КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Sabr 31.07.2010 23:54:21

1 0

Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Ответы

Tinibek 26.03.2015 04:15:50
Сообщений: 1273
2015 дж. мартны 19 "Къарачай"

Мартны 19 — Тенгизчини-подводникни кюню
СУУ ТЮБЮНДЕ ДЖЮЗГЕН АТОМ КЕМЕНИ ДЖИГИТИ

Быйыл 9-чу майда Уллу Хорламны 70-джыллыгъы белгиленеди. Хорламны келтирирге Кавказда джашагъан миллетлени уланлары бла бирликде бизни халкъны джигит джашлары да уллу юлюшлерин къошхандыла. 9 минг уланыбыз уруш тюзледе фашистле бла сермеше, джан бергендиле. Къыйын кюнледе Ата джуртну къоруулагъан - ол хар эркишини сыйлы борчуду. Бизни бюгюннгю джаш тёлюбюз аны толу ангылаб, аталаны джоллары бла таукел барады. Анга шагъатлыкъ этеди бюгюнлюкде бизни джашларыбызны къралны кёб тюрлю аскер бёлеклеринде махтаулу къуллукъ этгенлери, керек кюнде джанларын-къанларын аямазгъа хазыр тургъанлары. Бизни бюгюннгю хапарыбыз да аскер антына толу бола, тенгиз теренликде джан берген джигит джашларыбызны бирини юсюнденди.



1968-чи джылны къач айлары эдиле. Холоднородник элде джашагъан Енамукъланы Ильясны джашы Баширге повестка келеди.

Башир военкоматда къуралгъан медицина комиссияны бегимине кёре саулукълу джашланы бирине саналады. Иги да дейсе, ол, сабий заманындан башлаб, орта школну бошагъынчы спорт бла кюрешиб тургъан эди. 1967-чи джыл Счастливый элде орта школну бошагъандан сора да совхозда къара ишде ишлей эди.

Комиссияны ётгенден сора районну аскер комиссары Мельцов, Баширни кесини кабинетине чакъырыб: «Сени Шимал флотда къуллукъ этерге иебиз. Ары къуру бек саулукълу джашланы сайлаб аладыла. Аскер къуллугъунг да флотха джангы къошулгъан кемеледе боллукъду, Къарачай-Черкесияны сыйын мийикде тутарса деб ышанабыз», - дейди. Алай бла Енамукъланы Башир ол кёзюудеги Совет Союзну Шимал флотуну эм къыйырдагъы базасы Гремихагъа тюшеди. Анда 4-5 айны суу тюбю бла джюзген К-8 атом кемеде техника кереклеге къараргъа юренеди. Алай бла 1-чи класслы уста болады, тамада матросну чынын алады. Атасы ёмюрю иш бла келген Ильясдан, анасы Джашаккуланы Улакъны къызы Субайдан юреннген ашхы адетлерин, къайсы ишден да эринмегенин, тенгликни мийикде тута билгенин, кёргюзеди кесини къуллугъунда. Командири аны юлгюге тутады, ол да хар буйрукъну чабханлай толтурады.

К-8 деменгили темирден ишленнген, ядро атом сауутну джюрютген уллу атом кеме эди. Аны экипажында кавказ миллетледен джангыз Башир болады. Къалгъанлары орус, белорус, украин, молдован джашла эдиле.

Башир къуллукъ этген К-8 атом кеме Атлантика океанда СССР-ни чеклерин сакълауда джюрюйдю.

Бир джылдан флотда джетишимли къуллукъ эте тургъанын эсге алыб, аны юйюне отпускагъа иедиле. «Башир бла мен эки эгечден туугъанбыз. Ол отпускагъа келген сагъатда меннге 5 джыл болгъан эди. Аны джылтырауукъ моряк формасына сейирсиниб къарай эдим. Меннге да моряк майкачыкъ алыб келген эди. Дагъыда саугъагъа къатапа айю оюнчакъ берген эди. Ма андан бери 45 джыл ётдю. Энди белгили болады Башир къуллукъ этген суу тюбюнде джюзген аскер атом кемеде авария болгъаны. Кемени бютеу экипажында матрослагъа кърал саугъала берирге бегим этилгени. Ол кёзюуде кърал тахсаны сакълар ючюн, К-8 кемени кюйгени, анга от тюшгени айтылмагъанды. Кемеде уа 22 адам джанлары саулай суугъа кёмюлгендиле, от тюшген сагъатда уа 30 матрос кюйюб къалгъанды. Ол ачы хапарны эсге тюшюрюрге да сюймейме», - дейди Дружба элден Джазаланы келинлери Рая.

Суу тюбю бла джюрюген К-8 аскер тенгиз атом кемени хапары не ачы, не бушуулу болса да, айтайыкъ. «Былтыр ноябрны 11-де «День республики» газетде «Подводник из Родниковского» (джангылыч джазылгъанды – Холоднородниковский дерге керек эди) деб статья басмаланнган эди. Аны авторлары, 1970-чи джыл апрелни 12-де Атлантика океанда Бискайск богъазда К-8 атом кемени къалай батханындан хапар айта келиб: «Из 22 матросов срочной службы на атомной подводной лодке К-8 найдено 19 семей. На малой родине увековечена память 16 человек. Только о семье Башира Инамукова (тукъуму терс джазылгъанды – Енамуковду) не известно почти ничего. Просим откликнуться людей, кто знает что-либо о родственниках Башира, друзей, одноклассников, соседей, кто может рассказать что-нибудь о своем земляке», - деб джазгъан эдиле. Статья газетде басмаланнгандан сора Баширни къарнашы Рашид, башха тенглери Мурманскеде статьяны авторларына кёб затны билдиргендиле. Биз да, Енамукъланы Рашидни (ол бизни эртдеден танышыбызды) редакциягъа чакъырыб, аны кърал борчну толтура ажымлы ёлген къарнашындан толуракъ хапар соргъанбыз.

Алайды да, Енамукъланы Башир, 1969-чу джыл отпускагъа келиб, юйлеринде бир кесек солугъандан сора, ызына, къуллукъ этген джерине, кетеди. Дагъыда 1 джылны ичинде аскер къуллугъун толтура, талай джерде болады, аны сынамына сынам къошулады, механикге дери джетеди, саугъала алады. 1970-чи джыл февралны 18-де Атлантика океанда джангы чыгъарылгъан сауутну сынаргъа чыгъадыла. Ол кёзюуде совет кеме айланнган джерден узакъ болмай, Американы суу тюбюнде джюрюген кемелерини бирини экипажы да юрениуле бардырыб джюрюйдю. Алай бла бизни кеме 52 кюнню джюзеди. СССР-ни Правительствосу салгъан борчну толтуруб, базагъа айланады. Ма андан башланады уллу къыйынлыкъны аллы да. Артдан «Ценою своей жизни члены экипажа АПЛ (атомная подводная лодка) К-8 предотвратили ядерный взрыв у берегов Европы» деб, къысхача ташатын информация берилген эди. Дагъыда кърал башчылагъа берилген рапортда: «Прошло 45 лет, но и поныне радиационный фон в том месте остается в норме – значит, экипаж выполнил свой воинский долг до конца», - деб джазылады. Айтханыбызча, 52 сутканы тенгиз тюбюнде айланыб, экипаж базасына къайтыб келе тургъанлай, 160 метр теренликде кемени гидроаккустика бёлюмюнде приборла кюйюб башлайдыла. Аны къалын, ачы тютюню 8-чи бёлюмге джайылады. Бу бёлюм экиге юлешиниб лазарет (ауругъан болса, врачла къарарча), камбуз, хант ашагъан джерлери бар эди. Былайда 19 матрос, араларында да Башир болуб ауузлана тургъандыла.

Командирлери Бессонов, кемени дженгил сууну башына кёлтюрюрге, реакторларын, моторларын джукълатыргъа, деб буйрукъ береди. Буйрукъну толтурургъа биринчи чабханланы аллында болады Башир. Сууну башына чыгъаргъа реакторланы джукълатадыла. Тенгиз башында уа толкъунла бирбири ызларындан мийикге кёлтюрюлюб, уллу джел башланады. Буз къатыш джангур да джаууб тебрейди. К-8 кемеден кёкге къызыл ракеталаны атыб, эфирге «SOS»-ну - къыйынлыкъ тюшгенни белгисин - бередиле. Совет кемеге бир талайдан Болгарияны «Авиор» кемеси джетеди. Аны капитаны орус джаш Смирнов Рем, болумну дженгил ангылаб, матросланы кюе тургъан кемени башына чыгъарыргъа буйрукъ береди. Алай бла талай адамны къутхарадыла. Ол кёзюуге болушлукъгъа дагъыда башха кемеле да джетедиле. Боран-гылан болады тенгиз башында. Къарангы дженгил тюшеди. К-8 кемеге тагъылгъан тросла бузлаб, чарх, халыча, юзюледиле. Ол кёзюуге 30 матрос тютюнден тунчугъуб ёледи. Базадан не да болсун, К-8 кемени къутхарыргъа, деб буйрукъ болгъан эди. Ол буйрукъну толтурур ючюн, кемени капитаны Бессонов бла экипаждан 22 матрос бютеу мадарланы этиб кюрешедиле. Аланы арасында Башир, чыртда кеси къайгъылы болмай, ойсураб тебреген нёгерлерин болгар кемеге миндирир мадарла этиб айланады.



Шторм а бир да тохтамайды, толкъунланы мийикликлери эки этажлы юйню дараджасына джетиб, К-8 кемени ары бла бери чапыракъныча, чайкъайды. Ол кёзюуге кемени ауур ал джаны энгишге бурулуб, сууукъ суугъа кёмюлюб башлайды. Тенгизде къаты адет барды: батыб баргъан кемени капитаны андан эм артда кетерге керекди. Аны бла бирге тузлу тенгизни тамчыларын кёб кере бирге джутхан, бир къабынны эки юлешиб ашагъан, кёб кечелени бирге джукъусуз ашыргъан, бир-бирини халисин туугъан къарнашладан иги билген нёгерлери командирни кесин джангыз къоймайдыла. К-8 кеме ичинде 22 сау, 30 да ёлген адамы бла ёмюрлюкге тенгизге батыб кетеди. Ол тёгерекде кемелени барысы да кёкге къызыл ракеталаны атадыла, ахыргъы мутхуз гудокларын бередиле.

Арадан джылла озадыла, заманла тюрленедиле. 1989-чу джыл апрелни 7-де Норвегияны къатында тенгизде «Комсомолец» атом кеме суу тюбю бла джюзюб бара тургъанлай анга от тюшеди. Анда аскер къуллукъларын толтура тургъан джюзден артыкъ матрос бла офицерни бары да ёледиле. Ол аварияны РФ-ны кёбчюлюк информациялары бары билдирген эдиле. Ма ол кёзюуде айтылгъан эди биринчи кере К-8 кемени экипажыны джигитлигини юсюнден. Былайда бир затны къоша кетерге излейбиз. Авариягъа тюшген «Комсомолец» атом кемеде кесини кёзюуюнде бизни джердешибиз, къызылпокунчу Ёртенланы Сюлеменни джашы Дагир бир талай заманнга дери къуллукъ этгенди. Андан сора Шимал флотну атом кемелерини кёбюсюнде тамада офицер болуб джюзюб айланнганды. Бусагъатда 1-чи дараджалы капитан Ёртенланы Дагир Москвада Курчатов атлы илму-излем институтда уллу лабораториягъа башчылыкъ этеди. Ол институт а РФ-ны Сауутлу Кючлерини къурамларына киреди. 2000-чи джыл августну 12де «Курск» деген суу тюбю бла джюзген уллу атом кемеде да авария болгъан эди. Ол кёзюуде кърал информацион органлада да К-8 кемени суу тюбюне къаллайла ташайыб кетгенинден толуракъ хапар айтылгъан эди. Аны тенгиз тюбюнден бери тартыб чыгъарырча мадар джокъду. Не ючюн десегиз, ол Атлантика океанны эм табсыз джеринде 5 километр теренликде батыб турады. Ары аквалангистле да тюшаллыкъ тюлдюле. К-8 атом кемени къалай авариягъа тюшгени ачыкъ болгъанында, анда аскерчилик борчларын толтуруб аджал табхан матросла бла офицерлени джигитликлерине уллу сый берилген эди.

- Меннге бир джолда Шимал флотну командующийи адмирал Лобовдан: «Сени къарнашынг Баширни юсюнден артдаракъда толу хапар билдирликбиз. Ол кърал саугъагъа тыйыншлы болгъанды. Аскер борчун бет джарыкълы толтургъанды: К-8 кемени экипажында эм джигит, эм батыр джашланы бири эди», - деб, письмо да келген эди, - дейди Енамукъланы Рашид.

Баширни ёлгенинден къысха хапарны уа 1970-чи джыл апрель айны аягъында билдирген эдиле.

- Аны чыртда эсиме тюшюрюрге излемейме. Атам Ильяс къаты ауруб кесибизде, Счастливый элде, больницада джата эди. Мен анга къараб тура эдим. Не эсе да джаным, джюрегим бир затха къыйналгъанча болуб тура эдим. Арт кёзюуде бир 3-4 айны Баширден письмо келмей эди. Юрениулеге тенгизге чыкъгъан болурла, деб тура эдик. Алай болуучан эди. Джюрегим а, аугъа тюшген чабакъча, тыпырдайды, кюеди, бишеди. Не болгъанын а билмейме. Иги кеч болуб, больницада медсестра: «Сени тышына чакъырадыла», - дейди. Ол кёзюуде «Холоднородник» совхозну директору болуб тургъан Токъланы Махмут, Джёгетей Аягъы районну военкому Мельцов, дагъыда юслеринде аскер кийимлери бла эки офицер эшик аллында тура эдиле. Меннге джукъ айтмай, совхозну конторуна келтиредиле. Алайда ол офицерлени бири: «Крепитесь, Ваш брат Башир погиб при исполнении воинского долга. Подробности потом», - деб, эрлай контордан чыгъыб кетиб къаладыла. Бойнуму биреу, тырнакъларын батдырыб, ачы буугъанча болуб, джыгъылыб къалама. Иги эс джыйыб къарагъанымда, Махмут Сарыбиевич суу бусхул бла бетими сюрте тура эди. Ол, мени машинасына миндириб, больницагъа келтиреди. Атама джукъ да айтмайма.

«Подробности потом» дегенлери уа 30 джылдан артыкъны созулду. Джаза, джаза бездик, джууаб берген болмады. Къарнашым Башир менден 3 джылгъа тамада эди. Алай болса да мен, 6 джылымда анга тагъылыб, школгъа джюрюб башлагъан эдим. Счастливый элде орта школну экибиз бирге бошагъан эдик, - дейди Рашид. - Башир айырмагъа окъуй эди. Ол кёзюуде школну директору Лоов аны хаман юлгюге сала эди. Бек сюйген дерслери математика бла физкультура эдиле. Физкультурада чабышсакъ, аны киши озалмай эди. Турникде да, урчукъча бурулуб, бек уста ойнай эди.

Школдан сора совхозда бир джылны ишлеб аскерге алай кетген эди. Атам бла анам 80 джылдан атлаб ауушхандыла. Башир ёлмегенди, ол бери келмей къаллыкъ тюлдю деб, аны аллына къарай, джашауларын алай ашыргъан эдиле. Анамы ахыр сёзю: «Баширни мени кёзюме бир кёргюзюгюз», - деб алай болгъан эди.

Мындан алда иги кеч болуб, юйдегиле къонакъгъа кетиб, кесим джангыз олтуруб, телевизоргъа къарай тургъанлайыма, Москвада каналланы бири, К-8 атом кемени юсюнден хапар айта келиб, Баширни суратын кёргюзюб къойдула. Олсагъатда меннге бир кюн келди. Аны кишиге айтыб ангылаталлыкъ тюлме. Тиширыуча, къычырыкъ этиб, джыладым. Эшикге мыллыгымы атыб, джерге тёнгередим. Джылагъанымы тохтаталмай, кёбге дери турдум. Юйге да бауурланыб кирген эдим. Энди хар кече сайын тюшюмде Баширни кёреме. Дагъыда чыртда ийнаналмайма, ол ёлгенди, деб. Бюгюн болмаса, тамбла келликди, деб турама. Ол мени бир бек сюе эди, бир бек сакълай эди. Башир отпускагъа келгенинде, меннге къоюб кетген моряк майкасын юсюме кие-теше, джастыкъ башында сакълагъанлай турама. К-8 суу тюбюнде джюзген атом кемени юсюнден хар зат белгили болгъанлы аны экипажына уллу сый берилгенди.

Шимал флотну Гремиха атлы базасында джигит моряклагъа эсгертме салыннганды. Мурманскедеги музейде Эсгериу китабха хар бир матросну аты, тукъуму джазылгъанды. Аланы сыйларына Санкт-Петербургда Тенгиз Флотну клисасында эсгертме къанга орнатылгъанды. Сестрорецк шахарда да ачылгъанды эсгертме.

Бусагъатда Санкт-Петербургда «Комсомолец», «Курск» атом кемелени экипажларыны сыйларына салыннган мемориал комплексде К-8 атом кемени экипажына да эсгертме ачдырыргъа оноу болгъанды.

Мындан алгъаракъда уа Таллыкъда джашагъан Енамукъланы Рашидни юйюне аны къарнашы Башир бла К8 атом кемеде биргесине къуллукъ этген тенги, Белоруссиядан Прануза Александр (аны ёлюмден къутхарыб, болгар кемеге кёлтюрюб чыгъаргъан Башир болгъанды), К-8 кемеде тенгизге кёмюлген матрос Печерских Алексейни къарнашы Александр, Шимал флотну ветераны, 1-чи дараджалы капитан Галактионов Николай, Мурманскеде «Вахта памяти» къауумну башчысы Русина Марина келген эдиле. Ала, Енамукъланы Рашидни юйюне адамланы джыйыб, аны къарнашы Баширни джигитлигини юсюнден кёб хапар айтхандыла. Мурманскеде Тенгиз Флотну адмирал Макаров атлы университетини курсантлары бла устазларыны къауумундан, Шимал флотну 7-чи дивизиясыны ветеранларындан «Вахта памяти» деген ат бла отряд къураб, К-8 атом кемени подводниклерини юслеринден кёб материал джыйгъанларын билдиргендиле. Ол отрядны членлери, К-8 кемени экипажында матросланы юйдегилерини адамларын излеб, табыб, алагъа саугъала бередиле. Аныча, К-8 кеме батыб кетген Атлантика океандан суу алыб, аны контейнерлеге къуюб, бегитиб, биргелерине келтиредиле. Енамукълары, келген къонакъланы сыйлаб, алагъа къурманлыкъ этген эдиле. Къобан районну администрациясыны башчысы Къазийланы Хусейн, къонакъланы чакъырыб, районну аралыгъы Кавказскеде джигитлик этиб ёлген Енамукъланы Баширни сыйына аталгъан эсгериу джыйылыуну къуратхан эди.

- Джылыу ангылай эсе, атам бла анам асыралгъан къабырлада къарнашым Баширге сын ташны тюбюне Атлантика океанны Бискайск богъазындан келтирилген суу контейнерни да саллыкъбыз, муслиман динде джюрюгенича джаназысын этдирликбиз, - дейди Рашид. - Дагъыда мени быйыл апрелде К-8 атом кемеде ёлгенлени сыйларына Санкт-Петербургда ишленнген мемориал комплексни, Джигитлени аллеясы ачыллыгъына аталгъан джыйылыуларына чакъырыб турадыла. Бусагъатда ары барыргъа хазырлана турабыз.

Батыр Баширни аты бизни миллетни джюрегинде ёмюрлюкге джашарыкъды. Аны къабыры уа, суу тюбюне чёкген темир кемени ичиндеди. Ол анга, аны нёгерлерине да эсгертме болсун.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.
Tinibek 26.03.2015 22:53:31
Сообщений: 1273
2015 дж. мартны 14 "Къарачай"

Эсге тюшюрюу
ОЛ ХАЛКЪЫНА ДЖАРАГЪАН АДАМ ЭДИ

Кюнлени кечеле ауушдура, джарыкъ тангла ата, азанчыла эртден нги намазгъа чакъыра, джангурла джауа да, джер кебе, заман алгъа дженгил чабыб барады. Ма къараб-къарагъынчы тюнене арабызда айлана тургъан халкъыбызны бир онглу джашы Хачирланы Азретни джашы Исмаил ёлгенли бир джыл озду.

Алай а ол саубитген ашхы уланыбызны тас этгенибизге энтда ийнаналмай барабыз. Арадан ненча заман кетсе да, бизле къой, энди ёсюб келген джаш тёлю да Исмаилны атын унутмаз деб кёлюбюзге келеди. Не ючюн десегиз, миллетибизге джарагъан, игилик этген адам эди ол. Ай медет, аджал не онглу, не иги адамны да къоратады. Джашарын джашаб, кёрюрюн кёрюб, сер къартлыкъгъа джетиб ауушханнга да къыйналабыз, замансызлай ёлюб кетгеннге къой эсенг. Исмаилны къарыуу-кючю да бар эди.

Бир къагъытланы да алыб, бизни редакциягъа кюн сайын дегенча келиучен эди. Аны иши «Джамагъат» организация бла байламлы эди да, джамагъатны джумушу бла келе эди. Бизге миллетге керекли затланы юсюнден газетде джаздырыргъа ашыгъа эди.

- Юй бийче: «Энди сен пенсиягъа чыкъгъанса, дуния ишге барады, сен а хар кюн сайын Черкесск шахаргъа нек джол салыб тураса? Кёргенле не айта болурла, сеннге дейди?» – деб кюлюб хапар айта эди Исмаил бизге. - Мен а юйден къачханны орнунда чыгъыб кетеме. Юйде къалай олтуруб турайым этер ишле толуб тургъанлай?

Бизни миллетге эм къыйын заманлада, КъарачайЧеркесияны миллети къозгъалыб, бир къауумла ол толкъунну кеслери иш этиб чайкъаб, мийик шиндиклеге олтурургъа излеген кёзюуледе, Исмаил, къоркъмай-юркмей, алгъа бара эди, аны эркинлигин сакълар, джакълар ючюн кюреше эди. Ол кюрешде кёб джетишимле, хорламла болсала да, алкъын тынчайыр заман келмегенин кёре эди Исмаил. Халкъыбызны джарсыуларын, анга кир джагъыу тохтамагъанын, тюзлюк тебленнгенин, Исмаил джюрегине асыры джууукъ алгъандан кесини джашау ёмюрюн къысха этгенди, дейдиле аны иги таныгъанла, билгенле.

Миллет кёб джыйылгъан джерде - къууанчлада, юбилейледе, байрамлада - аны аты айтылмай къалмайды. Ол сабийге сабийча, къартха къартча болуучан эди, онгсузгъа джюреги эзиле эди, бир затха къаты къыйналса, кёзлери джыламукъладан толуб къалыучан эдиле.

Бир кере Исмаил телефон бла бизге сёлешиб: «Бери, «Джамагъатны» офисине, бир келигиз, генералыбыз Махаметланы Солтанны юсюнден бир иги китаб чыкъгъанды, саугъагъа берликме» - деди. Иги кесек адам болуб бардыкъ - Акъ юйню арт джанында эди «Джамагъат» бирлешликни офиси. Ол бизни ашсуу бла сыйлады.

Алай эте тургъанлай, ол кёзюуледе бир кесек джунчуб айланнган Магомет деб бир джаш кириб келди. Аны кёргенлей, ол мазаллы Исмаил секириб, орнундан къобуб, кишиге ышанмай, Магометни бетин-къолун джуудуртуб, аллына ашарыкъ салды. Кеси да къатына олтурду, ол кете тебрегенинде, Махаметланы Солтанны юсюнден чыкъгъан китабны да бериб, ачхачыкъ да тутдуруб, ашырды.

Исмаилны республиканы бютеу миллети сюе эди. Аны айтханына кёбле къарай эдиле. Айырылабыз деб орус, черкес, абаза, ногъай джамагъат организацияла джыйылыула бардырыб айланнган кёзюуледе Исмаилны кеслерине чакъыра эдиле. Ол, Хабезде, Зеленчукде, Инжич-Чукунда болгъан джыйылыулада сёлешиб, арада джарашыулукъ болсун, биз ёмюрюбюз бирге джашаб келгенбиз, биригейик, биз юлешир зат джокъду, деб тюшюндюрюб сёлеше эди. Аны айтханына, оноууна да къарай эдиле хоншу миллетни адамлары.

1999-чу джыл митингле болгъан заманлада да Исмаил, ара майданнга келиб, тынчлыкъны сакълауну юсюнден таукел, ийнамлы сёлеше эди. Хачир улу бир миллетни да тёбен салыб сёлешмегенди, ёзге кесибизни халкъ ючюн а джаннган отха да кириб кетерик эди.



Исмаил джаз айланы келирлерин, сабан ишлени башланныкъларын ашыгъыб сакълай эди. «Родина» колхозну председатели заманында Чапаевское элни


Хачир улу Чехословакиядан келген устала бла.

башы дуппурдан энгишге къараса, кёлю кёлтюрюлюб, къууанч тыбырлы бола эди. Асыулу юйле, кенг орамла, асфальт джолла, школну мекямы, мазаллы ара ындыр, джарыкълыкъ юй, ариу межгит, орамлада машиналаны, чепкен сокъгъанча, джюрюгенлери - барысы къууандыра эдиле аны. Махтаныргъа сюймесе да, ол затлада аны уллу къыйыны болгъанын биле эди.

Машинасына миниб, колхозну сюрюле, урлукъ атыла тургъан джерлерине айланыб чыгъыучан эди. Сабанлада тохтаб, трактористле, шофёрла бла сёлешиб, ишни иги баргъанын кеси кёзю бла кёрюб, андан ары къой къошлагъа атлана эди.

Кюнортадан оза, Ораскъулланы Хамитни къошуна джыйыла эди. Къош десек да, джарагъан мекямла эдиле. Хамитни сыртындан къагъыб: «Оллахий, тенгим, ач да болгъанбыз, холодильнигингде не бар эсе да бери чыгъар», - деб накъырда эте эди. Чамны-накъырданы бек сюе эди. Ол председатель болуб ишлеген джыллада миллет аны юсюн басханлай тура эди. Кеси да джазгъы, къачхы ишле бошалсала, колхозчуларын бир джерге джыйыб, алагъа кёз ачдырыргъа кёб белгили артистлени чакъырыучан эди. Ким келмей эди ол кёзюуледе бери, Исмаилгъа, Чапаевское элде болуучу джашил отчукълагъа?! Къонакъгъа Армияны генералы Семенланы Владимир вертолёт бла келиб тюшгени, космонавтланы келгенлери, белгили артистле Иосиф Кобзон, Лев Лещенко, Валентина Толкунова, элни клубуну сахнасында джырлаб, миллетни кёлюн кёлтюргенлери, Владимир Винокур чам хапарланы айтыб, джыйылгъанланы кюлдюргени бюгюн да элчилени эслериндеди.

Белгили къобузчу, ногъай тиширыу Ирина Мустафаеваны чакъырыб, клубда таймаздан ишлерге алгъан эди. Аны кибик белгили джырчыбыз, поэт Ёзденланы Альберт да Джарыкълыкъ юйде 12 джылны ишлеген эди. Колхозну маллары джайлагъан Покун Сыртына Исмаил, артистлени да алыб, кёб барыучан эди. Анда ишлеген малчылагъа уа аламат турмуш болум къуратхан эди. Джарагъан юйлери, хамамлары бар эди, медпункт, библиотека, телевизор, радио ишлей эдиле, хант юйлери да джарашыб.

Къралгъа эт, сют сатыу эки-юч къатха тола эди – колхозгъа Москвадан 3-4 кере кёчюучю Къызыл байракъ, ачха ёчле бериле эдиле.

Исмаил, къолуна къалам алыб, къайсы джерге къайсы культураны урлугъун атсакъ, кёб битим алырбыз, деб эсеблегенлей тура эди. Ишини кёблюгюне да къарамай, газет, журнал окъугъанын къоймай эди, эл мюлкде алчы сынамны юсюнден эшитгенлей, аны билирге ашыгъа эди.

«Родина» колхозда ишни къурагъанына къараргъа, сынамына юренирге да кёб адам келиучен эди, аланы арасында илмуланы докторлары, кандидатлары да болуучан эдиле. Колхозда ётген кенгешлени, джыйылыуланы юслеринден ара газетлеге дери джаза эдиле, телевидение бла бере эдиле.

