аууб къалды. Талай адам джетдиле. Кими «Терк болушлукъну» чакъырыр къайгъыгъа кирди, кими «не болду?», «къалайынгды?» деб, ёрге тургъуза тебредиле.
Ол кёзюуде, юйюнде тутхан гитче итчигин хауда айландырыб ызына келе тургъан киши да, адамланы эслеб, тохтады. Итчик тиширыуну къатына джетди. Ол келгени бла аны «чыдатмайды» деген джерине къабыргъасын тиреб, джатыб къалды. Къайсы эсе да къыстаргъа изледи, бир къарт унамады.
Талай такъыйкъаны алай джатханлай, тиширыу кёзлерин ачыб, олтурду. Эс ташлаб, аууб тургъан адам, сейирсиниб, тёгерегине къарады. Итчик къансыб, алайдан арлакъ кетиб, аууб къалды. Иеси къатына баргъанында, ёлюб тура эди.
Солуу кюн Джашарны тенглерини бири къонакъгъа келди. Анасы юйде ички къымылдатханны унамай эди. Алай болса да, бир мадар этербиз деб, коньяк шышаны костюм хурджунуна салыб, сууукъ эди да, тонун да кийиб келген эди.
- Сен тепси къурагъынчы, биз чай иче турайыкъ, - деди юйню иеси анасына, ичинде джугъу болмагъан чайнекни, тарелка бла ууакъ-тюек затла да алыб, къонакъ бёлмелерине къайтды.
Была бир кере уртлагъанлай, анасы да хазыр хантладан келтирди. Аны бла тохтамады. Ачыкъ амма эди да, ары чыгъыб, бери кириб, юйде табханын, этгенин ташыб, столну толтурду.
Кюн къалай тийгенине къараб, «джолларын» табханла да бардыла. Кече джулдузлагъа кёз джетдириб, эски джуртларына къайтханла, джангы джерле табханла да бардыла. Айтыргъа, турнала.
Булутладан кюн да, джулдузла да, бир-бирде уа джер да кёрюнмей къалгъан кёзюуледе да джунчумай учханла аз тюлдюле. Алимле бегитгенден, джерни магнит кючю джарайды. Не бла десегиз, ол къауум къанатлыланы организмлеринде хар нени сезген зат барды, къыбылама да дейдиле анга илмуда. Ол магнит толкъунланы тута, тюзете биледи. Къысхасы бла айтсакъ, аланы кёргенлери, эшитгенлери, сезгенлери да адамладан башха тюрлюдюле, адамладан онглудула аллай шартлары, деген алимле да бардыла. Анга шагъатха быллай юлгюлени келтирирге боллукъду: бир-бир къанатлыла тенгизледе, теркледе уллу толкъунланы тауушларын бек узакъдан эшитедиле, ультрафиолет джарыкъчыкъланы да сезедиле. Алай бла адамла джукъ ангыламазлыкъ болумда да не этериклерин биледиле.
Къаллай мийикликде учханлары хауаны, табигъатны халы бла байламлыды. Сахараны юсю бла баргъан кёзюуде иссиликден джанлай 2000 метрге кёлтюрюледиле. Булутла къалын сагъатда таулу джерледе 5000 метрге дери мийикде учадыла. Къазланы Гималай тауланы башлары бла 9000 метр мийикликде озгъанлары белгилиди. Къанатлыладан къачда Европадан Африкагъа «кёчгенле» тенгизлени, терклени юслери бла барыб, кюн аман болса, къонар джер табмай къалабыз, деб къоркъуб, Джерле арасы тенгизни кенгинден джанлаб Гибралтарны, Апенин, Балкан джарым айрымканланы юслери бла ётедиле. Табсыз болса, алада къонуб, кюн ачылырын сакълайдыла.
АСТАПЕНКО П., алим.
КЁБЛЕ КЁРСЕЛЕ ДА...
Шотландияда Лох-Несс деб кёл барды. Ол тауланы арасындады. Кеси да Европада, таза суулары болгъан эм уллу кёллени арасында ючюнчю орунну алады.
Алай кенг болмагъанлыкъгъа, узунду, теренлиги 200 метрден да асламды. Анда дунияда болмагъанча бир зат джашагъаныны юсюнден сейир хапарла джюрюйдюле.
Геологла айтыудан, кёл мындан 10-20 минг джылны алгъа къуралгъанды. 1922чи джыл кёлге тенгизден канал ишленеди, гитче кемеле, къайыкъла джюрюрча. Ары дери уа тенгиз бла аны арасында «суу» джол болмагъанды. Несс деб гитче къобанчыкъ келеди. Анда да аллай джукъ джюзерча тюлдю. Ол себебден аны кёргенле, алимле, хапарын эшитгенле былай деб джоралаб къоялмайдыла. Къалай-алай эсе да, бу уллу зат былайгъа юйюрсюнюб джашайды. Ашаргъа да эм татымлы, тюрлю-тюрлю чабакъла эркиндиле.
Аны аты 565-чи джылдан бери айтылады. Ол джыл, алайдан узакъ болмай джашагъан адамланы экиси джуууна тургъанлай, сууда ары дери белгисиз джыртхыч алагъа мыллык атады. Биринден бошайды. Экинчи, джагъада адамла къычырыкъ-хахай этгенлеринде, джаралы да болуб, кючден къутулады. Озгъан ёмюрню арасы сюремде, август айда кёлню къатында Доре деген элден фермер Хью Эйтон, джашы Джим эмда юч хоншусу бла сабанлада ишлей тургъандыла. Башлагъан ишлерин бошар дыгаласда ингир 7 сагъатха дери къалыб кетедиле. Кёлню башында не эсе да джюзюб баргъанын кёрюб къоядыла. «Ол бек уллу эмда къара эди, - деб хапар айта эди Эйтон артда. - Кеси да бир ариу джюзюб бара эди...»
Фермерле, аны бла «шагъырей» болургъа излеб, энгишге тюшюб, моторлу къайыкъларыны бирине миниб, ызындан сюредиле.
- Кёлню ёрге бара эди, дейди биягъы Эйтон. - Бираз джууукълашханыкъда, иги огъуна кёрдюк узун бойну суудан, эки метр чакълы бирни бери чыгъыб, башы атны башындан уллу, джассыракъ, кесини узунлугъу 10-12 метр болур эди, 1,5 метр чакълы мийикликлери бла 3 муккуру, юсю къапкъара, зыбыр. Бизни къайыкъ 50 метр чакълы бирге джууукъ баргъанында, ол суудан дагъыда бир кесек чыкъды. Сора ташайыб кетди. Башында бир тюрлю кёзлери бизге ачыулу джылтыраб къарагъанларын ёмюрюмде унутурукъ тюлме...
Кёлде аны кёргенлени саны 3000 адам болады. Ала бирер затын айырыб чертедиле. Ол адамланы арасында фермерле, дин къуллукъчула, чабакъчыла, юристле, полицайла да бардыла. Къайсысын алыб къарасанг да, ётюрюк айтады, дерча тюлдю.
1938-чи джыл Нобель саугъаны лауреаты, Англиядан химик Ричард Синдт Лох-Несс кёлню не джаны бла да тинтиб кёрюрге уллу экспедиция къурайды. Талай айны кюрешедиле. Кёзюлдюреуюкле бла къараб турадыла. Суу тюбюнде джюзген гитче къайыкъла бла да хайырланадыла. Кёлню башындан тюбюне дери электрон приборла бла тинтедиле. Джукъ табмайдыла.
ХХ-чы ёмюрню экинчи джарымында да къарар, излер ючюн къалмагъандыла адамла. Джюзюб баргъанын кёргендиле, суратха, видео-кассетагъа тюшюргендиле. Не келсин, аны кесине бетден бетге тюртюлюб, бир джерине тийиб кёрген болмагъанды. Ол себебден бу быллай затды, деб бегиталмайдыла алимле.
(Басмадан).
АЛТЫН ИЗЛЕУЧЮЛЕ Чам хапар
Шонай бла Чонай фермерледиле, къарачай къойланы ёсдюрюб сатадыла. Джашла, кёб къыйын салыб, аз хайыр алгъаннга санайдыла чотну. «Уллу къыйналмагъанлай, уллу хайыр алырча мадар бармыды?» - деб, ол сагъышны этгенлей турдула. Сора Шонай: «Бир аламат бизнесде тохтадым, - деди. - Алтын излерге джарашайыкъ. Разы эсенг, ишни кёб созмай башлайыкъ. Къарт атам меннге айтыучу хапаргъа кёре, бусагъатда биз къойлагъа къарагъан Къарабийланы къышлыкъда, эки эгиз дуппурну сол джанында, алтын кёб болургъа керекди. Атам бла нёгери, алайда бир уллу джассы ташны ууатыб, тюбюн къазыб, уллу къошунну табхандыла. Аны ичи алтын къумдан толу болгъанды. Ала бош затха санаб, тёгюб кетгендиле. Ол затдан хапары болгъан бир адам, барыб, къумну кече бла къоратханды. Кёб да бармай, къарачайлыланы Азиягъа кёчюрюб ийгендиле. Андан къайтхандан сора алайгъа барырча таблыкъ тюшмегенди. Алайда аллай ташла бир талай бар эдиле, деучен эди къарт атам».
Джашла, къой кютгенни къоюб, алтын излерге кёчедиле. Тёгерекде ала ууатмагъан таш къалмайды, алай а алтын табалмайдыла. Шонай хыппилледен толгъан къолларын сылай, экинчи хапарны башлады: «Бизни джерлени немцала кючлеб тургъан заманда, къарачайлыла алтын затларын, юйлени, бауланы тюблерин къазыб, ары басдыргъандыла. Ала кетгенден сора харакетлерин ызына чыгъаргъынчы бизни Азиягъа кёчюрюб ийгендиле. Ол себебден кёб джерде кёб алтын къалгъанды. Аланы асламысы бла бизни юйлерибизде джашагъанла табыб хайырланнгандыла. Алай а бир-бир юйледе алтынла сакъланыргъа боллукъдула».
Джашла алтынны излеучю аппарат сатыб алдыла. Сослан къартны юйде болмагъан заманын мараб туруб, кече арасында аны эски юйюне кирдиле, аппарат бла
юйюню къабыргъаларын «сыйпадыла». Ала алай эте тургъанлай, къартны ити, ычхыныб келиб, джашланы таргъа тыйды. Джанларын къолларына алыб, кючден къачыб къутулдула.
Ит хата этген бутун сылай, Шонай ючюнчю хапарны башлады: «Мен гитче заманда хоншубуз Чокку айтыучан эди бютеу алтын затларын баууну тюбюнде терен уругъа джашыргъанын. Ызыбызгъа кёчюб келгеникде, кесибизни юй тюбню табдым, алай а бауну тюбю къалайда болгъанын тюзетелмедим. Алтынла джата болурла джер тюбюнде бюгюн да», - дей эди.
Джашла, Чоккуну юйюню тёгерегин, арбазын «тинте» келиб, аппарат «хахайлагъан» джерде тохтадыла. Чонай джити кюрек бла къазыб кюрешеди, Шонай да аны сыртындан къарайды. Бир заманда кюрек къаты затха тиреледи. Чонай алтын кюбюрчюкню табдыкъ деб, кюрекни кючлюрек басханы бла бирге от чартлады, тёгерек чарсдан толду, джашланы бетлери, юслери къара къазанча болдула. Кюрек электрокабелге тийген эди...
Бетинде къазан къараны къалтырагъан къоллары бла сюрте, Шонай тёртюнчю хапарны башлады: «Кел, энди тенгиз джагъагъа барайыкъ. Анда пляжлада солугъанла кёб алтын затларын тас этедиле, деб эшитгенме. Аппаратыбыз бла аланы излерге джарашайыкъ. Солугъан да этербиз, хайыр да этербиз, кёб къыйналмагъанлай».
Пляжда талай ууакътюек таба келдиле. Бир кюн а аппарат иги адамыча «зынгырдады» къумгъа джайылыб тургъан бир газетни къатында. Хы, энди уллу алтынны табдыкъ деб, Чонай къумну ичинден къыйыры кёрюне тургъан бир базыкъ алтын сынджырдан тартды... Ол а джукълаб тургъан мазаллы къарабет адамны бууунунда кёре эдим. Ол мазанкой Чонайны тюз хамхотуна бериб сойландырды...
«Акътамакъ» поэмады лирика поэма... Аны литературабызны керти билгенле, аны ёсюм дараджасын тинтгенле да бегитирикдиле. Алай а, ай медет, аны керти дараджасы, туура багъасы, адамны къанына сингерик кючю, магъанасы алкъын ачыкъланмагъандыла. Аллында сыйы тебленнгени бла бу сейир зат культурабызда керти орун табалмай барады.
Мен билиб «Акътамакъ» бир кёзюуде «Ючкекен» группаны репертуарында джырланыб башлагъан эди, алай а ол «Минги Тауча» борбайыбызгъа сингер джеринде джукълана барады. Керти да ариу сёзден, бир-бирин эркелетген сезимледен ёнгелебми барады джаш да, къарт да, уллу да, гитче да?
Биз бир джанындан «Акътамакъча» затларыбызны тереннге басдырыб, Хасанланы Назирни «Къарча» китабыча керти тарихибизни къазыб табханыбызгъа къууана билмейин турабыз. Анга уа не этейик?..
Энди мен «Акътамакъ» бла биринчи «танышханымы» юсюнден айтыргъа излейме... 1963-чю джыл... Олсагъатдагъы Къарачай-Черкес автоном областдагъы илму-излем институтдагъы 3-4 къарачайлы, Орта Азиядан да джамагъат ишлеге къошулуб келген адамла Алийланы Ракай, Сюйюнчланы Ханапий (ёлгендиле джандетли болсунла), Азияда орус тилде школланы да, университетлени да бошаб келген бюгюн белгили алим Ортабайланы Римма, мен да ала бла, къарачай тил бла литература ишге биринчи специалистле болуб тюшген эдик, илму ишге джангы тырмашхан заманыбыз эди. Ханапий хариб, бизге дери келиб, бу ишлеге башчылыкъ эте эди. Ючюнчю джылыбызда институтну планы бла бизге, къарачайлыла джашагъан элледе экспедицияла бардырыб, миллетни тил джашауундан, аууз творчествосундан, тарих ангысындан хапарла джыяргъа оноу этилген эди. Алийланы Ракайгъа экспедициягъа башчылыкъ этерге борч салыннган эди.
Джолубуз а Зеленчук районнга эди. Ракай хариб, алгъаракъ кетиб, эллеге айланыб, ишлер джерлерибизни, тюберик адамларыбызны белгилеген эди. Бир кесекден келиб, Ракайны юй бийчеси Зояны атасы Эрикгенланы Абук харибни юйюнде экспедициягъа штаб салгъан эдик.
Абук ол заманда 80 джылдан атлагъан къарт эди. Сюргюннге дери Учкулан районда уллу къуллукълада ишлеб тургъан адам, окъуулу-билимли, тарихден да хапарлы адам, экспедициягъа уллу болушлукъ этген эди. Эллени барында да сыйы уллу эди. Аны сёзю бла кёб сейир адамгъа тюбеген эдик, алагъа тарихден хапарла, эски джырла, ийнарла, джомакъла, таурухла, нарт сёзле айтдырыб, магнитофоннга джаза эдик.
Этген ишибизде эм уллу джетишимлерибизни бири, мени сартын, ёмюрге эсде къаллыкъ тюбешиуюбюз эди Семенланы Исмаил бла. Мен аны аты Джырчы Смайыл болгъанын эшитиб биле эдим. Алайда да Исмаилны табыб къойгъан тынч тюл эди. Ол бир элде кёб турмай эди, миллетни ичинде кёб айланады дей эдиле. Ракай: «Тамбла Исмаил (Смайыл) Эки Суу Арасында боллукъду», - дейди. Эртденбла эртде къобуб джетсек: «Танг атмай, Къызыл Октябргъа кетгенди», - дейдиле. Ары барсакъ: «Морхда ёлген болуб, Исмаилны алыб кетгендиле», - деб тура эдиле. Ахыры, бир кюн Ракай, аны эллени биринде табыб, Октябрь элге алыб келеди. Эртденбладан огъуна эл Советни башчысы тёгерекде болгъан эркишини-тиширыуну да 6 сагъатха джыйылыугъа чакъырыб, элни хазырлагъан эди. Сора, Исмаил, акъ сакъалын сылай, эшикден киргенинде, адамла, ёрге къобуб, кими къучакълаб, кими ийнакълаб тансыкълай эдиле. Бизни не борч бла келгенибизни эшитгенинде, «огъай» деб да айтмай: «Къоюгъуз, къарт болгъанма, унутхан да этгенме», дерге кюрешди. Алай а Ракайны эртдеден таный эди да, аны хатеринден чыкъмай: «Сора эжиуге хазыр болугъуз», - деб, «Минги Тауну» джырлаб башлады. Андан сора «Акътамакъны», андан сора «Чалкъычыкъны»...
Былайда бир энчи эпизодну айтырым келеди. Биз эллеге айлана келиб, Эки Суу Арасында Исмаилны юсюнден хапар соргъан заманыбызда, бир талай элчи тиширыу, мени да, Зоя харибни да, дагъыда биргебиздеги талай школ устазны да, тёгерегибизден алыб, бир-бири ауузуна чаба: «Аллах ючюн тилегиз да Исмаилдан Кулистаннга этген ийнарларын бир айтдырыгъыз», - деб аягъыбыздан ала эдиле. Кимди Кулистан деб соруу салгъаныбызгъа: «Кесибизде, былайда фермада, ишлеген доярка тиширыучукъду, джаш адамды», - деб хапар айтдыла. Биз билгенден, ол заманда Джырчы Исмаилгъа 83 джыл бола тура эди... Ай медет, биз Къызыл Октябрда тюбеген кюнледе (юч кюн ишлеген эдик Джырчы бла) джангы ийнарланы не кюрешиб айтдыралмагъан эдик... «Къоюгъуз бошду...», - деб тура эди. Алай а эл Советни юйюнде башланнган джыр бла эжиу танг белги бере бошалгъан эди. Къарт эди Исмаил, алай а «Акътамакъны» толкъунларында кеси да джюзе эди, джыйылгъанланы да джюрек къылларына тийиб, къозгъагъан эди.
Мени бюгюннге дери эсимден кетерге унамагъан энтда бир эпизод...
Черкесскеден экспедициягъа хазырланыб, джолгъа чыгъа тургъан кюнлени биринде, олсагъатдагъы илмуизлем институтда джангыз бир уллу аты да «Комета» деб бир магнитофон бар эди. Къарыуума базыб, аны кёлтюрюб, Акъ юйню босагъасындан чыгъыб, юйюме джетер джерде, аллыма биргебизде ишлеген бир адам тюбеб: «Къайры бараса, бу уллу затны да кёлтюрюб?» - дейди. «Да быллай иш бла быллай эллеге барлыкъма, джырла, хапарла, ийнарла джыярыкъма халкъны ичинде», - дейме. «А что такое ийнары?» - деб сорады ол. «А это любовные лирические песни», - дейме. Сора, ойнагъан ауазы бла, ышарыб: «А разве у карачаевцев есть любовь?» - дейди. Мени 23 джыл болгъан заманым, не айтыргъа да билмей, зытчы-мытчы болама, анга кесича ойнагъан ауаз бла джууаб бериб, юйюме ашыгъыб кетеме. Сора экспедициядан къайтыб, отчёт этерге ол магнитофоннга джазылгъанны къагъытха тюшюрюрге керек болады, ишибизде ол заманда андан къыйын тийген зат болмай эди. Мен, аны кечекюн да олтуруб, 4 айны ичинде 400 бет джазыб, ишибизден отчёт берген эдик. Бу ишге хазырланнган заманда да, «сора къарачайлылада сюймеклик бармыды?» деген сёзле джюрегиме тюйрелиб тургъаны бла, ол сорууну берген адамгъа джууаб хазырлаб тура эдим да, бир кюн ол адамны ойнагъан сылтау бла кесиме чакъырыб: «Кел, хапар айтайым сюймеклик ийнарланы юслеринден», - дегенимде: «Оу, унутмаймы тураса, мен ойнаб айтхан эдим. Быллай ариу миллетде сюймеклик иги да болады, алай а мен сиз кёчгюнчюлюкде, къыйынлыкъда ийнар айтыр къайгъыдан узакъ болуб, унутуб къойгъан болурсуз, деб да айтхан болур эдим», - деб джуудургъан эди. Алай а биз андан аргъы джыллада да джюреклеге быллай джарала сала да, джуудура да билгенлеге кёб тюбей эдик. Кёб джерде басым да керек бола эди...
1969-чу джыл институтну планы бла халкъыбызны джыр-ийнар хазнасы Москвада «Наука» деген, ол замандагъы эм белгили, аралыкъда чыгъарыргъа деб белгиленнген эди. Ары дери быллай джыйым китаб 1930-чу джыллада басмадан чыкъгъанын (Дудаланы Махмуд бла Лайпанланы Хамитни авторлукълары бла) барыбыз да биле эдик. Алай а ол китаб къолда къалмагъан эди. Ол себебден биз джангы китабны толуракъ этерге алланнган эдик. Китаб чыкъгъан заманнга Семенланы Исмаилны творчествосуна джол ачыла башлагъан эди, аны бир къауум затлары - «Минги Тау», «Чалкъычыкъ» - джырлана эдиле. Алай а ала халкъ джырлача джырланыб тура эдиле, биз да амалсыздан китабха ала бла бирге «Акътамакъны» да халкъ джырча чыгъаргъан эдик сюймеклик джырла бла бирге. Джыр Исмаилны кесинден бизге дери да джазылыныб алыннган эди. Исмаил кеси айтхан бла: «Джырны тауушларына ушатылыб, ол джортуу макъамны харсы болурча джарашдырылгъанды. Биз джазгъан вариантда макъамы сакълана эди, биз да аны унутмай джашаргъа кюрешебиз. Биз джазгъан вариантда бир сексан куплет бар эди. Биз, эндиге дери халкъда джюрюген вариантлагъа да таяна, 1969-чу джыл Москвада чыкъгъан вариантланы халкъыбызны бюгюн джашаууна джууукъ этер ючюн чыгъаргъан болур эдик.
Къалай-алай болса да, «Акътамакъ» джашаудан кетиб, псевдокультура бла джутулуб къалыргъа боллукъ тюлдю.
«Акътамакъ» джутулса, аны бла бирге бизни керти, бурундан келген, тамыры адамны назик сезимлери бла байламлы, Кёкге, Кюннге, Айгъа учундуруб, къууандырыб, джюрекни джумушакъ, джылы, сюйюмлю къылларын къозгъагъан макъамлары, ийнар жанр тилибизден тас болуб къалыр. Сахнада да нек сагъынылмайды джыр? Биз ийнарны сюргюнню заманында да унутмагъанбыз. Энди ким сыйырды бизден ийнарны кесин да, атын да? Мен а ийнанама, ышанама: ийнар макъамла, ийнар сёзле бюгюннгю джашауубузда бирбирибизге хатерсизликни, зарлыкъны, арабызда татыусузлукъну онгларын алыб баргъан кючлерин чачаргъа болушуб, арабызда керти табигъатыбыз бла джаратылгъан адамлыкъ, асыллыкъ, бирбирибизге сый бериу, хатер этиу, бир-биринге илешиб джашагъан болумла, халла къайтырыкъдыла...
Культурабызны не дараджагъа джетиб баргъанын халкъ бла бирге керти билимли, керти окъуулу, тарихден хапарлы, бюгюннгю борчларыбыздан таймагъанлай, культурагъа керти болушлукъ этерик джашларыбыз бла, къызларыбыз джыйылыб, оноу этерге керек болуб турабыз...
Эсибизге тюшюрейик: сюргюнде да юйюнде, къолунда ийнар, кюу къол джазма китабы болмагъан джаш тиширыу, къыз, ол къой эсенг, уллайгъан адам да джокъну орнунда эди. Кюуле, ийнарла, аланы мыдах тартыулары кёчгюнчюлюкню кюнлеринде, Джуртубузгъа термилиуге кеслерича нёгер да бола эдиле.
«Акътамакъдан» талай тизгинни эсге салама. Саулай варианты 1969-чу джыл Москвада чыкъгъан «Къарачай халкъ джырла» деген китабда барды.
Аны тамам онглу адам болгъанына шагъатлыкъ этген затланы бири - 30 тилни билгенди. Педагогика илмуланы доктору, профессор К.И Бузаров аны юсюнден былай джазгъанды: «Умар Джашуевич тамам онглу адам болмаса, орус, араб, тюрк, испан, перс, немец, ингилиз, татар, башкир, монгол, бурят, къазах, черкес, къабарты тиллени билмез эди. Даргин, лезгин, лак, тегей, чечен, ингуш, абаза, ногъай, къыргъыз, узбек, таджик, алтай, чуваш тилледе да кескин сёлешгенди».
Алийланы Умар 1895-чи джыл августну 25-де кёб сабийли юйдегиде Минги Тауну этегинде орналгъан эски къарачай элде, Къартджуртда, туугъанды. Атасы Джашуу бла анасы Сыйлыкъызны Умар сегиз сабийлерини бири болгъанды. «Бёрю атарны - бёркюнден» дегенлей, сабий заманындан огъуна къалгъанладан башха тюрлю болгъаны эслениб тургъанды. 5-6 джыл болгъан кёзюуюнде ол къара таныб башлагъанды. Къартджуртда училищеге кириб, аны айырмагъа тауусханды. Аны устазы Халилланы Хызыр Умардан акъыллы, андан билимли сабий болмагъанын чертерге ёч болгъанды. Билим алыргъа талпымакълыгъы чексиз уллу болгъан Умар, школну тауусхандан сора, Баталпашинскеде гимназиягъа киргенди. Алай а, не медет, окъургъа мадары болмай, ачхасы джетмей, бир джылдан аны къояргъа керек болады. Фахмулу джашчыкъны джюрегинде билимге талпымакълыкъ 1907-чи джыл малкъар эл Кёнделеннге келтиреди. Ол анда муслиман школгъамедресеге киреди. Былайда бир затны айырыб чертерге керекди. Ол ары джашыртын къачыб кетеди - ол кёзюуде анга сынгар 11 джыл болгъан эди. Тёрт джылны белгили устазланы Энейланы Алийни, Эфендиланы Локъман хаджини, Чабдарланы Сюлемен хаджини - къолларында окъуб, терен билим алады. 1912-чи джыл Аксай медресеге, бёлек замандан Темир-ХанШурин медресеге киреди. 1919-чу джыл аны да айырмагъа тауусуб, баш муслиман билим алады. Окъуй тургъанлай, ол устазлыкъ ишни да бардыргъанды.
Алий улу дин билим алгъан бла бирге орус тилни, литератураны, физиканы, математиканы, химияны эмда башха илмуланы билирге къаст этгенлей тургъанды. Бу джолда танг джетишимлеге да ие болгъанды. Ол, халкъны, джамагъатны джашаууна къайгъырыб, миллетни турмуш эмда культура дараджасын игилендириуню джолларыны юсюнден сагъыш этгенлей джашагъанды. Дагъыстанда устаз болуб ишлеген заманында, ол кесини джангы джоругъун джашаугъа сингдирирге кюрешгенди. Алайды да, араб тилден сора сохталагъа литературадан, математикадан, физикадан, естествознаниеден, тарихден дерсле бергенди. Артдаракъда быллай школланы Къарачайда эмда Адыгеяда ачаргъа излегенди. Алай а таша патчах полиция аны ызындан тюшюб, джолун кесгенди. 1916-чы джыл Умар, Тифлисге кёчюб, энчи школланы биринде араб эмда перс тилледен дерс бергенди. Алай а джергили властланы келечилери Алий улуну, къара чёбге атыб, алайда да орунсуз этгендиле. Мадарсыз болуб, Алий улу Башкириягъа кёчюб, анда «Османия» деген Уфим семинарияда Гумар Голави деген таша ат (псевдоним) бла ишлеб башлайды.
Февраль революциядан сора кесини устаз нёгерлери бла Уфада Муслиман устазланы профессионал союзун къурайды. Кеси да аны бюросуна башчылыкъ этеди. Ол джылны июль айында Алий улу Шаркъ устазланы Бютеуроссия союзуну ара бюросуна председателликге теджеледи, алай бла джашаргъа Къазан шахаргъа кетеди. Былайда ол кесин саудан джамагъат-политика ишге береди. «Укутучи» деген журналгъа да редакторлукъ этеди. Бир джылны ичине татар тилге юрениб, газетле бла журналлагъа политика темалагъа статьяла джазады.
Ол кёб иш баджарады. В.И Лениннге, Я.М. Свердловгъа талай кере да тюбейди. Кесини оюмун айтады, сёзюн да ётдюреди. Алай бла 1918-чи джыл июнну 29-да Кавказ таулуланы бёлюмю къуралады, анга да башчыгъа Алий улу Умар теджеледи. Фахмулу, уллу къураучулукъ хунери болгъан Алийланы Умар ишни къолгъа алады. Белгили революционерле дагъыстанлы Уллубий Буйнакский, чеченли Хамзат Гастемиров, ингушлу Магомет Альтемиров, тегейли Умар Кубатиев, къарачайлы Хубийланы Иммолат аны биргесине ишлейдиле эмда алагъа салыннган борчну сый бла толтурадыла.
Архив документле шагъатлыкъ этгеннге кёре, къыйын, магъаналы джумушланы баджарырдан алгъа Наркомнац Алийланы Умарны В.И. Лениннге джибергенлей тургъанды. Нек десегиз, Ленин анга тынгылагъанды. 1918-чи джыл августну 2-де Совнаркомну бегими чыкъгъанды. Анга кёре Шимал Кавказны джергили советлеринде таулуланы ишлерини хакъындан бёлюмле къуралгъандыла. Бу документни магъанасы бек уллу болгъанды. Аны юсю бла да кёб зат этилгенди.
1918-чи джыл ноябрны ал сюреминде деникинчиле Къызыл Аскерни ыхтырыб башлагъандыла. Умарны сёзю бла Бютеуроссия Ара Толтуруучу Комитет (ВЦИК) Шимал Кавказгъа коллегияны джибереди. Анга башчылыкъ Алийланы Умар этеди. Аны къурамына У. Буйнакский бла У.Кубатиев да киредиле. Не бек кюрешселе да, Шимал Кавказны революцион кючлери кеслерин хорлатадыла. Къызыл Аскерни бёлеклери Астрахань таба кетедиле. Алийланы Умар тели ауруудан ауруйду, алай а джаш болгъаны себебли, аурууну хорлайды. Кубатиев тели ауруудан ёлюб, Бакуда асыралады. Буйнакский да акъ аскерчилени къолларындан ёледи.
1919-чу джылны джазында Алий улу Москвагъа къайтады. Ленин аны ишине уллу багъа береди эмда кёб да турмагъанлай, джангы джумушла бла Умарны Кърымгъа ашырадыла.
Алийланы Умарны сыйы болгъаны себебли, сёзю ётгенин ангылаб, акъ аскерчиле ызындан тюшедиле. Ёзге, аны табхан алай тынч болмайды. Ол джашыртын адамлагъа тюбеб, алайда да анга салыннган борчну сый бла толтурады. Деникинчи офицерни кийимин кийиб, таулу джаш Ставрополда, Ялтада, Бахчисарайда керекли адамлагъа тюбейди, кесин акъ аскерчилеге тутдурмайды. Ол кёзюуде Алий улуну Екатеринодарда, Пятигорскеде, Владикавказда эмда Грозныйде кёб адам бла тюбешгенине архив документле шагъатлыкъ этедиле.
Дагъыстанда ол бютюн да кёб джумуш тындыргъанды. Аны къайгъырыуу бла 1920-чы джыл мартны аягъына Дагъыстан толусу бла акъ гвардиячыладан эмда тыш интервентледен тазаланады. Баджаргъан асыл джумушу ючюн Алийланы Джашууну джашы Умар Аскер Къызыл Байракъны ордени бла саугъаланады.
Таулу джаш Алий улу Шимал Кавказны халкъларыны тарихинде культураны байрагъын кёлтюрген адамча да сакъланнганды. Кертиси бла да, халкълагъа билимни, окъууну, джарыкълыкъны джаяр ючюн, ол бютеу кючюн-къарыуун салыб кюрешгенди, аны этген ишини учу-къыйыры да болмагъанды.
1920-чы джыл мартны 29-да Дагъыстанны Къоруулау Совети Умарны Окъуу бла басманы комиссары къуллукъгъа салады. Аны бла бирге ол Дагъыстанны Къоруулау советини секретары борчну да толтурады.
1920-чы джыл мартны 31-де Пятигорск шахарда Шимал Кавказ Ревком къуралады. Белгилисича, анга С.М.Киров эмда Г.К.Орджоникидзе башчылыкъ этгендиле. Алийланы Умарны да ол Ревкомда ишлерге чакъырадыла. Алай бла Алий улу джангы къуллугъунда ишлеб башлайды. Миллет районла бла байламлы партия бардыргъан бютеу ишлеге ол бу регионда тири къошулады. Ол джылны джайында Алий улу орус делегацияны къурамында Коминтернаны экинчи бютеудуния конгрессине къошулады. Белгили суратчы И.И.Бродский «Ленин на Втором Конгрессе Коминтерна» деген суратында Алий улуну тау чепкени, акъ бёркю бла къамасы эмда героху бла суратлагъанды.
Сентябрны 1-ден 9-на дери Бакуда Шаркъ халкъланы биринчи съезди ётгенди. Шимал Кавказ Ревком ол съездге Алий улуну президиумну члени этиб джибергенди.
Былайда бир затны айтыргъа керекди: Коминтернаны экинчи конгрессинден сора Шимал Кавказда автоном тау республикала бла областла къуралгъынчы, Алий улу ары миллет ишлени юсю бла Наркомну уполномоченныйи болуб джиберилгенди. Аны бла да къалмай, тау республиканы Ара комитетини президиумуну члени, РКП(б)-ны обкомуну бюросуну члени, Къарачай Ревкомну председатели, РКП(б)-ны Къарачай къурау бюросуну секретары, ВЦИК-ни члени болуб да тургъанды.