Хачир улу, саулай Къарачай-Черкесияда биринчи болуб, кеслерини джерлеринде джаулу рапсны урлугъун себдирген эди. Андан алгъаракъда уа ол культураны къалай ёсдюредиле, андан къаллай хайыр аладыла деб, кесини агрономларын да алыб (Исмаилны кесини усталыгъы да агроном эди) Чехословакиягъа эки кере баргъан эди. Чехословакиядан джерчиликни усталарын чакъырыб, ишни аллын алай къурагъан эдиле. Андан келген механизаторла «Родина» колхозда талайны туруб, джергили механизаторланы кеслерини усталыкъларына юретиб, алай къайтхан эдиле ызларына.

Алай бла, бу колхозда биринчи болуб, рапсны ёсдюрюб тебреген эдиле. Андан джау, кёб мал аш да чыгъа эди, уллу хайыр да тюше эди мюлкге.

Къарачай-Черкесияда рапсны джайгъаны ючюн Хачирланы Исмаилгъа СССР-ни Министрлерини Советини биринчи саугъасы
берилиб, лауреат болгъан эди. Чапаевское элни башында хар неси да джарашхан аламат мал комплекс ишленнген эди. Алайда элдегиледен кем болмагъан медпункт, тюкен, хант юй бар эдиле. Комплексни башчысы Лепшокъланы Кочар эл мюлкню тамам устасы эди. Колхозну бютеу санагъатында ишлегенле барысы тамам сынамлы, онглу устала эдиле. Биригиб, бир къол болуб, бютеу мадарланы хайырландырыб, колхозну областда къой, къралда да эм онглу мюлклени бири этген эдиле. Сабанчыладан, малчыладан кёблеге уллу кърал саугъала, орденле, медалла берилген эдиле. Хачирланы Исмаил кеси Шохлукъну, Урунууну Къызыл байрагъыны, «Хурмет Белгисини» орденлери, талай медаль бла саугъаланнган эди.

Исмаил миллетни, джамагъатны сюймеклигин баш саугъасына санай эди. Элини, элчилерини ашхы джашагъанларына къууана, ала тарихде къалыр джанындан кюреше эди. Колхозну, аны алчы адамларыны юслеринден кинола алдыргъан


1988-чи джыл. Рапс бачхада.

эди. Ачха бериб, кеси юсюнде болуб, «Ярость и мольба» («Ачыу бла Тилек») деген толуметражлы, документли фильмни да салдыргъан эди. Ол кино Москвада Горький атлы киностудияда сакъланады. Кинону эпизодлары бизде, Джагъанас, Схауат ёзенледе, Черкесскеде темир джол станцияда, Малкъарны Сауту деген элинде, Астраханда, Чеченде алыннгандыла. Ол кинону алгъан аппаратын фильмни режиссёру Атталаны Анатолий Хачирланы Исмаилны 75-джыллыкъ юбилейинде анга саугъагъа берген эди.

Хачирланы Исмаилны джашау джолу, иши кеси миллети бла къысха байламлы болгъанын айтдыкъ. Ол кесини джашау джолундан «Дело всей жизни» деген аты бла китаб джазгъан эди. Джарсыугъа, китабы басмадан чыкъгъынчы ауушуб кетди – джатхан джери джумушакъ, кенг болсун.

Исмаилны «Джамагъат» бирлешликге башчыгъа 2003-чю джыл сайлагъан эдиле. Ол организацияны биринчи башчысы Орусланы Азрет ауушхандан сора, анга Семенланы Салих, Салпагъарланы Ибрагим, Темирланы Солтан тамадалыкъ эте тургъан эдиле. Ала да миллетге джарар ючюн къалмагъан эдиле. Катчиланы Ахмат бла Чомаланы Казбек да кеслерича «Алан», «Алан конгресс» деген миллет организацияланы къураб, къарачай халкъгъа джарарча мадарла этген эдиле. Артдан тёреле да къуралгъан эдиле. Бизден кёрюб, оруслула, черкеслиле, абазалыла, ногъайлыла, греклиле да кеслерича джамагъат организацияла къурагъан эдиле. Таб, аланы бир къаууму бир кёзюуде бизге къаршчы ишлер ючюн да къалмагъанды. Ол болумда Хачир улу, бютеу билимин, сынамын салыб, оюмлулукъ, эркишилик да танытыб, алай ишлегенди.

«Джамагъатны» биринчи ачхан, биринчи башчысы болгъан Орусланы Азретни юсюнден да кёб иги сёз айта эди Исмаил. Азрет Уллу Ата джурт къазауатны ётген, баш билимли, онглу адамларыбызны бири эди. Анга нёгерлик этген къазауатны ветераны Къобанланы Абдул да аныча билимли, ётлю адам эди. Экиси да биригиб, алагъа да миллетибизни талай алчы адамы - Лайпанланы Къазий, Байрамукъланы Исмаил, Биджиланы Солтан, Кечерукъланы Азрет, Герюкланы Сапар дагъыда башхала - къошулуб, тарихде къаллыкъ уллу ишлени бардыргъан эдиле. Ала, къарачай халкъны эки-юч кере съездлерин къураб, артда делегация болуб, Москвагъа барыб, анда кърал тамадалагъа тюбеб, миллетибизге толу реабилитация этилир ючюн кюрешген къауумдула.

Хачирланы Исмаил «Джамагъатны» иши бла аны къуралгъан кюнюнден башлаб байламлы эди. Эсигизге салайыкъ, аллында «Джамагъат» джашыртын къуралгъан организация эди. Аны джыйылыуларын ташатын бардыра эдиле. Джыйылыуланы кёбюсю да Хачир улу башчылыкъ этген «Родина» колхозда болуучан эди. Къысхасы, бу колхоз миллетибизге не джаны бла да джарагъан аралыкъ болуб бошагъан эди.

Исмаил керти джарашыулу адам эди. Керти патриот эди, тюзлюк ючюн ёрге туруб къала эди. Керти затны джашырмай, не уллу тамададан да къоркъмай, айтыб сиреле эди. «Именем ВЧК» деген китаб къарачайлылагъа кир къуюб джазылгъанды деб, КПСС-ни Ара Комитетини Баш секретары Горбачёвну кеси бла даулашханын да билебиз Исмаилны. Ол Горбачёвну комсомолда ишлеген джылларындан таный эди.

Хачир улу «Джамагъатха» башчылыкъ этген джыллагъа къайтсакъ, аны эм баш иши миллетибизге реабилитация этдириуге кёб кючюн салгъаны эди. Хачир улу кёб адамыбызгъа джарагъ


1989-чу джыл. СССР-ни халкъ депутатлары Хачирланы Исмаил, Семенланы Владимир, Хубийланы Хаджибек.

анды, болушханды. Байрамукъланы Халиматха, Хубийланы Османнга, Аджиланы Амбийге, Къочхарланы Маратха, Лайпанланы Армиягъа, Джанкёзланы Таусолтаннга, Батчаланы Муссагъа ала джашагъан юйлени къабыргъаларына эсгертме къангала салдыртыргъа болушхан Исмаил болгъанды. Артда Ючкекенде ишленнген «Къарачай Ананы» эсгертмесин салдырыргъа деб, къарачай интеллигенцияны келечилери бла кенгешле, джыйылыула бардыргъан да Исмаил эди. Эсгертмени да не Черкесскени башында, неда Сарытюзню аягъында ишлетирге эди мураты. Исмаилны айтханы бла КъЧР-де джамагъат организацияланы башчыларындан Координация совет къуралгъан эди. Аны тамадасына Хохлачёв Николай, заместителине да Хачирланы Исмаил сайланнган эдиле. Ма ол советни членлери, эм алгъа Исмаил айтыб, июлну 3-де бизни республикада КъЧР-ни Халкъларыны биригиулерини кюню белгилегениб башлагъанды.

1989-чу джыл Исмаилны СССР-ни халкъ депутаты этиб сайлайдыла. Аны депутатлыкъ ишинден да айтырбыз. Исмаил болушуб «джамагъатчыла» миллетибизге реабилитация этиуню аягъына джетдирирге деб СССР-ни Баш Советинде Миллетле Советни председатели Нишановгъа тюбеген эдиле. Аныча, РСФСРни Баш Советини Председатели Власов бла да ушакъ этген эдиле. Власов Чеченде обкомну биринчи секретары болуб ишлеген эди, кавказ миллетлени джарлылыкъларын иги биле эди.

Орусланы Азрет, Къобанланы Абдул, Хачирланы Исмаил 1990-чы джылны январь айында СССР-де Кърал Къоркъуусузлукъну Председатели Крючковгъа тюбеб, кёчгюнчюлюкде, андан бери къайтханыбыздан сора да бизни миллетге джетген зорлукъну, артыкълыкъны толу ангылатхан эдиле, ол да кеси джанындан болушлукъ этген эди.

СССР-ни Баш Советини Председатели Анатолий Лукьянов бизге, Доммайгъа, солургъа келген эди. Исмаил Орусланы Азретни да биргесине алыб, Лукьяновгъа тюберге барады. Аллында ол бизникилеге тюберге, ушакъ этерге излемейди. Тюбегенлеринде да къарачайлыла къазауатны кёзюуюнде Джуртну къоруулай этген джигитликлерине экили болгъанча, артдан бизникилеге айтылгъан керексиз, джалгъан сёзлеге ышаннганча болуб турады Анатолий Лукьянов. Ёнге, анга да ангылатадыла болумну Азрет бла Исмаил.

СССР-ни Баш прокурору Сухаревни уллу адамлыгъы болгъанын айырыб айтыучан эди Исмаил. Анга Халкъ депутатланы съездинде тюбеб, артдан дагъыда тюбеширге келишедиле. Съезд ишни бек кеч бошайды. Исмаил, энди бу кёзюуледе къралны Баш прокурору кесини кабинетинде олтуруб тура болмаз деб, аккыллы бола, анга телефон бла къонгурау къагъады. «Мен сизге сёз берген эдим да, сакълаб турама, келигиз», дейди Сухарев. Къарачайдан Москвагъа джыйылгъан 15 адам аны бла танг атхынчы ушакъ этиб, миллетибизни проблемаларын толу ангылатадыла.

1991-чи джыл Борис Ельцин къралгъа Президент болады. Ол а Къазахстанны Компартиясыны Ара Комитетини 1-чи секретары Нурсултан Назарбаев бла тенглик, шохлукъ джюрюте эди. Аны иги биле эди Исмаил. Биргесине Карачаевск шахар исполкомну председатели Элкъанланы Борис бла ол джыллада республиканы Правительствосуну Председателини 1-чи заместители Гочияланы Борисни къураб, Къазахстаннга барадыла. Назарбаевни Англиягъа тебреб тургъан кёзюую болады. Алай болса да Назарбаев, бизни джашлагъа тюбеб, аланы не излегенлерин ангылайды. Аны юсюнден артда Ельцинге да билдиреди. Къарачай миллетге болушур ючюн ма аллай мадарла этгендиле. 1991-чи джыл ноябрь айда Москвада депортациягъа тюшген бютеу миллетлени келечилерини биринчи съезди болгъан эди. Анда докладны ол кёзюуде Москвада ишлеген Алийланы Исмаил этген эди. Съездни ишине Орусланы Азрет, Хачирланы Исмаил, Лайпанланы Къазий дагъыда Къарачайдан кёб адам къошулгъан эди. Съездде биринчи сёз Хачирланы Исмаилгъа берилген эди. Ол, къолу бла Кремлни да кёргюзюб, къралны башчыларын кючлю хыртха ургъан эди. Андан сора бусагъатда Дагъыстанны Башчысы Абдулатипов Рамазан сёлешген эди, ол да критиканы бир да аямагъан эди.

Депутат джылларында Исмаилгъа кеслерини джарлылыкълары бла 2000-ден артыкъ сайлаучу тюбегенди. Ол ала айтханланы кёбюсюн тындыргъан эди. 760 адам аны атына къагъыт джазгъан эдиле да, алагъа къаралгъан эди. Хачир улу депутатча 131 адамгъа машинала алыргъа болушханды, 121 адамгъа фатарла бердиргенди. Черкесскеде больницагъа джангы медицина аппаратла, химия заводха оборудование салыргъа болушханды. Предприятиеле бла организациялагъа, колхозла бла совхозлагъа тракторла, машинала, автобусла алдыргъанды.

Къобан ГЭС-ге эки кран, эки экскаватор, Къарачай районда джол участокга погрузчик бердиргенди, эллеге газ, суу тартдыргъанды. Депутат джылларында ол этген ишлени айтыб, санаб чыкъгъан да къыйынды. Сайлаучулагъа этген ишлерини юслеринден 45 кере тюбеб, отчётла берген эди.

Ол болушуб 150 джаш адам баш окъуу заведениелеге киргендиле. 100 адамгъа КъЧР-ни Парламентини Хурмет грамоталары, 30 адамгъа да сыйлы атла берилгендиле. 3-4 школгъа автобусла алдырыргъа болушханды.

Ол «Родина» колхозгъа башчылыкъ этген джылларында уа элде уллу тирмен, джау, макарон этген, нарзан къуйгъан цехле, суткасына 10 тонна ётмек биширген пекарня ачылгъан эдиле. Элге табигъат газ, суу тартылгъан эди. 650 джангы юй, межгит, 1200 окъуучугъа школ, джарыкълыкъ юй, башха мекямла ишленнген эдиле. Къой, тууар мал кёбден кёб болгъан эдиле. Джыл сайын къралгъа пландан артыкъ 150 тонна эт, кёб санда сют сатыла эди. Ай медет, заманла тюрлене, аланы барысы да къуруду, тас болду.

Исмаил 1938-чи джыл Марада тюз къарачай юйдегиде туугъан эди. Атасы Азрет Тельман атлы колхозда нартюх ёсдюрген бригадагъа башчылыкъ этгенди. Ишде джетишимлери ючюн аны Москвагъа ВДНХ-гъа ийиб, уллу саугъала бериб къайтаргъан эдиле. Хачирланы Азрет, къазауат башланнганлай ары кетиб, фашистле бла сермешиуде, Джуртун къоруулай, 1942-чи джыл январда джан берген эди. Анасы Зорум да ёмюрюн урунууда ашыргъанды. Юйдегиде Салих, Сапар, Исмаил, Исмагъыл, Аминат бар эдиле. Бюгюн аланы барысы да керти дуниягъа кетгендиле. Джатхан джерлери джумушакъ болсун. Исмаил алгъа техникумну, артдан эл мюлк институтну бошагъан эди. Ол алгъа «Родина» колхозда агроном болуб ишлегенди. Артдан комсомолну обкомунда къуллукъ этгенди, Къобан районда Эл мюлк управлениени тамадасы болгъанды. Къайда да атын къуру иги бла айтдарыб тургъанды.

Юй бийчеси Лепшокъланы Махмудну къызы Ленина бла юч уланны - Казбекни, Муратны, Кемалны - ёсдюргендиле. Ала баш билимле алыб, бирери бирер къуллукъда бет джарыкълы ишлейдиле, аталарыны сыйын мийик тута джашайдыла, ашхы юйдегиле ёсдюредиле.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.
Tinibek 27.03.2015 04:04:37
Сообщений: 1273
2015 дж. мартны 12
Уллу Хорламны 70-джыллыгъына
МАТЕМАТИКЛЕ БЛА ФИЗИКЛЕ КЪАЗАУАТДА

Джауланы къаушатыргъа, Хорламны джууукълашдырыргъа кече-кюн демей, саулай къралыбыз - аскерчиле, тиширыула, къартла эмда сабийле - ишлегенди.

Алимле да бир джанында къалмагъандыла. 1941-чи джыл июнну 23-де къралыбызны Илмула академиясыны президиуму, джыйылыб, Совет Аскерге къалай болушурукъларыны юсюнден оноу этгендиле. Ишлерин къоюб, алимледен кёбле къолларына сауут-саба алыб, кеси разылыкълары бла фронтха кетгендиле. Бу статьяда айтылгъанны 1975-чи джыл апрель айда академик А.Н. Колмогоровну лекциясында айтылгъан затладан алыб джазама. Ол джыл математиканы кърал программасын тюрлендириб, аны джашаугъа джууукълашдырыргъа оноу этиб, Францияны Бурбаки деген математика школуну программасын салдыргъан эди сохталаны окъутургъа. А.Н. Колмогоров школлагъа джангы алгебра бла геометрияны джарашдыргъан эди. Саулай СССР-ден 300-ден аслам адам ол китабланы таблыгъы эмда келишелмеген затлары бар эселе деб аланы сюзерге джыйылгъан эдик. Къарачайлыладан экеулен эдик. Ёзденланы Магометни джашы Осман да, мен да бу лекциягъа бирге тынгылагъан эдик Москвада. Ол Карачаевскеде устаз институтда математикадан окъутхан, терен билими болгъан огъурлу адам эди. Ауушханды, джандетли болсун.

Саулай къралгъа белгили академик П.П. Погорелов авиациячыла бла бирге къазауат этгенди. Аллай 80 академик болгъанды: А.А. Ляпунов, Ю.В. Линник, Ю.А. Митропольский дагъыда башхала.

Сауут-саба, патрон, снаряд кёб керек болгъандыла. Аланы чыгъаргъандан сора да барын сынаб кёрюрге керек болгъанды. Ол ишге аланы чыгъарыб кюрешгенден эсе кёб заман керек болгъанды. Сынау ишлени дженгиллетирге Колмогоров ажымсыз амал табханды.

Къралны сакълауда да уллу ишле этерге керек болгъанды. Сёз ючюн, самолётланы къызыу учарча этерге керек эди. Алай а ол заманда алай къызыу учхан самолётла кёкде учуб бара тургъанлай кеслери алларына ууалыб къалыучу болгъандыла. Дагъыда аэродромдан учхан неда анга тюшген заманда самолётну чархлары ары-бери кетиб, кёб аварияла болгъандыла. Ол затлагъа «флаттер» бла «шимми» дейдиле. Бу табсызлыкъланы математика теориясын джарашдырыб, къоркъууланы къурутхан академик М.В. Келдыш болгъанды. Самолёт къызыу учар ючюн, аны къанатларыны тюрюн (формасын) академик С.А. Христианович этгенди.

Москваны сакълагъан аэростатланы игилендириб, джарашдыргъан да татарлы профессор Х.А. Рахматуллинди. Аны ол иши парашютланы кючлю этерча мадар да къурагъанды. 1942-чи джыл апрелде математикле академик С.Н.Бернштейнни оноуу бла математика таблицала чыгъаргъандыла, сфера координатла бла хайырлана. Ол таблицалагъа таяна радиопеленгала бла ишлегенле самолётну, кемени къайда, къаллай узакълыкъда, къалай ары, къызыу, акъырын баргъанын билирге уллу болушхандыла. Ол таблицала бла американлыла, ингилизлиле да хайырланнгандыла бизни къралгъа кемеле бла сауут-саба келтирген заманларында. Бу таблицала узакъгъа учхан бомбаланы атыучу самолётлагъа, кемелеге да тюз, къысха, къоркъуусуз джол ачыкълагъандыла. Аллай таб джоллагъа «локсодромия» дейдиле.

Кемелени батмазлыкъ теориясын а академик А.Н. Крылов джарашдыргъанды. Ол лагъым, торпеда кемени къайсы бёлюмюне тийгенине кёре кемени батарын, батмазлыгъын ачыкъ билдиргенди. Англияны «PQ» деген конвойлары бизге, Мурманскеге, бу таблицаланы эсге алыб джюрюгендиле, немца самолётла бла суу тюбюнде джюзген къайыкъладан аланы себеблери бла башларын сакълай.

Урушда от ачыуну (окънутобну табыча ата билиуню) пайдасы отну бир джерде къалынлыгъына кёре (кучность) болады. Аллай затха джараулу ишни А.Н. Колмогоров джарашдыргъанды, кесини «теория вероятностуна» таяна. Бу лагъым ненча артиллерия сауут, къаллай бир узакълыкъдан, дагъыда ненча сауут бир джолгъа от ачаргъа кереклисине кескин джууаб табханды. Самолётха ненча кере от ачаргъа кереклисин да ачыкълагъанды. Ол къой эсенг, ол теория совет аскер тамадалагъа: «Кесигизни джау аскер тамадаланы орнуна салыгъыз да, ала кеслерине къаллай таблыкъла табарыкъларын ангылаб анга кёре джууаб излегиз», деб юретгенди. Ол болум бла бизни эм уллу маршалыбыз Г.К.Жуков хайырланнганын кесини мемуарларында да джазады.

Ленинградда «джашау джол» Ладога кёлню юсю бла болгъанын билесиз. Ленинградха машинала ауур джюклениб келселе, буз кёлтюрюб тургъанды, ызларына дженгил болуб къайтсала уа, буз хаман сыныб, машинала, адамла да кёмюлюб баргъандыла. Муну себебин, «теория упругости льда» дегеннге таяна, М.М.Филоленко ачыкълагъанды. Ауур машинала джюрюген заманда аланы бузгъа къатышхан толкъунлары къарыусуз, аз болгъандыла, акъырыныракъ баргъанлары себебли. Джюксюз машинала къызыууракъ барыб, аланы толкъунлары бузну кесини толкъунларына къошулуб кючлю резонанс болуб, буз аны кёлтюрелмей, джарылыб тургъанды. Алай бла машиналагъа бир сагъатха 35 км къызыулукъда джюрюрге буюрулгъанды. Аллай къызыулукъда джюрюген машиналаны артда бири да батылмагъанды кёлде. Дагъыда алимле А.А. Космодемьянских бла Л.П. Смирнов «Катюшаны» онглу сауут боллугъун ачыкълаб, аны физика тамалын салгъандыла.

Математикле керти да уллу болушлукъ этгендиле амалсыз ишлени джарашдырыугъа. Джер байлыкъны тюз хайырландырыргъа, джангы сауут къураргъа, танкаланы, самолётланы чыгъарыуну кёбюрек этерге, къалгъан сауутлагъа кёре бу затланы тергеб айтхандыла. Немецлеге къоймай къачыргъан заводла бла фабрикаланы Урал тёгерекде орнатыгъыз, алайда кёб сырьё барды деб, математикле айтыб этдиргендиле. Башха математик Н.Г.Четаев самолётланы гироскопияларын автомат халда ишлерча этгенди, ол а арыбери бурулмай, ёрге-энгишге кетмей, таб учуб барыуну тамалыды.

Артиллерия сауутланы быргъыларында хыр айырылгъаны (нарезка) тюз тергелиб снарядла, окъла къызыу учуб, джоппу тюшерча санагъандыла алимле.

Н.А.Глаголев Москва тёгерекде зенит батареяланы къаллай орунлагъа таб салыргъа кереклисин тамамлагъанды. Къаллай джангы сауут чыкъса да ол физиканы джорукълары бла тергелиб, келишиб, этиледи, ишленеди.

Немецле магнит миналаны аяусуз кёб хайырландыргъандыла, ала ол минала бла Англияны «тобукъландырыргъа» аз къалгъандыла. Ленинградда ФТИ институтда ишлеген А.П. Александров магнит миналаны джараусуз этген амал къурагъанды. Ол кемелени тёгерегине кёб багъыр чыбыкъ (катушка) чырмаб, ток ийиб, кемени магнит кючюн джокъ этдиргенди. Катушка бла кемени магнит кючлери бирбиринден башха джары бурулсала, ала экиси да тас боладыла, ол физиканы джоругъуду.

1941-чи джыл август айдан башлаб, ол мадар кёб кемени, кёб адамны ёлюмден сакълагъанды. Бу иш ючюн алимлеге Севастополда эсгертме да салыннганды. Магнит кючю (поле) болмагъан кеме магнит минаны юсю бла хатасыз озуб кетеди, немецлени тенгизледе салыннган миналары хата эталмагъандыла алагъа. Кемени магнит кючю болса тюбюнде тургъан минаны стрелкасын къымылдатыб батарейканы джилтинин шкок отха (порох) джетдириб атылтады. Танкаланы атылтхан миналаны да чыгъаргъандыла физикле. Ол миналада бир-эки граммдан ары темир заты болмагъанды. Ол себебден мина излеучюле аланы табалмагъандыла. Академик Ю.Т.Мамедалиев (башкирли) 1941-чи джыл джангы кючлю шкок от (тротил) чыгъаргъанды, ол а 100 кереге кючлю болгъанды ол заманда шкок отладан. Бизни кърал 1 миллион тонна тротил чыгъаргъанды къазауатны кёзюуюнде. Аллай от бла ишленнген минала эмда снарядла фашистлеге уллу къоранч келтиргендиле.

Математикле бла физик алимле оноулашыб, Бютеусоюз радиону Москвадан Горький шахаргъа кёчюртгендиле. Алай этмеселе, радиотолкъунла немец самолётлагъа къысха эмда тюз джол ачарыкъ эдиле шахарны урургъа. Дикторла Москвада олтуруб сёлешгендиле, аланы айтханларын телефон бла Горькийде БончБруевич ишлеген эм кючлю станциягъа бергендиле, алайдан а хапар сау джер башына эшитилгенди.

Физикле радиоаппаратураны лампалары аз вольтла бла ишлерча джангылыкъла да этгендиле. Аскерде, партизанланы ичинде да 200 вольт электрокъууат неда керекли батареяла хаман да табылмагъандыла, ол себебден физикле термогенератор этгендиле. От этиб аны къыздырсала, партизанланы радиобериулерине аны кючю джетгенди. Бу иш кёб партизан къауумлагъа Белоруссияда тамам терен болушханды, кёб адамны табсыз затладан къутхаргъанды.

Математикле бла физик алимле бирге кюрешиб, джангы аскер самолётланы чыгъаргъанлары уа!? «ЛАГГ-3», «ЯК-3», «ИЛ-2» самолётла немецленикилеге хазна оздурмагъандыла кеслерин. «ТУ-2» самолётну эки мотору болгъанды, 10 километр мийикликде бир тонна бомба джюгю бла учханды, бир сагъатха 570 км баргъанды. Конструкторла С.А. Лавочкин, А.С. Яковлев, С.В. Ильюшин, А.Н. Туполев чыгъаргъан самолётланы саны 110 минг болгъанды. Ала къралыбызны махтауудула. «Ту-2» кесин «Мессершмит» самолётха не джаны бла да оздурмагъанды, таб, онглуракъ огъуна болгъанды.

Къазауатны заманында радиолокацияны магъанасы бек уллу болгъанды. Бу иш бла академик А.Ф.Иоффе кесини бёлеги бла кюрешгенди. Аны хапары бу статьягъа сыйынныкъ тюлдю. Москваны сакълагъан радарланы кючю бла 1300 немец самолётну агъызгъандыла. Бизни радарларыбыз «импульсный» джол бла ишлегендиле. Аны амалтын бизни радарларыбызда бир джангыз къысха антенна болгъанды, башхалада уа эки. Алай деген, радар импульсун самолётха ийиб, ол импульсда самолётну тутхунчу аны ийген антенна «бош» болуб, самолётдан ызына къайтхан сигналны туталгъанды. Ашырылгъан сигнал импульслу болмаса, аны ийген антенна алай этелмейди, анга энтда бир антенна керек болады. Баш математикада «ряды Фурье» деб барды. Ол затха таяна, бизни радар системабыз махтаулу болгъанды. Фурьени ряды бла ишлеген радарланы заман къоратыулары 100 кереге аз болгъанды къалгъан системаладан. Радиолокацияны таб хайырландырыб, бизни суу тюбюнде джюрюген С-13 къайыгъыбыз Данцихде кемеле тохтагъан джерде (бухта) «Густав» лайнерни 10 минг адамы бла батдыргъанды. Бу залимликге «атака века» дейдиле. Саулай дуниягъа белгили «Титаникде» уа 1500 адам ёлгенди 1912-чи джыл апрелни 15-де. Радарланы себеблери бла немецле чыгъарыб башлагъан «Дерт 2» (Fergeltung 2) деген ракеталаны къызыл аскерчиле Польшада кёб кере агъызгъандыла. Радиотолкъунла бла ракетагъа команда берген толкъунланы тунчукъдуруб, аланы терс джанына ашырыб тургъандыла. Бири мырдыгъа тюшюб, атылмай къалгъанында, бизни адамларыбыз аны мырдыдан чыгъарыб, Москвагъа иерге тебрегенлей, Черчилль Сталинден тилеб, ол ракетаны Англиягъа ийгендиле. Ол ракетаны радиотолкъунлары 41 сантиметрде ишлегенди. Ингилизлиле андан сора бир ракетаны кеслерини джерлерине иймегендиле.

КАППУШЛАНЫ Шагъабан.
Терезе эл.