Таулу джашны джашауунда эм магъаналы кёзюулерини бири Ара Комитетни Политбюросунда ишлеген заманы болгъанды. Ол Шаркъ халкъланы миллет автономияларын къураугъа уллу юлюш да къошханды. 27 адам бла бирге (ала уа шаркъ халкъланы биринчи делегатлары болгъандыла), Алий улу октябрны 13-де Ленин бла тюбешгенди, кёб ушакъ да этгенди. Октябрны 14-де уа Политбюрону кенгешинде сёлешгенди. Ол кенгешни Ленин кеси бардыргъанды. Джаны ауругъан адамгъа уа, айхай да, айтыр зат ол заманда кёб эди. Алий улу уруннган, унукъгъан халкъланы къыйын джашауларындан хапар айтханды. Алагъа патчах власть сыйыргъан джерлени къайтарыргъа кереклисин чертгенди. Аны бла бирге амалсыз миллет автономияланы къураргъа кереклисине тюшюндюргенди.
Аллай уллу эмда къыйын кюрешни тамалында Политбюро керекли бегимни алады. Гитче миллетлеге автономияла къурау алай бла джашауда орун алыб башлайды. Аны бла бирге Шимал Кавказны таулуларына патчах власть сыйыргъан джерлени къайтарыуну юсюнден да сёз башланады.
Бу зат бла байламлы бегим чыкъгъандан сора, бизни уллу къралда иги кесек магъаналы иш баджарылгъанды. Шимал Кавказда эки автономия къуралады. Ноябрны 13-де Дагъыстан Республика, ноябрны 17-де Тау Республикала баямланадыла. Тау Республиканы къурамына Чечен, Ингуш, Тегей, Къабарты, Малкъар, Къарачай киредиле. Къобан областны башчылары къарачай халкъгъа автономия бериуню огъурамайдыла. Алай болса да, октябрны 18де Ленин бу затны юсюнде кесини оюмун кескин ачыкълайды эмда Шимал Кавказны башчылары Г.К.Орджоникидзе бла С.М.Киров аны оюмун джакълайдыла. Алай бла, Алий улу кесини миллетине терен джан аурутханын танытады.
Алийланы Умар Ленинни буйругъу бла къарачай халкъны экономика эмда политика болумундан доклад хазырлагъанды. Анда бу тукъум зат айтылгъанды:
«Принимая во внимание революционный энтузиазм безземельных и угнетённых карачаевцев, я заявляю, что карачаевцы могут быть нам более преданным и стойким сторонником новой власти при условии правильной политической работы, сообразующейся с их психологическими и бытовыми особенностями...»
Ленин ол доклад бла кеси энчи шагъырей болгъанды.
1920-чы джыл ноябрны 11-де къарачай халкъны съезди ётгенди. Алий улу ол съездге Наркомнацны уполномоченныйи болуб келгенди. Кесини докладында Алийланы Умар Къарачай Совет автономияны амалсыз кереклисини хакъындан айтханды. Къарачайны биринчи съездинде делегатла Тау автономияны къуралгъаны ючюн къралгъа разылыкъларын билдиргендиле.
1920-чы джыл ноябрны 17-де къарачай халкъны джазыууна къайгъырыб, Ленин резолюциягъа къол салгъанды. Алай бла Къарачай миллет округ къуралгъанды. Ол бегимни тамалында бизни миллетге асыулу джангы джерле берилгендиле. 1920-чы джыл ноябрны 19-да Къарачайны джери Тау ССР-ни къурамына миллет округ болуб киреди.
1920-чы джыл ноябрны 17-де Владикавказда Терск областны халкъларыны съезди ётеди, анда тау халкъланы автономиясы баямланады. Съездни ишине И.В.Сталин, Г.К.Орджоникидзе, С.М.Киров башчылыкъ этедиле. Къарачайдан баргъан делегацияны башчысы да Алийланы Умар болгъанды.
Алайды, Алийланы Умар кёб уллу къуллукъда ишлегенди. Къарачай миллет округ къуралгъанында, ол Ревкомну председателине теджеледи. Андан сора округну советине башчылыкъ да этеди. Аны къайгъырыуу бла байладан джерлени сыйырадыла, школла, кооперативле къураладыла. Умарны миллетге джараулу, халкъны джашауун игилендирирге джораланнган ашхы оноулары миллетни эсинде къалгъандыла. Сёз ючюн, ол къалын бла бернени къурутургъа буйрукъ бергенди. Аны бла бирге эски-чирик адетлени джюрютмезге, дерт тутууну къояргъа чакъыргъанды.
1921-чи джыл апрелни ал сюреминде Нарсанада Совет Къарачай округну биринчи съезди бардырылгъанды. Анда кёб миллетни келечиси джашагъан округда баш джумуш адамланы джер бла баджарыу болгъаны чертилгенди. Алий улу, иги хазырланыб барыб, анда сёлешеди. Аны сёзюню тамалында съезд бегим алады: байладан джерлени сыйырыб, унукъгъан, уруннган халкъгъа берирге. Аны тышында да Совет Правительствону бегими бла къарачай халкъгъа Подкумок бла Къобан тёгерегинде иги кесек джер бериледи. Артдаракъда Уллу Къарачайдан чыкъгъан джердешлерибиз ол джерледе Ючкекенни, Сарытюзню эмда башха эллени къурайдыла. Алийланы Умар келир заманны сагъышын да этгенди. Партия эмда совет къуллукъчула джангы къуралгъан Къарачай автономиягъа керек боллукъларын ангылаб, округну ара шахары Нарсанада 1921-чи джылны джазында совет партия школну ачады. Кёб фахмулу джашла бла къызла орта усталыкъ эмда баш билим алыр иннетде Ростовну, Владикавказны, Москваны, Ленинградны эмда башха шахарланы окъуу заведениелерине джибериледиле. Артдаракъда Алийланы Умар ол затны юсюнден джазгъан заманда билим алыб къайтхан джаш адамла автономиягъа уллу хайыр келтиргенлерин чертгенди. Алий улу, кесини ышаннган адамлары бла бирге тау эллерибизге айланыб, болумну кёргенди, халкъны джашауун игилендирир джанындан ангылатыу-юретиу ишлени бардыргъанды, ич ишлени бёлеклерин къурагъанды. Ол, Совет властны политикасын джашаугъа сингдирир ючюн, къолундан келгенни барын да этгенди. Уллу къралны ичинде джашаб, къарачай халкъ, башха хоншу миллетле бла бир тил табаргъа кереклисин, шохлукъ джюрютюрге тыйыншлысын ол иги ангылагъанды. Алай бла къазакъланы, къабартылыланы, черкеслилени, абазалыланы, ногъайлыланы къарачай халкъ бла шохлукъларын бегитиуге танг юлюш къошханды. Аны бла бирге уллу орус халкъны гитче тау халкъланы айнытыуда уллу юлюшлери болгъанларын сингдиргенлей да тургъанды. 1921-чи джылны ноябрь айында Алий улу Къарачай автоном округ бла Къобан областны Баталпашинск бёлюмюн бирикдириуню юсюнден кесини оюмун айтханды. Ол кёзюуде черкеслилени, абазалыланы эмда ногъайлыланы кеслерини миллет округлары болмагъанды. Умарны бу башламчылыгъын Къарачайны эмда Черкесияны джамагъаты джакълагъанды. Алай бла, къарачайлыладан, черкеслиледен, абазалыладан, ногъайлыладан эмда оруслуладан Алий улуну башчылыгъы бла делегация къуралыб, Москвагъа барады.
Январны 23-де РКП(б)ны Ара Комитетини Къыбыла-шаркъ бюросу кесини кенгешинде Къарачай-Черкес автоном областны Ревкомун бегитеди. Ары тогъуз адам киргенди. КъарачайЧеркес автоном областны биринчи башчысы да Алийланы Умар болгъанды.
Ишге толу берилгени, тутхан джумушун джик-джигине дери джетдиргени себебли Алийланы Умарны сыйын уллу-гитче да бирча кёргенди. Советлени Бютеуроссия съездлерини бютеу барысына дегенча ол делегат болуб сайланнганды. ВЦИКни члени болгъанлай тургъанды. Джыйылыуланы, башха документлени протоколларында сакъланнганына кёре, Алий улуну адамлыгъына, ишине да ол кёзюуде мийик багъа берилгенди.
Джангы къуллугъунда Алий улу кёб ишлемегенди. Бир къауум аппаратчикле аны сыйына, болумуна зарланыб, ол Совет властны миллет политикасын тюз бардырмайды дегенни айтыб, Москвагъа къагъытла джибередиле. Шимал Кавказ аскер округну членлери Ворошилов бла Будённый, Алий улу аланы алларында баш иймегени, таб, аланы хыртха ургъаны ючюн, бу материалланы анга къаршчы хайырландырыб, аны ишден чыгъарадыла. Бёлек заманны Умар Дагъыстанда ишлейди, алай а кёб турмай аны Москвагъа, Ара Комитетге, чакъырадыла. РКП(б)-ны Ара Комитети аны культура фронтха ашырады. Ол анда Наркомнацны эмда Шаркъ китаб басманы коллегияларыны члени болуб тургъанды. Артдаракъда ол фронт ара китаб басмагъа бурулгъанды. ВЦИК-ни члени болгъаны себебли Алий улу къралны баш закон органларыны ишлерине къошулгъанлай тургъанды. Аны бла бирге Кърымны, Кавказны, Поволжьени, Орта Азияны, Къазахстанны, Сибирни халкъларына джораланнган окъуу эмда суратлау литератураны басмасына башчылыкъ этгенди.
1922-чи джылдан 1925-чи джылгъа дери ол Наркомнацда Уллу коллегияны члени болуб ишлегенди. Аны бла бирге ара басманы коллегиясыны къурамына да киргенди, Адыгеяны Москвада келечилигине председателлик да этгенди. РСФСР-ни ВЦИК-ни члени болгъаны себебли, къралыбызны миллет районларында культура, экономика эмда политика ишлени баджарылыуларына юлюш къошханды.
1924-чю джыл къарачай-малкъар тилде, биринчи болуб, латин алфавитни тамалында «Элибле» деген окъуу китабны чыгъаргъанды. Андан сора, уллулагъа джоралаб, «Бирликде -тирлик» деген окъуу хрестоматияны басмалагъанды. Алий улу фахмулу адам болгъаны себебли назмула да джазгъанды. Аны «Кавказ» деген назмусу мийик профессионал дараджасы болгъан чыгъармады.
Къураучулукъ джаны бла, илму атламлары бла Алийланы Умар 20-чы джылланы экинчи джарымында айырыб кесине уллу эс бёлдюргенди. Шимал Кавказ край къуралгъанында, Алий улуну ол регионнга ашырадыла. Умар аллында крайны Миллет советине башчылыкъ этеди. Аны бла бирге Шимал Кавказ крайда билим бериуден бёлюмню тамадасыны заместители болады, Китаб басмагъа тамадалыкъ этеди, Шимал Кавказ край тау илму-тинтиу музейни институтуна башчылыкъ этеди. Джангы алфавитни чыгъарыуну юсюнден Шимал Кавказ комитетге председателлик этеди. «Революция и горец» деген журналны редакторуну заместители болады. Бу затланы барын да баджарыргъа бир адамны къолундан къалай келгенди деб, сагъыш этерчады.
Алийланы Умар кёб баш эмда усталыкъ берген заведениени ачылыууна юлюш къошханды. Шимал Кавказда илму-тинтиу эмда педагогика институтланы къурауда да аны къыйыны уллуду.
1925-чи джыл Умар джангы алфавитни программасын джарашдырыуну къайгъысында туугъан эли Къартджуртха келеди. Ол анда ариулугъу бла бютеу Уллу Къарачайгъа айтылыб тургъан Хубийланы Иммолатны къызы Мариямгъа тюбейди. Аны бла бир юйдеги къурайды. Алийланы юйдегилери Ростов шахаргъа къайтхандан сора, кёб да турмай Москвагъа кетедиле. Нек десегиз, Москвада анга иш бередиле. Юй бийчеси Мариям Москвада И.Сеченев атлы биринчи медицина институтну тауусхан биринчи къарачай тиширыуду. 1926-чы джыл аланы тюнгюч уланлары Шамил тууады. Ол да анасыны джолу бла барыб, хирург болуб, кёб джылланы Карачаевскеде ишлегенди. «РСФСР-ни махтаулу врачы» деген сыйлы атны джюрютгенди. Экинчи джашлары Алий сабий заманында ауушханды.
Творчество ишге уллу магъана берген Алийланы Умар миллетине бай тин хазнаны къойгъанды. Ол отуздан аслам илму ишни авторуду. Аны белгили чыгъармаларыны ичинде «Къара халкъ» (1926-чы джыл), «Къарачай» (1927-чи джыл), «Адыгея» (1927-чи джыл), «Грамматика карачаево-балкарского языка» (1930-чу джыл) дагъыда башхала бардыла.
Алий улуну чыгъармаларында адамланы джашауларына заран салгъан эскичирик адетлеге къаршчы оюм бюгюн да магъанасын тас этмегенди.
М.Горький Италияда тургъан кёзюуюнде кесини корреспондент тенглерине письмо джазгъанды. Аны басмалайбыз:
«Уважаемые товарищи! Прошу Вас, пожалуйста, пришлите мне заказной бандеролью Италия, Сорренто, М.Горькому, нижеследующие книги: Гатуев - «Зелим-Хан», Казбек Мишуриев - «Калым», Умар Алиев - «Карачай» и «Адыгея», Любимова «Как живет и работает женщина Кавказа», брошюра «Труженица Востока».
1931-чи джыл Алийланы Умар Дуния мюлк бла политикадан къызыл профессураны институтуна киреди. Окъуй да тургъанлай, таймаздан ишлейди. «Революция и письменность» деген журналны редактору болуб турады. 1935-чи джыл институтну тауусуб, кесин саудан илму-педагогика ишге береди.
Бютеусоюз заочно институтну ленинизмден кафедрасыны илму секретары къуллукъну да баджара, ол МГУ-да араб тилни, литература институтда да къарачай-малкъар тилни окъутханды. 30-чу джылланы аллында академик Е.С.Варганы башчылыгъы бла Алий улу экономика илмуланы доктору дараджаны алыр ючюн уллу ишлени бардырады. 1935-чи джыл ол диссертациясын джетишимли джакълаб, «Экономика илмуланы доктору» деген атха ие болады. Ай медет, ол джыллада Сталинни культу бек мийикге чыгъады. Аны бла бирге репрессияла уллу джюрюш аладыла. Не аз да кърал бюрократиягъа эмда партия аппаратха къыйсыкъ сёз айтхан, зийданнга атылады. Алай къыйын болумда мингле бла адамла, миллетни эм игилери бла ашхылары, тюзлюкню тёрелери, сталинчи системаны ыргъагъына тюшедиле. Алий улу да аланы бирлери болады. 1936-чы джыл газетле бла журналлада аны юсюнден болмагъан фатауаланы айтыб джазадыла. Керекли джерлеге ол властха къаршчыды, анга ышаныргъа боллукъ тюлдю, деб къагъытла джибериледиле.
Алий улуну партиядан чыгъарадыла. Алай а бир кесекден дагъыда ызына аладыла. Энди джашауум тюзелди деб тургъанлай, аны юйдегисин биягъынлай къыйынлыкъ басады.
1937-чи джыл июнну 24де Ингилиз, Тюрк эмда Польша къралланы шпионуду дегенни айтыб, аны тутуб кетедиле. Аны бла бирге И.В.Сталин бла К.Е.Ворошиловну къурутургъа джораланнган террорист актны хазырлайды, Шимал Кавказда буржуй къауумлагъа джакълыкъ этеди, аны Совет Союздан айырыргъа излейди деб, акъылында-эсинде болмагъан терсликлени кюреб, къаты джууабха тартадыла. 1938-чи джыл Ворошиловск шахарда аны атыб ёлтюредиле. Ол кёзюуде аны 43-чю джылы баргъанды.
Бюгюнлюкде ёсюб келген джаш тёлю 120 джылны мындан алгъа Къарачайда аллай улан туугъанын билирге керекди. Нек десегиз, аны джашау джолу юлгюге айтырчады. Бир къарангы тау элден чыгъыб, атын бютеу уллу къралгъа иги бла айтдыргъанды. Умар, къралны башчылары бла тюбешиб, къуру Къарачайгъа тюл, бютеу Шимал Кавказгъа кёб игилик-ашхылыкъ этдиргенди. Ол не джаны бла да терен фахмулу, билимли адам болгъаны себебли, аз джашаса да, адам ийнанмазча бир иш тындыргъанды. Халкъына, къралына къуллукъ этген адам ёлюмсюздю. Аны аты тарихде къалады. Аллай адамлагъа заман тюз багъа береди. Биз аны кёзюбюз бла кёребиз. Бюгюнлюкде республиканы ара шахарыны орамларыны бири, Къарачай-Черкес кърал гуманитар университет да аны атын джюрютедиле. Алий улугъа эсгертме салыныр деген ышанмакълыкъ да барды.
2015 дж. августну 13 "Къарачай"
Чам хапар
Эринчек Махай
Кюнортагъа джууукълашыб келген кюнню таякълары, терезеден ётюб, кенг орун дукъда эки шимир аякъны джарытдыла. Ала эринчек Махайны аякъларыдыла. Ол суперэринчеклени бириди. Биз билиб, бизни элде аллай эркишиле бир-экидиле. Махайны джашау графиги «эринчек тюшге дери джукълар да, ингирге дери эснер» деген нарт сёзге толу келишеди: кюнортадан озуб, аманны кеминде кючден-бутдан тирилиб, ёрге сюеледи, къол-бет джууа да айланмай, маджал джукъ табса, аны уллу къара сакъалына джагъа, ёретинлей бысдырыб, сакълаб тургъан нёгерлерине орамгъа чыгъады. Ала бла ингирге дери кечинеди. Ингир бола табханын «берекетли» къарнына эндириб, компьютерге олтурады, Интернетге киреди, эриксе, оюнлада хорлагъынчы ойнайды. Кече ортасында компьютерден «тарелкада» кинолагъа кёчеди. Танг атхынчы татлы джашаугъа сингеди... Юйню джарлылыгъы уа къулакъгъа да кирмегенлей джашайды.
Махай джукъда ишлемейди. Бир-эки кере ишге кирген эди, алай а кечигиб барыргъа къалгъанында, къысталгъан эди. Аны диплому да джокъду, техникумда окъургъа эриниб экинчи джылында огъуна къысталгъан эди. Баш билим алама деб кюрешген да этмегенди. Атасы-анасы аскер чотдан «башын алгъандан» сора уа юйдегиде джангыз джаш ишлемегенлей джашаргъа тюзелгенди. Юч эгечи тышына чыкъгъынчы аланы «кёлеккелеринде» къыйналмай джашай турду.
Ата юйде бусагъатда Махай бла Айсурат аламат эгиз къызчыкъ бла джашчыкъны ёсдюредиле. Ала иги окъуйдула, орта школну бошай турадыла, баш билим алыргъа излейдиле. Ол джумушну тындырыргъа уа джангыз Айсуратны школда алгъан айлыкъ джалы джетмезлиги хакъды. Махайдан хайыр джокъду. Айсурат школда устаз болуб ишлейди, ишден сора заказла алады, кийимлеге ремонт этерге юреннгенди, къолу тигерге-бичерге устады, джюн бла да кюрешеди. Ол огъурлу, этимли, асыулу тиширыуду, юйдегисин инджитмей «адам деген итни терисиди» дегенлей джашатыргъа кюрешеди.
Махайдан а хайыр джокъду. Ол, диваннга джатыб, уллу планла бичерге устады: «Мен психотерапевт болуб уллу ачха этерикме», - дер. «Мен алтын излеучю болуб уллу хазна этерикме», - дер, д.а.к. Айсурат: «Аны къой да бачхагъатерекге къара, мени къарыуум джетмейди», - десе: «Мени аллергиям барды. Джюннге тюл, терекден тюшген пухха тюл, бачхада тындырыллыкъ ишлеге», - деб, ишден башын джанлатады, «эринчекни сылтауу тауусулмаз» дегенлей. Махай эринчеклик джокълукъгъагъа джол болгъанын ангыларгъа излемейди. Керек болса тамбла нени да этерикме деб акъылы алайды. Махай эринчекге бюгюнден тамбла тынчды.
Хоншу-тийре, ишде нёгерлери Айсуратдан сейирсиниб соруучандыла: «Ий, сен Махайны бу этиб тургъанын къалай тёзюб тураса бу къыйын заманда, аны тёгерегине да айланыб?»
«Да не этерикме тёзмейкъарамай, ол да юйде сабийлени бириди, аракъысы джокъ, тютюню джокъ», деб, накъырда этеди. Кесини уа джюреги къыйналады эрини хомух, эринчек болгъанына, ишлерге унамагъанына, этер мадар а табалмайды.
Джашауну игилиги: бир кюн къыйын болса, бир кюн иги бола барады. Не таргъа тюшсенг да бир чыгъар тешик табылыб къалыучанды. Адамны тёзюмлюгю болса, не кючюн да салыб алгъа барса, бир кюн къыйын чот да бошалады.
Сабийле ЕГЭ-лени къызыу берген заманды. Огъарыдан школгъа комиссия келгенди. Аны ичинде Хабибат Джубрановна да барды. Ол Айсуратны анасын иги таныгъан адам болуб чыкъды. Танышдыла, хапар айтдыла джашауларындан: «Сен эркиши этерик ишлени кесинг этиб айланнган адетни къояргъа керексе. Эркиши юйдегисини кереклисин толу толтурургъа керекди. Ол аны, юйдеги къурагъан кюнден башлаб, бойнунда борчуду. Эринг, сени кюрешгенинги кёреди да, джукъ этерге аны ючюн излемейди, хар не алайсыз да игиди сора ишлеб не этеди? Джаш, айтханынга кёре, тели джаш тюлдю. Ол проблемала бла бетден бетге къазанлашса, аланы оноуларын кеси этерикди», - деб къошду сёзюне Джубрановна.
«Адам къатында адам ёлмейди» дегендиле буруннгула. Сени ананг мени анама кёчгюнчюлюкде уллу адамлыкъ этгенди: анамы тигерге-бичерге юретиб, бизни ачлыкъдан къутхаргъанды. Ол затны биз ёлюб кетгинчи унутурукъ тюлбюз. Узун сёзню къысхасы, кел энди былай этейик: сабийлеригиз школну иги бошайдыла. Алагъа иги баш билим берирге керекди. Аланы да ал да меннге кел. Экисин да окъургъа академияда бирер иги окъуугъа салайыкъ. Мен сеннге школда орун табарма. Менде джашагъыз, фатар эркинди. Мен бусагъатда кесим джашайма. Иш кесин таныта барыр, биз да бирге бир мадар эте барырбыз, чыртда къыйнама джюрегинги», - деб, Айсуратха кёл этди.
Заман дженгил барады. Къараб-къарагъынчы къач келди. Сабийле академияда джетишимли окъуб башлагъандыла. Айсурат джангы школгъа устаз болуб джарашханды, ыйых кюн сайын элге келиб, Махайны кереклисине къараб кетеди. Ол а тургъаныча турады: бачхагъа къарагъаны джокъ, ишге киргени джокъ... Эшта, «джалкъаугъа сёз ётген тёнгекге таякъ ётгенчады» деб, бош айта болмазла халкъда.
Кёб бармай Махайны джашауу къарыусузгъа айланды ачханы къытлыгъындан Айсурат элге аз келиучю болду, Интернетге кирирге ачха джокъду, «тарелка» да тохтагъанды, газны-токну да кесгендиле, юйде сууукъдан кечиннген уллу проблема болгъанды, бачхада битген кесек гардошчукъ да къар тюбюнде къалгъанды, арбазда ит, Добар, къабар зат табмай, баш кечиндирирге къайры эсе да кетгенди...
Махай джууукъда-тенгде къонакъда къала талай заманны айланды, алай а чотну былай бла тюзелмезлигин дженгил ангылады. Ол, келиб, къатларында джангы башланнган стройкада уллу самосвалны джюрютюрге джарашды. Иш къыйын ишди - таш, топуракъ ташыйдыла, кече-кюн демей. Асыры арыгъандан белинг юзюлюрге джетеди. Не да болсун, алгъан хакълары игиди. Биринчи алгъан ачхасын Махай, шахаргъа элтиб, Айсурат бла сабийлеге берди...
Къыш не узун болса да, аны ызындан джаз келмей къалмайды. Махайны арбазына да келгенди джаз. Ол арбазын адам танымазча ариу джарашдыргъанды, бачханы тёгерегинде чачылыб тургъан бурууну къадамача этгенди, бачханы сюрюб, гардош салгъанды, тереклерин джарашдыргъанды. Таблыкъ тюшгенлей, юйге ремонт этерге деб да талай зат джыйгъанды...
Джюрюшчюгю - ма ол кёлде толкъунчукъла,
Ауазчыгъы - шоркъа сууну шоркъулдауу.
Къашчыкълары - эки чыпчыкъ къанатчыкъла,
Кёзлеринде сюймекликни боркъулдауу.
Илешдириб турад саудан ол кесине,
Джунчумасын, деб къарамай ёталмайса.
Таулу къызны тау намысы биргесине,
Аз да базыб чам-накъырда эталмайса.
Эрке аты ол къызчыкъны «Акъ къызчыкъды»,
Бютеуюнлей танг алада тюшген чыкъды.
Окъуучуну оюму
КЁЧЮРЮУ ИШДЕ ДА ФАХМУСУН ТАНЫТХАНДЫ
Карачаевск шахардан Хубийланы Вениаминни чыгъармачылыкъ иши бла эртдеден танышма. Аны газетледе, журналлада, китаблада басмалана тургъан хапарларын, назмуларын, сейирлик затланы юсюнден джазгъан статьяларын окъугъанлай турама. Назмуладан къуралгъан «Гоппан» атлы китабын да сюйюб окъугъан эдим. Хубий улуну уста суратчы, скульптор болгъанын, мрамор ташха ариу оюула тюшюре билгенин, дуниягъа белгили поэтлени джазгъанларын къарачай тилге кёчюрюб кюрешгенин да билеме.
Мындан алда: «Былагъа бир къарарса», деб, талай назмусун, чам хапарын, бир талай кёчюрюлген материалын, литератураны юсюнден оюмларын келтирген эди. Аланы барына да къараб чыкъдым. Эм алгъа орус поэт Михаил Лермонтовну «Мцыри» поэмасыны къарачайчагъа кёчюрюлгенин окъуб чыкъдым да, сейир-тамаша болдум. Быллай бир фахмусу, быллай бир поэтика кючю барды деб турмай эдим Вениамин къарнашыбызны. Кёчюргенини хар тизгини джылтырайды, джанады. Кимни да кесине тартады.
Чыгъармачылыкъ ишде кёб джылланы ишлеб, Хубий улуну быллай уста кёчюрюучю болгъанын, тилибизни былай аламат билгенин, хар сёзню орну бла уста хайырландыргъанын кёрмей къалай тургъанма деб, кеси кесиме айыб этдим. «Мцырини» кёчюрюлгенин дагъыда къайтарыб окъудум. Исси кюнледе сууукъ суусабны ичгенча болдум. Поэма тамам ариу тил бла, поэтни кесини кючлю чыгъармачылыкъ джолу сакъланыб, бютеу магъанасы толу ачыкъланыб алай кёчюрюлгенди. Поэманы магъанасын тюрлендирмей, теренлигин бузмай бергенди Хубий улу. Бизни тилде кёчюрюлген поэмалада эм онглуду бу чыгъарма дерикме.
Хубий улугъа бюсюреу этиб, кёлюме келгенни айтханымда: «Къайдам, артыкъ иги кёчюргенме деб билмейме», - деб къойду. Поэманы уста кёчюрюлгенин ма бу талай строфадан да кёрлюкдю окъуучу.
Немного лет тому назад,
Там, где, сливаяся, шумят,
Обнявшись, будто две сестры,
Струи Арагвы и Куры,
Был монастырь. Из-за горы
И нынче видит пешеход
Столбы обрушенных ворот,
И башни, и церковный свод...
Бёлек джылны мындан алда
Бири бирине эгеч халда
Арагваны эм Кураны
Толкъунлары къучакълашыб,
Акъ кёмюкле бюрке, шашыб
Баргъан джерде бир монастырь
Болгъанд дейле - динчи тыбыр.
Алайлада бола озгъан
Хар джолоучу кёред аны,
Клисадан бюгюн къалгъан
Эшиклени, хуналаны.
Поэма 1840-чы джыл джазылгъанды. Андан бери 175 джыл озду. Бюгюн да ол литература джаны бла кючюн тас этмегенди. Сюжетини теренлиги бла, тилини байлыгъы бла орус классикада ал орунланы бирин алады.
Поэма басмада биринчи чыкъгъан заманлада аны автору Михаил Лермонтов, кеси да къошулуб, уллу къууанч джыйылыу болгъанды.
Анда Белинский: «Можно смело сказать без преувеличения, что поэт брал цвета у радуги, лучи у солнца, блеск у молнии, грохот у громов, гул у ветров, - что вся природа сама несла и подавала ему материалы, когда писал он эту поэму», - дегенди. Ма аланы барын да фахмулу поэт Хубийланы Вениамин бизни тилде толу берген болур деб кёлюбюзге алай келеди.
«Мцыри» урланыб келген гюрджю джашчыкъны атыды. «Мцыри» «бойсуннган» деген гюрджю сёздю. Джашчыкъ, клисада джарыкъ дунияны кёрмей, христиан динни тутхан монахлагъа бойсунуб, тюрмедеча, джашайды.
Лермонтов окъуучуну сейирсиндирирча, къууандырырча «Мцырини» экили кёргюзеди. Бир джаны бла «Мцыри» муслиман джашчыкъды. Ол Джуртуна термиле, аугъа тюшген чабакъча, къарангы клисада джашайды. Аудан ычхыныб, къачыб да бир кёреди. Юч кюнню тышында бошлукъда айланнганын джандетге санайды. Ол, айлана-айлана къарыусуз болуб, джыгъылады да, аны табыб, биягъы тузагъына атадыла. Ахырында тузакъда джан береди.
Кесибиз билген, таныгъан, джюрегибиз сюйген адамны юсюнден озгъан заманда сёлеширге бек мадарсыз къыйынды. Ол дуниягъа кетген адамны ызындан сынгар иги сёзле айтыладыла дегенликден тюл, Сулемен керти да онглу, акъыллы, уллу адамлыгъы болгъан, Джуртун сюйген кесини да, миллетини да сыйына тамгъа тюшюрмеген таза иннетли, уллу джумушакълыгъы болгъан улан эди. Къайда да аны биринчи къайгъысы адам эди, аны къайгъысында джашай эди. Къайсы къуллукъда ишлеген эсе да Джуртуна, миллетине бет джарыкълы халал къуллукъ этгенди. Джаш адамла малчылыкъгъа, джерчиликге сууумазча, джанын-къанын аямай кюреше эди. Миллет айырмагъан, уллу кёллюлюгю болмагъан, не аз да къошакъ, кука сёзню сюймеген огъурлу адам эди. Гитчеге гитчеча, уллугъа уллуча бола эди, джаш адамлагъа терс затларын хатерли, аяулу халда айта биле эди.
Багъалы тенгибиз эмда къарнашабыз Сулемен!
Кесинг керти дуниягъа кетгенликге, сени атынг таза иннетли адамланы джюреклеринде турлукъду. Джатхан джеринг джарыкъ, джумушакъ болсун. Аллах рахмат этсин. Бир джангылыч ишинг болгъан эсе да, Аллаху Тагъала Кеси кечсин. Джандетли бол.
Сенича уланланы Уллу Аллах республикабызгъа да, миллетибизге да кёб берсин, джашаулу болсунла.
Эки джаны да разы болуб, алгъы бурун Москвада, ызы бла Тюркде иш джюрютюуню форумун къураргъа келишгендиле. Алагъа, айхай да, республиканы тири, табышлы адамлары да къошуллукъдула, эки джаны да инвестицион проектлерин теджерикдиле.
Официал тюбешиуден сора Башчы, келген къонакъла да Черкесскеде ишлене тургъан Ара межгитге къарагъандыла. Умит Ярдым аны бек джаратханды. Беш минг адам эркин сыйынырыкъ уллу межгитибизни бусагъатда ичин, арбазын джарашдыра турадыла. 2016-чы джылда аны къурулушун тамамларгъа излейдиле.
Ол кюн Правительствону Юйюнде, Тюркню келечиси да болуб, уллу кенгеш къургъан эдиле. Анга Правительствону членлери, алимле, иш джюрютген адамла къошулгъандыла. Къонакъбайлагъа энтда бир кере разылыгъын билдире, Умит Ярдым бери келгенини чуруму регионну экономика потенциалын кёзю бла кёрюрге, республика бла иги шагъырей болургъа излегенин билдиргенди.
- Тюрк бла Россия ашхы хоншуладыла, - дегенди ол кенгешде сёлеше. Ол себебден шохлугъубузну тас этмезге керекбиз. Бюгюннгю тюрклюле Россиягъа тамам ол кёзден къарайдыла, туризмни, экономиканы, илмуну, культураны, спортну эмда бирси санагъатланы юслери бла джууукъ болургъа излейдиле. Биргелей этиллик ишле кёбдюле. Ала бизни башчыларыбыз Президент Владимир Путин бла Премьер-министр Реджеп Эрдоган салгъан борчладыла. Эсге салыргъа излейме: бюгюн Россия бла Тюркню араларында 26 миллион долларгъа сатыу-алыу этиледи.