Джамагъат ишле
«КЪАРАЧАЙ — АЛАН ХАЛКЪНЫ» ДЖАНГЫ КЪУРАМЫ БЕГИТИЛДИ

Белгилисича, былтыр октябрь айда миллетибизни не джаны бла да излемлерин эмда эркинликлерин джакъларгъа джораланнган «Къарачай - алан халкъ» джамагъат организация кесини отчёт-сайлау съездин ётдюрген эди.

Организацияны башчысы Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ Джыйылыууну Председателини заместители Хабланы Хусейни джашы Русланны башламчылыгъы бла организацияны биринчи джыйылыуу болуб, талай магъаналы ишге къаралды.

Хабланы Руслан, организацияны аллында тургъан борчланы хакъындан айта, коммерция бла байламлы болмагъан организациялагъа законну юсю бла джангы излемле салыннганларын чертиб, мындан ары ол затны тамалгъа тутуб ишлерге тыйыншлысын ангылатды.

Кенгешде къурау ишлеге да къаралды, башчылыкъ этген адамла сайландыла, ишчи органла бегитилдиле, баджарыллыкъ ишле белгилендиле. Бу затла бары да организацияны уставында айтылгъаннга толу келишедиле. Алайды да, кенгешде ачыкъ къол кёлтюрюу бла организацияны башчысы Хабланы Русланны биринчи заместителине Боташланы Сулейман сайланды. Анга да эки заместитель теджелди – Тоторкъулланы Шагъабан бла Байчораланы Тамерлан. Съездде этилген оноугъа кёре, биягъынлай Къартланы советини башчысына Катчиланы Ахмат бегитилди. Ара советни председателине Алийланы Мухтар, анга заместителлеге да Катчиланы Лидия бла Байрамукъланы Пахат сайландыла.

Аны кибик кенгешде организацияны Толтуруучу комитетине председатель бла заместителле да сайландыла. Джыйылгъанланы разылыкълары бла Толтуруучу комитетге башчылыкъ этерге борч Ёзденланы Аубекирге салынды. Аны заместителлерини атларын да айтайыкъ: Къочхарланы Джашарбек, Джантеланы Джульетта, Батчаланы Манаф, Хубийланы Ханапий. Толтуруучу комитетни къурамына, организацияны джергили бёлюмлерини башчыларын да айтыб, 24 адам киреди.

Уставда айтылгъанны толтура, кенгешге къошулгъанланы разылыкълары бла организацияда сегиз бёлюм къуралыб, алагъа башчыла да сайландыла. Сёз ючюн, финанс-экономика бёлюмге Тоторкъулланы Шагъабан башчылыкъ этерикди. Кърал властла, джергили кеси кесине башчылыкъ этген органла, джамагъат организацияла эмда политика партияла бла ишлерге джораланнган бёлюмге тамадагъа Гочияланы Борис теджелди. Илму бла окъууну-билимни ёсдюрюрге тыйыншлы бёлюмге Абрекланы Люба, саулукъ сакълау эмда джамагъатны экономика джаны бла къоруулагъан бёлюмге да Темрезланы Бориспий джууаблыдыла, организацияны культура бла байламлы бёлюмюню ишлерин Мамчуланы Дина бардырлыкъды, тин-иннет эмда дин джаны бла бёлюмге башчыгъа Акъбайланы Анзор теджелгенди.

Ёсюб келген джаш тёлюге аслам эс бёлюу организацияны баш джумушларыны бириди. Джаш адамла, орамда айланмай, спорт бла кюрешселе, алагъа да игиди, бизни тамблабызгъа да ашхыды. Ол иннет бла джаш тёлю политикадан, спортну айнытыудан, солуу бла туризмден бёлюм да къуралгъанды. Аны башчылары Кечерукъланы Руслан бла Абазалыланы Казбекдиле. Организацияны информация бла къурау-аналитика ишледен бёлюмюне Джантеланы Джульетта къайгъырлыкъды.

Ара советни кенгешинде, айхай да, 2015-чи джылны ичинде не ишле баджарылыргъа кереклисини хакъындан да барды сёз. Белгилисича, быйыл Уллу Хорламгъа 70 джыл толады. Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде халкъыбызны уланлары, асланлача сермешиб, алгъыннгы Совет Союзну джер-джеринде атларын сый эмда махтау бла айтдыргъандыла. Ёзге ала, кёчгюнчю халкъны келечилери болгъанлары себебли, кёб ашхы саугъадан кем болгъандыла. Ол кемликни тюзетир джанындан ишни игилендирирге тыйыншлыды.

«Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны джергили бёлюмлерине Уллу Ата джурт къазауатха къошулгъанланы барыны да атларын табыб, эсгертмелеге джазаргъа деб, борч салыннганды. Бизни эллени бир къауумунда Ата джурт къазауатда ёлгенлеге аталгъан эсгертмеле джокъдула. Ол элледе эсгертмеле салыныргъа керекдиле. Бир юйдегиден 68 адам, урушха кетиб, къайтмай къалгъаны да болгъанды. Ма аллай юйдегилеге да эсгертмеле салынсала дурусду, деген оюм да айтылды.

Сюзюлген ишлени энтда бир бёлегини юсюнден айтайыкъ. Уллу Ата джурт къазауатда джанларын аямай сермешиб, «Джигит» атха ие болгъан джердешлерибизни атларын урушла баргъан ауушла бла дуппурлагъа атаргъа.

Тарихибиз бай, терен болгъанына, къууаннган, ёхтемсиннген да этебиз. Алайды да, Тёбен Архызда алан къалаларыбыз бизни ётген джолубузгъа шагъатлыкъдыла, ким болгъаныбыздан хапар айтадыла. Ол себебден ол эсгертмелеге къайгъырыу да баш борч болгъанлай къалады.

Къарачай-Черкес Республиканы биринчи Башчысы Хубийланы Исламны джашы Владимирни аты тарихде ёмюрлюкге къалырча этиуню юсюнден да айтылды кенгешде. Аны кибик Биринчи дуния къазауатха, Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде Сталинград урушха къошулгъан къарачайлыланы атларын ёлюмсюз этиуге да тыйыншлы магъана берилирге кереклиси да чертилди.

Айтыргъа, «Къарачай алан халкъ» джамагъат организация джылны аягъына дери баджарлыкъ ишлерин белгилеб, аланы айыбсыз тындырыуну джолуна таукел тургъанды.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 09.04.2015 02:01:17
Сообщений: 1273
2015 дж. мартны 26 "КЪАРАЧАЙ"

АРХИВ ДОКУМЕНТЛЕ АЧЫКЪЛАЙДЫЛА

Урушда айланнган адамланы джашау, насыб джолларын юч къауумгъа юлеширге боллукъду. Биринчиси, сакъат болсала да, кърал саугъалары бла юйлерине къайтханла. Экинчи къауум, ёлюб, тюзде атылыб, тыш джерледе асыралыб къалгъанла. Ала къууанч кюнлеге джетмегендиле. (Къарнаш къабырлада джатханла. Джандетли болсунла). Ючюнчю къауум, джауну къолуна тюшюб, джесирликде атсыз-чуусуз болгъанла, зорлукъда ёлгенле.

Кёб джылланы узагъына бу ючюнчю къауумну юсюнден сёз айтыргъа да къоймай тургъандыла. Совет Союзну джылларында аланы унутхан кибик этиб, адамлары да хапарсыз болуб джашагъандыла. Сталин бла Берия бардыргъан политикагъа кёре «миллетни джаулары» деген ат aталыб, джесирге тюшгенлени «харам» этиб, фашист джыртхычланы къолларына атыб къойгъандыла къазауатны заманында.

Совет адамла Уллу Ата джурт къазауат къалай башланнганын, ал эки джылда бизни аскерле не халда болгъанларын бек ариу биледиле. 1941-чи джыл Кюн батхандан келген аскерле Тернополь, Бороновичи, Минск, Вязьма, Смоленск, Брянск деген шахарланы къатларында уллу къуршоулагъа тюшгендиле. 1942чи джылда Харьковну, Керч-Феодосияны, Севастополну тёгерегинде да къуршоула болгъандыла. Ол къуршоулада эмда башха джерледе фронтну узунлугъу тёрт минг километрге созулгъанды, хатерсиз къаты урушлада джесирге тюшгенлени саны тёрт миллионнга джууукъ солдат бла офицерге эмда джыйырма генералгъа джетгенди. Былагъа эмда мингле бла джесирге тюшген бирси совет аскерчилеге уллу артыкълыкъ этилгенди, фашист зорчула уа бир тукъум бир затдан артха турмагъандыла, бир тукъум бир законнга бойсунмагъандыла, акъылларына, кёллерине келгенни этиб баргъандыла. Сталин бир деб бир дуния конвенциягъа къол салмагъаны ючюн да азаб чекгендиле аскерчилерибиз. Кюн батхан къралланы джесирлери юйлеринден письмо, посылка да алгъандыла, Совет Союзну джесирлери уа ачдан, зорлукъдан къырылыб баргъандыла. Германияны ичи бютеу концлагерле болгъандыла – дуниягъа белгили Освенцимде, Майданекде, Бухенвальдда, Дахауда совет джесирлени кюйдюргендиле.

Энчи чертерим, зорлукъда, джесирликде къырылгъанланы да барды Уллу Хорламда юлюшлери. Бизни адамлыкъ борчубузду аланы эсгериу. 1990-чы джылланы арасында Ельцин «Россияны 1941-чи – 1945-чи джыллада джесирге тюшген аскерчилерин къалгъан миллет бла тенг этиу» деген указ чыгъаргъанында, аланы къагъытлары белгили бола башладыла.

Арт джыллада уа Интернетде Къоруулау министерствосуну Ара архивини къагъытлары, къазауат бла башсыз болгъанланы эмда лагерледе джесирликде ёлгенлени ОБД-мемориал сайтына салыб башлагъандыла. Арт джыллада Хапаланы Мусса, мингле бла къагъытланы табыб, аланы арасында джердешлерибизни ачыкълаб, адамлары хапарлы болурча «Эльбрусоидни» сайтына салгъанды. Мындан алда Хамкоева Жанна да, джууукъларын излей, аны бла да къалмай, республикада джашагъан адамланы кёрсе, барын бирге джыя, картотека къурагъанды. Бу эки адам, уллу тинтиу иш бардырыб, анда табхан джердешлерибизни къагъытларын газетге джибергендиле. Алагъа минг бюсюреу айта, берген къагъытларын джарашдырыб газетде басмалайбыз.

Алай бла джесирликде анча джылны атлары белгиленмей тургъан адамларыбызны излер, табар мадарла чыкъгъандыла. Биз барыбыз да ол мадарла бла хайырланыргъа керекбиз. Былайда атлары айтылгъанла аланы бир къауумудула.

Тизим бизни къолубузгъа тюшгенича басмаланады.


1. Абрегов Нану 1897 г.р., Адыгеей АО, Шовгенский р-н, Хатажукино. Аскерчи, 26.06.1942 г. попал в плен. Умер 19.12.1942 г.

2. Агбаев (Акъбайланы) Султан – 15.09.1922 г.р., место рождение - КАО, Микояновский район, В. Теберда. Религия – муслим. Салпагаров Кайрбек, карачаевец, солдат 41-ой Армии, 02.12.1942 году попал в плен. Лагерь Етолог 382, Гталаг 382, ¹7149. Мать Агбаева (Акъбайланы) Дишиголус Верхняя Теберда, Микояновский район, Карачаевская АО. (Джесирде этилген къагъытха кёре).

3. Аджиев (Аджиланы) Асерий (Азрет болур) Усегерович (Узеирович болур), 1889 г.р., место рождение – д.Учкулан. Религия- – мус. карачаевец, солдат 11чи сб, 10.07.1942 году попал в плен Миллерове. Умер в плену 15.11.1942 году. Проживал - Малокарачаеский район, д. Ючкекен.

(Джесирде этилген къагъытха кёре).

4. Аджиев (Аджиланы) Пилял Зулкай. (Зулкъарнай болур), 1922 г.р., место рождение Орджоникидзевский край, аул Учкулан, красноармеец, стрелок, 716 стрелкового полка, 157 стр. дивизии. Призван Хиснгучским РВК. Убит 23.02.1942 г. Похоронен Южнее селения Армад(э?)ли, Высота 68.3. Ордж. край, аул Учкулани, Аджиеву Зулкарму. (Архив къагъытха кёре).

5. Аджиев (Аджиланы) Умар Наурузович, 13.08.1901 г.р., место рождение -– Учкулан. Религия – магом. карачаевец, старшии лейтенант, 262 стр. полка, 19.08.1941 году попал в плен Могилёве. Учитель. Лагерь Офланг 57, ¹923. Умер в плену 12.06.1942 году. Аджиева (?) Кар. А.О., Учкуланский район, Карт Джурт. (Джесирде этилген къагъытха кёре).

6. Айбазов (Айбазланы) Абика (Абук) Хад(?), 15.09.1913 г.р., место рождение – Элтаркач, Религия – магом. карачаевец, солдат, 341 ББ, 26.06.1941 году попал в плен. Лагерь Гталаг (315) 312, ¹2758. Умер в плену 31.10.1941 году. Айбазова Бачашан (Пачахан), КАО, Усть Джугутинский район, аул Элтаркач. (Джесирде этилген къагъытха кёре).

7. Айбазов (Айбазланы) Ганой (?) Идинович (?), 1909 г.р., место рождение КАО, село Тирези (Терезе), красноармеец, стрелок, б/п. Призван 18-й АЗСП. Убит 26.08.1944 году. Похоронен в д-не Ляски, Белосток. обл. Жена Айбазова Хаков (?), проживает по месту рождения. (Архив къагъытха кёре).

8. Айбазов (Айбазланы) Казий Едакович(?), 1911 г.р., место рождение КАО, село Тиризе (Терезе), красноармеец, стрелок 2 осб полка. 122 осб дивизии. Призван Малокарачаевским РКВ. Убит 10.10.1942 г. Похоронен в д. Молявне, Орлов. обл. Проживает Ордж. кр., К.А.О. М.-Карачаевский район, аул Тиризи, жена Айбазовой Чапиле (?) Чегеевне (?).(Архив къагъытха кёре).

9. Батчаев (Батчаланы) Шахмет З.(?), 1917 г.р., место рождение Ордж. кр., К.А.О., аул Джегута, красноармеец, стрелок 2 осб полка. 122 осб дивизии. Призван Усть Джегутинским РКВ. Убит 10.10.1942 г. Похоронен в д. Молявне, Орлов. обл. Проживает Ордж. кр., К.А.О., Усть-Джегутинского района, аул Джегута, жена – Айшат. (Архив къагъытха кёре).

10. Хубеев (Хубийланы) Исхак Ибрагимович, 1909 г.р., место рождение К.А.О., Усть-Джегутинский район, аул Джегута, красноармеец, стрелок 2 осб полка. 122 осб дивизии. Призван М.-Карачаевским РКВ. Убит 10.10.1942 г. Похоронен в д. Молявне, Орлов. обл. Проживает Ордж. кр., К.А.О., М.-Карачаевский районе, аул Кичибалык, жена – Сайра Кашаевне. (Архив къагъытха кёре).

11. Айбазов (Айбазланы) Чики (Чыккы) Почаевич (Пача), 1914 г.р., место рождение Орджоникидзевский край, красноармеец, стрелок. Призван У.-Джегутинским РКВ. Убит в бою. Похоронен в Мясникован. Проживает – Айбазова. Ордж. кр., К.А.О., У.-Джегутинский районе, аул Кызыл Кован (Къызыл Къала). (Архив къагъытха кёре).

Материалны СЕМЕНЛАНЫ Аминат джарашдыргъанды.

Мындан арысы басмаланныкъды.
Tinibek 09.04.2015 02:40:21
Сообщений: 1273
2015 дж. мартны 26 "Къарачай"

Уллу Хорламны 70-джыллыгъына
ДЖИГИТЛИК – ЁЛЮМСЮЗЛЮКГЕ КЪАРНАШ

Эркишилени джылатхан Пахта-Арал


Бизни эм магъаналы кърал байрамларыбызны бири Уллу Хорламды. Аны келтирир ючюн, алгъыннгы Совет Союзну миллетлеринден джыйырма бла джети миллион адам джан бергенди. Ол, кёзледе джыламукъла ойнатхан, къралыбызны деулюгюн бегитген байрамды. Быйыл анга – Уллу Хорламгъа – 70 джыл толады.

Бизни халкъны уланлары эмда джигит къызлары къанлы джау бла сермеширге таукел къобхандыла. Айхай да, тарихге энчи хаты бла кирген ол хатерсиз заманны эсге тюшюре, джюзден аслам миллетни ичинде, адам санына кёре анда «Джигит» деген атха эм кёб бизни халкъны келечилери болгъандыла. Бюгюнлюкде къарачай халкъны онбир «Джигити» барды. Бютеулей да ол сыйлы атха теджелгенле уа джыйырма бла бешни тёгерегиндедиле. Аланы бир талайы Къарачай районну Мара элиндендиле. Аланы джууукъларытенглери, багъалы адамлары унутулуб къалмазла деб, алкъын умут юзмей сакълайдыла. Кёб болмай бир асыулу тиширыу бла тюбешдирди мени джазыу - ол Бархозланы Хабатны джашы Аскерни эчеги Зоя эди. Зоя Къарачай халкъ Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлген заманда беш джыл толгъан къызчыкъ болгъанды.

- Биз аллында Кюн батхан Къазахстанны ПахтаАрал районуна тюшген эдик, - дейди ол. – Тау хауагъа, чокъуракъ суулагъа юреннген адамлагъа къум тюзле аламат кёрюнмегенлери хакъды, алай а биз тюшген джер асыры амандан «джаханим бу болур» дерча эди. Тюгел джыл да ётгюнчю, атам инфаркт болуб ёлди...

Бархозланы Хабат бла юй бийчеси Эдиланы Даутаны тогъуз сабийлери болгъанды: Джанымхан, Аскер, Нюрджан, Сейитбий, Байдымат, Нурзият, СейитУмар, Алибий, Зоя.

- Адамлагъа, кёчгюнчю юйдегилеге дегенлигимди, не беш къой, не бир ийнек бере эдиле, - дейди Зоя. – Ары кёчгенлей, кёб да бармагъанлай атам ауушду. Онсегиз джылгъа кирген Сейитбий, кюёуюбюз Джубуланы Хасан бла барыб, бирер ийнекни сюрюб келдиле. Аны сютю бла кечинирбиз деб, барыбыз да бек къууаннган эдик. Ёзге къууанчыбыз узакъ бармады. Кече эки ийнекни да урлаб кетдиле. Ол кюн Сейитбий бла Хасанны джылагъанлары бюгюн кибик кёз аллымдады. Экинчи кюн ала экиси да базаргъа кетдиле.

Мен да орамда сабийле бла ойнай тургъанлай, письмо чачыучу бир письмону берди. Не этерге билмей, аны да къолума къысыб, Сейитбийни излей, базаргъа чабдым. Аны табыб, къагъытны бердим. Аны окъугъанлай, къарнашымы бети джарыб, «Аскер сауду», деб къычырыб, дунияны зынгырдатды. Анам джарлыны къууаннганын къой да олтур...

Бархозланы Аскер ол кёзюуде Белоруссияда эм белгили партизан командирлени бири болгъанды. Ол 1916-чы джыл Огъары Марада туугъанды. 1938-чи джыл элде джетиджыллыкъ школну тауусуб, Микоян-Шахарда педагогика техникумгъа киргенди. Экинчи курсда окъуй тургъанлай, 1937чи джыл Къызыл Аскерни тизгинлерине чакъырылгъанды. Бир джылны ол Белоруссияны Слуцк шахарында Г. К. Жуков башчылыкъ этген атлы дивизияда къуллукъ этгенди. Джигитовка оюнлада бютеу дивизияда аны аллына чыкъгъан болмагъанды. Субай санлы, кючлю, адамны айтханын джерге тюшюрмеген таулу джаш генералны кёзюне тюшеди. Жуков, аны джаратыб, кесине ординарец этиб алады. 1938-чи джылны аягъында аскер башчы аны Минскеде Калининни атын джюрютген атлы аскер училищеге окъургъа джибереди. 1941-чи джылны ал сю

Бархозланы Аскер юй бийчеси Мария Макаёнок бла.


реминде Бархоз улу, училищени айырмагъа тауусуб, лейтенант болуб чыгъады.

Ышаннгылы таулу уланны Брест областны Пружаны шахарында танк дивизияны десант ротасына командир этедиле. Уллу Ата джурт къазауатха да ол былайда тюбейди.

Ётгюр, сыйны-намысны неден да мийик салгъан джаш, анга салыннган борчну сый бла толтура, Брест ючюн баргъан сермешиуледе кесин кёргюзеди. Джигитлиги бла тенглерине юлгю кёргюзген Аскерни 1941-чи джылны август айында атыучу батальоннга командирге теджейдиле. Сентябрны 30-да, къаты сермешиулени биринде, Рогачёвдан узакъ болмай, Бархоз улу ауур джаралы болады. Аны нёгерлери Мосеевка деген элде бир джылы келген тиширыуну юйюнде къоюб кетедиле. Кёб къанын тас этген Аскер, сынгар юч кюнден эс джыйыб, кёзлерин ачады, район фашистлени къолларына тюшгенин ангылаб къыйналады. Алты ай чакълы бир заманны, джаралары сау болгъунчу, ол элде джашайды, кёб адам бла танышады, партизанла бла байламлы болады.

Аскерде, урушда да атын сый бла айтдыргъан джаш, заманын бошуна ашырмай, белорус тилге да юренеди. Элчиле бла уста сёлешиб, аладан болумну биледи, 10-чу партизан отрядны командири Максимов бла танышады. Сау болуб, аякъ тирегенден сора, элден джыйырма джаш адамны да биргесине алыб, 1942чи джылны апрель айында Максимовну партизан отрядына келеди, ол да аны отрядыны ротасына командир этиб салады. Алай бла башланады Аскерни партизан джашауу.

«...Танкны аллына турлукъ эди»

- Мен къарнашымы уруш джолун азбар этиб бошагъанма, - дейди Зоя. – Менде аны юсюнден кёб архив справка эмда джазылгъан зат барды. Аскерни 1943-чю джылны июнь айында джангы къуралгъан 830-чу партизан отрядха командир этедиле – ол II-чи Быхов партизан бригаданы къурамына киргенди, анга башчылыкъ майор Федор Прокофьевич Подолян этгенди, ол кеси белоруслу болгъанды...

Арадан кёб заман ётгенден сора Фёдор Прокофьевич Бархоз улуну юсюнден былай джазгъанды: «Аскер асыры ётгюрден, герохдан сора къолунда джугъу болмагъанлай, немец танкны аллына турлукъ эди».

Аскерни тенглери анга Анатолий дегендиле. (Уруш бошалгъандан сора анга джашчыкъ туугъанында, кесини партизан атын анга атагъанды).

Аскер кесини отряды бла Могилёвдан Гомелге элтген тюз эмда темир джоллагъа къарагъанды. Бархоз улуну башчылыгъы бла этилген ишлеге багъа бергенле, ол этген затла таурухха ушашдыла, дегендиле. 1943-чю джыл апрелде ол, немецлени уллу отрядларын къурутуб, алайда эки кере ауур джаралы болады. Бир айны кесин бакъдырыб, партизанлары бла биягъынлай фашистлеге къаршчы урушну башлайды. Аны къуру джигитлигинден сора да, кёб ашхы шарты болгъанды: адамлагъа сёзюн ангылата билгенди, анга ийнаннгандыла, ызындан баргъандыла, айтханы бла этгени бир-бирин тутханды.

Белгили джазыучу, полковник В. А. Нежинскийни «Аскер» деген очеркин кёбле окъугъандыла. Аны джазардан алгъа ол Бархоз улуну таныгъан, билген адамла бла ушакъ этгенди, партизан бригаданы командири Подолян бла да тюбешгенди. Бархоз улу Белоруссияда партизан къозгъалыуну къурагъанланы эмда анга башчылыкъ этгенлени бири болгъанын ол ажымсыз бегитеди. Аны юсю бла джаугъа уллу халеклик джетгенди. Ол этген джигитликни учу-къыйыры да джокъду.

Аскерни партизанлары джауну эшелонларын кюйдюргендиле, окъ-тоб асыралгъан складларын джокъ этгендиле. Алайды да, Бархоз улу онбеш фашист гарнизонну къурутханды, аскерчилери бла онеки эшелонну джандыргъанды, темир джолда джыйырма бла беш кёпюрню атылтханды, отлукъ сакъланнган эки, сауут-саба тургъан да юч складны къурутханды. Джауну аллын тыяр иннет бла джыйырма километрден аслам узунлугъу болгъан темир джолну чотдан чыгъаргъанды.

Бюгюн-бюгече да миллетде Бархоз улу бла байламлы энтда бир хапар джюрюйдю. 1943-чю джылны къышында Аскер, немец генералны джесирге алыб, самолёт бла Москвагъа ашыргъанды...

Аскер тамам джигит эмда батыр адам болгъаны бла бирге оюмлу, фахмулу командир болмаса, аны аллай уллу сыйы боллукъ тюл эди.

Бархоз улу, фашист генералны тутуб, Москвагъа ашыра айланнган заманда, миллетибиз халкъны джаууна саналыб, ачлыкъ, джаланнгачлыкъ сынагъанды, Кавказны дарман хауасына, Къобан суууна таралгъанды. Халкъыбызны кёб ашхы уланы бла бирге Бархозланы Аскер «Совет Союзну Джигити» деген атха теджелгенди, алай а ол ат анга бюгюн да берилмегенлей турады. Ол баш саугъагъа теджелгинчи Аскер Къызыл Байракъны ордени эмда «Ата джурт къазауатны партизаны» деген I-чи дараджалы медаль бла саугъаланнганды.

Бархоз улуну этген джигитлигинден, кърал саугъаларындан архив документле хапар айтадыла. Аны юсюнден очеркле, статьяла джазылгъандыла.

Тёрт кере ауур джаралы болгъан улан, кёб къанын тас этиб, саулугъу да къолайсыз болуб, солургъа Нарсана шахаргъа келгенди.

- Ол бизден хапар излеб, Нарсанадан Огъары Марагъа баргъанды, - дейди Зоя. – Алайда анга бизни адресибизни бергендиле. Юйюбюзге барыб къарагъанды, аны чача тургъаларын кёрюб тохтатханды, башха миллетге эрге чыгъыб, кёчмей къалгъан бир джууукъ джетген тиширыугъа юйюбюзню аманат этиб кетгенди. Ол тиширыу, кертиси бла да, бизни юйюбюзге къараб тургъанды, алай а къарачайлыла Кавказгъа къайтырдан алгъа ауушуб къалады. Ол ёлгенден сора юйюбюзню элибизге иелик этиб тургъанла чачадыла. Биз келирге джугъу да къалмагъан эди...

Кюнлени биринде Аскер юй бийчеcи Макаёнок Мария бла Пахта-Аралгъа келеди. Адамлары не халда тургъанын кёрюб, алагъа болушур къайгъылы болады.

- Аскерни юсю-башы иги эди, - дейди Зоя. - Юй бийчеси Мария уа керти да бир ариу, асыулу тиширыу эди. Бизни эркелетиб, кир джаякъларыбыздан уппа эте эди. Асыры ариу халиси болгъандан, биз анга талай джылны таныб тургъанча, илешген эдик. Аскер бизге келген кёзюуде Могилёвда аскер комиссариатда ишлегенди. Къурманлыкъ этиб, бир уллу тууар да кесген эдик. Аскерни кёргенлеринде, къазахлыла бизге башха тюрлю къараб тебреген эдиле. «Биргеме Алибийни ала кетейим, ол мени бла турур, ашны-сууну анда эркин табарыкъды», - деб къарнашымы да алыб кетген эди.

Халкъны джюрегиндеди

Кёчгюнчюлюкде адамла, джанларын къалдырыр ючюн, не тюрлю ишден да артха турмагъандыла. Аскерни адамлары да, не ишни табсала, аны бла кюрешгендиле.

- Къарнашым Сейитбий трактор бригадада учётчик болуб ишлей эди, - дейди Зоя. – Бензин насосну ауузу бла тартыб, саулугъундан бошаб, джыйырма бла бир джылында – 1945-чи джылны апрель айында - ауушуб къалды. Хар кимни къарнашы кесине ариу кёрюне болур, ийнансагъыз, мени къарнашларымы джаратмагъан адам джокъ эди – субайла, къангичле, ариу къанлыла эдиле.