КъЧР-ни Правительствосуну Председатели Карданов Мурат, республикабызны предприятиелери тюрк компанияла бла иш джюрютгенлей тургъанларын къайтарыб эсге сала, ол джаны бла джетишимли болургъа мында мадар болгъанын чертгенди. КъЧР-ни Правительствосуну Председателини заместители Евгения Ксенофонтова КъарачайЧеркесия ич, тыш инвесторланы къайсы бирине да джарагъан площадка болгъанын эсгертиб сёлешгенди. Республиканы законодательствосу инвесторлагъа иги таблыкъла бергенин, ол огъай эсенг, тыш къраллы инвесторланы эркинликлерин джакълагъан закон да кёб ишге джол ачханын билдиргенди. Курорт ишде Тюрк къралны уллу сынамы болгъанын да эсге ала, бизде турист-рекреацион зонаны айнытыугъа тюрк бизнесменле тыйыншлы юлюш къошарларына ышаннганларын айтхандыла къонакъбайла.
Вице-премьер Байчора улу Эльдар, агропромышленность комплексде да ол джаны бла иш табыллыгъын чертиб, тюрк къонакъланы иш джюрютюрге, КъЧР-ни Сатыу-алыу промышленность палатасыны президенти Абитов Владимир тюрклюлени мында сатыуалыу юй ачаргъа чакъыргъандыла.
Ол тюбешиуде илму, окъуу, культура джаны бла боллукъ ишлени да сюзгендиле. Сёз ючюн, туризмде, къурулушда, энергетикада ишлерик кадрланы хазырларгъа боллукъду Тюркде. Тюрк предприятиеле бла байламлылыкъ къураугъа болушургъа хазырлыгъын билдире, Умит Ярдым регионубузну табышлы адамларын кёб турмай Москвада боллукъ форумгъа келигиз, дегенди. Тюрк келечиликни делегациясы ол кюн дагъыда Черкесскеде кёб болмай ачылгъан «Квест-А» деген предприятиеге да къараб кетгенди.
Ахырында эки джаны да Тюрк бла Къарачай-Черкесияны араларында шохлукъну, иш нёгерликни кенгертиуню бу тюбешиу биринчи атламы болгъанын бир аууздан айтхандыла.
Аллахха шукур, Къарачайда фахмулу адамла кёбдюле. Аланы ал тизгинлеринде баргъанланы бири Алийланы Хорламды. Хар кимни халиси башхача, ауазы да башха болады. Ол зат джырчылада артыкъ да бек танылады. Аланы арасында Алий улудача гитчениуллуну да джюрегине джол табхан къонгурау ауазны мен хазна билмейме. Сабийлигинде Орта Азияны, джуртубузгъа къайтханлы бери да Къарачай-Черкесияны, хоншу регионланы фестивалларында, конкурсларында алгъа чыгъыб, башха джерледен кёблени да, джырлагъаны бла разы этиб, сейирсиндириб келеди.
Ол 1945-чи джыл 9-чу Майда, Уллу Ата джурт къазауат бошалгъан кюн, Къыргъыз ССР-ни Фрунзе областында Алийланы Рамазанны юйдегисинде туугъанды. Хорламны кюнюнде туугъаннга Хорлам деб атагъандыла. Аны ариу ауазы сабийлигинде огъуна танылыб башлайды. Школну тёбеннги классларында сохталадан къуралгъан суратлау коллективге къошадыла, сахнагъа да чыгъыб тебрейди. Бери къайтхандан сора юйдеги Къызыл Октябрь элге тюшеди. Алтынчы классда окъугъан кёзюуюнде Зеленчук районда бардырылгъан олимпиадада биринчи орунну алады. Устазла, башхала да бу джашауун музыка бла байламлы этерикди, деб тургъанлай, 7-чи классдан сора Черкесскеде медучилищеге окъургъа киреди. Олсагъатда Зверев Виктор Викторович деб белгили культура къуллукъчу ишлей эди музыка училищеде. Бош заманында медучилищеге келиб, фахмулу окъуучуланы вокалдан юретиб тура эди. Ауазын биринчи эшитгенлей огъуна да Хорламгъа эс бёледи. Алий улу аны бу санагъатда биринчи устазына санайды. Ол джыллада музыка училищеде окъуй эди артда белгили джырчы, композитор болгъан черкес джаш Сидаков Солтан. Кеси да баянны уста согъа эди. Конкурслада, фестиваллада Хорлам джырлагъан сагъатда баяны бла ол сюеле эди къатына. Бир кере концертден сора: «Хорлам, сен медик боллукъ-къаллыкъ эсенг да билмейме, ауазынгы уа сакъла, - деди. Бир кесек сагъыш этиб, дагъыда къошду. - Ол сеннге ёмюрлюкге джол нёгерди». Хлебникова Дарья Кирилловна деб да музыкадан терен хапары болгъан устаз бар эди. Анга джюрюб, дерс алыб да турады.
- Медучилищеде окъугъанлыкъгъа эсим джырлада эди, дейди Хорлам. Ол заманда Ногъайлыланы Маджит (ауушханды, джандетли болсун) музучилищеде завуч эди. Иги танышла болгъан эдик. Училищени бошагъанымда, Терк болушлукъну станциясына ишге джарашдым. Аны тамадасы Байчораланы Музафир эди. Джандетли болсун, бир аламат адам эди. «Кечеги дежурстволаны тындырайым», - дейме. «Алай керек эсе, сен айтханча этейик», дейди окъургъа излегеними билдиргенимде. Маджит бла сёлешиб музыка училищеге джарашама. Кюндюз окъуб, кече ишлеб турама...
Ол джыллада кесибизни композиторларыбыз, поэтлерибиз бла танышады, аланы чыгъармаларын сахнадан джырлайды, область радиокомитетде лентагъа джаздырады, эфирге берилиб тыш къраллагъа дери джетедиле. Эм алгъа джазылгъанланы бири «Гоначхир» болады. Тюрклюланы Альбертни сёзлерине Ногъайлыланы Маджит макъам салгъан эди. Андан сора Акъбайланы Азретни «Айлы кечеле», Хубийланы Османны «Сюрюучюню джыры» деген назмуларына Ногъайлы улу музыка джазгъан эмда башха джырла миллетге джайыладыла. Аланы радиокомитетде музыка бёлюмню тамадасы Эбзеланы Шахарбий лентагъа джаздырады. Бир къауумуна кеси не пианинода, не баянда, не мандолинада согъуб, эжиулерине да къошулады.
Не тюрлю темагъа джырланы да ариу джырлагъаны, сахнада кесин тыйыншлысыча тута билгени бла атын айтдырады, кёб джерлеге чакъырылады. 1975-чи джыл Элиста шахарда кастингден ётюб, филармонияда «ВИТА-70» деген ансамблге солист болады. Андан Джегутанов М.А. Черкесскеге чакъырады. Ол «Эльбрус» ансамблни суратлау джаны бла тамадасы эди. Ансамблде солист этеди. Гастролланы кёзюулеринде муну джырларына къараучула артыкъ да уллу магъана бергенлерин алгъын биргесине ишлегенле бюгюн да айтадыла. Кесине да 1997-чи джыл «Къарачай-Черкесияны махтаулу артисти» деген сыйлы ат аталады.
Кёб джылланы узагъына Карачаевск шахарда Джарыкълыкъ юйню солистиди. Бусагъатда да ауазы алгъынча джарыкъ эшитиледи. Талай кере республикан, край, Бютеуроссия фестиваллада ал орунлагъа тыйыншлы болуб, Махтау грамотала, сыйлы саугъала алгъанды. 1979-чу джыл Карачаевскеде пединститутну филология факультетин да бошагъанды. Культура бла искусствогъа къошхан юлюшю ючюн анга 2001-чи джыл «Къарачай-Черкес Республиканы халкъ артисти» деген сыйлы ат да аталгъанды.
Фахму къан бла кёче барады, дейдиле. Хорлам бла Фатиманы 4 сабийлеринде да ол зат танылады. Ючюсю баш билим алгъандыла. Эльвира Джёгетей Аягъында устазды. Темирлан художник-дезайнерди, СанктПетербургда кесини билимине, усталыгъына кёре ишлейди. Заур атасыны джолу бла барады. Халкъла арасы конкурслада, фестиваллада алты кере хорлагъанды. Анга 12 джылында «Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу артисти» деген ат аталгъан эди. Сабий болуб бизде анга дери ол сыйгъа киши тыйыншлы болмагъанды. Дагъыда бир джылдан Санкт-Петербургда «Борис Годунов» деген операда патчахны джашчыгъыны ролун ойнаргъа сабийлени арасында конкурс-кастинг бардырадыла. Андан ётеди. Бу джолгъа дери аллай джашчыкъ табылмай, алаша сюекли къызла ойнаб тургъандыла ол ролну. Бёлек заманны ойнагъанындан сора сабий ауаз уллуну ауазына бурула тебрейди. Эки джылны джырламай, Карачаевскеде юйюнде турады, тутушургъа юретген школгъа джюрюйдю. Андан сора биягъы Мариинский театрда джаш джырчыланы академиясына окъургъа киреди. Алгъын анда сопрано ауаз бла джырлай эди. Энди ауазы баритон болгъанды. Бирбир спектаклледе джырлагъан-ойнагъан да этеди. Аны тышында да хорларында солистди. Гитче къызчыкълары 2-чи классха джюрюйдю. Аны да музыкагъа тырмашханы танылады.
Бу кюнледе Алий улуну 70-джыллыгъы бла байламлы Москвадан анга грамота келгенди. Анга Россияны культура къуллукъчуларыны профсоюзларыны тамадасы Г.П. Парошин къол салгъанды. Ол алгъышлаугъа биз да, къошула, Хорламгъа саулукъ-эсенлик, джангы джетишимле, юйдеги насыб, къууанч теджейбиз.
Суат къарнашым, салам алейкум. Аллах айтса, тынч болурсуз барыгъыз да.
Къарачай газетни сентябрны 3-де чыкъгъан номерини 3-чю бетинде "Хорланнганны аты бла" деб, Батал-пашаны юсюнден хапар барды. Аны форумгъа бир сал.
Сора, Тюркде Батал-пашагъа не дейдиле, билгенинг бар эсе, бир джаз. Сау бол.
90 lı cıllanı başlarında İstanbul da bir konferansta Rusya'dan kelgen Karaçaylı bir tarih prof. ga tübegenem.. Ol eki seyir zat aytakenedi.
Aladan biri Battal Paşa nı üsünden edi.. Battal paşanı aslını başka milletden bolganını, andan hainlik etip Osmanlı askerni algadan aytılgan cerge eltip tuzakga tüşürüp kırdırganını sonra İstanbul'ga kaythanında Osmanlı Patçahnı anı Eminönünde gemiden tüşken cerinde haman idam ettirgenin aytkanedi.. Anı üçün ol cerge Battal Paşanı atını atalganın aytkanedi.. Cannlış esimde kalmaganese..
Sora türkte kalay aytılganına bir eki cerde kararga küreşkenem ya alada başka türlü aytılaedi, tam esimde tüldü..
Esenlikle..
2015 дж. сентябрны 3 "Къарачай"
Черкесск шахаргъа 190 джыл
ХОРЛАННГАННЫ АТЫ БЛА
Къарачай-Черкес Республиканы ара шахары Черкесскеде бюгюнлюкде кёб къалмай регионну джамагъатыны ючден бири джашайды. Уллу къралыбызны ичинде джашагъан миллетлени барысыны дегенча, келечилери да табхандыла кеслерине орун бизни таурухлу джуртубузда. Ара шахарыбызны ёсе, айный баргъанына барыбыз да шагъатлыкъ этерикбиз. Былайда уа бир заманлада уллу уруш баргъанды, ол зат адамланы эслеринде къалыб, былайда биринчи къоруулау мекямла ишлениб башланнганларында, ким эсе да Баталпашинск деб айтханы бла ол ат бегиб къалады.
Нек аталгъанды ол ат биринчи болуб бизни республиканы ара шахарына? Джаш тёлюню андан хапары бармыды экен?!
1790-чы джыл сентябрны аякъ сюреминде Шимал Кавказны аскер тарихинде энчи орун алгъан сермешиу Къобанны джагъасында ётгенди. Талай минг аскерчиси бла тюрк аскер башчы Батал-пашагъа генералмайор Иван Иванович Герман, орус аскери бла къаршчы чыгъыб, аны хорлаб, Эресейни аскер кючюню махтауун ёсдюргенди. Арадан 35 джыл ётгенден сора Къобанны джагъасында, уруш баргъан тюзде, хопёр къазакъланы станселерини тамалы салынады орус аскерге кесин хорлатхан тюрк аскерни башчысыны аты да анга аталады.
Джашауда сейирсиндирирча затла бек кёбдюле. Ёзге урушла бла байламлы ишлени тарихинде быллай зат не ары дери, не андан сора ёмюрде болмагъанды хорлагъан генерал-майор Германны тюл, хорланнган джау аскерни башчысы Батал-пашаны аты аталгъанды. 1825-чи джылдан 1934чю джылгъа дери 109 джылны бюгюннгю Черкесск шахар ол атны джюрютюб тургъанды.
Екатеринодарда (Краснодарда) 1896-чы джыл «Погром Батал-паши на берегах Кубани 30 сентября 1790 года» деген брошюра чыкъгъанды. Аны тамалында Батал-паша 30 минг аскерчи тергелген корпусу бла Къобанны къалайы бла ётюб, къалайда урушха киргенин эсеблерге мадар табылгъанын тарихчиле, сёзсюз да, онгсуннгандыла. Ол тарихде къалгъан уруш бюгюннгю Абазинка сууну джагъасында баргъанды. Ол заманлада сууну аты Тохтамыш суу болгъанды.
Иван Иванович Германны башчылыгъы бла орус къралгъа хорлам келтирген бу сермешни Кавказ къазауатда энчи орну барды, нек десегиз, ол бютеу Кавказда халны орус къралгъа табыча тюрлендиргенди.
Батал-паша Анапа бла Суджук къалада орналгъан тюрк аскерлени эки джылны орус аскер бла Шимал Кавказда къазауатха хазырлагъанды. Ол Шимал Кавказны Эресейни къурамына кирген миллетлерине бек ышаннганды, ала мени аскериме джакълыкъ этерикдиле деб, умутлу болгъанды. Алай бла, Шимал Кавказны халкъларын тюрк солтанны байракъ тюбюне джыяргъа мурат этгенди. Батал-паша Къобанны бойнуна келгенине оруслула уллу сейирсинмегендиле, нек десегиз, аны урушха хазырланыб кюрешгенинден толу хапарлы болгъандыла. Къуугъун келиб, Кавказ, Тифлис, Астраханчы драгун, Хопёр къазакъ полкла, егерлени юч батальону, атлы бригада - бютеулей да беш минг адам джаугъа къаршчы турады. Орус аскерни онсегиз тобу окъ джаудурургъа хазыр болады.
Иван Герман ол кёзюуде кесини корпусу бла бюгюннгю Суворовкадан 10 километрни энгишгерек тургъанды. Ол джолун къыбыла таба буруб, Овечка деген сууну онг джанында тохтагъанды. Ол заманда сууну аты Батмакълы болгъанды. Батмакълы Къобан суугъа къошулгъан джерде Герман тюрк сауут-сабаны хыны тауушун эшитгенди.
«Погром Батал-паши...» деген брошюрада «Журнал кампании по Кавказской линии генерала Ивана Ивановича Германа с 22 сентября по 30 число 1790 года» деген чыгъармадан сора И.Братовну ал сёзю, хопёр къазакъланы тарихчиси В.Г.Толстойну статьясы, Е.Д.Фелицинни уруш баргъан джерлени суратлагъан картасы бардыла. Басмада чертилгенине кёре, Германнга болушлукъгъа кавказ миллетледен къуралгъан аскер бёлекле да джетгендиле. Герман ала бла бирге Тохтамыш сууну башындан джауну не этгенин, къалай атлагъанын кёрюб тургъанды, Батал-пашаны акъ шатырын да кёргенди. Генерал-майор Иван Иванович Германны болумуна сукъланырча болмагъанды джауну атлы эмда джаяу аскерлери андан тёрт кереге кёб болгъандыла. Батал-пашаны артиллерия кючю да онглу болгъанды оруслуланы 18 тоблары болгъан эсе, тюрклюленики 30-гъа джетгенди. Германнга джууукъда орналгъан къазакъ отрядла, атларын не къыздырыб келселе да, кече бла кюнден алгъа джетелмезликлерин ангылагъан аскер башчы болушлукъну кишиден сакъламагъанды.
Батал-паша, Гитче Зеленчук сууну бойнунда лагерин джайыб, ызы бла Къобан сууну онг джагъасында фатар къурайды. Тюрк аскер башчы орус аскерни адам саны, огъу-тобу да иги кесекге аз болгъанын билгени себебли, Герман анга уллу къаршчылыкъ таныталлыкъ болмаз деб оюм этгенди. Герман Батал-пашадан алгъа чабыуул башларгъа таукел болады, не къадар алгъа башласа урушну, ол къадар анга табы боллугъун ангылайды. Алай бла, сентябрны 29-ну кечесинден хазырланыб, сентябрны 30-ну танг аласы бла анга къошулургъа деб Невинномысск табадан келе тургъан генерал Булгаковну отрядларын да сакъламай, кеси оюм этгенча урушну башларгъа таукел болады. Сермешге кирирден алгъа, Германны буйругъу бла эрлай баста этиб, аскерчилеге ашатхандыла ач болуб, къарыусузлукъ этмесинле деген иннет бла.