Аскерни да энчи джашауу тюзелмейди: Мария, джашчыкъ табыб, арадан юч ай озгъанлай дуниядан кетеди. Бархоз улу, сабийин да алыб, адамлары болгъан джерге кетерге алланады. «Барлыкъ джеринг къыйынды, сабий да асыры гитчечикди, уллуракъ болуб, бир кесек эс джыйгъанлай, келиб алыб кетерсе», - деб, къайын анасы Анатолийни кесинде къояды. Бархоз улу, Могилёвда ишин да къоюб, Пахта-Аралгъа къайтады. Ол келгинчи анасы ёледи.

- Юй бийчеси да ёлюб, сабийчигенден да айырылыб, мыдах болуб келген Аскер – анамы, Сейитбийни да ауушханларына бек бушуу этген эди, - дейди Зоя. – Алибийни юсю-башы да таб джарашыб эди, бетчиги да, иги къаралгъаны себебли, токъ эди. Аскер Фрунзеге барыб, анда аскер комиссариатда ишге джарашады. Военно-Антоновка деген элде джашау маджалыракъ болгъаны себебли, бизни ары кёчюрюрге излейди.

Ай медет, Аскер муратына джеталмайды. Саулугъу, къолайсыз, джюрекде къууанчы аз болгъан адамны, джилиги юзюлюб, дуниядан кетеди. Аны Военно-Антоновка деген элде асырайдыла.

- Мени къарнашым ёлмесе, ким ёллюк эди? - дейди Зоя. – Джаралары иги сау болуб бошамагъан эдиле, ёпкелеринден иги солуялмай эди. Ол къыйынлыкъларыны юсюне да багъалы адамлары ёлселе, къагъанакъ баласын кёкюрегине къысаргъа мадары болмаса. Миллетин бирден, аман атха чыгъарыб кёчюрселе.

Тюздю. Къууанч джюрекде аз болса, бушуу, хорлаб, адамны къарыусуз да эте болур. Ким биледи, ол заманда дарман-дары да бюгюнлюкдеча кёб да, эркин да болмаз эди. Сан джараларына джюрек джаралары да къошулуб, Аскер 1945-чи джыл декабрны 22-де Фрунзени больницасында джан бергенди.

Алай а джашаууну ахыр такъыйкъасына дери адамларына къайгъыргъанлай, тюзлюкню излегенлей тургъанды.

- Аскер ауушуб, бир бёлек заман озгъандан сора, алты юйдегиге, бизни юйдеги да ичинде болуб, Военно-Антоновка деген элге кёчерге эркинлик къагъыт келеди. Къарнашымы тилегин ол ёлгенден сора къабыл этедиле.

Алай бла, Аскер кесини юйдегисине, кюёую Джубуланы Хасанны, аны къарнашы Хусейни, эгечи Абидатны дагъыда эки къарнашдан туугъанланы юйдегилерине джол ачыб кетеди.

- Юч эгечим - Джанымхан, Нюрджан, Нурзият кёчгюнчюлюкде ёлгендиле - ала Аскерни къатында басдырылгъандыла, - дейди Зоя. - Атам, анам, эки къарнашым, юч эгечим къабыр орунларын къум тюзледе табхандыла...

Зоя уллу юйдегиден джангыз кеси къалгъанды. Джюрегини теренинде джашагъан бир мураты болгъанын да джашырмай айтады.

- Мени джылым келгенди. Ким биледи, Аллах къаллай бир джашаргъа буюргъанын, джылай-джылай эки кёзюмю да тауусханма. Биз кёрген къыйынлыкъны Аллах, энди бизни ахлуларыбызгъа къой эсенг, бир миллетге да кёргюзмесин. Дуниядан кетгенлерибизни да унутуб къоймазгъа керекбиз. Бютюн да онглу адамларыбызны.

Аскер бютеу халкъыбызны атын айтдыргъан уланды, анга тыйыншлы саугъаны - «Россияны Джигити» деген атны - берилмегенине джюрегим кюйгенлей турады. Ол, аты унутулуб къалырча адам тюлдю. «Къарачай - алан халкъ» деген джамагъат организациягъа да тилекчиме: мени къанашымы саугъасын миллетиме табдырыгъыз...

Архив документле Зояны айтханына толу шагъатлыкъ этедиле - талай къарачай джаш бла бирге Бархозланы Аскер «Совет Союзну Джигити» деген атха теджелиб, ие болалмагъанлай къалгъанды.

Ол джашланы атлары миллетни эсинде джашарыкъдыла. Ала, этген джигитликлери бла, ёлюмсюзлюкге къарнаш болгъандыла. Аскер халкъны джюрегинде сыйлы орун алгъанды.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
veresk 12.04.2015 01:31:16
Сообщений: 2371
Туугъан кюнюнг бла алгъышлайма, багъалы Тинибек. Аллах эки дунияны насыбын буюрсун сенге. Хар тутхан ишингден толусу бла къууан.
Tinibek 13.04.2015 03:24:46
Сообщений: 1273
Цитата

veresk пишет:
Туугъан кюнюнг бла алгъышлайма, багъалы Тинибек. Аллах эки дунияны насыбын буюрсун сенге. Хар тутхан ишингден толусу бла къууан.


Saubol veresk .
Allah razı bolsun. Nasıpla barıbızga bolsun inşallah..
Tinibek 26.04.2015 17:46:12
Сообщений: 1273

BAĞALI BİLAL (Sabr), 60 CIL JUBİLEYİNGLE ALGIŞLAYMA.. HAYIRLI OĞURLU BOLSUN.. UZAK ÖMÜRLÜ BOL, SAULUKLA KUANÇLA!




"Къарачай"
2015 дж. апрелни 9

Поэт бла тюбешиу
ФАХМУ АУУШНУ БАШЫНДА


Апрелни 12-де белгили поэт, фахмулу джазыучу Лайпанланы Аббасны джашы Билалгъа 60 джыл толады. Москвада къарачаймалкъар этногенезге аталгъан халкъла арасы илму конференция болгъан эди. Анда КъарачайЧеркес кърал университетни профессору, филология илмуланы доктору, КъЧР-ни илмуларыны махтаулу къуллукъчусу Чотчаланы Марина, Норвегиядан Москвагъа келиб тургъан Лайпанланы Билалгъа тюбеб, ушакъ этгенди.

- Билал сени туугъан кюнюнг бла алгъышлайбыз. Кесинги юсюнгден бир хапар айтсанг.

- Атам Лайпанланы Аббас 1897-чи джыл туугъанды. Ол туура туугъан джылымыды, билмейме, алай а, «Япон урушдан къайтханла эсимдедиле», деб, айтыучусуна кёре, тюз болур. Атам орусча бир сёз да ангыламай эди, окъуй-джаза да билмей эди. Диннге уа бек къаты эди - джети джылындан башлаб, ораза тутуб, намаз къылыб тургъанды. Анам Семенланы Ильясны къызы Дауус Эресей империя оюла тургъан кёзюуде туугъанды. «Джюз ийнекге джюз бузоу ийгенибиз эсимдеди»,дегенине кёре, совет власть келгинчи болур эди ансы, аллай бир мал тутаргъа къоймаз эдиле. Тели ауруу джайылгъан кёзюуде, ол ауруудан аталары, уллу къарнашлары да ёлюб, уллу къыз юйдеги (тогъуз къыз бла бир джаш) кеслери къалыб, джунчугъандыла. Артхаракъда уа, «кулак» юйюрге саналыб, элден кёчюрюрча къоркъуу тюшгенинде, аналары Халимат, къызланы терк-терк эрге бериб башлагъанды. Атам анамдан бир 15-20 джылгъа тамада болур эди. Мени юч къарнашым бла эки эгечим бардыла, бир эгечимден къалгъанла менден тамададыла. Юйде менден сора джазгъан адам джокъду. Сагъыш этеме да, юйде не къадар сабий кёб болса, ол къадар игиди - кёбню насыбы да кёб. Бири къуллукъчу болур, бири джазыучу болур, бири иш адамы болур, башхасы миллет ёкюл болур...

- Туугъан элин, джерин сюймеген болмайды. Туугъан элинг эсинге тюше болур?

- Мен, Джёгетей ёзенни эм огъары элинде - Къызыл Къалада - ёсгенме. Сюргюнден къайтыб, халкъ джангы орналыб башлагъан кёзюу эди. Сабий кёб эди, буруннгу къартла уа - аз. Ала Орта Азияда къырылгъан эдиле. Алай а, Ислам улу Джюсюб бла Белкъау улу Мухаммад деб бизге джууукъ эки акъсакъал бар эдиле. Джюсюбню атасы Хасаукада уруш этгенди. Джюсюб кеси да Джёгетей Аягъы стансени тюше тургъан заманындан хапар айтыучан эди. Алай бла мен Хасаука урушдан да, андан сора болгъан ишледен да, 1920-чы, 1930-чу джыллада «бастаниеледен» да, 1943-чю джыл келген къара палахдан да хапарлы болуб ёсгенме. Ол хапарланы бизге школда айтмай эдиле. Алай бла тарихден меннге дерс берген ол экиси эдиле - джандетли болсунла. Къызыл Къала таза къарачай эл эди. Ол заманда Интернет, компьютер къой, телевизор да джокъ эди. «Ильични чыракълары» да, мен бешинчи сыныфха-классха бара тебрегенимде джаннган эдиле элде. Аны себебли, къарачай тилге, халкъ адетлеге къоркъуу тюшер неда бу эл чачылыргъа болур деб, кимни эсине келир эди ол заманда. Мени тилге усталыгъым да, бурундан хапарлы болгъаным да атамдан-анамдан (орус тилни билмеген адамладан), тийреде буруннгу эки къартдан (ала дуниядан кетгинчи, аладан айырылмагъанча тургъанма) - эм алгъа аладандыла. Гошаях Бийчени къаласы, Кюн бетде къаяла, Топушну къара сууу, Джырыкъланы сырт, Бал къол, Кадет тешик - къайсы бирин айтайым - джер-суу атла тарихден хапар айта эдиле. Аланы ангылатырча эсли адамла уа бар эдиле олсагъатда. Ислам улу Джюсюб бла Белкъау улу Мухаммад джырлаучу джырланы мен артда бир китабда да табмагъанма. Хасаука джыр огъуна ала айтханча болмай, къысхартылыб бериледи. Мени насыбым джыйымдыкъ элде болмай, таза къарачай тау элде ёсгеним. Аллай элледе ёсгенле бла, джыйымдыкъ район аралыкълада, шахарлада ёсген сабийле тилни да, адетни-джорукъну да бирча билаллыкъ тюлдюле.

- Сени чыгъармачылыкъ джолунг къалай башланнганды?

- Чыгъармачылыкъ ишим бек сейир башланнганды. Мен тилленнгенден сора, ушаш сёзле бла (рифмалагъа бошалгъан айтымла бла) сёлешиб тебрегенме. Аны джаратмай, анам ариу айтыб, атам къыджыраб, «къалгъан сабийлеча тюз сёлеш», деб кюрешгендиле. Алай сёлешгеними къойгъандан сора, эм тамада къарнашымы айтханына тынгылаб, школда окъугъан сагъатымда, аллай ушаш сёзлю тизгинлени, эсиме келген назму маталлы бир затланы къагъытха тюшюре тургъанма. Биринчи назмум газетде мен тёртюнчю классда окъугъан сагъатымда басмаланнганды. Кесими атым бла иерге уялыб, бир алдауукъ ат бла ийген эдим. Артда алай этерге къалгъанымда, газетде ишлегенле тюрлю-тюрлю атла бла мен джазгъанымы эслеб, «алай этме, тюз атынг бла джаз сен уялыр зат джокъду» деб, ариу письмо ийген эдиле. Алай бла, кесими атым бла талай назмум къарачай газетде мен 7-чи классда окъугъан сагъатда басмаланнганды. Зауаллы анам, «бу къуу сёзню къоюб, андан эсе Къур’андан бир сура юреннгенинг хайыр эди» деб, къадалыб, къоймай, араб харифлени танытхан эди. Намаз керекни да азбар этдирген эди. Алай а, назму джазгъанымы къойдурталмагъан эди. Къарачай тил бла адабиятдан окъутхан устазыбыз Софья Азретовна, къоймай, мени джазыучуланы область организациясына алыб барады. Анда Байрамукъланы Халимат бла да танышабыз. Артдан «Сенсе мени насыбым» ат бла биринчи китабым чыгъады. Ол китабчыкъгъа критик Байрамукъланы Нина мийик багъа бергенине кёре, назмула алай аман да болмаз эдиле.

- Сени литературада устазларынг кимле болгъандыла?

- Назму джазыуда «бу мени устазымды» деб, кишиге айталлыкъ тюлме. Бизни тилде чыкъгъан китаб болуб, окъумай къоймагъанма. Дуния поэзиядан да бираз хапарым барды - мен Москвада Горький атлы Адабият институтну поэзия бёлюмюн тауусханма. Барындан да бирер затха юрене баргъанма.

- Билал, литература чыгъармачылыкъ сени баш ишингмиди?

- Адабият, поэзия, назму не болгъанын билмеген сагъатымда да, бир затла тырнаб тургъанма. Билгенимден сора да, «дунияда айтыллыкъ айтылгъанды, мен не джангы сёз айталлыкъма энди» деб, тохтаб къалмагъанма. Эшта, бир китабым чыкъмаса да, джазгъанлай турлукъ болур эдим. Меннге бек къыйын кёзюуледе да тууа тургъандыла назмула. Акъ сёз мени джангызлыкъдан къутхара, кёлюмю кёлтюре келеди. Аны орнун не адам, не табигъат туталлыкъ тюлдю. Бизни назмучулада Хакъ сёзге эмда Акъ сёзге таяныб, кърал бырнак этгенинде да, саудан ёлюб къалмай джашагъан, джазгъан Семенланы Джырчы Сымайыл болгъанды.

- Литературадан сора не затха учунмакълыгъынг барды?

- Огъай, мен къуру поэзия бла джашагъан адам тюлме. Бизни ана тилибиз ёлсе, мени назмуларымдан не магъана? Бизни тилибиз, культурабыз, миллет бетибиз, ёзюбюз сакъланыр ючюн, къолдан келгенни этерге кюрешгенме. Бизни инсан-миллет хакъларыбызны джакълай, совет кърал чачылгъынчы да, КъарачайЧеркес илму-излем институтну алимлерини къозгъалыууна башчылыкъ этгенме. Джамагъат ишлеге къошулуб, халкъыбызны реабилитациясын этдирир ючюн, китаб, газет чыгъарыб, митингле къураб кюрешгенме.

- Сен кесинги окъуучуларынг бла байлам тутамыса?

- Интернет сайтла кёб затха джарарыкъ эдиле, джарагъан да этедиле. Алай а, палах недеди, билемисиз? Мен къарачай тилде джазама. Джаш тёлю уа ана тилибизде джазгъанны къой, окъугъанны да къоя барады деб турама. Къуллукъчула да, джазыучула да - «миллет» деген эсли, онглу адамла бары да - бир джерге джыйылыб, терк бир оноу этмеселе, бу ёмюрню аягъына биз тилибизни унутуб къояргъа ушайбыз.

Джаш тёлюде фахмула уа бардыла. Биз Джырчы Сымайыл бла Мечиланы Кязим хаджи атлы адабият конкурс ачханыбызда, ары кёб джаш назмучу къошулгъан эди. Мен аланы назмуларына багъа берирчама, нек дегенде, «Эльбрусоид» сайтны форумунда ол назмуланы сюзгенлей тургъанма. Бардыла фахмула, ала къайгъылы киши джокъду ансы. Республиканы Джазыучуларыны союзу кесини борчун толтуралмайды, джаш джазыучуланы къайгъыларын кёрмейди, кърал китаб басма да - алай. Айтханымча, тилибиз, литературабыз айнырча тыйыншлы мадарла этилмейдиле.

- Бара баргъан заманда китабла кеслерича басмаланмай электрон вариантха кёчюб къалырла деген къоркъуу бармыды?

- Ийнанмайма, китаб чыкъгъан тохтаб къалыр деб, артыкъсыз да бизни къралда, артыкъсыз да къысха заманлада. Тыш къраллада да китаб тюкенле омакъ китабладан толудула. Ёзге, къагъыт китабла бла электрон китабла къаланнган базман, чайкъала турлукъ болур - бир джаны дженгиб къояр деб, айтырча тюлдю.

- Сен ангылагъандан насыб не затды?

- Бир да къуруса да, туугъан халкъынга бир адам къошалсанг, Ата джуртунгда бир терек орнаталсанг, ана тилинге бир сёз къошалсанг...

Адам къояды дунияда
ызын:
сёзюн, ишин, джашын,
къызын...
Къоймаса уа бирин да
аладан
джашагъанмыды
дунияда адам?
Алай а, ала этмеселе
Халкъгъа къуллукъ,
аладан джетсе
дуниягъа къыйынлыкъ,
сора, адамны туумай
къалгъаны ашхы эди
андан эсе,
дунияда къара ыз
къойгъандан эсе...


- Билал, сени къаламынг халкъгъа халал къуллукъ этгенине шагъатбыз. Бюгюнлюкде сен фахму ауушну башындаса, Россия дараджада аты айтылгъан джазыучубузса. Энтда поэзиядан, прозадан да кёб ашхы китаб джазарыгъынга ийнанабыз. Фахмунг бла халкъынгы къууандыра, ёхтемлендире кёб джылланы джаша!
Sabr 26.04.2015 18:05:00
Сообщений: 7254
Цитата
Tinibek пишет:

BAĞALI BİLAL (Sabr), 60 CIL JUBİLEYİNGLE ALGIŞLAYMA.. HAYIRLI OĞURLU BOLSUN.. UZAK ÖMÜRLÜ BOL, SAULUKLA KUANÇLA!



"Къарачай"
2015 дж. апрелни 9

Поэт бла тюбешиу
ФАХМУ АУУШНУ БАШЫНДА


Апрелни 12-де белгили поэт, фахмулу джазыучу Лайпанланы Аббасны джашы Билалгъа 60 джыл толады. Москвада къарачаймалкъар этногенезге аталгъан халкъла арасы илму конференция болгъан эди. Анда КъарачайЧеркес кърал университетни профессору, филология илмуланы доктору, КъЧР-ни илмуларыны махтаулу къуллукъчусу Чотчаланы Марина, Норвегиядан Москвагъа келиб тургъан Лайпанланы Билалгъа тюбеб, ушакъ этгенди.

- Билал сени туугъан кюнюнг бла алгъышлайбыз. Кесинги юсюнгден бир хапар айтсанг.

- Атам Лайпанланы Аббас 1897-чи джыл туугъанды. Ол туура туугъан джылымыды, билмейме, алай а, «Япон урушдан къайтханла эсимдедиле», деб, айтыучусуна кёре, тюз болур. Атам орусча бир сёз да ангыламай эди, окъуй-джаза да билмей эди. Диннге уа бек къаты эди - джети джылындан башлаб, ораза тутуб, намаз къылыб тургъанды. Анам Семенланы Ильясны къызы Дауус Эресей империя оюла тургъан кёзюуде туугъанды. «Джюз ийнекге джюз бузоу ийгенибиз эсимдеди»,дегенине кёре, совет власть келгинчи болур эди ансы, аллай бир мал тутаргъа къоймаз эдиле. Тели ауруу джайылгъан кёзюуде, ол ауруудан аталары, уллу къарнашлары да ёлюб, уллу къыз юйдеги (тогъуз къыз бла бир джаш) кеслери къалыб, джунчугъандыла. Артхаракъда уа, «кулак» юйюрге саналыб, элден кёчюрюрча къоркъуу тюшгенинде, аналары Халимат, къызланы терк-терк эрге бериб башлагъанды. Атам анамдан бир 15-20 джылгъа тамада болур эди. Мени юч къарнашым бла эки эгечим бардыла, бир эгечимден къалгъанла менден тамададыла. Юйде менден сора джазгъан адам джокъду. Сагъыш этеме да, юйде не къадар сабий кёб болса, ол къадар игиди - кёбню насыбы да кёб. Бири къуллукъчу болур, бири джазыучу болур, бири иш адамы болур, башхасы миллет ёкюл болур...

- Туугъан элин, джерин сюймеген болмайды. Туугъан элинг эсинге тюше болур?

- Мен, Джёгетей ёзенни эм огъары элинде - Къызыл Къалада - ёсгенме. Сюргюнден къайтыб, халкъ джангы орналыб башлагъан кёзюу эди. Сабий кёб эди, буруннгу къартла уа - аз. Ала Орта Азияда къырылгъан эдиле. Алай а, Ислам улу Джюсюб бла Белкъау улу Мухаммад деб бизге джууукъ эки акъсакъал бар эдиле. Джюсюбню атасы Хасаукада уруш этгенди. Джюсюб кеси да Джёгетей Аягъы стансени тюше тургъан заманындан хапар айтыучан эди. Алай бла мен Хасаука урушдан да, андан сора болгъан ишледен да, 1920-чы, 1930-чу джыллада «бастаниеледен» да, 1943-чю джыл келген къара палахдан да хапарлы болуб ёсгенме. Ол хапарланы бизге школда айтмай эдиле. Алай бла тарихден меннге дерс берген ол экиси эдиле - джандетли болсунла. Къызыл Къала таза къарачай эл эди. Ол заманда Интернет, компьютер къой, телевизор да джокъ эди. «Ильични чыракълары» да, мен бешинчи сыныфха-классха бара тебрегенимде джаннган эдиле элде. Аны себебли, къарачай тилге, халкъ адетлеге къоркъуу тюшер неда бу эл чачылыргъа болур деб, кимни эсине келир эди ол заманда. Мени тилге усталыгъым да, бурундан хапарлы болгъаным да атамдан-анамдан (орус тилни билмеген адамладан), тийреде буруннгу эки къартдан (ала дуниядан кетгинчи, аладан айырылмагъанча тургъанма) - эм алгъа аладандыла. Гошаях Бийчени къаласы, Кюн бетде къаяла, Топушну къара сууу, Джырыкъланы сырт, Бал къол, Кадет тешик - къайсы бирин айтайым - джер-суу атла тарихден хапар айта эдиле. Аланы ангылатырча эсли адамла уа бар эдиле олсагъатда. Ислам улу Джюсюб бла Белкъау улу Мухаммад джырлаучу джырланы мен артда бир китабда да табмагъанма. Хасаука джыр огъуна ала айтханча болмай, къысхартылыб бериледи. Мени насыбым джыйымдыкъ элде болмай, таза къарачай тау элде ёсгеним. Аллай элледе ёсгенле бла, джыйымдыкъ район аралыкълада, шахарлада ёсген сабийле тилни да, адетни-джорукъну да бирча билаллыкъ тюлдюле.

- Сени чыгъармачылыкъ джолунг къалай башланнганды?

- Чыгъармачылыкъ ишим бек сейир башланнганды. Мен тилленнгенден сора, ушаш сёзле бла (рифмалагъа бошалгъан айтымла бла) сёлешиб тебрегенме. Аны джаратмай, анам ариу айтыб, атам къыджыраб, «къалгъан сабийлеча тюз сёлеш», деб кюрешгендиле. Алай сёлешгеними къойгъандан сора, эм тамада къарнашымы айтханына тынгылаб, школда окъугъан сагъатымда, аллай ушаш сёзлю тизгинлени, эсиме келген назму маталлы бир затланы къагъытха тюшюре тургъанма. Биринчи назмум газетде мен тёртюнчю классда окъугъан сагъатымда басмаланнганды. Кесими атым бла иерге уялыб, бир алдауукъ ат бла ийген эдим. Артда алай этерге къалгъанымда, газетде ишлегенле тюрлю-тюрлю атла бла мен джазгъанымы эслеб, «алай этме, тюз атынг бла джаз сен уялыр зат джокъду» деб, ариу письмо ийген эдиле. Алай бла, кесими атым бла талай назмум къарачай газетде мен 7-чи классда окъугъан сагъатда басмаланнганды. Зауаллы анам, «бу къуу сёзню къоюб, андан эсе Къур’андан бир сура юреннгенинг хайыр эди» деб, къадалыб, къоймай, араб харифлени танытхан эди. Намаз керекни да азбар этдирген эди. Алай а, назму джазгъанымы къойдурталмагъан эди. Къарачай тил бла адабиятдан окъутхан устазыбыз Софья Азретовна, къоймай, мени джазыучуланы область организациясына алыб барады. Анда Байрамукъланы Халимат бла да танышабыз. Артдан «Сенсе мени насыбым» ат бла биринчи китабым чыгъады. Ол китабчыкъгъа критик Байрамукъланы Нина мийик багъа бергенине кёре, назмула алай аман да болмаз эдиле.

- Сени литературада устазларынг кимле болгъандыла?

- Назму джазыуда «бу мени устазымды» деб, кишиге айталлыкъ тюлме. Бизни тилде чыкъгъан китаб болуб, окъумай къоймагъанма. Дуния поэзиядан да бираз хапарым барды - мен Москвада Горький атлы Адабият институтну поэзия бёлюмюн тауусханма. Барындан да бирер затха юрене баргъанма.

- Билал, литература чыгъармачылыкъ сени баш ишингмиди?

- Адабият, поэзия, назму не болгъанын билмеген сагъатымда да, бир затла тырнаб тургъанма. Билгенимден сора да, «дунияда айтыллыкъ айтылгъанды, мен не джангы сёз айталлыкъма энди» деб, тохтаб къалмагъанма. Эшта, бир китабым чыкъмаса да, джазгъанлай турлукъ болур эдим. Меннге бек къыйын кёзюуледе да тууа тургъандыла назмула. Акъ сёз мени джангызлыкъдан къутхара, кёлюмю кёлтюре келеди. Аны орнун не адам, не табигъат туталлыкъ тюлдю. Бизни назмучулада Хакъ сёзге эмда Акъ сёзге таяныб, кърал бырнак этгенинде да, саудан ёлюб къалмай джашагъан, джазгъан Семенланы Джырчы Сымайыл болгъанды.

- Литературадан сора не затха учунмакълыгъынг барды?

- Огъай, мен къуру поэзия бла джашагъан адам тюлме. Бизни ана тилибиз ёлсе, мени назмуларымдан не магъана? Бизни тилибиз, культурабыз, миллет бетибиз, ёзюбюз сакъланыр ючюн, къолдан келгенни этерге кюрешгенме. Бизни инсан-миллет хакъларыбызны джакълай, совет кърал чачылгъынчы да, КъарачайЧеркес илму-излем институтну алимлерини къозгъалыууна башчылыкъ этгенме. Джамагъат ишлеге къошулуб, халкъыбызны реабилитациясын этдирир ючюн, китаб, газет чыгъарыб, митингле къураб кюрешгенме.

- Сен кесинги окъуучуларынг бла байлам тутамыса?

- Интернет сайтла кёб затха джарарыкъ эдиле, джарагъан да этедиле. Алай а, палах недеди, билемисиз? Мен къарачай тилде джазама. Джаш тёлю уа ана тилибизде джазгъанны къой, окъугъанны да къоя барады деб турама. Къуллукъчула да, джазыучула да - «миллет» деген эсли, онглу адамла бары да - бир джерге джыйылыб, терк бир оноу этмеселе, бу ёмюрню аягъына биз тилибизни унутуб къояргъа ушайбыз.

Джаш тёлюде фахмула уа бардыла. Биз Джырчы Сымайыл бла Мечиланы Кязим хаджи атлы адабият конкурс ачханыбызда, ары кёб джаш назмучу къошулгъан эди. Мен аланы назмуларына багъа берирчама, нек дегенде, «Эльбрусоид» сайтны форумунда ол назмуланы сюзгенлей тургъанма. Бардыла фахмула, ала къайгъылы киши джокъду ансы. Республиканы Джазыучуларыны союзу кесини борчун толтуралмайды, джаш джазыучуланы къайгъыларын кёрмейди, кърал китаб басма да - алай. Айтханымча, тилибиз, литературабыз айнырча тыйыншлы мадарла этилмейдиле.

- Бара баргъан заманда китабла кеслерича басмаланмай электрон вариантха кёчюб къалырла деген къоркъуу бармыды?

- Ийнанмайма, китаб чыкъгъан тохтаб къалыр деб, артыкъсыз да бизни къралда, артыкъсыз да къысха заманлада. Тыш къраллада да китаб тюкенле омакъ китабладан толудула. Ёзге, къагъыт китабла бла электрон китабла къаланнган базман, чайкъала турлукъ болур - бир джаны дженгиб къояр деб, айтырча тюлдю.

- Сен ангылагъандан насыб не затды?

- Бир да къуруса да, туугъан халкъынга бир адам къошалсанг, Ата джуртунгда бир терек орнаталсанг, ана тилинге бир сёз къошалсанг...