Кавказ миллетледен болушлукъгъа келген отрядланы башчыларына, Къобанны сол джагъасында джарланы, чауулланы тюблеринде бугъунуб, Батал-пашаны резерв кючлери кёрюннгенлей, аланы джолларын кесигиз, деб буюрады генерал.
Алай бла, биринчи болуб, Герман Тохтамыш сууну бойнунда тюрк аскерге тангны бурну бла чабыуул этеди. Ол затны сакъламагъан джау аскерле, эс ташлаб, къачар къайгъылы боладыла. Ала, бир-бирлерине тынгыламай, къачыб башлайдыла, орус аскерле ызларындан джетиб, халеклик саладыла.
«Мен, аланы лагерлерин алыргъа иннет этиб, заманны тас этмей, насыбымы ычхындырмаз муратда сермешге кирдим», - деб джазгъанды И.Герман. Тюрклюле, уллу къаршчылыкъ таныталмай оруслулагъа бой саладыла, аланы лагерлери патчах аскерни къолуна тюшеди, Батал-пашаны джесирге аладыла. Адам ийнанмазча, алай дженгил бошалады бу сермешиу орус аскерден сынгар 27 адам ёледи, 115 адам джаралы болады. Тюрклюледен кёб адам къырылады.
«Батал-паша сау юч кюнню аскерин джарашдырыу бла кюрешиб турмай, бизден алгъа Тохтамыш сууну алса, биз аны алай дженгил онглаяллыкъ тюл эдик», - дегенди И.Герман...
Биз бу материалны хазырлай тургъан заманда редакциягъа тарихчи Шаманланы Ибрахим келиб къалды, аны бла ушакъ этгеникде, ол кесини оюмун айтды.
- Миллетде Батал-паша орус патчахха сатылгъанды, - деген хапар эртдеден бери джюрюйдю, - деди Ибрахим. Аны бла байламлы кёб басма чыгъарма бла шагъырей болгъанма. Алада да ол оюм айтылады.
Кертиси бла да, хорлагъан Иван Германны аты аталмай, уруш баргъан тарих джерге Батал-пашаны аты арадан онла бла джылла ётгенден сора нек аталгъанды? 30 минг аскерчиси болгъан паша беш минг аскерге кесин къалай хорлатыб къойгъанды?
Былайда дагъыда бир затны айтыргъа тыйыншлыды. Бу урушдан сора Германнга сый-бюсюреу да этилиб, эки айдан Голландиягъа ашырадыла. 1791-чи джыл Герман анда орус десант корпусха башчы болуб теджеледи. XIX-чу ёмюрню ал сюремине аны атын Кавказда сагъыннган да болмайды ол унутулады.
Батал-пашаны джазыуу да сейирди. Орус къралны тилеги бла аны Тюркде кечедиле, кесин да Трабзонда комендант этиб саладыла. Иван Иванович Герман да, Батал-паша да бир джыл 1801-чи джыл - ауушхандыла.
Былайда дагъыда бир затны хакъындан айтыргъа керекди. Орус къралны келечилери бу урушдан сора, былайда тюрк атлары болгъан талай сууну эмда джерни атларын тюрлендиргендиле. Айтыргъа, Инджик сууну Зеленчук суугъа, Батмакълыны Овечкагъа, Келтыны Жмуркиге, Тамлыкъны Таллыкъгъа, Тохтамышны Абазинкагъа, Батыр сууну Джагъанасха бургъандыла.
2015 дж. сентябрны 3 "Къарачай"
Соруу-джууаб
«РОССИЯДА ИШ» ДЕГЕН СИСТЕМА НЕ ЗАТДЫ?
Багъалы редакция! «Работа в России» деб адамланы иш бла баджаргъан система барды деб эшитгенме. Ол не затды? Аны юсюнден бир хапар берсегиз а.
Х. Расул. Черкесск ш.
Багъалы Х. Расул къарнашыбыз! Россия Федерацияны «О занятости населения в Российской Федерации» деген законуна кёре иш бериучюле хар ай сайын адамланы иш бла баджаргъан къуллукъну органларына кеслеринде къаллай бир бош ишчи, къуллукъчу вакансия болгъаныны юсюнден информация бериб турургъа керекдиле.
2015-чи джыл июнда аны бла байламлы «Работа в России» деб вакансияланы Бютеуроссия системасы да къуралгъанды. Ол андан бери ишин бардырыб да турады. Аны тышында да «Личный кабинет работадателя» деб подсистема да барды. Ол, иш бериучюле бла келишиу этиб, аны тамалында баджарады джумушун.
Алайды да, «Работа в России» деген система адамланы иш бла баджармайды. Адамлагъа ишле теджеген къуллукъну органларына къайда къаллай ишчи, къуллукъчу вакансия болгъанын билдириб туруучу органды.
Газетни информацион къуллугъу.
2015 дж. сентябрны 3 "Къарачай"
Ма санга!..
ПРЕЗИДЕНТ БОЛУР ЮЧЮН КЮРЕШИРИКДИ
Люси Лу деген ит Кентуккиде Рэббит Хэш деген шахарчыкъны мэриди. Аны иеси айтхандан, шахарны башчысы къуллугъуну болджалы бошалса, ол АБШ-ны Президентини къуллугъу ючюн кюреширикди.
Ит шахаргъа мэр болуб тургъанлы 7 джыл болады. Хапаргъа кёре, ол кесини бу къуллугъун сентябрны 5де тохтатырыкъды.
Рэббит Хэшде 135 адам джашайды. Люси Луну анга башчыгъа 2008-чи джыл сайлагъандыла. Ол заманда Люси Лу, ичлеринде 9 ит бла 1 киштик да болуб, 13 конкурентни хорлагъанды. Энди ол АБШны президент сайлауларында хорлар муратлыды. Къралгъа башчы уа келир джыл ноябрны 8-де сайланныкъды.
2015 дж. сентябрны 3 "Къарачай"
Къарачай айранны фестивалы
ТЫШЫНДАН ДА КЪОНАКЪЛА КЕЛЛИКДИЛЕ
2012-чи джылдан бери къарачай айраннга аталыб «Медовые водопады» турист базада фестиваль бардырылыб турады. Быйыл ол сентябрны 12-де бардырыллыкъды. Анга къайдан, кимле келликдиле? Аны программасында не затла боллукъдула? Бу эмда башха сорууланы «Къарачайны» корреспонденти КЪОБАНЛАНЫ Махмут «Медовые водопады» турист базаны баш директору БОТАШЛАНЫ Бекмырзаны джашы Муссагъа бергенди.
- Къарачай айранны фестивалын быйыл тёртюнчю кере бардырлыкъбыз, - дейди Боташланы Мусса. Биринчи кере бардыргъан заманыбызда ол халкъла арасы фестиваль тюл эди. Андан джамагъатны уллу хапары болмагъаны себебли, кёб адам да келмеген эди. Келлик эсе да, биз аны юсюнден реклама этиб, башха регионлада, башха къраллада джашагъан адамлагъа билдирмеген эдик. Бир кесек сынам алгъаныкъда, тышындан къонакъла келирча этдик. Экинчи кере бардыргъаныкъда, Къыргъызстандан да, келген эдиле. Анда къарачайлыла джашагъанлары себебли ала биргелерине джууаблы къуллукълада ишлеген къыргъыз къарнашларыбызны да алыб келген эдиле. Артдаракълада Тюркде, АБШ-да джашагъан къарачайлыла да, фестивалыбызда болуб, айраныбызны татыуун кёрген эдиле.
Фестиваль эки кюнню барыучанды. Биринчи кюн эсеблени чыгъарыб, биринчи, экинчи, ючюнчю орунланы алгъанланы саугъалаб бошасакъ, экинчи кюн сыйлы къонакъланы Доммайгъа дагъыда башха ариу джерлерибизге элтиученбиз.
- Фестивалны программасы кенгере барамыды огъесе бирчалаймы турады?
- Фестивалны бардыргъаныбыз сайын анга джангы зат къошмай къоймайбыз.. 2012-чи-2013-чю джыллада фестивалны программасында ат чабдырыула, къарачай тукъумлу атланы кёрмючлери болмагъан эдиле. Былтыр а экисин да бардыргъан эдик. Ат чабдырыугъа, къарачай тукъумлу атланы кёрмючюне республиканы башха районларындан да келген эдиле къонакъла. Бир къауумла атларын да келтирген эдиле.
Къарачай тукъумлу къойланы союугъа аталгъан конкурсха уа кёб адам къошулгъан эди. Башха юзюклю къойладан эсе, къарачай тукъумлу къойну сойгъан къыйынды. Аны къуйругъу барды да, терини андан айырыр ючюн, иги кесек заман керек болады. Бир къауум джашларыбыз терини къуйрукъдан бир кесек заманнга айырыб къойдула. Конкурсха бу затла кире эдиле: биринчиси, малны терисин этинден къысха заманны ичине айырыу. Аны да малны этин кир этмей. Экинчиси, малны хар затын санлаб, юлюшле этерге керек эдиле джашла. Ючюнчюсю уа, хар юлюшню атын айтыб барыргъа керек эдиле. Сау болсунла, джашланы бары да санланнган юлюшлени толусу бла айтыб чыкъгъан эдиле. Эм сейири неди десенг, малны кесиб, терисин этинден айырыб, аны юлюшлеге юлешиуледе бир къауумла тамам тирилик кёргюзген эдиле. Унутмай эсем, биреулен 14 минутха этген эди конкурсда айтылгъан затланы.
- Фестивалгъа, къарачай айранны къалай уютулгъанындан сора да бизни миллетде не ашхы адетле бар эселе, джашауда хайырландырыла эселе, аланы барын да къошаргъа излейбиз. Бизни джашларыбыз бла къызларыбыз тепсей, джырлай билгенден сора да башха ишлени да эте билирге керекдиле. Ол себебден биз джыл сайын фестивалны программасын кенгертиб барабыз. Биз къарачайлыла бурун заманлада хайырландыргъан затладан музей къурагъанбыз. «Къарачай арбаз» деген бёлюмде атабабаларыбыз чыгъаргъан къойланы, атланы, эчкилени тутабыз. Башхача айтсам, къарт аккаларыбыз хайырландыргъан затланы къонакълагъа кёргюзе, биз буруннгу халкъ болгъаныбызны билдирирге излейбиз.
Кърал бизни Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргенден сора мында къалгъан хоншуларыбыз бютеу ашхы затларыбызны тонаб къойгъан эдиле. Къарачай тукъумлу атла бла къойланы, биз, джер-джерге айланыб, алай джыйгъан эдик. Бир къауум хоншуларыбыз аланы кеслери чыгъаргъанча баямлаб тура эдиле. Биз келгеникде, хар затыбызны сыйырыргъа керек болдукъ. Къарачай айран да алайды. Бир къауум хоншуларыбыз бизни айраныбызны кеслериники этиб турадыла. Мен кёб джерде болгъанма да, хар миллетни айранын ичгенме, дерге боллукъма. Бизни айраныбызны уютулгъаны да, татыуу да аланыкъындан башха тюрлюдю. Айраныбызны бизден сыйыра башлагъанларында, «Къарачай айранны фестивалын» къураргъа керек болдум. Бу фестиваль энди хакъла арасы болгъанды. Бизни айраныбызны асыры бек джаратхандан Тюркден, АБШ-дан келген къарачайлыла къорлукъ да алыб кетген эдиле.
- Биз болмасакъ, 500 литр сют сыйыннган чоюнда киши айран уютмагъанды. Ол дуния рекордча болады. Не джашырыу, аллай бирни уютхан къыйынды. Къаллай бир къорлукъну къуярынгы кескин билирге керексе. Сютню иссилей уюсанг, ол ынгырдыкъ болуб къалады. Сууукълай уютсанг, ол уюмайды. Ол себебден, айран уютууда уллу усталыкълары болгъан Боташланы Мариям бла Дудаланы Зульфияны чакъырлыкъбыз. Сютюбюзню ала уютадыла.
Сютню уа асламысын адамладан сатыб алабыз. Кесибизни да, кёб болмаса да, иги кесек ийнегибиз барды. Аланы сютлерин да алгъан сютюбюзге къошуб къоярыкъбыз.
- Ненча адам келирге боллукъду фестивалгъа?
- Биз санагъандан тышындан 50-ден аслам къонакъ келликди. Тюркде, Къыргъызстанда, АБШ-да дагъыда башха джерледе джашагъан къарачайлыланы чакъыргъанбыз. Къонакъ юйюбюзню, кёб болмай ишлеб, хайырланыугъа бергенбиз да, 50 адамгъа орун барды анда. Андан сора да туристлеге деб юйле бардыла да, алада да иги кесек адамгъа орун табыллыкъды.
Башха джерледен келген къонакъла къуру къоллары бла келиб къалмайдыла фестивалгъа. Ала да, кеслерича айран уютуб, тюрлю-тюрлю хантла хазырлаб келедиле. Мында жюри хар кимни этген ишине багъа берликди. Алай бла фестивалда хорлагъанла белгили боллукъдула. Ат чабдырыугъа, къарачай тукъумлу атланы кёрмючюне кёб адам къошуллукъча кёрюнеди.
- Гитче Къарачай районну администрациясы джыл сайын да болушлукъ этгенлей турады. Къуру кесибизге къалыб кетсек, ауур тиерик эди. Андан сора КъЧРни туризм бла курортланы эмда джаш тёлюню политикасыны министри Эрикгенланы Анзор да болушлукъ этерге айтханды.
2015 дж. сентябрны 3 "Къарачай"
Тарих бетле
БИЗ КИМЛЕБИЗ?
Адамла джыйылгъан джерде кёб затны юсюнден сёлешебиз, элге, районнга, республикагъа, къралгъа, таб, дуниягъа да "оноу" этебиз. Алай а сёзню аягъы къарачай халкъны тарихине джетмей къалмайды. Хар ким, менича билген джокъду деб, аны юсюнде артыкъ да бек даулашабыз. Биз къуралгъанлы 3-4 джюз джыл болады, огъай, минг джыл болады, кесибиз да Дагъыстандан, Тегейден, Чууутдан, Эрменден, Тау Арты эбзеден келгенбиз, дегенча джюз тюрлю оюмну айтыб, бирбирин дженгерге кюрешедиле. Аны да бош айтыб къоймай, тукъум тамырларын ол джуртлада байлагъа, бийлеге, патчахлагъа джетдириб, кеслерине сый тартадыла. Саматладан, хазарладан, гунладан, шумерледен, булгарладан, къыпчакъладан къуралгъанбыз, дерге да ёчдюле. "Бир халкъны къураргъа быллай бир халкъ къалай къошулгъанды?" деб соргъаннга уа киши джууаб бералмайды.
Мен да ол адамланы бириме. Алай а тарих документлеге къараргъа ёчме, узакъ ёмюрюмде аланы архивледен, басмада чыкъгъанладан да джыяр ючюн къалмагъанма. Ол джазылгъанлагъа къарасакъ, бир къауум затла ачыкъланадыла. Тюз-терс эте эсем да, алагъа таяныргъа кюрешеме. Окъугъан, окъумагъан да болур талайындан юлгюле келтирейим.
Волков деген алимни китабында быллай джазылгъанла бардыла: "Прекрасно известно, что осетины даже во второй половине ХХ века Карачай называли УстрАсией, т.е. Большой Аланией". Дагъыда: "Под последними носителями этого имени, т.е. имени алан следует разуметь не осетин, а ветвь того же тюркского племени, которое живёт в Карачае". В. Ф. Миллерни "Осетинские этюды" деген китабына да эс бёлюрге тыйыншлыды. Ол былай джазады: "Путешественник граф Потоцкий занес в дневник своего путешествия по Кавказу следующие известия: 19 ноября 1797 года я сделал визит епископу Маздокской и Маджарской епархии, род грузин (известный епископ Гай). Он уверял меня, что аланы есть еще в одной долине Кавказа, близкой к Сванетии, но что он (Гай) никогда не видел ни одного алана. И полагает, что к ним нельзя проникнуть. 15 декабря я нашел доказательство существования аланов, которых в настоящее время считается не более 1000 душ. Если бы было возможность вступить в отношения с остатками этого народа и узнать его язык, мы нашли бы решение великой исторической проблемы".
"О том, что слово «Вахушти» относится именно к карачаевцам свидетельствуют много фактов. Вопервых, именно аланы в верховьях Кубани (915925 годы) приняли христианство. В этой области живут как всем известно карачаевцы. Во-вторых, на своей карте Вахушти написал вместе "Карачай" «Алания». (СМОТК, вып. 22, 1л. 1897г. стр. 64.)