Адам къояды дунияда
ызын:
сёзюн, ишин, джашын,
къызын...
Къоймаса уа бирин да
аладан
джашагъанмыды
дунияда адам?
Алай а, ала этмеселе
Халкъгъа къуллукъ,
аладан джетсе
дуниягъа къыйынлыкъ,
сора, адамны туумай
къалгъаны ашхы эди
андан эсе,
дунияда къара ыз
къойгъандан эсе...

- Билал, сени къаламынг халкъгъа халал къуллукъ этгенине шагъатбыз. Бюгюнлюкде сен фахму ауушну башындаса, Россия дараджада аты айтылгъан джазыучубузса. Энтда поэзиядан, прозадан да кёб ашхы китаб джазарыгъынга ийнанабыз. Фахмунг бла халкъынгы къууандыра, ёхтемлендире кёб джылланы джаша!
Tinibek, cалам алейкум.
Бек сау бол, къарнаш, алгъышынг ючюн да, бу газет статьяны эслетгенинг ючюн да. Мен ол интервьюну чыкъгъанын да билмей эдим.
Tinibek 27.04.2015 02:41:30
Сообщений: 1273
2015 дж. апрелни 11 "Къарачай"

Лайпанланы Билалгъа — 60 джыл
ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК

Минги Тауну бу тийресинде джашагъанлада, Лайпанланы Билалны кесин да, чыгъармаларын да менден иги билген болмаз. Москвада Горький атлы Адабият институтда бирге окъугъанбыз, талай джылны къарнашлача джашагъанбыз. Къайсыннга да бирге тюбей тургъанбыз.



Къайсын Билалны керти уллу фахмусун эслемесе, ол институтдан кетгенинде да, ректоргъа тилеб къагъыт джазыб, аны ызына джарашдыртыб кюреширми эди? Джазыучуланы область организациясы Лайпан улуну «Бусакъла» деген къол джазмасына ат-бет атаб, басмагъа иймегенлеринде, аны ючюн да чамланыб, Коммунист партияны Къарачай-Черкес область комитетини биринчи секретарына письмо ийиб кюреширми эди? Неда Лайпан улуну назмуларын кеси «Минги Тау» журналны редактору Бабаланы Ибрахимге ийиб, басмалатханы уа?

Мен билиб, Лайпанланы Билалны керти шайыр болгъанын, уллу фахмусу болгъанын эм биринчи айтхан Къулийланы Къайсын болгъанды. «Я прочитал его довольно объёмистую рукопись. Что мне показалось главным? А вот что: Билал Лайпанов - Поэт! Это мой главный вывод. Он по-настоящему талантлив. И к нему мы обязаны относиться как к таланту...». 1984-чю джыл, Къайсын бу сёзлени джазгъан сагъатда, Билал алкъын Адабият институтда окъуй тура эди. Лайпан улуну орус тилге кёчюрюлюб, Москвада «Молодая гвардияда» чыкъгъан «Радуга над пропастью» китабы Къайсынны бу сёзлери бла ачылады. Билалны «Бусакъладан» сора чыкъгъан китабларын окъуса, артыкъ да бек къууаныр эди Къайсын.

Къайсын кёллендирген Лайпан улу, керти да алгъа атлагъанды, поэзияда джангы сёз айталгъанды. «..Лайпанланы Билал мындан ары джукъ джазмай къойса да (Аллах кёб джашатсын, кёб ишлетсин), ол ана литературада толу орун алгъанды. Кюнлюк поэт тюл, ёмюрлюк поэтди...». «...Айтханымча, Билал бизни литературада ёмюрлюк орнун алгъанды. Аны фахмусу ичине сыйынмай, тёрт джанына джилтинлеча чачырай, джюреклени джарытады, къууандырады. Мен литературагъа кёб джылны къуллукъ этеме, аны тамбласына сагъыш эте билмесем, сора мен кимме? Билалча джазыучу болгъан поэзиябызны тамбласына мен къоркъмайма, ол ёсерикди, кесин кимге да сюйдюрлюкдю...» -деб джазгъанды Байрамукъланы Халимат (25.12.1993-чю джыл, «Ленинни байрагъы»).

Белгили адабиятчы, алим Орусбийланы Фатима да «Билял Лайпанов старая юность тюркской поэзии» деб, Лайпан улуну юсюнден уллу статья джазгъанды.

Къайсын да, Байрамукъланы Халимат да, Орусбийланы Фатима да Къарачай джанында Батчаланы Муссадан сора, бир джазыучугъа да, Лайпанланы Билалгъача мийик багъа бермегендиле.

1995-чи джыл Эресейни Джазыучуларыны союзу Лайпанланы Билалны адабият джаны бла къралны эм уллу саугъасына теджейди. «Литературная Россия» газет (29.12.1995-чи джыл, ¹52(1716) Билалны чыгъармачылыгъына аталгъан тёгерек столну материалларын басмалай, Виль Ганиевни - тылмачны, критикни - сёзлерин келтиреди: «Когда поэт использует весь арсенал средств родного языка, естественно, перевести его


Лайпанланы Билал Чингиз Айтматов бла.

на другой язык очень трудно, потому что надо найти эквивалентные замены в недрах другого языка. А какая у него образность, какая широкая образность! У Билала всегда присутствует ощущение природы от неба до земли. Это стержневая тема его поэзии, стержневой момент его образного видения. Какие образные стихи! Такая протяженность по времени это действительно лермонтовское видение, образность! Я такую образность называю «размашистой», и почти на каждой странице такие образы.

Я вижу недостаток переводов поэзии Лайпанова в том, что в них нет того Билала, который существует в оригинале, со всеми его находками, аллитерациями, размашистой образностью. Это все стерто. В переводе он превращен - простите, мне очень жаль - в среднего поэта. А в оригинале он выше на два, если не на три порядка...Так играть словами, как играет Билал, так выделять аллитерацию может только большой мастер. Билал, дорогой, вы пошли дальше, чем Назым Хикмет».


Билалны фахмусу 1990-чы джыллада башха джаны бла да белгили болады. Ол чыгъаргъан «Юйге игилик» газет, «Ас-Алан» журнал, ол къурагъан «Юйге игилик» китаб басма тарихде, миллетни эсинде къалырча кёб зат басмалагъанды. Къуру Семенланы Джырчы Исмаилны, Дудаланы Махмудну китабларын чыгъаргъаны, Мызыланы Исмаилны халкъыбызны юсюнден тарих китабын тюрк, ингилиз тиллеге кёчюртюб басмалатханы огъуна къайдан къайры баргъан ишди. «Архитектура балкарского народного жилища» китаб, Билал къайгъысын кёрмесе, дуния джарыгъын кёрмез эди. Китабыны биринчи экземплярын Лайпан улугъа саугъагъа бере, Э. Бернштейн джазгъанды: «Поэту карачаевско-балкарского народа Билалу Лайпанову без участия, которого эта книга осталась бы неосуществленной мечтой». Алийланы Светлананы «Так это было» деген ючтомлугъу да Билалны къайгъырыуу бла чыкъгъанын китабда автор кеси чертеди. Ала бла къалса уа...

Бютеу этген ишлерине, джазгъан, чыгъаргъан китабларына къарасанг, Билалны Чингиз Айтматов да, Олжас Сулейменов да нек сыйлагъанларын ангыларгъа боллукъду.

Чингиз Айтматов 2002-чи джыл Брюсселден джазады:

ПРОЗОРЛИВОСТЬ ВЕЛИКОГО КАЙСЫНА

«С большим вниманием я ознакомился с вышедшими номерами карачаево-балкарского журнала «АсАлан», за что бесконечно благодарен моему молодому другу, как его я называю «моему коксайскому земляку и единомышленнику» Билалу Лайпанову, с которым незадолго до своей смерти меня познакомил, как с надеждой карачаево-балкарской поэзии сам Кайсын Кулиев. Все ближе знакомясь с творчеством Билала, я убеждаюсь в прозорливости великого Кайсына: он безошибочно распознал в нем большого поэта и своего преемника - такого же правдолюбца и чистого человека, каким был он сам».

Олжас Сулейменовну 2005-чи джыл Парижден джазгъаны:

ЖИВИ И ТВОРИ

«... в 1956 году репрессированный народ получил право возвращаться из изгнания на историческую родину. Ты вместил чувство ренессанса в свои стихи, и оно придало им трехмерность, присущую подлинному искусству - историческую глубину, широту настоящего и высоту будущего. Ты не ушел в обиду, хотя она никогда не забудется. Память - да, но не злопамятность мы должны воспитывать в сознании новых поколений. Об этом все твои произведения и твой журнал.

Ты много уже сделал для формирования возрожденческого сознания тюркских народов, которое помогает им определить свое достойное место в планетарном порядке. Самым достойным я всегда желаю - жаса! В казахском это слово несет два смысла - «живи» и «твори».

Жаса, мой друг Билал!

Твой Олжас Сулейменов.

Париж, 12 апреля 2005 г.»

Лайпанланы Билалны Нобель саугъагъа теджерге керекди деб, ол ишни къайгъысын кёрюу Чингиз бла Олжасдан башланнганды. Алагъа Америкадан, Германиядан, Польшадан да айтылгъан алимле къошулгъандыла.

КъЧКъУ-ну Алим совети 2005-чи джыл апрелни 6-да аланы тилеклерин къабыл этгенин билдиргенди...

Билал Джуртда Джангыз Терекни кёб сагъынады. Ол Терек кёб ёмюрню, джаны болгъанланы барына солургъа хауа бергенди, кюн иссиде салкъынлыкъ этгенди, кюн аманда ышыкъ болгъанды. 1920-чы джыллада уа аны джарым моллала бла джахил коммунистле биригиб, Чокуна афендини «Сакъла, кесме» дегенине да къарамай, ол Тейри терекни, тарих терекни кесиб атхандыла. Аладан бири, ол терекден юй ишлеб, ичине кирирге, Кёк чартлаб уруб, кюл этиб къойгъанды. Тюрлю-тюрлю къыйынлыкъла, Терек кесилгенден сора джетиб башлагъандыла халкъгъа дейдиле. «Поэт да Джуртда Джангыз Терекди» деб, бош джазмайды Лайпан улу.

Ёзденланы Альбертни Билалгъа атагъан назмусу бла бошаргъа излейме сёзюмю.

НАЗМУЧУ БИЛАЛ

«Мени ангыламайла,
Иги тынгыламайла
Сёзюме!» - деб, Сен
Джюрегинги бек джарсытма,
«Джангыз Терекме» деб, сытма Танырла, ёлсенг.

Ангыларыкъ ангылайды,
Лохпайыракъ тынгылайды,
Сюймегенинг - кёб...
Хей, къыйналма, сёзюнг окъду
Джауларынга! Бизде джокъду
Сен сыйыныр кеб!

Бу къралда адет алайды
Фахмулуланы талайды...
Фахмулу ёлсе,
Кеслерине сый излейле,
Терс ишлерин да тюзлейле...
Джюз джыл джаша Сен!

Артларында къал аланы!
Ишле, джашнат джыр къалангы Эсгертменги сал!
Ана тилни къорлугъуса,
Сен тамбланы урлугъуса,
Назмучу Билал!

БАТЫРБЕКЛАНЫ Хамзат.
(Бу статья орус тилден кёчюрюлюб, къысхартылыб басмаланады.)




Лайпанланы Билалны чыгъармачылыкъ ишини юсюнден

Лев ОШАНИН:

Лирический герой Билала Лайпанова - человек с неустроенной судьбой и неразделённой любовью, полный обострённого чувства к своему много пережившему народу. Семь букв в имени его земли «Карачай» - для него семь цветов радуги, семь чудес света. Также остро он любит родной язык: «Если умрет мать человек стерпит. А если умрёт язык?» Перо его образно: «Летний зной спалил лицо земли. И оно стало похоже теперь на лицо старика». И дальше: «Пусть молния поранит свои босые ноги о камни». Или: «Если много вберу в своё сердце лета, То зиме останется в нем мало места». Он пишет стихи, потому что считает, что «стихи - это построенные поэтами крепости».

Билал Лайпанов, безусловно, большой поэт, цельная и яркая личность.

Виктор КОЧЕТКОВ:

Стихи, прочитанные мною, говорят о самобытности поэтического голоса карачаевца Билала Лайпанова. Он певец парадоксальностей, которые умеет замечать в жизни, когда их не так просто заметить.

Я смерть позвал, измученный, когда
Устал я жить и все душе приелось...
Но не пришла она. Пришла тогда,
Когда я счастлив был и жить хотелось.


Рванулась на меня
ее тоска,
Молчком внезапно
вынырнув из мрака,
Повадкою похожа на
собаку,
Кусающую вдруг исподтишка.


Я нашёл немало превосходных стихотворений, где вековая душа народа и его современная жизнь, слившиеся воедино, родили на свет зрелое знание и зрелое письмо. Он знает цену горю и страданию, и старается не «облегчать» стих в угоду ложно понятому патриотизму.

Михаил ЛОБАНОВ:
У Билала Лайпанова есть короткое стихотворение:

...Когда ты рожала,

Кричала на своём родном языке.

Так почему же ты кричишь на чужом языке,

Когда в душе твоей рождается стих?!


И это можно сказать не только по отношению к языку, но и вообще к «своему» в миропонимании автора. Лайпанов «кричит» на «своём языке», языке своего мировидения (имеющего свои корни). Это главное в поэзии и оно видно в стихах Билала Лайпанова.

Дина МАМЧУЕВА:

Не все еще понимают поэзию Билала Лайпанова. Люди с закостенелым образом мышления ищут и не находят в стихах поэта традиционных образов, традиционной формы. И не найдут. Лайпанов - это совершенно новое явление в нашей литературе.

Светлана ЧЕРВОННАЯ, академик Академии художественной критики, доктор искусствоведения:

...из множества возможных характеристик мне хотелось бы выбрать одну, в которой я абсолютно уверена, - назвать один эпитет, который не имеет своего «противовеса», не имеет противоположного полюса в том сложном целом, какое составляют личность, характер, частная жизнь, общественная, политическая, творческая деятельность Билала Лайпанова. Суть этого определения - в слове «фахму» (талант).

Аллах, Небо, родные горы, великий Кавказ, гордый Карачай, родители, чья строгая любовь стала волшебной колыбелью, и далекие неизвестные предки, почти легендарные родоначальники, - все вместе они наделили маленького мальчика, родившегося в знаменательный космический день 12 апреля, на трудном переломе драматической судьбы многострадального карачаевского народа (в 1955 году - в среднеазиатской ссылке, уже на взлёте надежд на скорое возвращение на Родину, в муках затянувшейся, запоздавшей, неполной и непоследовательной «реабилитации») великим даром. Имя этому дару талант. Талант самородка, талант поэта, талант человека, нашедшего неповторимые слова (как, откуда? - великая тайна творчества!), чтобы защитить честь, чтобы запечатлеть великую историческую память своего народа, чтобы выразить его боль и надежду, отчаянье и мужество, чтобы сказать:

Земля и Небо вырастили сына,
Тепло и свет в тебе
одном слились.
Твой край тебе - и
Мекка, и Медина,
Владей же им и на
него молись.»


Йылмаз НЕВРУЗ, редактор журнала «Бирлешик Кавказия», Турция:

Поэзия Билала Лайпанова шире границ родного Карачая, Кавказа, даже тюрко-мусульманского мира. Слово его давно перешагнуло через национальные, религиозные, государственные границы, и как горная река Кубань в море, оно влилось в мировую поэзию.

Садык ДУДОВ, профессор, доктор филологических наук (США):

Моя Родина Северный Кавказ. Я родился и вырос в Карачае. Но судьба распорядилась так, что мне пришлось жить и в Турции, и в Германии, и в Швейцарии, и в США. Знание карачаевского, русского, турецкого, немецкого, английского языков дало мне возможность заняться лингвистикой, литературой и историей. Жизнь и быт многих стран я видел своими глазами, культура многих народов впиталась в меня с юных лет.

После тщательного литературного анализа с радостью могу констатировать: в Карачае есть талант, который соответствует высшим литературным критериям. Это Билал Лайпанов. Некоторые его стихи, безусловно, войдут в сокровищницу мировой поэзии...

Лайпанов - автор десятитомного собрания сочинений на родном карачаевском языке и трехтомника на русском. Поэзия кавказского горца заслуживает самых высоких признаний и наград...

Эрлинг КИТТЕЛСЕН, норвежский писатель:

Хочу подчеркнуть, что Билал Лайпанов большой патриот своей родины, истинный гражданин и поэт. Он достойно представляет культуру своего народа, Кавказа и России в Норвегии и всё делает для укрепления дружеских, научных, культурных связей между нашими странами, народами.

Книга Билала «Аннет лив» («Вторая жизнь») на норвежском языке получила высокую оценку среди коллег и читателей. Билал был принят в Союз писателей Норвегии...

Конечно, в Норвегии мы отметим его юбилей достойно. Но, хочется, чтобы в родной республике Билала Лайпанова чествовали самым лучшим образом...





ЛАЙПАНЛАНЫ Билал

ТАНГ

Танг - алтын тауукъ - чёблейди
Кечеги джулдузланы.
Кеси уа джарый барады,
Къызарта-агъарта тауланы.

Кюн баш токъмагъын къаратады,
Джукъудан бети къызарыб.
Кёзлери кёзлени къаматады,
Атлайбыз кюннге ышаныб -

Ишге, окъургъа, солургъа,
Бир-бирибизге тюберге.
Биз булут чабдырмазбыз анга, -
Джангы кюн келгенди Джерге.

МИЙИКЛИК

Къаяны тюбюнден къарасам ёрге,
Дертли болама ары ёрлерге.
Тубан басса да, этсе да шылпы,
Къалай насыблыды анда шхылды.

Къотур шхылды къысыр къаяда
Орнун табалгъан чакълы, орнуму
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда,
Деген кюнлерим да болду.

Алай а, мен - къая, джюрек - шхылды,
Джашау - тубан, заман а - шылпы
Тюлдюле. Мийиклик ма андан
Джулдуз кёзлери бла къая башындан

Къарайды меннге, кёз къысады меннге.
Къыйынды меннге, къан къызады менде.
Джюрегимде бир «ит» тохтаусуз улуйду,
Бирчалыкъдан тынчлыгъым къуруйду.

Алаймы ишленнгенди адамны джюреги,
Анданмы сюйгенди атны джюрюгюн,
Сёзню къысхасын, джолну узунун,
Къанатлы умутун - кёкню джулдузун?!

«Былай сагъышлы нексе?» - деб, сорма,
Джууаб табалмам анга тыйыншлы.
Тынчлыкъ джокъду дунияда сора,
Мени джюрегимде къайдан болсун
тынчлыкъ.

Бара баргъанда, бютеу дуния
Рахат болса да, сют уюгъанлай,
Къая тюбюндеги къая башына
Турлукъ болур ётгюр къарагъанлай.

Мийиклик - джангылыкъ, джюрекни
джандырыб
Тынгысыз этеди да, этеди рахат.
Сезимим, сёзюм да мени джангырыб,
Къаядан таугъа турама къараб.

ДЖАНЫМ
ТЫНЧАЙЫР АНДА


Мен къаядан кетгенден сора,
Кишиге кюзгю болмаз кёзлерим.
Бирле къадалыб мени терслерле,
Бирле уа - кеслерин.

Мен кетгенде, къар эриб кетгенча,
Къоюб сизге джашилликни,
Джыламагъыз, мен мыдах этгенча, -
Сюеме кишиликни!

Ёлмедим ичиб, эсириб,
Ёлдюм ёрлей Кёкге.
Излеген излесе, эсгериб,
Къарасын мийикге.

Бийнёгерникинден башха тюрлюдю
Мен чыкъгъан мийик.
Мени ючюн бузмагъанды
Кюушеннгенин да кийик.

Джашау ючюн, тынчлыкъ ючюн
Ёрлейдиле джашла.
Адам ючюн, ариулукъ ючюн,
Ёледиле джашлай.

Джангыз тилерим: асырасагъыз,
Асырагъыз къаяда, ранда -
Ёрлеучю джеримде арсарсыз, -
Джаным тынчайыр анда.

Мени къатымда кюушенирле
Джугъутурла, кийикле.
Мени эсге тюшюрюрле
Къарагъанла мийикге.

БИЛЕМИСИЗ СИЗ?

Билемисиз сиз, сюймеклик къутуртхан
Къалай ургъанын джаш джюрекни?
Кёргенмисиз сиз джулдузгъа учхан
Джап-джашил бусакъ терекни?

Кёргенмисиз сиз къушну къаяда
Къаяны кёлтюрюб тургъанын?
Ётгюр тауушу къатлана таулада,
Къуш биледи къайда туугъанын.

Не тау башындагъыгъа бир къара -
Кюч джокъду аны джогъултур:
Бютеу дунияны бойнуна
Алыргъа хазырд джугъутур.

Къанатлы кибик кёкге учургъан,
Бериб джугъутур ёхтемлик,
Ёмюрде къалмазса сюнгю учунда
Дуния джарыгъы сюймеклик.

Адам улугъа джакъгъан отумда
Алгъа да кесим къызама.
Бютеу Джерни акъырын кёлтюрюб,
Мен джюрегиме къысама.

ЧОМАЧАЛАГЪА
УЗАЛМА


Юреннген атла орайданы
Тауушундан къутуруб къалгъанча,
Бирде джюрегим урады алай,
Джашау къуру той-оюн болгъанча.

Юреннген ёгюзле Эрирейни
Тауушундан ауур солугъанча,
Кёбюне джюрегим урады алай,
Джашауум боюнсхада баргъанча.

Алай а, боюнсха не ауур эсе да,
Чомачалагъа узалма, къадар.
Ауур джюгюмю тартала эсем,
Тыялмайын балчыкъ да, къар да.

Онг бер, джюгюмю джолда
Къоймай, арбазгъа джыяр кибик.
Ой, орайдагъа юреннген атла
Энтда джюрегимде кёб чабар кибик!

НАМЫСНЫ ОТУНДА

Этген ишими, айтхан сёзюмю.
Ачыуланнгандан не уялгъандан
Къаты къысама эки кёзюмю.

Заман тизиб ангыны тишине
Кёзюме тюйреген мени кюнлерим.
Чыр-чыр эте намысны отунда,
Кюе да, бише да тургъан джюрегим.

ТАУЛУЛА

Кеслерин уллу кёрмейин,
Сыйларын мийик джюрютгенле,
«Оюм керти джигитликге,
Джибге къытчасчады» дегенле,

Юй тюб къыйын кюн да къазгъанла,
Юйсюз къала да келгенле,
Тюзню малы тюзде къалса да,
Бёрю ашамазын билгенле,

Шашмай, эрча тюбегенле
Къыйын эм зауукъ кюнлеге -
«Кеме да минер къайыкъгъа,
Къайыкъ миннгенча кемеге».

Тюшюндюргенди къарт джашны,
Дауур-сюйюр къозгъалгъанда.
Хунагъа джарашмагъан ташны
Сыйы чыкъмагъанды таулада.

Ачылгъан эт джабылса да,
Кёрген кёзню унутмазын
Таулу ангылаб джарашдыргъанды
Эм алгъа юйюн, арбазын.

Джуртуна уа болгъанды бек,
Эт бла тери болгъанча.
Тауну къары да кёрюннгенди
Таулу джюрекге балхамча.

Таулуну кёб затын ойгъанды
Джазыуну тишлилиги.
Алай а, джоялмай къойгъанды
Адамлыгъын, кишилигин.

Кишини къоркъутмай, ишни ъоркъутхан
Адамладыла таулула.
Ёлюмден эсе, намысдан къоркъгъан
Адамладыла таулула!

СЕЙИР ЭТЕРЧА

Къалалмасам да эсигизде,
Джулдузгъа джетген бусакъча,
Тюйрелмезме кёзюгюзге,
Къуу болгъан терек бутакъча.

Ёлюрге къалай тюшерин
Билмейме: юйде, эшикде.
Алай а мен ол кюн ёллюкме, -
Джазыкъсыннганыгъызны эшитсем.

Дауум джокъду туугъаныма
Кимледен, къачан эм къайда.
Адам адамла бла болгъаныма
Шукур, хар кюнде, хар къайда.

Ариу, дорбунда тууса да,
Дуниядан кетген кюнюнде
Адамла адамны чыгъарырла
Аны ишлеген юйюнден.

Аны ючюн болады керек
Джашаргъа, ёлюрге да эрча.
Адамны къудуретине
Мёлекле да сейир этерча.

КЁРГЕНМЕ

1
Уллу къайгъыдан эсе, ууакъ чурумла
Бек кемиредиле джюрекни:
Къурт къурутханын кёргенме
Элиягъа чыдагъан терекни.
2
Тыш душмандан эсе, ич джаула
Абызыратадыла кёлню-джюрекни:
Къурт къурутханын кёргенме,
Шыбылагъа чыдагъан терекни.
3
Кесинден чюй этиб,
Джарадыла агъачны.
Халкъ амантишлерин къурутмаса,
Амантишлери къуруталла халкъны.

ЧАЛКЪЫДА

Магъана гебенди,
Рифма уа - гырмык.
Назму кёк биченди,
Поэзия уа - кырдык.

ДЖЮРЕК

Джюрек - джюджек, ёмюрю
Дуниягъа чыгъаргъа излеб,
Уруб, къутуруб, кёкюрекни
Тешалмай, ёлюб кетген.

ДЖУУАБ

Аджашхан турна джыйынны
Къычырыгъы тубанлы кече
Чыгъа баргъан ит улуугъа
Тюбейди эне келиб.
Бири излейди джерден болушлукъ,
Бири уа - кёкден.
Экисине да джууаб - къачхы шылпы.


Sabr 28.04.2015 17:53:09
Сообщений: 7254
Tinibek, бек сау бол. Сен болмасанг, къарачай газет бар-джокъ эсе да, билмей турлукъ эдик.
Tinibek 05.05.2015 03:37:14
Сообщений: 1273
2015 дж. мартны 26 "Къарачай"
25 джылны мындан алгъа ана тилни юсюнден айтылгъан оюмла
ХАЛКЪНЫ МИЛЛЕТ ХАЗНАСЫ

Халкъны, бирикдириб, миллет этген баш затланы бири тилди.

«Ана тил» деб, бош айтылмайды. Миллетни оюм, тин байлыгъы, культурасы, турмуш, урунуу халиси, психологиясы, адети, намысы... - бу затла бары тилни байлыгъында, халкъны аууз творчествосунда, тюрленмеучю сёзтутушларында сакъланадыла. Артыкъсыз да аланы басма бла бегитирге мадар чыкъса. Тилни тазалыгъы, сёз байлыгъы миллет хазнады.

Аны бла уста хайырлана билиу, бу байлыкъгъа иелик этиу, аяулу, сакъ джюрютюу хурметли борчду, ангылай билгеннге. Эшта, аны ючюн болур, заман-заманы бла бизни газетни бетлеринде тилибизни юсюнден къайгъырыулу оюмла айтыладыла. Бир-бирле уа, тилибиз бузулуб, терсейиб барады деб, къыйналадыла. Сескекли, сакъ этген зат кертиси бла да аз тюлдю. Алай а, не медет, адам улуну тарихинде заман, тюрлениуле къатылмагъан зат джокъду. Дуниядан къораб кетген тилле, миллетле алайлыгъына ариу шагъатлыкъ этедиле. Алайды да, тилни джазыууна къайгъырыу миллетни джазыууна къайгъырыуду. Бу эки зат бир-биринден айырылмазлыкъ джашау «тамызыгъыдыла».

Сёзню бу халда башласакъ да, алкъын сыйытлыкъ, къуугъунлукъ зат джокъду. Къайгъырырча, ишге сагъышлы, оюмлу къарарча сылтау а кёбдю.

Дуния ёсюмге, билимге, илмугъа, культурагъа тырмашмагъан, лобан тешикге киргенча, дуниядан, халкъладан айырылыб, башын джабыб джашагъан миллет джокъду. Башында айтылгъан затлагъа тийишдирген кёпюрдю тил. Аллай кёпюрню ишлер ючюн, хазыр къурулуш керекле бла хайырланнганча, миллетле бир-бири тилинден сёзле, терминле алмай болмайдыла. Дунияда джангыз бир миллет тил джокъду адам улуну акъыл, оюм сынамын сынгар кесини энчи сёз байлыгъы бла ачыкълагъан. Миллетни адам саны аз болса, ол миллетни дуния сынамгъа, акъыл, оюм, илму, турмуш, культура байлыкъгъа кесини ичинде туудуруб къошхан юлюшю не къадар аз болса, ол аллай бирге аслам алады тышындан келген сёзлени. Бу джорукъдан къутулур мадар джокъду.

Сынаб къарасакъ, тил таймаздан тюрлене, сюрмелене барады. Алай а аны тас этмеген къуру энчи сёзлерибиз тюлдюле, тилни баш ёзеги, мени сартын, хар тилни энчи джорукъларыды. Хар сёз, фабрикада сырьё джарашдырылыб энчи тюрсюнлю товар чыкъгъанча, джаныуарла, инсанла тюрлю-тюрлю ашланы ашаб, акъ сют бергенча, хар тилни энчи джоругъу сёзлени ма алай джарашдырыб береди. Ана сют, ана тил джашау берген, энчи тамыры болгъан алай багъалы затладыла. Ана тилин билмей, башха тил бла хайырланнган башха ананы эмчегин тартханчады. Алай болса да, келигиз, сёз байлыгъыбызны тюрлениу халисине бир къарайыкъ.

Биринчиси. Халкъны джашауунда бир заманлада болгъан хал, турмуш, иш керекле, урунуу хал, дин, санагъат усталыкъ, эм ахыры – ол халкъны джашагъан джери, тёгерегиндеги табигъат болумла тюрленмей болмайдыла. Тилни сёз байлыгъы, сёзлени ич магъаналары, аланы аз-кёб хайырландырыу бу башында тизген затларыбыз бла байламлыдыла.

Къорагъан, джашауда энди тюбемеген неда аз тюбеген затла бла бирге сёзле да унутула, къорай барадыла. Джазма, басма, сынам бурунладан келиб, аллай сёзле бегиселе, сакълансала, ала алай тынч къораб кетерик тюл эдиле. Къысхасы бла айтыргъа, бизни бусагъатхы тилибизден кёб сёз эски бола, къорай барады.

Алгъынлада биченни уллу бычакъла бла (къылычла бла) чалгъандыла, деб хапар айтыучан эди мени джюз джылдан атлагъан къарт анам. «Джашла къылыч урургъа чыкъгъандыла» демеклик, «джашла чалкъы чалыргъа чыкъгъандыла», деген магъанада джюрюгенди. Бюгюннгю къартла унутхан, джаш тёлю чыртда билмеген неллай бир зат, неллай бир сёз болур?!

Тилни ёсюм джолунда амалсыз тюбеген шартланы бириди бу.

Экинчиси. Тилни кеси миллет кесини джашауунда джангы затлагъа, джангы ишлеге тюбей, джангы сёзле къурай, эски сёзлеге джангы магъана сингдире барады.

Ючюнчюсю. Тилни сёз хазнасы башха тилден кирген сёзле бла да байынады. Былайда тыйгъыч салыр мадар джокъду. Ол себебден сакълыкъ керекли, бар сёзню ауушдурмазгъа, амалсыз тилге кирген сёзню уа тилни энчи джоругъуна бойсундуруб алыргъа керекбиз.

Бурун джазма болмагъан сагъатда сёзлени, илму тамалда болмай, эшитгенлерича алгъанлары себебли башха сёзню да къарачай тилни фонетикасына бойсундуруб алгъандыла. Энди уа халкъ окъуулуду, башха тиллени да биледи, тышындан кирген сёзню ол сёзню берген тилни джоругъунда, формасында алыргъа ёчбюз. Алайлыгъы уа къарачай тилни джоругъуна чюйререк келиб, джагъылыб, джабышыб къалмай, хаух алыннган затча, кесини энчи халында джарашыусузуракъ къалыб кетеди. Къуру ол тюлдю тилибизде тюрлениб барыуну (сёз байлыкъда) алай туру этген: кесибизни энчи сёз байлыгъыбыз юй турмушда кереклибизни баджаргъанлыкъгъа, бюгюнлюкде миллетни кенг джашауунда, уллу ёсюмюнде, акъыл байлыгъында, кёб тюрлю байламлыгъында, джамагъат келишиулеринде тылмачлыкъ этиб баралмайды.

Айтыб къояргъа, сёз байлыгъыбызны иги кесеги тас болгъанды. Энчи тилибизде, аны табигъатында къуралгъан сёзле азлыкъ этедиле, дженгил джюрюшлю джашау а хазыр сёзлени, терминлени юсюбюзге къуюб барады. Ма быллай болумда таза къарачай сёзле тилни бюгюннгю хазнасында аздан аз бола барадыла. Олду кимни да къайгъылы этген. Тилибизге башха тюрлю къатылыу да барды. Джазма джорукъла сёзлени джюрютюлюу формаларын тюрлендире баргъанларын эслейбиз.

Джыйырманчы джыллада басмаланнган текстлеге къарасакъ, бюгюннге келишмеген кёб зат табабыз. Сёз ючюн: Кенгешле Хукуматы – Совет власть, учхуч – самолёт, аэроплан; сыяса редактор – джууаблы редактор, баш редактор; газетни тилчиси – газетни хапарчысы; баргъандылар – баргъандыла, тюбешгендилер – тюбешгендиле; къоругъанды – къоруулагъанды...

Бу энчи темады, андан ары кирмейик.

Башында суратланнган болумда кесибизге, ана тилибизге не бла болушургъа керекбиз? Неден да алгъа «Айраннга суу къош – телиге джол бош» дегенча этерге эркинлигибиз джокъду. Тилни юсюнден уллу, басма къолларында болгъан адамла, джазыучула, алимле, школлада, институтда окъутхан устазла джууаблылыкъ сезимни унутмазгъа борчлудула.

Сёзлюкле аслам болургъа керекдиле. Орус сёзлени тамалында джарашдырылгъан сёзлюк ана тилибизни сёз байлыгъын ичине джыйышдырмайды – къарачай сёзлени джыйышдырыргъа, аны тамалында къарачай сёзлюк чыгъарыргъа керекди, архаизмле, унутулгъан сёзле аллай сёзлюкде орун табаргъа керекдиле кеслерине. Сёзлени магъана вариантлары, хайырландырылыу формалары, къуралыу джорукълары ачыкъланнган сёзлюк, тилни тарихини юсюнден тинтиу ишле керекдиле.

Бизни сартын, къарачай халкъны аууз творчествосу – жанрланы бары – джыйышдырылыб толусу бла басмадан чыгъаргъа керекди (биргесине да эски сёзлени айыртхан комментарийи бла).

Турмуш керекле, къол керекле, иш бла байламлы затла – аланы атлары, аякъ, юс кийимлени, джаныуарланы, къанатлыланы, ёсюмлени, тереклени, джерлени, сууланы атлары, адетле бла, намыс, буруннгу джамагъат келишиуле бла, къуралыш формала бла байламлы терминле, сёзле ачыкъланыб, бары китаблада халкъны къолуна тюшселе, ана тилни ёсюмюне себеб да боллукъ эди, тилни сакъланыу кючюн да бегитирик эди.

Кёчгюнчюлюк, ана тилде 14 джылны ичинде окъуу болмай тургъаны, илму ишни бармагъаны, сынджырны юзюб, джетишмеген чыкларыны орнуна тюз чыбыкъны тартыб къойгъанча болуб турады. Арт кёзюуде уа, тилни юсюнден ишлеген алимлени «къошлары» чачылыб, киши кереклисича оноу этмей турады.

Бютеу къралда джангыртыуну кёзюуюнде миллет ишлеге, аланы тиллерине, культураларына уллу эс бёлюнеди. Бир-бир джерледе школлада ана тилде окъутуб башлагъандыла дерслени. Иш алай къуралса, бизде да тилни ёсюмюне, аны сёз байлыгъын энчи тамалында ёсдюрюрге аслам мадар ачыллыкъ эди.

Джангы аязны къакъгъаны бизге да джетер деб, ышанабыз, психология, иннет джаны бла анга хазыр болургъа керекбиз ансы.

ЛАЙПАНЛАНЫ Рашид.
1990 джыл.


Джангы китаб
БУРУН ДЖАШАУДАН БЮГЮННГЕ ДЕРИ

Болурланы Салихни джашы Билялны «Атаны джолу» деген джангы китабы басмадан чыкъды.


Ол хапарла бла очеркледен къуралгъанды. Уллу, гитче да окъурча ариу тил бла джазылгъанды.

«Атаны джолу» деген ат китаб башланнган биринчи очеркни аты бла аталгъанды. Анда халкъыбызны белгили адамы Хапчаланы Юсуф хаджини, аны юйдегисини юсюнден хапар айтылады. Ала бла къалмай, халкъыбызны джашау джолу бла да шагъырей этеди автор дерикме, мени сартын.

Китабха тюшген хар чыгъарманы, къагъытларын аудуруб, окъуб барсанг, миллетни бурун джашауундан бюгюннге дери адебин-намысын, къууанчын, бушууун, чамын-накъырдасын, адамлыгъын, джазыкъсынмакълыгъын, уллу гитчени сыйын кёргенин, ашагъан хантына дери кёб затха тюртюллюксе.

Авторну кёз къарамы, алгъа къарауу, джашауда заман бла тенг атлагъаны окъуучуну разы этерикди. Бюгюнлюкде джетиб келген джаш тёлюге бек сакъ болмасакъ, кёз туурада тутмасакъ, аманлыкъгъа, къыйынлыкъгъа тюртюлюб, аланы юсю бла дуниядан джокъ болуб кетерине кёб керек тюлдю, бир атламды. Болур улу бу джанына къуру да эс бёледи, анга джамагъатны барысын да чакъырады. Бусагъатда наркотикле айырылыб джаш адамлагъа къыйынлыкъ салыб баргъанларын хар бирибиз эшитиб, кёрюб турабыз. Аны юсюнден айтылыр, джазылыр керекли къалмайды. Бу китабда «Ананы джыламукълары» деген хапарны окъугъан кёб затха тюшюннюкдю, сагъышланныкъды, ойлашырыкъды. Аны эки-юч сёз бла айтсакъ, Хабийбат бла Хамит бир юйдеги къурайдыла. Артда Харун деб джашчыкъ да тууады. Джазыуу алай болур эди, кёб турмай Хабийбатны къайын атасы, баш иеси да ауушадыла.

Джашчыкъны ёсдюрюрге, аякъ юсюне салыргъа, анга билим берирге анасы, кече-кюн да, дыгалас этиб кюрешеди. Харун, школну бошаб, Москвада баш окъуу заведениелени бирине киреди. Джашлыкъ, телилик Харунну анда наркоманлагъа тагъады. Каникуллагъа келген заманында анасы, аны сезиб джер тырнайды, не этерге билмейди, джашына тилейди, ариу айтады, джылайды. Анасына: «Къойгъанма, къыйналма», - дейди. Алай а къыйынлыкъдан башын сакълаялмайды. Ахыры, джарлы анасына кетмезлик джюрек джара салыб, ёледи. Бу хапарны теренирек билир ючюн, аны окъургъа керекди.

Болур улуну «Къуругъан арбаз», «Ачха бла асмакъ», «Обсобну оюму», «Къоян ёлтюргенди», дегенча хапарлары джашауну не тюрлю джанына да къарайдыла, ойлашыргъа, аман затладан кери болургъа чакъырадыла.

Билялны юсюнден айтхан сагъатда аны «Болурлары» деген китабы бла байламлы да бир-эки сёз айтыргъа тыйыншлыды. Бу тукъумну къайдан чыкъгъаны, Болурлары къайсы элледе, шахарлада джашагъанлары, тышындагъыланы адам санлары чертиледи. Бу къыйын ишни тыйыншлысыча тындыргъаны кёрюнюб турады.

Билял кеси дин ахлу, хар затын кескин, тюзюча билирге излеген адамды. Анга шагъатлыкъ этген: арт джыллада маулутланы, зикирлени юслеринден Ислам дин бла байламлы, кёб затланы окъуб, джарашдырыб, китаб басмалайды. Аны сюйюб, джаратыб хайырланнганла бардыла.

Болурланы Билялны джазгъанлары башдан аякъ аламатды, десек, тюз болмаз. Бир-бир хапарланы асыры созуб ийгенди. Китабда геройланы сёзлеринде, чамларында-накъырдаларында, кеслерин джюрютгенлеринде ушашыракъ затла тюбегенлери да барды.

Саудан алыб айтсакъ, мени сартын, Билялны бу джангы китабы окъуучуланы джюреклерине джол табар, дерикме.

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 05.05.2015 15:07:15
Сообщений: 1273
2015 джыл, апрелни 30 орта кюн ¹
Майны 3 — Къарачай халкъны джангырыууну кюню
ХАЛКЪНЫ УЧУНДУРГЪАН КЪУУАНЧ


Къарачай-Черкесияны багъалы джамагъаты!

Таза джюрекден сизни барыгъызны да Къарачай халкъны джангырыууну кюню бла исси алгъышлайбыз!


Бу байрамны бизни республиканы халкъларыны барына да уллу магъанасы барды.

Ол бир джанындан къууанч сезимле, экинчи джанындан бушуу сезимле туудурады. Къарачайлыланы абадан тёлюсю 14 джылын Къазахстан бла Орта Азияда кёчгюнчюлюкде къалай ётдюргенин бюгюн да унутмагъанды. Туугъан джерден айырылыуну, къыйын сынауланы, Джуртха термилиуню джыллары аланы джюреклерине салгъан терен джарала бюгюн да сау болмай турадыла. Ачлыкъ-джаланнгачлыкъ, къыйын иш, хауаны, сууну джарашмагъанлары амалтын аланы кёблери ызларына да къайтмагъандыла: ала кёрлерин тыш джуртлада табхандыла.

Къарачай халкъ, киши джерлеге къысталыб, кёб заманын алада ётдюрсе да, кесини джашау, адеб-намыс кючюн, тюзлюкню келирине ийнаныуун, тилин, культурасын, ариу, джарашыулу халисин тас этмегенди. Джуртуна къайтхан кюнюнден башлаб, ол Къарачай-Черкесияны башха халкълары бла бирге аны экономикасын, социал джашауу бла культурасын айнытыр ючюн къанын-джанын аямай да кюрешгенди, ол затланы болдурургъа кесини тыйыншлы юлюшюн да къошханды.

Бу байрам кюн республиканы адамларыны барына кючлю саулукъ, урунуу джетишимле, ашхылыкъла, рахатлыкъ эмда насыб теджейбиз!

Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы ТЕМРЕЗЛАНЫ Р. Б.
Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) Председатели ИВАНОВ А. И.





МИЛЛЕТИБИЗНИ БАШ БАЙРАМЫ

Бизни халкъыбыз кеси кесин эсгергенли бери, бир да ишексиз, майны 3сю – Джангырыуну кюню – аны эм уллу къууанч байрамыды.


Биз эндиге дери Орта Азия бла Къазахстанда къалсакъ, не болурубузну бир адам да айталлыкъ болмаз. Тилибизни толусу бла унутуб бошамасакъ да, джарты-къурту сёлеширик эдик, арт джыйырма джылда болгъан тюрлениулени эсге алсакъ, бизге энчи автономия бериб, уллу эркелетиб кюреширик болмаз эдиле. Халкъыбызны кимге да ийнаныргъа хазырлыгъын, ачыкъ кёллю болгъанын иги билгенибиз себебли, кесини эшиклерин кимге да кенг ачыб, 500-ден аслам элни къурамында, таш къум тёбеде ташайгъанча, башын кёлтюралмай къаллыгъы хакъ эди.

Алай а, Аллахха шукурла болсун, онглу джашларыбыз бла къызларыбызны къайгъырыуларыны къудуретлигинден биз, ызыбызгъа къайтыб, туугъан джуртубузда джашайбыз. Ол тюлмюдю насыбны башы!?

Дуния къуралгъанлы бери да тюрленмей келген затланы бири – айтхан тынчды, этген къыйынды. Бизни ёмюрлюк джашагъан джерлерибизден элтиб къум тюзлеге атхандыла. Ол кёзюуде хар бешинчи къарачайлы къолунда саууту бла Ата джуртубузну къанлы джаудан къоруулагъанды. Бизни нек кёчюргенлерини хакъындан тюзюн билирге излеген бир затны ёмюрлюкге эсине алыргъа керекди – джерибизни ариулугъу джау болгъанды башыбызгъа. Ол затха шагъатлыкъ этген юлгю. 1939-чу джыл чыкъгъан политика карта. Анда Къарачай автоном область Грузия ССР-ни къурамына кириб турады. Ол карта 1943-чю джыл, биз кёчюрюлгенден сора, джашауда керти орнун алгъанды. Бизге ол зарауатлыкъ джете тургъан заманда бизни джашларыбыз, Белоруссияны чегетлеринде партизан отрядланы башчылары болуб, джауну къалтыратыб тургъандыла.

Партизан командирле Бархозланы Аскер, Къаракетланы Юнюс, Хайыркъызланы Кичибатыр, Къасайланы Осман, Ёзденланы Дюгербий Уллу Ата джурт къазауатны тарихине атларын алтын харифле бла джазгъандыла.

Миллетибиз а, 22 минг сабийин да къара тёбе этиб, артыбыз болуб къалмасын деб, мыллыгын атыб, джанын къалдыргъанды. Халкъыбызны келечилерини ишге асыры уллу сюймекликлери болгъандан, кеслерин башха миллетлеге сюйдюргендиле. Ёмюрлеринде чюгюндюр ёсдюрген, мамукъ битдирген не болгъанларын билмеген таулу тиширыула адам ийнанмазча джетишимлеге ие болгъандыла.

Орта Азия бла Къазахстан къарачай халкъгъа тузакъ болгъанды. Тузакъгъа тюшгенлени уа, белгилисича, борчлары эмда айыблары кёб, эркинликлери уа аз. Ма быллай болумда къарачай тиширыула уллу кърал саугъалагъа тыйыншлы болгъандыла. Ленинни ордени бла талай адам саугъаланнганды.

Гюрджюланы (Къобанланы) Нузула, Шидакъланы Патия, Абдуллаланы Тамара «Социалист Урунууну Джигити» деген сыйлы атны алгъандыла – тузакъны темир бугъоуларын чачхандыла.

Мен къуру да сейирсиннген бир зат барды. Ким да билгенден, депортациягъа тюшген халкъла 13 боладыла. Аланы ичинде, айхай да, адам санлары бла бизден онглула да бардыла. Алай а, бизге реабилитация керекди, бизни джуртубузгъа къайтарсынла деб, биринчи сёз башлаб, баш кёлтюргенле, Москвагъа барыб Н. С. Хрущёвгъа тюбегенле да бизникиле болгъандыла. Бизни миллетни келечилери ачхандыла тюзлюкню эшиклерин, къалгъанла аланы ызларындан баргъандыла.

Ёзге ол иш бек къыйын эмда ауур иш болгъанын ангыларгъа керекди. Ол кече бла кюннге этилиб къалгъан джумуш тюлдю. Джылла бла баргъанды кюреш – аллында ол кюреш ангы бла джюрекледе баргъанды, заман джетгенинде, тышына чыкъгъанды. Ол затха шагъатлыкъ этген юлгю келтирейим. Халкъыбызны белгили уланы, кёб джылланы бизни газетни редакциясында ишлеген онглу поэт, У. Шекспирни сонетлерин биринчи болуб къарачай тилге кёчюрген Чотчаланы Бекирни джашы Магомет студент джылларында халкъгъа этилген терсликни, зорлукъну кёлтюрюб болалмагъаныны юсюнден тенгине письмо джазгъанды. Эки джаш адамны ортасында къагъыт джюрюгенине сескекли болуб, аланы ызларындан тюшгендиле. Магометни талай письмосун тутуб, джууабха тартыб, он джыл тюрме азаб салгъандыла. Эки-юч джыл олтургъанлай, КПССни ХХ-чы съезди бардырылыб, анда АК-ны Баш секретары Н. С. Хрущёв, Сталинни хыртха уруб, ол миллетлеге геноцид этгенин баямлайды. Магометни да башына бош этедиле. Быллай юлгюле дагъыда болгъандыла.

Ызы бла халкъыбызны келечилери, Москвагъа джол тутуб, реабилитацияны этилирине себеб боладыла.

Реабилитация этдириуню юсю бла бизни джердешлерибиз Москвагъа эки къауум делегация болуб баргъандыла. Муратларына сынгар экинчи кере джетгендиле. Алай болса да, эки къауумну да атлары халкъыбызны эсинде сакъланыргъа тыйыншлыдыла – ала баджаргъан ишни сыйлылыгъы ёмюрде да сай боллукъ тюлдю.

Биринчи делегацияны адамлары: Акъбайланы Магомет, Алийланы Ракай, Къараланы Басханукъ, Эбзеланы Аскер, Токаланы Сеит-Умар; экинчи делегацияны келечилери: Гюрджюланы (Къобанланы) Нузула, Чагъарланы Ибрагим, Гаджаланы Маджир, Байрамукъланы Юсуф, Гюрджюланы Таубий, Джаммаланы Мурат, Орусланы Умар, Байрамукъланы Ибрагим.

Алайды, 1956-чы джыл ноябрны 24-де КПСС-ни АКны Президиумуну бегимини тамалында кёчгюнчю миллетлеге бошлукъ берилиб, джуртларына къайтыргъа эркинлик чыгъады.

Айхай да, алагъа миллет саудан болушханды, джерджерде джыйылыула бардырылыб, адамла, бир-бирлерине кёл бериб, эм тыйыншлылагъа бу сыйлы борчну салыб, джолгъа къурагъандыла. Ол заманда болгъан миллет ангы бла бирикмекликге бюгюнлюкде, таб, сукъланырча да болгъанбыз.

«Биринчи» деген сёз бизни миллет бла шохлукъ тутханына дау джокъду. Адам санына кёре Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде «Совет Союзну Джигити» деген атха бизни миллетден кёб адамы теджелген халкъ болмагъанды. Бюгюнлюкде бизни 11 Джигитибиз барды, энтда 20 чакълы бир адамыбыз ол атха тыйыншлы болуб, алалмай турады. 1943-чю джыл ноябрны 2ден сора халкъыбызны келечилерин фронтдан алмасала, ол кёргюзюм андан уллу боллукъ эди.

Кёчгюнчю миллетлени ичинде биринчи болуб къарачай тиширыула, зорлукъ бла азабны тёрюнде тургъанлай, кёкюреклерине Социалист Урунууну орденин такъгъандыла. Биринчи болуб, къарачай миллетни келечилери, Москвагъа джетиб, кеслерин да, башхаланы да тузакъ къыйынлыкъдан къутхаргъандыла. Бизни джыл санауну джангы тарихинде кёб сынауладан ёте келген халкъыбыз тамам сыйлы орундады.

Дунияны къалтыратхан Чингисхан, къылычын сууутмагъан Асхакъ Темирлан, эллени тюблери бла къурутхан эминала, ХХ-чы ёмюрню башкесери Гитлер, адам къандан тоймагъан Сталин, не кюрешселе да, бизни джерни юсюнден тас эталмагъандыла. Алай болса да, адамны эм уллу джауу уллу кёллюлюкдю, арт кёзюуде биз аны унута башлагъанбыз. Бу ассы шарт, тамырларын терен ийсе, башында чертилген осал затланы барын да хорларгъа боллукъду. Уллу кёллю болгъаныбыз себебли, ана тилибизде ариу сёлешалмайбыз, ол бизден къайры къачарыкъды, андан эсе орус эмда ингилиз тилни билсинле сабийлерибиз деб, бал татыу этген тилибизден ёнгелеб барабыз. Алай эте, тил унутулуб тебресе, миллет кеси джуртунда джашагъанлыкъгъа, талкъ болуб къаллыкъды. Уллу кёллю болгъаныбыз себебли, дунияда джюрюген адетлени – келин алыуда, къыз бериуде, ёлгенни юсюнде – эм къыйынлары бла ауурларын бойнубузгъа алгъаныбыз амалтын, ёсюмюбюз таркъайгъанды. Уллу кёллю болгъаныбыз себебли, джаш адамланы омакъ машиналагъа чёкдюрюб, джолгъа бошлагъанбыз – ала да, бир-бирлерин уруб, замансызлай дуниядан кетиб, адам саныбызны аз эте барадыла.

Уллу кёллю болгъаныбыз себебли, бир-бирибизге ал бермейбиз, бир бош чурумну сылтаугъа салыб, бычакъгъа, герохха узалыб, джаш адамла оюмсузлукъ этиб, бир-бирлерин къырадыла. «Лирикала», «спайсла» джаш адамланы джесирлейдиле... Бу барыудан барсакъ, XXI-чи ёмюрню аягъына небиз къаллыкъды?!

Алай а ышанмакълыкъ джюрекни бушуу тенгизге бошламайды, къалапеладан къалгъан халкъыбыз, энтда эс джыйыб, бюгюн бизге ёшюн уруш этген джарсыуладан да къутулур, деген умут барды. Сакълайыкъ кесибизни, ёсюб келген тёлюлеге бютеу кючюбюзню, билимибизни да берейик. Миллетибизни баш байрамы - Майны 3-сю - келген джолубузну эсге тюшюргенлей турсун, барлыкъ джолубузгъа къызыл джибек байласын.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Изменено: Tinibek - 05.05.2015 15:15:38
Tinibek 05.05.2015 16:23:19
Сообщений: 1273
2015 дж. апрелни 30 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Майны 3 — Къарачай халкъны джангырыууну кюню
ТАНСЫКЪ БОЛГЪАНДАН ЧЫДАЯЛМАЙ ЭДИК

1956-чы джылны джайында сюргюндеги къарачайлыланы алчы адамларындан къуралгъан делегация, Москвагъа барыб, Н.С.Хрущёвгъа тюбеб, Кавказгъа – Аллах буюргъан Джуртубузгъа - джыйылыргъа эркинлик берилликди деген хапарны алыб къайтхан кюнлени мен бек ариу эсгереме. «Джаш кёргенин унутмаз» дегенлей, ол кёзюуде «кёчеменден не хапар?» деген сорууну «салам алейкум» деген сёзле бла тенгликде джю


Танымагъан ата-баба джуртларына къайтхан сабийле уллуладан да бек къууана эдиле.

рютген джердешлерими джарыкъ бетлери бюгюн да кёз аллымда турадыла.

Къачан джолгъа чыгъарыгъын билмей, джамагъат ашыгъыб сакълай эди. Джол кёллю болуб тургъанлыкъгъа, колхозлада ишни бир сагъатха да тохтатыргъа джарамай эди – сабан ишле тамам къызыуда эдиле.

Къыргъызияда бизни юйдеги джашагъан Юрьевка деген эл бек уллу эл эди. Ждановну атын джюрютген колхозубуз да деменнгили мюлкге санала эди, анда ишлегенлени асламысы да къарачайлыла бла малкъарлыла эдиле. Бизден сора да анда украинлыла бла курдла джашай эдиле. Элни эки уллу терек бачхасы (кёгетлери балча татлы эдиле), эки суу тирмени бла бир ток тирмени, базары, он классха дери окъутхан школу бар эдиле. Тянь-Шань тауладан саркъгъан Исси-Ката къобан элни ичи бла ёте эди. Таула таба 13 километрни ёрге барыб, аллай аты бла курорт да орналыб эди. Келбети, тейри, бизни джерлерибизникинден кем тюл эди. Джангыз анда суу салына эди битимге.

Айтханымча, джуртха тансыкълыкъ сезим миллетни кючлеб эди, къайсы бирибизни да саныбыз мында болгъанлыкъгъа джаныбыз анда эди. Сёз ючюн, бизни элден Къазакъланы Асланбекни джашы Борис кеси кючю бла 1956-чы джыл огъуна кёчюб кетген эди. Ол джыл дагъыда Смаккуланы Хамитни джашы Азрет бери, Къарачайгъа, келиб, элледе айланыб, ызына, Къыргъызиягъа, къайтыб: «Барсагъыз Джёгетей Аягъы станседе тохтарсыз», - деб адамларын алай ашыргъан эди. Эсимдеди дагъыда Гербекланы Идрис бла Блимгъотланы Амырбий деб эки джашны «салам алейкум, кетеменден не хапар?» деб ишге чыкъмагъанлары ючюн атларын колхозну правлениесиндеги къабыргъа газетге тюшюргенлери.

Андан сора кёб да турмай керти кёчюу башланды. 1957-чи джыл майны 1-де, бизни юйдегини да, башхала бла бирге, темир джолну станциясына келтиредиле. Алайда дуния бла бир вагон сюеле эди. Кёбле биргелерине малларын да алгъанлары себебли колхоздан мал ашны (бичен тюклени) алайгъа ташыб кюреше эдиле. Вагонланы къатында бизни бир джерге джыйдыла. Эбзеланы Аскербий деб бир киши: «Мен бу составны тамадасыма. Джолубуз тынч джол тюлдю, 10 кюнню барлыкъбыз. Бир-биригизге болуша, гитче уллугъа тынгылай, киши кишини джунчутмай, сакъ болуб барыгъыз, марджа. Сора, Аллах джаратхан джанлабыз барыбыз да, джолда кеси джараууна чыгъаргъа керек болгъан сагъатда, тиширыула составны онг джанына, эркишиле сол джанына бара турурсуз», - деб хар нени тыйыншлысыча ангылатхан эди. Тейри-адамы деб айтама, анда къалгъан миллетледен ызыбыздан джыламагъан адам болмаз эди.