Быллай документ да барды:
"Слово "алан" используется в значении "сородич", «соплеменник» и исключительно при обращении к людям, понимающим язык карачаевцев и балкарцев, т.е. практически только соплеменникам. Древние и средневековые авторы "Аланией" назвали Верховья Кубани - Карачай. Так же именовались эти районы и на картах российских военно-топографических картах Кавказа XVIIIXIX в.в." (Кн.: От Аттилы до президента". Автор Фаттах Сибагатуллин, доктор наук, профессор.)
Быллай магъананы чыгъаргъан тарих документлени онла бла айтыргъа боллукъду. Аланы окъусанг, дуния махтагъан аланла бизни атабабаларыбыз болгъанлары ачыкъ кёрюнедиле. Сора, алан атыбыз тюрлениб, къарачайлыла къачан болгъанбыз, нек болгъанбыз, къалай болгъанбыз? Бюгюннге дери ол соруулагъа киши джууаб бермегенди, аланы сюзюб да киши кюрешмегенди. "Къарачай" деген сёз къайдан чыкъгъаны, аны магъанасы да белгили тюлдю. Асхакъ Темир аланланы къырыб, Кавказдан къурутханды, дегенле бардыла. Мени сартын, ала джангыладыла. Кавказда джашагъан къарачайлыла къырылгъандан къалгъан аланладыла, бир къауум документлеге таяна айтсакъ. Ол къазауатлада бирери бирер джерге чачылыб, артда ата-бабаларыны джуртларына келиб орналгъандыла. Ол кёзюуледе чыкъгъан болурму "къарачай" деген сёз? Сау къалгъан аланла кеслерине алай нек атагъандыла? Асхакъ Темир, энтда излеб, табыб, ёлтюрюр деб этген болурламы? Бу затны юсюнден белгили джукъ джокъду.
Мен оюм этгенден, алан деген атыбыз ызына къайтса, иги боллукъ эди. Ол иш тынч болмагъанын ангылайма. Алай а сагъыш этиб кёрюрге дурусду. Биз "Къарачай", "Малкъар" деб бир халкъны экиге бёлюб турабыз. "Аланла" деб къойсакъ, ол джангылыч да къорарыкъ эди. Энди келлик тёлюле да ата-бабаларыбыз быллай адамла болгъандыла, деб махтаныб джашарыкъ эдиле. Мен бек кёб сагъыш этиб джазгъанма бу затны. Алимлени, газет окъуучуланы оюмларын да билирге излей эдим.
ХАПАЛАНЫ Исмаил.
2015 дж. сентябрны 3 "Къарачай"
ОХТОВ
Валерий Мухамедович
Быйыл августну 31-де джашаууну 70-чи джылында белгили эмда джамагъатны ичинде сыйы болгъан, сынамлы, билимли мюлк башчы, «Фирма Сатурн» ООО-ну баш директору Валерий Мухамедович Охтов дуниядан кетгенди. Валерий Мухамедович кесини бютеу джашауун урунуугъа эмда урунуб джашагъан адамны сыйлаугъа бергенди. Кесини урунуу джолун ол 16 джылында Бесленей элде тюз ишчи болуб промкомбинатда башлагъанды.
1972-чи джыл ол, Новочеркасскеде политехника институтну эмда аскер къуллукъну тауусуб, Черкесскеде химзаводха ишлерге джарашады. Арадан он джыл озгъандан сора, ол бу заводда баш инженер къуллукъгъа салынады. Бу производствода ишлеген джылларыны ичинде Валерий Мухамедович заводну реконструкциясы эмда технологиясыны производствосу бла байламлы кёб джангы лагъымны сингдиргенди, аны себебли бу предприятие химия промышленностну санагъатында алчыланы тизгининде айтылыб тургъанды.
Уллу иш сынамы, билими, ким да сейирсинирча къураучулукъ фахмусу болгъаны себебли аны ишлерге Къарачай-Черкес облисполкомгъа чакъырадыла. Алай бла, план-экономика управлениеде промышленностну, производствону мюлкле арасы кооперациясыны эмда транспорт бла связны хакъындан бёлюмюне башчылыкъ этеди.
1995-чи джыл В.М. Охтов промышленностну, транспортну, связны эмда джылыу-энергетиканы хакъындан кърал комитетни председатели къуллукъда ишлейди. 1999-чу джылны май айында КъЧР-ни Правительствосуну Председателини биринчи заместителини борчун толтурады.
1999-чу джылны ноябрь айында «Меркурий» ООО фирмагъа баш инженер этиб чакъырадыла. Алайда ол 2002-чи джылны март айына дери ишлейди. 2004-чю джыл В. Охтов фирманы баш директоруна теджеледи.
Ачыкъ джюрекли, халал адам болгъаны себебли аны тёгерегине аны ангылагъан, аны сыйын кёрген адамла джыйылгъанлай тургъандыла.
Уллу кърал къуллукълада ишлесе да, кёб кърал саугъаны, аланы ичинде Халкъланы Шохлугъуну ордени да болгъанды, Валерий Мухамедович уллу кёллюлюкден кери болгъанды. Аны таныгъанла адеблинамыслы, билимли, юйюне-юйдегисине къайгъыра билген адам болгъанын чертедиле.
Бу огъурлу адамны джарыкъ тюрсюню бизни джюреклерибизде ёмюрлюкге сакъланныкъды, ол джол ачхан ашхы ишле аны джууукъ, тенг адамларыны къайгъырыулары бла унутулмазла, деген ышанмакълыкъ барды.
2015 дж. сентябрны 3 "Къарачай"
Шохлукъ
ОЛ МА АЛЛАЙ ЫШАННГЫЛЫ ДЖАШДЫ
«Джылла бизни шохлугъубузну бекден бек бегитедиле», - деб джазады Дружба элден Долаланы Юсуфну джашы Назир.
Аны кесини юсюнден айтсакъ, атасы Юсуф къолу хар неге да джарашхан, элде сыйы болгъан адамланы бири эди. Анасы къазакъ миллетни къызы Екатерина Николаевна элде орта школда кёб джылланы устаз болуб ишлеген огъурлу тиширыу эди. Экиси да керти дуниягъа кетгендиле джандетли болсунла. Назир Дружбада орта школну бошагъандан сора Совет Аскерни Венгрияда бёлегинде хауадесант къауумда къуллукъ этгенди. Аскерден сержант чыны бла къайтхан эди. Москвада эт бла сют продукцияланы хакъындан институтну экономика факультетини дипломун алгъанды. Бусагъатда Джёгетей Аягъы районда Индустриал банкны тамадасы болуб ишлейди.
- Биз, 1984-чю джыл Дружба элде орта школну бошагъан джашла, хар джыл сайын сентябрны ал кюнлеринде джыйылыб, бир-бирибизден тансыкъ алгъан адетибиз барды. Быйыл республикабызны къууанч кюнюнде, сентябрны 5-де, джыйыллыкъбыз. Школну 7 джаш - Джатдоланы Рамазан, Эрикгенланы Асхат, Орусланы Къазий, Къобанланы Хыйса, Карамян Лелик, Голаланы Артур, мен бошагъан эдик. 1-чи классдан 10-чу классха дери бирге окъуб, бир-бирибизге илешгенбиз. 20 джылдан артыкъны бир-бирибизни сыйын кёргенлей, тенгликни кючлю тутханлай келебиз. Ол джылланы ичинде шохлугъубуз, тенглигибиз бегигенден бегий барады. Аллындан айтырым бизни арабызда ичкиге кесин берген, джорукъну бузгъан джокъду. Джашланы хар бирини джазыулары, ишлери бирер тюрлю болса да, къарнашлыгъыбыз кючлюлей къалгъанды. Барыбыз дегенча баш билим алгъанбыз, аскер борчубузну толтургъанбыз, сабийлерибиз ёседиле. Энди ала да шохлукъ-тенглик джюрютюб башлагъандыла.
Мен бюгюн бютеу тенглерими джашау джолларындан кёб хапар айтыб, заманыгъызны алыргъа излемейме. Къуру Джатдоланы Магометни джашы Рамазанны юсюнден айтсам да белгили боллукъду бизни арабызда тенгликни къалай кючлю болгъаны, биз аны къалай тутханыбыз. Рамазан бла мен бир джылгъылабыз, 1967-чи джыл, бир элде туугъанбыз. Сабийликден огъуна, ичегилерибиз бирге байланнганча болуб, алай ёсгенбиз. Аскерге бир джыл чакъырылгъанбыз. Мен Венгрияда, ол Амур областда аскер-хауа десант бёлекледе къуллукъ этгенбиз. Аскерден бирча сержант чынла бла къайтханбыз. Эм алгъа айтырым: ол аламат юйдегиде ёсгенди. Атасы Магомет эл мюлкню баш билимли устасыды. 40 джылгъа джууукъну «Къобан» колхозну баш зоотехниги, артдан мюлкде председателни заместители болуб ишлегенди, аламат адамды. Дружба, Заречный элледе уллу сыйы барды аны. Анасы - абаза тиширыу Хужева Нина Хадиловна - «Къобан» колхозда сабанчы бригидада урунуб тургъанды. Рамазанны кичи къарнашы Рашид аскерде махтаулу къуллукъ этиб къайтхан эди. Баш билими барды. Эгечлери Зухра полицияны майоруду, Фатима да, баш билим алыб, Черкесскеде къуллукъ этеди.
Рамазанны юй бийчеси Лейля медицина академияны бошагъанды, врачды. Джашы Алибек да врачлыкъгъа окъуйду. Ислам, Мадина, Асият школгъа джюрюйдюле. Быллай юйдегиде ёсген, кеси да иги юйдеги ёсдюрген Рамазан тенгим къайсы ишге да толу берилген джашды. Орта школну бошагъандан сора «Къобан» колхозда слесарь болуб ишлегенди. Аскерден келгенден сора да он джылны колхозда машина джюрютгенди.
Ол, ишде толу чыныгъыб, баш билимни андан сора алгъан эди. Къарачай-Черкес кърал технология институтну юристле хазырлагъан факультетин бошайды. Кёб турмай налог полицияда къуллукъ этерге киреди. Анда 6 джылны ишлегенден сора, 2003-чю джыл Наркоконтролну органларында къуллукъ этерге кёчеди. Бюгюнлюкде да анда ишин къоймагъанды, бёлюмлени бирини башчысыды. Ол къайда ишлесе да, къайда болса да, кесин къуру иги джаны бла кёргюзгенлей келеди. Анга 6 медаль бла талай Хурмет грамота да бошуна берилген болмазла.
- Мен аскерде къуллукъ этген заманымда, командование салгъан бир къыйын борчну джетишимли толтургъаным ючюн бир ай отпуска бередиле, - деб джазады Долаланы Назир. Отпускамы кёзюуюнде тенгим аскерде заманында анга бир барыб келейим дейме да, Венгриядан Амур областны Магдагачи деген элине атланама. Алайда уллу аскер базада штурмчу аскер-хауа десант бёлекни связында радиостанцияны тамадасы эди тенгим Рамазан. Аны аскерчи тенглери мени келгениме Рамазандан да бек къууанадыла. Командирлери уа сержант Джатдо улу аскер борчун аламат толтургъанын, аны ариу халиси болгъанын айтыб, махтау саладыла. Тенгинги махтасала, сени кесинге бюсюреу этгенча боласа.
- Бир джол кечегиде элчиледен бюреулен къаты ауруб къалгъанын билдиредиле бизни аскер бёлекге, деб хапар айта эди связь бёлюмню тамадасы капитан Корнеев Андрей. - Ол кече уа Джатдоланы Рамазан дежурстводан къайтыб тура эди. Ауругъан адамны 40 километр узакълыкъда район больницагъа джетдирирге биринчи болуб чыкъгъан эди Рамазан. Кеси да «УАЗ» машинаны сюрюб кече арасында кетиб къалгъан эди. Больницада ауругъаннга операция этилгинчи сакълаб, ызына алай къайтхан эди. Алай бла керти адамлыгъын, эркишилигин, таукеллигин танытхан эди. Ол сау къалгъан адамны, бюсюреу этиб, саугъагъа берген бууун сагъаты бюгюн да сакъланады Джатдоланы юйдегилеринде.
Адамла, тенглерине толу ышаннганларын билдирирге излеселе: «Мен аллай тенг бла къайры да тахсагъа барлыкъма», - дейдиле. Джатдоланы Рамазан бла тахсагъа барыргъа кёбле хазырдыла. Ол ма аллай ышаннгылы джашды.
Эки туугъан къарнаш Байчораланы Александр бла Владимирни юслеринден басмада аз айтылгъанды, аз джазылгъанды. Республикабызны бу байрам кюнлеринде Байчораланы джашла бла газет окъуучуланы толуракъ танышдырайыкъ. Ай медет, ала кеслери мында къалыб, бизни бла байрамларча, республиканы башчыларына тюберча мадарлары болмады уллу кърал ишлени тутханлары себебли ызларына, Белоруссиягъа, къайтыргъа тюшдю. Александр бла Владимирни аталары Байчораланы Эльмырзаны джашы Мухтар 1922-чи джыл Огъары Тебердиде уллу юйдегиде туугъанды. Аналары Биджиланы Ильясны къызы Зайнебди. Юйдегиде Мухтардан сора 5 джаш бла 2 къыз ёсгендиле. Джашла Ансар, Сеит-Мазан, СеитБатдал, Асхат, Къулча, къызла Муксун, Баблина.
Мухтар 1940-чы джыл Микоян-Шахарда устаз институтну тарих факультетини 2-чи курсундан Къызыл Аскерде къуллукъ этерге чакъырылады. Бир джылдан Уллу Ата джурт къазауат башланады. Байчора улу къазауатны аллындан аягъына дери болады. Хорламны кюнюне Берлинде тюбейди. Андан сора да, аскерде къалыб, талай джылны къуллукъ этеди. Ол Кюнбатыш, Къыбыла-Кюнбатыш, Сталинград фронтлада болады. Ленинград фронтда артиллеристлени взводуна командирлик этеди. Къазауат бошалгъандан сора да совет аскерчилени Германияда штабында къуллугъун бардыргъанды. Отставкагъа, 15 кърал саугъаны да алыб, подполковник чыны бла чыкъгъанды. Саугъаларыны арасында Къызыл Джулдузну эки ордени, Ата джурт къазауатны 1-чи, II-чи дараджалы орденлери бар эдиле.
Отставкагъа чыкъгъандан сора, заочно окъуб, баш билим алады. Иги кесек заманны Гродно шахарда эл мюлк институтда устаз болуб турады. Талай илму иш джазаргъа да джетишеди. Миллетини Азиягъа кёчюрюлгенин артдан, кеч, билгенди. Билгенлей огъуна, отпуска алыб, эм алгъа Алма-Ата шахаргъа барады. Алайда юйдегисин табмай, Джамбулгъа атланады. Адамларын анда, бир табсыз къазах элде, табыб, комендантла бла келишиб, Къыргъызстанны Беловодск элине кёчюрюб, ызына алай къайтады. Юйдегисин къысха-къысха джокълагъанлай, болушханлай турады. Аны болушлугъу ол тёгерекледе джашагъан кёб къарачай юйдегиге да джетгенди. Эгечи Баблина айтхандан, аланы юйдегилери дагъыда башхала Мухтарны болушлугъу бла ачдан ёлмей къалгъан эдиле. Мухтар къарачай миллет кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора да Огъары Тебердиде джашагъан джууукъларына келгенлей тура эди.
Биргесине кесини юй бийчеси Валентина Петровнаны, джашлары Александр бла Владимирни да келтириучен эди. Кёбню кёрген, кёбню сынагъан миллетибизни онглу адамларыны бири Байчораланы Мухтар 1997чи джыл ауушхан эди. Аны муслиман адет бла асыраргъа мындан, Огъары Тебердиден, джууукъларындан-тенглеринден талай адам Гродно шахаргъа баргъан эдиле.
Мухтарны абадан джашы Александргъа 67 джыл толады. Ол философия илмуланы докторуду, профессорду, къралла арасы болумну, глоболизацияны, дипломатияны юсюнден талай китабны авторуду. 8 тилде уста сёлешеди, юч кере баш билим алгъанды. Дипломатланы баш школун айырмагъа бошагъанды. «Баш класслы келечи» деген атны джюрютеди. 10 джылны ООН-да Беларусь Республиканы келечиси болуб тургъанды. Андан сора талай джылны тюрлю-тюрлю тыш къраллада Белоруссияны посолу къуллукъда ишлегенди. Белоруссияны Тыш къраллы министерствосунда да уллу къуллукълада болгъанды. Арт кёзюуледе Беларусь Республиканы Къытайда келечиси эди. Аны талай кърал саугъасы барды. Юй бийчеси да окъуулу-билимли тиширыуду. Александр Мухтаровични джашы Артём илмуланы кандидатыды, Минскеде уллу къуллукъда ишлейди. Къызы Настя, Нью-Йоркда окъуб, баш билим алгъанды. Минскеде тыш къралла бла байламлы учреждениеде къуллукъ этеди.
Мухтарны экинчи джашы Владимирге 65 джыл болгъанды. Ол биология илмуланы докторуду. Талай илму китабны авторуду, профессор Владимир Мухтарович бусагъатда Белоруссияны Илмула академиясында ишлейди. Биология джаны бла бёлюмге тамадалыкъ этеди. Илму къуллукъчуланы тыш къралла бла байламлылыкъ тутхан комиссиясыны председателиди. Белоруссияны Президентини Джамагъат палатасыны члениди. Табигъат джаратылышны юсюнден къралла арасы конференциялада лекцияла окъургъа Канадагъа, Испаниягъа, Германиягъа, Россиягъа чакъыргъанлай турадыла Владимир Мухтаровични. Ол кесини джашына уллу къарнашы Александрны атын атагъан эди. Александр бизнес джюрютген белгили джашды. Бу джол бери, Огъары Тебердиге, къонакъгъа Мухтарны уллу джашы Александр, аны джашы Артём, къызы Настя, Мухтарны экинчи джашы Владимир, келиб, бир ыйыкъны туруб кетдиле. Ала таулагъа айланнгандыла, Доммайда, Архызда болгъандыла, элчилеге, джууукъгъа-тенгнге тюбегендиле. 1940-чы джыллада аталары окъугъан, олсагъатда Микоян-Шахарда устаз институтда, бусагъатдагъы Карачаевск шахарда кърал университетде болуб, талай заманны университетни ректору Тамбийланы Бурхан бла ушакъ этгендиле.
- Атабызны туугъан джери Огъары Тебердини, саулай Къарачай-Черкесияны бек сюебиз, - дейди Александр Мухтарович. - Хар келгенибиз сайын мында не къадар кёб айлансакъ да, тансыгъыбызны алалмай кетебиз. КъарачайЧеркесияны ёсюмюне, джетишимлерине, былайда мамырлыкъ, тынчлыкъ сакъланнганына бек къууанабыз. Арт кёзюуледе бу регион иги джанына тюрленнгенди. Къуру Архызны къурулушун алыгъыз да къарагъыз. Анда ишлене тургъан турист объектле дуния дараджагъа чыкъгъандыла. Былайда джашагъан адамланы барына да уллу саулукъ-эсенлик теджейбиз, республиканы Башчысы Темрез улуну кёб иш этгенине, регионда тынчлыкъны сакълагъанына уллу бюсюреу этгенибизни билдиребиз. «Къарачай» газетни окъуучулары, аны чыгъаргъан журналистле дунияны юсюнде не игилик бар эсе, аны кёрсюнле.
Сыйлы къонакъланы Карачаевск шахарда кёб миллет, джыйылыб, «иги джолгъа, энтда келиригизни сакълайбыз», деб алай ашырдыла.
2015 дж. сентябрны 10 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Къарачай-Черкес Республиканы Кюню эмда Черкесскени 190-джыллыгъы
БИРИНЧИ ТАШЫ САЛЫНДЫ
Къайсы джыл болгъанын унутханма, ол кёзюуде КъЧРни Президенти Семенланы Магометни джашы Владимир эди. Знаменка элден узакъ болмай, «Къобан» совхозну джеринде ат чабдырыула болгъан эдиле. Бек кёб адам да келген эди алагъа къараргъа. Айтыугъа кёре, былайда ипподром ишленирге керек эди. Алай а ишленмей къалгъан эди: джерни тюзетиб, терекле орнатыб, айбат этиб къойгъан эдиле.
Атчылыкъ санагъатха эмда ат чабдырыулагъа бизни республикада джылдан джылгъа эс бёлюне баргъаны амалтын, алайда, джер атылыб къалмасын деб, сабий-джаш тёлю ат спорт школ ачхан эдиле. Джаш тёлю, ары джюрюб, ат юсюнде ойнаргъа юрене эди.
Башында айтханыбызча, атчылыкъ санагъат бу арт джыллада бизни республикада уллу ёсюм алгъанды. Байрам кюнледе къайсы районда да ат чабдырыула болмай къалмайдыла. Республикан ипподром болмагъаны себебли, къайсы болса да бир районну джеринде джыйылыб, ат чабдырыргъа сюйгенле эришиулени бардырыб турургъа керек эдиле. Табсызлыкъла кёб болгъанлары амалтын эришиулеге адам да кёб джыйылмай эди. Чабарыкъ атла да, узакъ джолоучулукъну хорлаб, арыр ючюн къалмай эдиле. Арыгъан ат а, къарыуундан келгенича чабмагъаны кимге да белгилиди.
Бу затны барын да эсге алыб, республиканы башчылары бизни республикада ипподром ишлерге муратланнгандыла. Ипподром, талай джылны мындан алгъа ишлене башланыб, ишленмей къалгъан эски джеринде ишленникди.
Мындан алда КъарачайЧеркесияны Кюнюн эмда Черкесск шахарны 190джыллыгъын байрамлагъан кюн алайгъа кёб адам джыйылгъан эди. Аланы арасында КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид, КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) Председатели Александр Иванов, РФ-ны Президентини Шимал Кавказ федерал округда келечиси Александр Патапов, Къарачай-Черкесияны Муслиманларыны дин управлениесини председатели Бердиланы Исмаил хаджи, КъЧР-ни
Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутатлары, толтуруучу властланы органларыны тамадалары дагъыда башха джууаблы къуллукъчулары да бар эдиле.
КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид, къууанчны ача:
- Бюгюн Къарачай-Черкесияны Кюнюдю. Былайда джыйылгъанланы бары да республиканы ёсюмюне уллу юлюшлерин къошхандыла. Кесигиз кёргенигизча, бизни республика да, джылдан джылгъа ёсюб, джашнаб барады. Мындан ары да биз аны джашнатыб, джамагъат рахат, мелхум джашарча этерге керекбиз. Бюгюн барыгъызны да КъЧРни Кюню бла алгъышлайма, - деди. Бюгюн былайгъа нек джыйылгъаныбызны да билебиз: энди ишленник ипподромну биринчи ташын салабыз. Бу зат тарихде къаллыкъ затды. Башха республикаладача, бизни республикада да джарагъан ипподром болургъа керекди, биз барыбыз да, кючюбюзню салыб, аны ишлерге керекбиз.
Бизни республикада ипподром эртде огъуна ишленирге керек эди. Нек десегиз, бизни ата-бабаларыбыз, бурундан бери да атчылыкъ санагъатха уллу эс бёлюб, аны бла кюрешиб тургъандыла. Аланы джоллары бла бара, Совет Союзну заманында да, бусагъатда да атчылыкъ санагъатыбызны ёсдюрюб барабыз. Гитче Къарачай районда эсибизге тюшюрейик «Къарачай» ат заводну джетишимлерин. Бу завод Къызыл Аскерге атла ёсдюрюб тургъанды. Ол, къарачай тукъумлу атланы ёсдюре, тыш къраллагъа да белгили болгъанды.
Къуру «Къарачай» ат завод тюл, бюгюнлюкде республиканы джамагъаты да атчылыкъ санагъатха уллу эс бёледи. Не да этиб, биз «Къарачай» ат заводха да, атчылыкъ санагъат бла кюрешген джамагъатха да болушлукъ этиб турургъа керекбиз.
2015 дж. сентябрны 10 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Къарачай-Черкес Республиканы Кюню эмда Черкесскени 190-джыллыгъы
СОЛУГЪАНЛАГЪА ТАБЛЫКЪГЪА
Черкесск шахар бла республиканы байрам кюнлеринде шахарчыланы сюйюб солугъан джерлери «Джашил айрымканнга» тюшген джерде уллу лифт ачылды. Айрымканнга тюшген джер бек тик энгишгеди, андан бери чыкъгъан андан да къыйынды. Тик ёрге 109 атлаууч саналады. Артыкъ да бек къарт адамлагъа, сакъатлагъа, коляскада сабийлерин джюрютген аналагъа бек къыйын тиеди. Сау къаллыкъла республикабызны Башчысы Темрезланы Рашид бла Черкесск шахарны мэри Тамбиев Руслан, аламат акъыл алыб, былайда лифтни ишлетдиле. Бу Шимал Кавказда болмагъанча бир аламат затды. Лифтни мийиклиги 18 метрди, ол 6 этажлы юйча болады. Эки тоннаны кёлтюреди. Алай демеклик, бир джолгъа 25-26 адам сыйынады. Лифтни башында тёгереги бла оюула салыннган 3 метр мийик темир буруу барды, алайдан тёгерекде ариулукъгъа къарайма дегеннге площадка джарашдырылыбды.
Лифтни ачылгъаны бла байламлы къууанчха КъЧРни Башчысы Темрезланы Рашид, Халкъ Джыйылыуну Председатели Иванов Александр, Черкесск шахарны мэри Тамбиев Руслан, шахарны башчысы Беланов Евгений дагъыда башха джууаблы къуллукъчула, ветеранла, депутатла келген эдиле.
- Бюгюннге эки къууанч бирге тюшгенди. Черкесск шахаргъа 190 джыл болады, республикабызны къуралгъаныны байрамын да этебиз, - дейди КъЧР-ни Башчысы Темрез улу. - Ала бла бирге ма бу аламат объектни да хайырланыугъа беребиз. Сизни барыгъызны да бу къууанчла бла алгъышлайма. Хар биригизге тынчлыкъ, эсенлик, узакъ ёмюр теджейме.
Лифтни юсюнден айтсакъ, ол бизни ветеранларыбызгъа, сакъат адамларыбызгъа, сабийлеге саугъады. Аны ишлегенлеге да бюсюреу этгеними билдиреме. Энди джюрюрге къыйын болгъан адамларыбыз, бир да къыйналмай, шахарчыланы сюйген джерлери «Джашил айрымканнга» тюшерикдиле.
Былтыр сакъатланы джыллары болуб ётдю. Биз ала ючюн къайгъыргъанлай турабыз, алагъа таблыкъгъа кёб зат да ишлетгенбиз. Черкесск шахар кеси да иги джанына тюрленнгенди. Былайда джолла, тротуарла, арбазла джарашдырылгъандыла, школла, миллетни саулугъуна къарагъан учреждениеле, спорт площадкала ачылгъандыла, энтда кёб зат этиледи.
Былайда «Джашил айрымкан» кесича бир шахарчыкъ болгъанды. Энди бери къайсы сыйлы къонакъны да уялмай чакъыраллыкъбыз. Къонакъла, къарарча, солурча, ауузланырча, заманларын зауукълу ашырырча мадарла табарыкъдыла.
- Бизге, ветеранлагъа, къайгъырыб, болушуб тургъанлары ючюн республиканы башчыларына джюрек разылыгъымы билдиреме, дейди Кузнецов. - Биз къазауатдан къайтхан джыллада «Джашил айрымканны» терек, кёкен басыб тура эди. Адам бери къоркъмай келирча тюл эди. Джыртхыч джаныуарлагъа дери эркин айлана эдиле. Мени шахарда комсомол организациягъа секретаргъа сайлагъан эдиле. Биз, мамматлыкъла къураб, былайда тёгерекни тазалай эдик, тереклени кесиб, миллет солурча джолла айыра эдик. Ол кёзюуледе бери ётген бир хилеу агъач кёпюрчюк бар эди. Энди алыгъыз да къарагъыз: курорт зона болгъанды. Былайда ишленнген аламат къурулушлагъа ма энди бу лифтни комплекси къошулду. Кеси да былайыны табигъатына тамам ариу джарашады. Аны ишлетгенлеге, ишлегенлеге да уллу бюсюреу этгеними билдиреме.
- Мен автомобиль авариягъа тюшюб, сакъатлыкъ табхан эдим. Эки бутумдан джюрюялмайма. Юйдегиле, коляскагъа салыб, тебериб айландырадыла, - дейди урунууну ветераны Киреев Игорь. Сабийлигимде, авариягъа тюшгюнчю, бери, «Джашил айрымканнга», кёб келиучен эдим. Артда бери джюрюрге кёзюм къарагъанлай турса да, мадарым джокъ эди. Энди уа аллай мадар чыкъды. Кесим, башхаладан болушлукъ излемегенлей, лифт бла бери тюшюб, ызыма къыйналмай чыгъарыкъма. Республикабызны башчылары уллу сууаблыкъ иш этгендиле, кёб джылланы джашасынла.
- Гитче сабийле бла бери келген къыйынды. Бир къолунг бла колясканы тебериб, сабийни да кёлтюрюб тюшген къыйын тие эди, - дейди кёб сабийли ана Куцакина Дарья. Энди уа эм алгъа бизни, сабийле бла келген аналаны миндиредиле лифтге. Ызыбызгъа чыкъгъан андан да тынчды. Быллай аламат зат башха джерледе барды деб эшитмегенме. Шахарыбызны 190-джыллыкъ къууанчында бизге, кёб сабийли юйдегилеге, лифтни ачылгъаны уллу саугъа болду.
Къууанч джыйылыуда Черкесск шахарны мэри Тамбиев Руслан да сёлешди. Ол энтда шахарчылагъа джараулу кёб иги затла этиле тургъанларын айтды, бери джыйылгъан миллетни байрам бла алгъышлады.
Лифт ачылгъан кюн биз, журналист къауум, анга миниб, энгишге тюшдюк, ёрге да чыкъдыкъ. Аны ючюн къуру 4 минут керек болду. Лифтни джюрютген тиширыучукъ Расулова Зоя бетинден баргъан терин сюрте:
- Бюгюн лифтге минерге излемеген уллу, гитче да джокъду. Бары да къууанч тыбырлыдыла. Адамла къууансала, биз да къууанабыз. Бары да, мен бир уллу ишни бардыргъанча, меннге бюсюреу этедиле. Эм алгъа коляскала бла келгенлени миндиребиз. Лифтде кеслерин къалай тутаргъа кереклисин айтабыз. Артыкъ да бек лифтге миннген сабийле къууанч этедиле. Сабийлени къууанчлары уа ол бизни барыбызны да къууанчыбызды.
ЧАБАРЛАНЫ Б.
2015 дж. сентябрны 10 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Къарачай-Черкес Республиканы Кюню эмда Черкесскени 190-джыллыгъы
Къууанчларыгъыз кёб болсунла!
Черкесск шахар бла республиканы байрам кюнлеринде бизге кёб джерден белгили адамла - артистле, журналистле, суратчыла келген эдиле. Аланы бири эди Къабарты-Малкъарда телевидение бла радиону баш редактору Ботталаны Мухтар. Ол КъМР-ни махтаулу журналистиди. Кеслерини республикада, Россия Федерацияда бардырылгъан талай конкурсну лауреатыды, белгили альпинистди. РФ-ны Кинематографларыны союзуну члениди.
Ботталаны Мухтар.
- Мен Къарачай-Черкес Республикада кёб болуучанма, - дейди Мухтар къарнашыбыз. - Бу джол Черкесск шахарны 190-джыллыкъ байрамына, Республиканы Кюнюне аталгъан байрамгъа да мындагъы тенглерим чакъыргъан эдиле. Бир кесек заманыбыз болгъаны себебли эм алгъа Архызгъа бардыкъ. Архыз къралла арасы дараджада джайы, къышы да ишлеген курорт боллугъу себебли къурулуш ишле энтда кёб барлыкъдыла. Архызда Романтик, Лунная поляна, София, Дукка деб посёлокла ишлене тургъанлары да уллу ишлени алларыды.
Бир заманлада Архызда джергили миллетге юй салыргъа, прописка этерге эркинлик бермей тура эдиле. Энди уа сатыуда-алыуда ишлегенле, турбазалагъа башчылыкъ этгенле, башха къуллукъланы толтургъанла таулу халкъны адамлары болгъанлары барыбызны да къууандырады.
2015 дж. сентябрны 10 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Къарачай-Черкес Республиканы Кюню эмда Черкесскени 190-джыллыгъы
КЕЛГЕНЛЕ РАЗЫ БОЛДУЛА
Къарачай-Черкес Республиканы Кюнюне эмда Черкесск шахарны 190джыллыгъына аталгъан къууанчны тамамлай Гала-концерт бла лазер сейирликле болгъанлары республиканы джамагъатын бек разы этгенди.
РИА-ны корреспондентине интервью бере, Къарачай-Черкесияны халкъ культурасыны республикан аралыгъыны директоруну заместители Лариса Бессарабова джарыкълыкъ ишлени хакъындан былай айтхан эди: «Концерт программа «Славлю свою республику» деген хореография композиция бла башланныкъды. Аны бардырыугъа бизни сабий коллективлерибиз, белгили спортчуларыбыз эмда КъЧР-ни тепсеуню хакъындан кърал театры бла «Эльбрус» кърал ансамбль къошуллукъдула». Ол айтханча да болду.
Къууанчны эм бек эсде къалырча этген КъарачайЧеркесияны джашаууну тарих джолундан хапар айтхан лазер шоу болду.
Россияны эстрадасыны махтаулу артисти Григорий Лепсны джырлагъаны уа къууанчха аталгъан концерт программаны тамамлагъан иш болду. Андан сора уа, республикабызны Кюню бла аны ара шахары Черкесскени 190-джыллыгъына аталгъан байрам бошалгъанын белгилей, кечеги кёкню фейерверкле джасадыла.