Майны 1-де огъуна Фрунзеден ётюб, Джамбулгъа джетген эдик. Алайда бир джаш адамла (къызы, джашы да) илиннген эдиле составыбызгъа. Шахардан чыкъгъаныкъда, ала поезд бара тургъанлай, тоблача, чынгабчынгаб тюшген эдиле. Тёгерек алай тургъанлай къыпкъызыл тюльпанладан толу эди. Ала гокка джыяргъа келген кёре эдим алайлагъа.

Талай замандан Чимкент шахаргъа джетебиз. Алайда Батрукъланы Хопай поездден къалыб кетеди, нек эсе да. Адамлары да къайгъылы болуб тургъанлайларына, бир заманда бир акъ атха миниб, составны ызындан сюрюб джетеди. Дагъыда, Арал тенгизни къатында тохтагъан джерибизде къолунда да къумгъаны бла бир къарт абдез джангыртыргъа чыкъгъаны бла поездден къалыб кетген эди. Биягъында сагъынылгъан Батрукъланы Ильясны джашы Хопай, уллайгъан адам инджилмесин деб, биргесине къалыб, аны бла бирге поездни ызындан Астраханда джетгенине кесим шагъатма. Адамла бир-бирлерине алай сакъ эдиле.

Алай бла, Баталпашинскени (бюгюннгю Черкесскени) темир джол станциясына келиб тохтайбыз. Токаланы Сеит-Умар (уллу кърал къуллукълада ишлеб тургъан адам), бизни бир джерге джыйыб: «Энди сиз ызыгъызгъа, таулагъа, барыб айланмагъыз. Былайда, Баталпашинскени тёгерегинде, орналыгъыз», - деб кёб кюрешген эди. Таула къайры къачарыкъдыла, эркин, тюз джерлеге джайылыгъыз, дегенлиги эди. Алан, ол бек онглу адам кёре эдим. Миллетин бек сюйгени белгили эди. Мен билиб, ол кюн огъуна Чапаевское элге биринчи къазыкъ ургъан Лайпанланы Азнор болгъанды.

Эллерибиз чачылыб, тозураб тура эдиле. Сёз ючюн, Мара элимдеги юйлени къуру 4-5 проценти къалгъан болур эдиле. Аланы да кёбюсюнде мында къалгъан миллетледен адамла джашай эдиле. Тюзюн айтыргъа керекди, бизге къынгыр къарагъанла да, къарнашлыкъ этиб, кеслерине къысаргъа кюрешгенле да бар эдиле. Бери келгеникде, гюрджюле малларыбызны сюрюб кетиб бара эдиле. Бизни джашла мен башында сагъыннган Батрукъланы Хопай, Алчакъланы Хасан, Боташланы Магомет (дагъыда алачала) мында бек кёб малны къалдыргъан эдиле...

Ма андан бери 58 джыл кетди. Джангы тёлюле ёсюб джетдиле. Миллетни миллет кючю, адамны адамлыгъы къыйынлыкъда сыналгъанына биз, абадан къауум, мюкюл болдукъ. «Биз сынагъанны Аллах сизге сынатмасын», - деб, бюгюннгю тёлюлеге эм уллу алгъышыбыз да олду.

ДАНАЛАНЫ Джагъафар.
Черкесск шахар.



КЪАРАЧАЙГЪА, КЪАРАЧАЙЛЫЛАГЪА СЮЙМЕКЛИК СЁЗ

Заман тохтаусуз кетиб барады. Къарачай халкъ Ата джуртуна къайтханлы къараб-къарагъынчы 58 джыл ётдю. Ма 10 джыл майны 3-сю байрам кюннге – Къарачайны джангырыу кюнюне – аталыб белгиленнгенли. Ол кюннге джетер ючюн, сейирлик туугъан джеринде, тарихли джуртунда джангыдан джашау этер ючюн, джигит, джигер, тёзюмлю халкъ узун, къыйын джолну ётгенди. Къарачайлыланы алыб келген биринчи эшелон 1957-чи джыл Оракъ станцияда тохтагъан кюн башланнганды ёхтем, ётлю миллетни джангы Джашауу.

3-чю Май бизни биргелей байрамыбызды - керек кюнде бир-бирине къайгъыра, сый бере билген къарнаш халкъланы бирикдирген джарыкъ байрамыбыз. Бизни кючюбюз, ийнамыбыз да андады – къаллай тыйгъычла чыкъсала да, бизни бирге болгъаныбызда, бир юйдегича джашай, джарыкъ тамблабызны ишлеб кюрешгенибизде.

Мен бюгюн КъарачайЧеркесияны Тиширыуларыны союзуну тамадасы тёренчиси айырыб къарачай эгечлериме, джигер къарачай къызлагъа, аналагъа айтама джюрек сёзюмю. Къарачай тиширыула айтыб айталмазча джигитлик, чыдамлылыкъ танытхандыла ол ауур, бушуулу джыллада. Аланы кючлеринден киши джуртлада халкъ сау къалгъанды, ата-бабаларыны джеринде джангыдан тирилирге, айныргъа мадар табханды. Аланы хар бири джыргъа, эсгертмеге тыйыншлыды. Джашырмайма: кесими насыблыгъа санайма, къууанама джыйырма джылны къарачай келин болуб, аны ашхы адетлерин, тин-иннет хауасын, тилин алыб, къарачай сабийле ёсдюре, араларында джашагъаныма.

Къарачай халкъны ёсюм алыб баргъанында тиширыуланы юлюшлери бек уллуду эмда магъаналыды. Аланы бир къауумуну аты ёмюрлюкге алтын харифле бла къуру къарачай халкъны тюл, Россияны кёб миллетли халкъыны тарихине джазылгъанды. Аланы араларында Социалист Урунууну Джигитлери Шидакъланы Патияны, Байрамкъулланы Зухраны, Гюрджюланы Нузуланы, кёб кърал саугъаланы иеси Къобанланы Хауаны, айтылгъан джазыучу Байрамукъланы Халиматны, алимлитературовед Къараланы Асиятны, белгили актрисала Хапчаланы Розаны, Гочияланы Любаны, Батчаланы Тамараны дагъыда алача уллу сыйлары болгъан врач, алим, джырчы тиширыуланы. Ала бла къуру къарачайлыла тюл, бютеу республика махтанады. Ала не уллу махтаугъа, сыйгъа да тыйыншлы къарачай халкъны джашнаууна, алгъа атлаууна, аны джазыуунда терен тюрлениулени болурларына юлюш къоша, заманны сыфатын къурайдыла. Къарангыны къууа 58 джылны мындан алгъа атхан танг, энди джаш тёлюню сакъ болургъа, тюзлюкге, джарыкъгъа эмда билимге элтген джолда арымай барыргъа болушсун.

Сау болугъуз, огъурлу джюреклеригиз ючюн, адамлыгъыгъыз ючюн, бютеу къралны, юйдегилеригизни да джашауларын джарытхан уллу, халал къыйыныгъыз ючюн! Байрам бла, багъалы джердешле! Рахатлыкъ, насыб, берекет сизни бла болсунла!

АЙБАЗЛАНЫ Раиса,
Къарачай-Черкесияны Бирлешген профсоюзларыны председатели, республиканы Тиширыуларыны союзуну тамадасы.



САБИЙ ЭДИМ, АНГЫЛАМАЙ ЭДИМ

Фашист аскерчиле Ючкекеннге келгенлеринде, меннге 12 джыл толуб тура эди. Атам Алий бла анам Даутаны тёрт джаш бла эки къызы бар эдиле. Эм уллубуз Мухаммат, аны гитчеси Сагъит эди. Мен ючюнчю эдим. Алты сабийи болгъанына да къарамай, къазауатны ал кюнлеринде огъуна атамы фронтха алыб кетген эдиле.

Биз сюргюнде Къыргъыз ССР-де Талас областны Покровский районунда джашагъанбыз. Атабыздан къуру бир ючкюл письмо келген эди, андан сора аны атычууу да эшитилмей къалгъан эди. Къазауат бошалгъандан сора, юч джыл озуб, белгили болгъанына кёре, ол Сталинград ючюн сермешиулени биринде ёлгенди.

«Сабий кёргенин унутмайды» дегенлей, биринчи фашист аскерчилени, артдан кесибизникилени бизге этген артыкълыкълары эсимде турадыла. Ючкекенде Берия атлы колхоз бар эди. Джай келгенлей, элчи джашладан джыйынла къуралыб, чалкъыгъа чыгъыучан эдиле. Уллу къарнашым Мухаммат джыйыннга тамадалыкъ эте эди. Сагъит да джыйын бла бирге эди. Ингирлени биринде Мухаммат, келиб:

- Анам, Маджирни (мени) къошха джиберсенг, бизге азыкъ ташый турур эди, деб тилегенинде, ол огъай демеди. Алай бла мен чалкъычы джыйыннга азыкъ ташыучу болдум. Чалкъычы джыйынны шапасы Биджиланы Мухаммат эди. Аджиланы Алий а колхозну председатели болуб ишлей эди.

Ингирлени биринде, атын да акъ кёмюк басыб, ашыгъыш келиб къалды. Шапабыз Биджи улу аны бла саламлаша, кечирек этиб нек келгенин сорду. Мени сабийге санагъан болур эдиле да, экиси да ачыкъ сёлешиб башладыла. Аджи улу аны бетине къараб:

- Мен сеннге бек ышанама, - деди. – Фашистле джууукълашыб келедиле. Бирэки кюнден бизге чууутлула келликдиле. Аланы фашистле кёрмезча, табмазча таша джерге джашырыргъа керекбиз. Табсала, бизни да, аланы да къурутурукъдула.

- Ферманы чардагъына бичен атыгъыз да, къачхынчыла кече-кюн да анда турурча этигиз, - деди Алий. – Ары миндириб бошасагъыз, бачхычны алыб къоярсыз.

Экинчи кюн къошну къатына бир ёгюз арба келиб тохтады. Андан эки къарт, эки сабий, эки тиширыу, эки эркиши тюшдюле. Аланы эки ауур чемоданлары да бар эдиле. Хар затларын хазыр этиб тургъаныбыз себебли Алий, къартланы бирин къошха элтиб:

- Ма муну чардагъында джашарыкъсыз, - деди. – Азыкъ бла баджара турлукъбуз: биз ашагъанны сиз да ашарсыз...



Он-онбеш кюнню турдула къачхынчыла къошда. Мен элге тюшсем, алагъа да азыкъ алыб келе эдим. Биз орус тилни билмегенибиз себебли, бир-бирибиз бла алай сёлешиб къыйналмай эдик. Бир кюн председатель келиб къалды. Биягъы Биджи улуну бир джанына чакъырыб:

- Мухаммат, чууутлуланы Нальчик шахаргъа ашырыргъа керекбиз, - деди. – Къачхынчыланы барын да ары джыйыб, артдан Тегейге ашырлыкъдыла. Ким элтиб келсин быланы ары?

Чалкъычы джашладан бирин сайлаб, чууутлуланы анга ышаныб, джолгъа ашырдыла...

Бир кюн Мухаммат да, мен да элге тюшюб келдик. Келсек, аллайгъа келейик, бизни юйюбюзню къатында элчиле да, фашист аскерчиле да джыйылыб тура эдиле. Мотоциклле, джюк ташыучу машинала, ариу автомобилле кёб эдиле. Элчиле аллай затланы биринчи кере кёре эдиле да, алагъа сейирсиниб къарай эдиле. Бизни юйюбюз бусагъатдагъы 2-чи номерли школну къатында эди. Школну мекямы алай уллу тюл эди. Аны кеслерине штаб этген эдиле немцалыла. Бусагъатда эки этажы болгъан аламат мекям ишлениб турады аны орнуна.

Мухаммат да, мен да юйге кирир-кирмез, арбазыбызгъа бир автобус кирди. Андан фашист аскерчиле тюшдюле. Бачхада бичен гебен бар эди да, автобусну шофёру, къолуна сенек алыб, аны юсюне миниб, чачыб башлады. Мухаммат чачдырыргъа излемегенинде, шофёр, сенекни аны къабыргъасына тиреб:

- Самолёт бомбить, бомбить будет! – деб, кёкню кёргюздю.

Мухаммат, болумну ангылады да, андан ары фашист аскерчи бла даулашмады.

Бир кесек замандан бир омакъ машина, келиб, бизни юйюбюзню къатында тохтады. Андан бир офицер, эки аскерчи тюшдюле. Офицер:

- Орусча сёлешген бармыды былайда? – деб сорду. Атамы къарнашы Джанкирден туугъан Зинхара деб къыз бар эди да, ол, алгъа чыгъыб:

- Мен орус тилни билеме, – деди.

- Алай эсе, гут, гут! – деб, ол Зинхараны къатына барды. – Бу юйде ненча адам джашайды?

Зинхара офицерни айтханын кёчюрюб турду. Сора:

- Бу юйде 8 адам джашайды, - дегенинде, офицер:

- Ненча адам бар эсе да, меннге бир комнатаны бош этсинле, - деди.

Не этерик эдик, ол айтханча этдик. Фашист аскерчиле да эрлай аны ичин тазаладыла: бизни хапчюгюбюзню тышына чыгъарыб, кеслерини джангы затларын салдыла. Тепси къурдула. Аны юсюнде болмагъан ашарыкъ джокъ эди. Артыкъ да бек акъ ётмек бусагъатда да эсимден кетмей турады. Уллу ётмек эди. Аны къыссанг, бир кесек затчыкъ болуб къала эди. Ийсенг а, биягъы орнуна келиб, уллу бола эди.

Бойнакъ деб бир залим итибиз бар эди. Аны, къошдан тюшюрюб, арбазны сакълата эдик. Айтыугъа кёре, бёрюлени хорлаб тургъан, мазаллы зат эди. Хыны этмесенг тиерик тюл эди. Офицер къоркъгъанзат этмей, аны къатына барыб, хурджунундан пряник чыгъарыб, анга узатханында, къолундан алыб, ашаб къойгъан эди. Бир аскерчи уа, офицерча этеме деб, ётмекни узакъдан атыб, ол ашай башлагъанлай, талай кере ауузундан сыйырыб, алыб турду. Тёртюнчю кере алай этеме дегенлей, ол мазаллы ит, коридоргъа секириб миниб, аскерчи къачаргъа кюрешсе да, кёнчегине тишлерин илиндириб, ол тутхан джерин бери джыртыб алды. Итге хыны этген болмады. Ол сау кюнню аскерчини арбазгъа чыгъарын сакълаб турду. Чыкъмагъанында, барыб, джатманы ичине кириб, джатыб къалды.

Арбазгъа аскерчилени джюрютген джюк машинаны да салгъан эдиле. Мен бир да къайгъылы сабий эдим. Ол машинаны, кабинасына кириб, чыракъларын джандырыб къойгъан эдим. Аны шофёру кёргюнчю, чыракъланы джукълатыргъа изледим. Джукълаталмадым. Болмагъанында, балтаны алыб келиб, капотун ачыб, темир чыбыкъларын кесдим. Эртденбласында, фашист аскерчиле къайры эсе да барыргъа излеген болур эдиле, арбазыбызгъа джыйылыб, шофёр да къол бла машинагъа от алдырыргъа изледи. Юсюнден тер агъа, сау сагъатны кюрешген болур эди ручканы буруб. Алдыралмады. Болмагъанында, машинаны капотун ачыб, ичине къарады. Кесилиб тургъан темир чыбыкъланы кёргенинде, къычырыкъ этиб, къолуна машинаны ручкасын да алыб, башын мени таба атды. Башха аскерчиле да къозгъалыб эдиле. Тёгерек дауур-сюйюрден толду. Бир заманда, ол аскерчи меннге джетерге, бир омакъ машинадан, Аллахды билген, мийиклиги 2 метр болур эди, къара аскер кийимлери бла бир мазаллы эрши адам тюшюб, шофёрну къатына келди. «Не болгъанды?» - деб, соруб, хапарны билгенинде, аны тюз къулакъ джанына джумдуругъу бла уруб, джерге сойландырды. Артдан мени тутуб, тёгерек буруб, кёкге чыгъарыб, джерге атыб, табанны-табанны берди. Ёлгенди деген болур эди да, бир кесекден тюйгенин къоюб, чыбыкълары кесилген машинаны башхагъа тагъыб, арбаздан алыб кетдиле. Анам хариб дагъыда башхала, мени кёлтюрюб, юйге джыйдыла. Он кюнню джатхан эдим, ёрге туралмай...

Фашистле Ючкекенде кёб турмагъан эдиле. Айтыугъа кёре, ала Нарсанада иги кесек заманны тургъандыла.

Тёрт офицер бла эки тиширыу келген эдиле бизни кёчюрюрге. Аланы бири:

- Дженгил кийинигиз да, арбазгъа чыгъыгъыз, – деди. – Мени гитчем Борис мурукку этерге сюйген сабий эди. Биз барыбыз да, кийиниб, арбазгъа чыгъаргъа хазыр болуб турабыз. Борис а алкъын кийиннген да этмегенди. Ёрге туруб, ауузун да ача, созула тургъанын офицерлени бири кёргенинде, эрлай аны къатына джетиб, къолундан тутуб быргъагъанында, барыб башы бла къабыргъагъа тийген эди. Борис эс джыялмай иги кесек заманны турду. Эс джыйгъанында, джылады. Алай а аны джылагъанын офицерледен къулакъгъа алгъан болмады. Къолубузгъа джукъ алыргъа къоймай, совет аскерчиле, шкокланы джитилерин бизге тутуб, барыбызны да хоншубуз Боташланы Пагону арбазына джыйдыла. Пагону къайын анасы Худжа намаз мынчакъларын унутуб чыкъгъан эди, ызына къайтыб алыргъа излегенинде, аскерчиле шкокланы джитилерин аны кёкюрегине тиреб, атлам этерге къоймадыла. Алайда къалабалыкъ бола башлагъанын кёрюб, бир офицер:

- Бу амма не дейди? – деб сорду джыйылгъанладан.

Орусча сёлеше билген Тамбийланы Харунну джашы Махмут офицерни къатына барыб:

- Намаз мынчакъларын юйюнде унутханды, - деди. – Барыб алыргъа излейди. Джылы келген амманы джазыкъсыннганмы этген эди, билмейме, юйге ийиб, мынчакъларын алмагъа къойгъан эди.

Бизни юйюбюзде не барды, не джокъду деб, тинтген этген болур эдиле, бир заманда офицерлени бири, атабызны фронтдан джазыб ийген ючкюл письмосун къолуна алыб, анамы къатына келди.

- Бу письмону ким джазгъанды? – деб сорду. Зинхара алайлада эди да, ким джазгъанын айтды. Сора офицер анамы, мени да биргесине алыб барыб, эки гардош, бир да ууулмагъан нартюх машокланы алмагъа къойду. Биз да алай эте тургъанлай, аскерчиле къошда къалгъан джашланы – Мухамматны, Сагъитни дагъыда башхаланы - машина бла алыб келиб, джыйылыб тургъан миллетге къошдула...

Джуртубуздан биз джети джан болуб кетген эдик да, тёртюбюз сау-эсен къайтдыкъ. Анам 1945-чи джыл ауушду. Мухаммат анамдан сора эки айдан, аладан сора къарт анабыз, Сагъит ёлдюле. Биз да ёллюк болур эдик ачдан, сууукъдан, анамы эгечи Хубийланы Шамша болмаса. Ол бизни кесине алды да, джанларыбызны къалдырды...

Бюгюн туугъан Джуртубузда джашайбыз. Ол биз чекген къыйынлыкъланы билмеген тёлюле ёседиле - туудукъла, аладан туугъанла. Кёчгюнчюлюкню хапарын ала да билирге керекдиле, кеси халкъларын сюер ючюн, биригиб джашар ючюн. Артда, кеч, ангыладым халкъыбыз ол къыйын заманлада эс ташламай, къаллай джигитлик, джигерлик этгенин. Ол заманда уа сабий эдим - билмей эдим не бола тургъанын.

КЪОБАНЛАНЫ Маджир.
Tinibek 05.05.2015 16:40:33
Сообщений: 1273
2015 дж. апрелни 30 "Къарачай"
Тюрк дуниясы
ТЫЙЫНШЛЫГЪА – ТЫЙЫНШЛЫ САУГЪА


Мындан алда Стамбулда IV-чю Бютеудуния тюрк форум болуб, анда халкъ дипломатияны, социалэкономика эмда культура интеграцияны юсюнден ишле сюзюлгендиле.

Форумда «Эльбрусоид» фонд кесини «Тюрк дуниясы орус поэзияда» деген кёб томлу джангы басма проектини презентациясын этгенди. Анга буруннгу эмда бюгюннгю тюрк халкъланы юслеринден поэзия чыгъармала киредиле. Аны кибик 2014-чю джылны ахырында Москвада бардырылгъан «Къарачай-малкъар халкъны этногенези, тарихи, тили эмда культурасы» деген халкъла арасы конференцияны юсюнден хапар айтханды фондну президенти, Кавказ халкъланы Россиячы конгрессини башчысы Тотуркъулланы Алий. Бу форумда Тотуркъулланы Алийге «Бизнес» деген номинацияда «Къызыл алма» деген халкъла арасы сыйлы ёч берилгенди.

Тюрк дуниясыны саугъасы – «Къызыл алма» ёч – былтыр кёзюулю Бютеудуния тюрк форумда къуралгъанды. Аны нюзюрю тюрк тилли халкъланы араларында иш джюрютюулени, социал-экономика эмда культура интеграцияны теренлендириудю. Ёч кеси да 9 тюрлю номинацияда бериледи.

Тотуркъулланы Алий, саугъаны ала: «Россия 15 миллион адам саналгъан 20-дан артыкъ тюрк тилли миллетни джуртуду. Ала Якутияда, Сибирде, Алтайда, Уралда, Волганы джагъаларында, Кавказда, Кърымда джашайдыла. Россияда тюрк тилли атлары болгъан шахарланы, джерлени, сууланы, тауланы санаб чыкъгъан да къыйынды. Сёз ючюн, Сибирь, Алтай, Урал, Кавказ, Кърым, Байкал, Енисей, Кама, Къобан дагъыда башхала», - деб чертди. «Бюгюнлюкде Кюнбатыш къралла АБШ-ны изини бла Россияны къысыб кюрешедиле, ёзге аны мингджыллыкъ тарихинде къыйын заманла бола тургъандыла, аладан да хорлам бла чыгъа келгенди. Санкцияла бла бизни къоркъуталлыкъ тюлдюле, аны къой, ала халкъны бирикдиредиле, модернизациясын бардырыргъа эс бёлдюредиле. Бизни къралны экономикасына инвестицияла этигиз, Россия бай къралды, учсуз-къыйырсыз джерлени иесиди, уллу мадарланы эмда перспективаланы къралыды», - деб къошду.

Аны кибик, - «Россия бла Турция бирси тюрк къралла бла бирге стратегиялы славян-тюрк партнёрлукъну бегитирге керекдиле, Евразия союзну проекти бюгюннгю геополитика болумда тарих кеси излеген затды», - дегенди. Тотуркъул улу Евразия союзну идеясыны автору дунияда уллу сыйы болгъан, бюгюнлюкню айтылгъан политиги Нурсултан Назарбаев акка болгъанын да айырыб чертгенди.

2014-чю джыл «Къызыл алма» ёчню Татарстанны президенти Рустам Минниханов, Азербайджанны диаспорала хакъындан министри Назим Ибрагимов, Иракны кърал министри Торхан Алмуфти, Къазахстанны тыш къраллы ишледен министри Ерлан Идрисов дагъыда башха уллу политика эмда джамагъат къуллукъчула алгъандыла. Быйыл да Тотуркъулланы Алий бла бирге тюрлю-тюрлю номинациялада ёчню алгъанланы арасында Турцияны вице-премьери Бюлет Арынг, Турцияны Президентини Секретариатыны баш секретары Мустафа Исен, Къазахстанны къоруулау министри Имангали Тасмагамбетов, Тюрк советни баш секретары Рамиль Хасанов, Халкъла арасы тюрк академияны президенти, профессор Дарха Кыдырали, бизни джердешибиз, ногъай джырчы Арсланбек Султанбеков дагъыда башха политика, культура, илму бла спорт санагъатланы къуллукъчулары.

ТОКЪЛАНЫ Фатима,
«Эльбрусоид» фондну Карачаевскеде бёлюмюню къуллукъчусу.
Tinibek 06.05.2015 05:11:45
Сообщений: 1273
2015 дж. апрелни 30 "Къарачай"
Уллу Хорламны 70-джыллыгъына
КЪАЙДАГЪЫСЫ ДА БЕЛГИСИЗДИ


Элини махтауу
Тюненесин унутхан халкъны тамбласы джокъду деб, бир зат билиб айтадыла джерни къалыны бла джукъасын сезген акъылманла. Арадан онла бла джылла ётселе да, Уллу Ата джурт къазауатда Джуртубузну сакълай джашауларын бергенлени атларын билирге, эсибизде сакъларгъа борчлубуз. Бизни миллетни къолуна сауут алыр мадарлары болгъан уланлары, башхача айтсакъ, хар бешинчи къарачайлы тюрлю-тюрлю фронтлада джаула бла сермешгендиле. Урушну аллы бла туугъанла, бюгюнлюкде иги джыллары келген адамла болсала да, аталарыны джаш тюрсюнлерин эсге тюшюре, сабий заманларын тансыкълай, аланы хапарларын балаларына, туудукъларына айта джашайдыла. Аллайланы бириди урунууну ветераны Эртуланы Махар. Ол атасы Махмутну урушда башсыз болуб къалгъанына бюгюн да къыйналгъанлай джашайды.

- Мени атам Махмут 1913чю джыл Огъары Марада туугъанды, - дейди Махар. Атамы юйдегиси уллу юйдеги болгъанды – джети джаш бла сегиз къыз. Онбеш джан – ол къаллай насыбды! Хар къарачай юйдегиде бюгюнлюкде аллай бир сабий болса, къаллай онглу халкъ боллукъ эдик. Адам байлыкъдан уллу байлыкъ не барды дунияда?!

Тюз оюм этеди Махар. Ол заманлада къарачай юйдегиледе сабий кёб болгъанды. Сёз ючюн, Марада асыры кёб адам джашагъандан, тюз чегетни къыйырына дери созулгъандыла тийреле. Бюгюнлюкде уа джол джанында орналгъан кирпич юйлени да къоюб кетиб барадыла. Ай медет, бу барыудан барса, эллерибиз атлары сынгар тарихде сагъынылыб къалырча болумгъа келиб тиреллик болурламы?! Огъары эмда Тёбен Мараладан къазауатха кетген джашла эллеринден, джанларындан айырылгъанча, алай айырылгъандыла, Мара ёзенни тау хауасын, гара эмда къара сууларын кюсей джан бергендиле. Ол джашла эллерин патчах тоханагъа да ауушдурлукъ тюл эдиле. Ол затха аланы асланлача сермешгенлери, джау сафланы тизимден чыгъаргъанлары толу шагъатлыкъ этедиле, деб акъылыбыз алайды. Урушха кетгенлени ичинде элини, джерини бетин джойгъан чыкъмагъанды.

Махмутну атасы КъурманАлий мал ызындан айланнганды. Анча джанны асырар ючюн, айхай да, тер атыб ишлерге керек болгъаны хакъды. Ол, джашлары чалкъы, сенек тута башлагъанлай, аланы да бергесине алыб, тау джайлыкълагъа чыкъгъанды. Махмут да кесинден уллуракъ къарнашларындан айырылмай, ала этген ишни баджарыргъа тырмашханды. КъурманАлий кёзюню къыйыры бла джашларын сынагъанды. Махмут этген ишин аны кёлюне джетерча да тындыргъанды. Малны заманында юзгереге къайтаргъанды, атлагъа асыры ариу къарагъандан, аланы юслери джим-джылтыраб тургъандыла. Атасы, бу джашына эс бёлюб, ёсе келсе, адам боллукъду, деб ичинден къууаннганды. Махмут да, ёсюб джетгенинде, атасын да, элин да къууандырырча улан болады. Анасы Хауа анга джыл болгъан заманда ауушханды.

Аны къангич санлары тутушургъа джаратылгъанча эдиле. Аны сыртын киши джерге салалмагъанын эки элде да ариу билгендиле. Алай болса да, ол кесин уллу кёллюлюкден кенгде тутханды. Ол себебден анга ышаннгандыла, сыйын да кёргендиле, тенги да ол себебден кёб болгъанды. Спортха Махмут кесин саудан бергенди – тутуш бла кюрешгенден сора да къол таш эмда садакъ атыуда, ауур кёлтюрюуде, аллына бир тиллини джибермегенди. Алай бла Махмутну аты, Мара ёзенден чыгъыб, узакъ джайылгъанды. Аны, район, область эришиуледен озуб, Шимал Кавказны уллу шахарларында бардырылгъан спорт оюнлагъа чакъыргъандыла. Ол да, нёгерлери Чомаланы Хасан, Борлакъланы Тохтар, Биджиланы Билял бла бирге Къарачай автоном областны сыйын джакълай, уллу эришиуледен ёчлю орунла алыб къайтханды. Ол заманлада алчы орунлагъа берилиучю саугъала – кюмюш сагъат, къама, джамчы – быланы барына да Махмут талай кере ие болгъанды. Аны къарнашлары, эгечлери аны бла ёхтемсиннгендиле, хоншугъа-тийреге аны саугъаларын кёргюзгендиле.

Махмутну танышы-шагъырейи кёбден кёб болады. Эришиуледе хорлагъан кёзюуюнде аны атын айтыб къычырадыла, «менме» деген адамла, келиб танышыб, къол тутадыла. Алайды да, ташны къысса сууун чыгъаргъан джаш кесине сайлаб джашау нёгер да алады. Ол джазыуун Тебуланы Бостанны къызы Ыккы бла байлайды. Алагъа тёрт сабий да тууады.

...Умутла тау башында
Къазауат. Бу сёзню хынылыгъын ангыламагъан, андан къоркъмагъан инсан болурму дунияда? Муратланы джолун кесиучю, тыбырланы къуш тюгюнлей чачыучу, сабийлеге ёксюзлюкню саугъа этиучю, къартлыкъны мугурлукъгъа тыйыучу, джашлыкъны къанатларын кесиучю... къазауат. Бир адамны эсинде-бусунда болмай тургъанлай, Уллу Ата джурт къазауат башланыб, тау джуртубузну джашлары бир-бири ызларындан урушха кетиб башлайдыла. Тойла-оюнла этилиучю арбазла къычырыкъдан-сыйытдан толадыла. Махмутну уллу къарнашлары Чомакъ, Азрет, Джатдай къанлы джау бла сермеширге атланадыла. Юч джашны урушха ашыргъан таулу ата бла юйдегиси, сыртлары муккур болуб, джюреклери джарсыудан толуб, кёзлеринден джыламукълары къурумай, къулакълары шын туруб, иги хапар сакълайдыла. Иги хапар а алагъа келирге ашыкъмайды.

Махмутну, атасы урушну аллы бла ауушады. Джуртуну аллында Эрту улу борчун толтурургъа ашыгъады. Аны тёртюнчю сабийине ол заманда джыл бла джарым болгъан эди. Махмут ашыгъыб сакълагъан кюн да джетеди. Юйдегисине, аман этмегиз, мен уруш тюзде къаллыкъ тюлме, къайтырыкъма, деб кёл этеди. Джыл бла джарым болгъан Махарны кёкюрегине къысыб, не зат сагъыш этген болур эди – биз аны ёмюрде да билаллыкъ тюлбюз. Юй бийчесине, сабийлени да аманат этиб, ашхы муратларына къанат битдириб, Эрту улу Мара ёзенден айырылады.

Махмут, бош заманы болгъанлай, юйлерине письмо джазады – эгечлери тамада къарнашларындан ючкюл къагъытланы къалай сакълагъанларын кеси кёзю бла кёргенди. Алада – ол письмолада – сёз аз, сезим кёб болады: «Багъалы эгечле, къарнашла, бир кесек тёзюгюз, биз джауну хорлаб къайтырыкъбыз». «Джауну сюрюб барабыз, «тюзню ётмеги тюзде къалса да, бёрю ашамаз», дейдиле, биз хорларыкъбыз». «Тамбла не боллугъун билмейбиз, алай а бетигизни джерге къаратырыкъ тюлме». «Ахыр тылпыуум чыкъгъынчы, таурухлу джуртуму – Мара элими – унутурукъ тюлме. Гокка хансла тёшелген тау джайлыкълада бир айланыр эди»...

Хар письмосунда Махмут адамларыны джюреклерин басаргъа кюрешеди, сабийлери адебли-намыслы болурларын излегенин билдиреди, ёлюмге бой бермезлигин чертеди.

Айхай, адам джашауун кеси излегенча къураргъа мадар табса уа? Джашау тургъанлай, ёлюмню бир адам да сайларыкъ тюлдю – акъылы тюз адам. Махмут да ийнанады Мара элине къайтырына, хорлам кюнню кёрюрюне да. Кертиси бла да, Хорлам кюнню таякълары джерни юсюн джарытадыла, алай а Махмут ол затны кёрмейди. «Умутла - тау башында, аджалла - имбашында» деген, нарт сёз кесини ёлюмсюзлюгюн Махмутну юсюнде энтда бир кере кёргюзеди.

Марагъа Махмутдан ахыр кере письмо Пензадан келеди. Андан сора кёб да бармай халкъыбызны Орта Азия бла Къазахстаннга ашырадыла – тёрт къарнашлары урушда джаула бла сермешген эгечле бла къарнашла, тууар вагонлагъа урулуб, туугъан джерлеринден къум тюзлеге атыладыла. Ким биледи, Махмутдан дагъыда келген болурла письмола, ёзге ала иелерин табалмагъанларына ишек да джокъду.

«Бир абыннган минг сюрюнюр» дегенлей, джуртларын тас этген юйдегиге фронтдан письмо келеди. Ичин ачыб къарасала, къоркъгъан къоркъууларына тюбегенлерин ангылайдыла: «Сизни къарнашыгъыз Чомакъ, Джуртун къоруулай, джигитча ёлгенди». Къалгъан къарнашларындан да хапар табалмай, ачлыкъ-джаланнгачлыкъ къыйынлыкъда Эртулары джан сакъларгъа кюрешедиле.

Эртуланы Азрет, Джатдай, Махмут, халкъда айтылгъаныча, урушда башсыз болуб къаладыла. Аладан хапар излеу онла бла джылланы баргъанды. Ай медет, къайда, не болгъаларын киши да айталмайды. Къайда къарнаш къабырлада джата болурла Эртуладан юч къарнаш?

Махмут урушха кетген кюн, аны иги эсгералмагъан джашы Махар бюгюн да излейди хапар атасындан эмда ата къарнашларындан.

Махар Чапаевское элде джашайды. Бютеу Къарачай-Черкесиягъа белгили «Родина» колхозда баш бухгалтер, артда уа тамада экономист болуб тургъанды.

- Аллах мындан ары урушну, кёчгюнчюлюкню бир миллетге да кёргюзтмесин, дейди Махар. – Мен атасыз ёсгенме, атасызлыкъ джашауну «татыуун» сынагъанма. Эндиги тёлюле ол затланы кёрген къой эсенг, эшитген да этмесинле. Аталаанала балаларына таралмасынла, сабийле «ата къаллай болады экен» деб, ата джылыуну кюсемесинле...

Джуртларын сакълай джан бергенле шейитледиле. Ала барысы да джандетли болсунла. Ким биледи, белгили тутушчу джашыбыз урушну тарихинде да къойгъан болур бир асыл ыз. Заман къудурети берир анга джууаб.

МАМЧУЛАНЫ Дина.



2015 дж. апрелни 30 "Къарачай"
КЪАЛАЙ ДА ТЁЗГЕН ЭДИК...

Бу письмону бизге кеси къолу бла джазыб, Ючкекен элде джашагъан Болурланы (Къобанланы) Джаммолатны къызы Аминат ийгенди.

- Мен 80 джыллагъа джетеме. Джашауумда къууанчланы, бушууланы да кёргенме. Мени миллетим кёрмеген, сынамагъан не къыйынлыкъ къалды? Къуру озгъан ёмюрню 20-чы джылларын алыб къарасакъ да, эм алгъа къолларында рысхычыкълары болгъанланы малларын, мюлклерин зор бла сыйырыб, артеллеге, колхозлагъа бердиле, миллетни бир джерде ишлерге къуйдула. Артдан 20-чы джыллада восстание этгенсиз деб, онглу-онглу адамларыбызны тюрмелеге салдыла. 36-чы37-чи джыллада соруу-оруу этмегенлей алда джюрюгенлерибизни тутуб башладыла. Лишон-кулак этиб, кёбюсюн Соловкалагъа, Баяутлагъа ашырдыла.

1941-чи джыл саулай къралыбызгъа эм къыйын сынау тюшдю. Уллу Ата джурт къазауат башланды. Эм джигит, эм ётгюр джашларыбызны хазна къалмай барысы джауну къаушатыргъа фронтха кетдиле. Джашларыбыз, къанлы джаула бла сермеше, Джуртубузну кёкюреклери бла къоруулай айланнган заманлада миллетибизге болмагъан джерде ат-бет атаб, Орта Азиягъа кёчюрдюле. Аз адамыбызмы къырылгъанды ачлыкъдан-джаланнгачлыкъдан? Джашларыбызны уа фронтладан алыб, Сибирге агъач кесерге ийдиле.

Азиядан бери къайтхандан сора да бизге кир къуйгъанлары къалмады. Халал къыйыныбыз бла ишлеб джашаргъа, ким бла да къабыргъабызны бериб джарашыулу турургъа излейбиз. Былай сагъыш этиб къарасанг, къалай чыдамлы, тёзюмлю миллет этдик биз. Керти да джюрегибиз таза халкъбыз. Не къыйынлыкъ сынасакъ да, кишиге дерт тутмагъанбыз.

Мени хаман къыйнаб, джюрек джаууму ашаб баргъан ол къазауатда тас болгъан джууукъ адамлары


Болурланы Джаммолат.

быздыла. Къазауат бошалгъанлы, 70 джыл болады.

Мен кесибизни бек джууукъ адамларыбыздан къазауатха кетиб, андан къайтмай къалгъанланы, андан сора да джараларындан ёлгенлерибизни юслеринден къысха хапар айтыргъа излей эдим. Мени къарт атам къартджуртчу Болурланы Токъмакъны алты джашы бла бир къызы болгъанды. Къызы Хорасан Ташкёпюрде Чочуланы Келеметни юй бийчеси эди. Аланы джашлары Хамит 1941-чи джыл август айда къазауатха кетеди да, фашистле бла джанын-къанын аямай сермешеди. Хорламдан сора да 2 джылны аскерде къалыб къуллукъ этеди. Фронтда 3-4 кере да джаралы болгъанды. Аскерден келиб, джууукъ адамларын Къыргъызстанда табады. Ай медет, кёб да турмагъанлай, джаралары ашланыб, ауушуб къалады.

Къарт атам Токъмакъны хайт деген алты джашы ёсгендиле - Исмаил, Кёккёз, Джаммолат, Иммолат, Хаджиумар, Найыб. Ма аланы джашларындан тогъуз улан, къолларына сауут алыб, эм къыйын заманлада Джуртну кёкюреклери бла къоруулагъандыла. Кёбюсю къазауат тюзледе джан бергендиле. Мени бла эки къарнашдан туугъанладан къазауатха бир-бири ызындан Османны, Умарны, Аубекирни, Иссаны, Хыйсаны, Мышаны, Ибрагимни, Идрисни, Халитни кетгенлерин айтайым. Атам Джаммолат 1914-чю джыл биринчи ду


Аминатны къарнашлары Ибрагим бла Идрис.

ния империалист къазауатха къошулгъанды. «Дикая дивизияны» къурамында Россияны къоруулай, кёб джигитлик этгенди. Къазауатдан 1918-чи джыллада джаралы болуб, эки орден да алыб къайтханды. Бизни юйдеги ол кёзюуледе, ХусаКъарданикде джашай эди. Эм алгъа болуб, фронтха бизни юйдегиден къарнашларым Идрис бла Ибрагим кетген эдиле. Аланы аскерге ашыргъан кече атам Джаммолатны къалын къара чачы эртденине агъарыб чыкъгъан эди. Идрис 105-чи гвардиячы полкда пулемётчу эди. Ачы сермешиулени биринде сержант Болурланы Идрис немец самолётла атхан снаряддан осколка тийиб ёледи.

1943-чю джылны июль айында Краснодар крайны Подгорный элинде Къарнаш къабырлада асыралгъанды. Экинчи къарнашым Ибрагим, джаралы болуб, юйге къайтхан эди. Биз Меркеге тюшген эдик да, атам анда совхозда бир кюнню къалмагъанча ишлеб тургъан эди. Кесини уллу юйдегисинден сора да ёксюз къалгъан Назирчикни алыб ёсдюрген эди. Ол да бизге къарнаш болгъан эди. Атам хариб, Къобанны сууундан ичерге термиле, 1946-чы джыл ауушхан эди.

Аны къарнашларындан Кёккёзню джашлары Мыша, Хыйса, Исмаилны джашлары Осман, Аубекир, Умар Джуртну къоруулай джан бергендиле. Исса, Ибрагим, Халис да джаралы болуб къайтхан эдиле. Ала кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъын толусу бла сынагъандыла. Балаларындан талайы да ачдан Азияда ёлгендиле.

Атамы къарнашы Исмаилны юйдегисинде джети адам болгъанды. ПахтаАралда аны 12 туудугъу къырылгъанды, келини ауушханды. Кесин къум тюзледе орналгъан бир станциячыкъда вагонлагъа саксаул джюклерге ашыргъан эдиле. Ма ол кючлю адам, алайдан къайры кетди эсе да, кетиб, башы къатышыб, тас болуб къалгъанды. Бюгюн да киши билмейди аны джазыуун – къайда джер юлюшюн табды, ким асырады – хапар джокъду. Атамы бир къарнашы Хаджи-Умарны 1937-чи джыл кечегиде НКВД-ны къуллукъчулары, келиб, властлагъа къаршчы чыкъгъанса деб, тутуб алыб кетедиле. Аны Сибирде агъач кесе айланнганындан сора бир хапар джокъду. Хаджи-Умарны уа бир-биринден ууакъ алты сабийи къалгъан эдиле юйюнде.

Асыры кёб бушуу хапар айтыб, кесими джюрек ауруууму къозгъадым. Джашау аллына барады. Мени бла эки къарнашдан туугъанланы энди туудукълары ёсюб джетгендиле.

Ала къазауатны, кёчгюнчюлюкню да ачы хапарларын бизден, уллайгъан тёлюден, айтыб эшитедиле. Эндигиле кеси ёмюрлеринде аллай затланы хапарда эшитген болмаса, кёзлери бла кёрмесинле, кеслери сынамасынла. Уллу Хорламны 70-джыллыкъ байрамы бушууну, къууанчны да ачыкълайды да, мындан ары бушуу кёрмей джашайыкъ. Биз, уллайгъан тёлю да, бусагъатдагъы тёлюбюзге, миллетибизге тилек эте, ашхылыкъ излей барайыкъ.

Джарашдыргъан ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.





2015 дж. апрелни 30 "Къарачай"
БОРЧЛУБУЗ УНУТМАЗГЪА

За страну родную люди Отдавали жизнь свою. Никогда мы не забудем Павших в доблестном бою!
С. ЩИПАЧЕВ.

Дунияны башында бек кёб зат унутулур. Джуртубузгъа хорлам келтире, къазауатны ёртенли джолларын ётгенле, Уллу Хорлам ючюн, бизни бюгюннгю джарыкъ, насыблы джашауубуз ючюн джан бергенле уа ёмюрде да унутулмазла. Къазауатны ачы къолу аяб къойгъан юйдеги болмагъаны хакъды. Белгилисича, ол къанлы къазауатда къуру бизни къралдан 20 миллиондан аслам адам къырылгъанды. Ол сан а Москва шахарны адам санындан эки кереге асламды.

Асхакъ Темирланны аскеринден, Хасаука къазауатдан, политика репрессияладан, башха азабладан да къутула келген къарачай халкъны уланлары да совет аскерни сафларында 1941чи джылны июнь айында Ата джуртубузну къанлы фашистледен азатларгъа къошулгъандыла. Тогъуз мингден аслам къарачай джаш къазауатны бютеу фронтларында баргъан сермешиулеге къошулуб, уллу джигитликлерин, ёхтемликлерин да танытхандыла. Москваны, Сталинградны, Ленинградны, Брест къаланы джауладан къоруулауда да джигитликлерин кёргюзгендиле. Бизни гитче халкъыбыздан «Совет Союзну Джигити», «Россия Федерацияны Джигити» деген атланы 11 уланыбызгъа бергендиле! Александр Матросов этген джигитликни уа Хачирланы Кичибатыр да этгени белгилиди. Джыйырма эки къарачай джаш Уллу Ата джурт къазауатда сермеше, «Совет Союзну Джигити» деген атха теджелгендиле. Бизге, бюгюннгю тёлюлеге, ол джигитлени атлары белгилидиле. Багъатырланы Харун бла Къасайланы Осман «Совет Союзну Джигити» атны ол услу джыллада алгъан эселе, тахсачы Ёзденланы Дюгербийге, Бадахланы Хамзатха, лётчик-истребитель Биджиланы Солтан-Хамитге, лётчик-истребитель Голаланы Джанибекге, Чочуланы Харуннга, Гербекланы Магометге, Хайыркъызланы Кичибатыргъа, Къаракетланы Юнюсге эмда Ижаланы Абдулгъа ол къазауатдан сора кёб джылла озуб, «Россия Федерацияны Джигити» ат берилгенди. Белоруссияда партизан отрядланы бирини командири Къасайланы Осман «Белоруссияны Джигити» атха да тыйыншлы болгъанды. Арт кёзюуледе ачыкъланнганнга кёре, ол къарнаш къралны аскер архивинден келген хапардан, энтда «Белоруссияны Джигити» атха тыйыншлы болгъан алты къарачайлы бардыла.Тюрлю-тюрлю чурумла бла энтда онбир къарачайлыгъа, тыйыншлы бола тургъанлай, Джигит атлары берилмегенлей турады. Белгили поэт Къаракетланы Исса, танкасы бла къазауат эте, фашистледен Джуртубуз ючюн дерт ала, джигитча джан бергенди.

Башха миллетле ол ачы къазауатны джылларында джангыз къазауатны азабын чекген эселе, Шимал Кавказдан къарачайлыла, чеченлиле, малкъарлыла, ингушлула, къалмукълула эки тюрлю азабны чекгендиле. Къазауатда аланы уланлары, Ата джуртлары ючюн джаула бла къазауат эте, къан тёге, джан бере тургъанлай, алагъа тарала тургъан ахлуларына кёчгюнчюлюкню азабын да сынаргъа буюрулгъанды. Къарачай халкъны алыб баргъан эшелонла Волга сууну кёпюрюнде кёб заманны булджугъандыла. Ол булджууну чуруму уа артдалада белгили болгъанды. Миллетибизни тюб болурун излегенле, аны Волгагъа къуюб къояр муратлы да болгъандыла. Алай а капиталист къралла, Совет Союзну кърал башчылары гитче миллетлерин къырадыла, деб айтдырмаз ючюн, миллетибизни андан ары барырын дурус кёргендиле. Ай медет, ненча къарачайлы ол кёчгюнчюлюкде джол азыгъы болгъанды, Къазахстанны, Орта Азияны, Къыргъызияны джерлеринде, таб, Соловкиледе да ненча юйдеги къырылгъанды. Ол джыллада бизни халкъны 46 процентини джашауу юзюлгенди. Алай болса да, къазауатда джаула бла джигитлеча сермеше, Ата джуртларын джауладан азатлай тургъан къарачай джашла ахлуларына джетген кёчгюнчюлюк азаб ючюн къыйналыб, кюе-бише турсала да, кърал башчыларыбызгъа кёлкъалды болмай, Хорламгъа юлюшлерин къошхандыла. Тарихден белгилисича, Уллу Ата джурт къазауатха къошулгъанладан кесини адам санына кёре Къарачайданча бир джигит бир миллетден да чыкъмагъанды. Миллетибизге «сатлыкъ» ат берилмесе, джашларыбыз ол чурум бла къазауатдан Хорлам кюннге джетгинчи, фашистлени кёрлерине джыйгъынчы барсала, энтда ненча джигит чыгъар эди Къарачайдан!

Уллу Ата джурт къазауатдан бютеу Совет Союзну халкълары, иннетлерини кирсизликлерини себебинден Хорлам бла чыкъгъанлары дуниягъа белгилиди. Александр Невскийни: «Бизни джерибизге къама бла келген къамадан ёллюкдю!» - деген сёзлерини кертилигине къралыбызны къарнаш миллетлери къара кюнюнде биригиб, джаулагъа бирден къаджау туруб, фашистлени чачыукъучуу эте, къаушата, кеслерини кюркелерине джыйгъанлары да шагъатды. Бизни кърал башха къралгъа къаршчы бир къазауатха да башламчылыкъ этмегенди. Тюзлюк, рахатлыкъ, мамырлыкъ, шохлукъ ючюн къарыуун аямагъанды. Къайсы къралгъа да иннети таза болгъанды.

Эсгерейик Джигитлени
атларын
Кесибизни Джигитлени,
Эсгериу а борчубузду,
Борчлары тюлд
ёлгенлени!

Эсгерейик сермешиуде
Джигитча джан
бергенлени.
Биз борчлубуз
унутмазгъа
Бизни ючюн ёлгенлени!


Огъай, совет аcкерле джангыз бизни къралыбызны къутхармагъандыла фашизмни къанлы тырнакъларындан. Кёб къарнаш къралны да азатлагъандыла. Ол къралланы ненчасы да бюгюнлюкде бизни къралны этген игилигин унутуб, джауларыбызны сафларына къошулгъандыла. Польшаны «Освенцим» концлагеринден совет аскерле ненча минг джесирни къутхаргъандыла! Бюгюнлюкде бизни Россиябызны сюймегенлеге къошулуб, украиначыла къутхаргъандыла ол джесирлени, деб кюрешедиле. Ненчасыны да джаш тёлюсю миллетчилик фашист къаннга киргенди. Къазауатны эсгертмелерин ууатыб кюрешгенле да аз тюлдюле. Аллай джаш тёлюге сюйгенлери бла сюймегенлерин айырырлай насыб берилсин. Биз а, бизни багъалы Ата джуртубуз Россияны тёлюсю, къазауатны тарихин, ол къазауатдан хорлам бла чыгъаргъа къайсы къралланы юлюшлери къошулгъанын иги билебиз. Къазауатны да, Джуртубузну фашизмден къутхаргъанланы да эсде тута, борчубузну эсгере, ол ангыны келир тёлюлеге берлигибиз да хакъды. Хар бирибиз да, къазауатла болмай, башыбызда кёгюбюз чууакълай турурун сюебиз.

Совет къралны къарнаш халкъларыны кеслери да билмей, сакъламай тургъан ачы къазауатда хорламлы болгъанлары, джуртларына къоркъуу келген заманда бириге, бир «джумдурукъ» бола, къанлы джауну къаушатханлары иннетлерини кирсизликлеринденди.

Совет аскерчиле, ол къазауатда къралла бары да биле, уллу джигитлик этгендиле. Джигитликге уа джашауда не заманда да барды орун.

Ол къазауат къалыб турсун эсибизде, Джуртун сюймез джашамасын ичибизде. Унутулмай бизге насыб келтиргенле, Биз сакълайыкъ хар биринги кёлюбюзде, Озсала да андан бери талай джылла, Ёсюб джетиб хар биринден асабала Джюреклеге унутдурмай ол джылланы, Биз джашайыкъ энтда чексиз заманланы.

ХУБИЙЛАНЫ Айшат,
Морх элни орта школуну сохтасы.
Tinibek 09.05.2015 15:39:12
Сообщений: 1273



2015 джыл, майны 9 шабат кюн "Къарачай"
НАСЫБНЫ БАШЫ АЗАТЛЫКЪ


2015-чи джыл майны 9да бютеу адам улуну асыл джиблиси Уллу Хорламны 70-джыллыгъын белгилейди.


Белгили джырда айтылгъаныча, бу кёзледе джыламукъланы ойнатхан, джюрек къылланы къалтыратхан байрамды. Россия Федерацияны Федерал Джыйылыууну Председатели Валентина Матвиенко чертгеннге кёре, Уллу Ата джурт къазауатда ёлген хар адамны бир минут шошлукъ бла эсге тюшюреме десенг, саулай дуния 50 джылгъа тылпыусуз боллукъду. Алгъыннгы Совет Союзну халкълары, кеслерини джуртларын къой эсенг, бютеу джер джюзюн да мор эминадан къутхаргъанлары бир заманда унутулмазгъа керекди. Алай а, ай медет, арт кёзюуде Уллу Хорламны бизден сыйырыб, тенгизни ары джанындагъыла кеслери ие болургъа излейдиле. Аллай затла ючюн айтылгъан болур «тилде сюек джокъду» деб. Россия Федерацияны Президенти Владимир Путин айтханлай, биз Уллу Хорламны кишиге берлик тюлбюз, тарихибизни билирге, джакъларгъа да къолубуздан келликди, Хорламны саугъа этген джигитлерибизни атлары джюреклерибизде джашарыкъдыла, ала бизге тин-иннет джаны бла къыбыламадыла, ала аманат этген Ата джуртубузну да кёз гинджибизнича сакъларыкъбыз. Ол бизни сыйлы борчубузду.


Арадан 70 джыл ётгенликге, фашизмни хорлагъан джарыкъ байрамны тюрсюню мутхузланмагъанды ол бизге биринчи кюнюндеча сыйлыды, багъалыды, Ата джуртубузну ёхтем тарихини эм махтаулу бетиди. Уллу Хорлам, тюзлюкню, адамлыкъны, чексиз джигитликни, Джуртха уллу кертиликни байрамы болгъаны себебли, арадан къаллай бир заман ётсе да, магъанасын тас этерик тюлдю.


Къарачай-Черкесияны джашлары бла къызлары Уллу Ата джурт къазауат башланнганлай огъуна, къолларына сауут алыб, къанлы джаугъа къаршчы тургъандыла, аланы ичинде иги кесеги адам сейир этерча джигитликле этгендиле. Алайды да, Къарачай-Черкесияны 46 минг джашы бла къызы хар бешинчи адамы къанларын-джанларын аямай фашистле бла сермешгендиле, хар экинчиси бизни бюгюн джарыкъ джашауубуз ючюн джан бергенди. Уруш тюзден къайтмагъанланы арасында эллеринде, джерлеринде къагъанакъ сабийлери къалгъанла бла бирге джангы сакъалмыйыкъ ургъанла да болгъандыла.


Бир атламны артха этмей, ёлюмден къоркъмай, алгъа баргъанлары бла джыйгъандыла хатерсиз джауну кюркесине да, алай бла такъгъандыла Рейхстагга Къызыл байракъны да. Хорламны тамалын салгъан шартланы бири, сёзсюз да, миллетлени арасында джаратылгъан къарнашлыкъ бла шохлукъду.


Уллу Хорламгъа бизни республиканы келечилери тыйыншлы эмда толу юлюшлерин къошхандыла бюгюнлюкде 29 адамыбыз «Совет Союзну Джигити» эмда «Россия Федерацияны Джигити» деген сыйлы атлагъа ие болгъандыла. Аланы 11-и къарачайлыладыла, 10-су оруслуладыла, 3-сю черкеслиледиле, 3-сю тегейлиледиле, 1-и абазалыды, 1-и да ногъайлыды. Былайда бир затны айырыб чертерге керекди: 13 адамгъа Джигит ат тохсанынчы джыллада берилгенди. Аны бла бирге бизни джердешлерибизни арасында Махтауну орденини юч дараджасы бла да саугъаланнган адамла болгъандыла ала да сегизеулендиле.


Биз бюгюн, къарачай халкъ Уллу Хорламгъа тыйыншлы юлюшюн къошханды деб, таукел айтыргъа эркинбиз. Алайды да, 1943-чю джылны ноябрь айына дери бизни халкъдан санына кёре «Совет Союзну Джигити» деген атха эм кёб адам теджелгенди. Алай а миллетибиз, сатлыкъ атха чыгъарылыб, Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюледи. Аны себебли урушну кёзюуюнде ол сыйлы ат сынгар Багъатырланы Умарны джашы Харуннга берилгенди. Ол «Совет Союзу Джигити» деген атха юч кере теджелгенди. Уллу Хорламны 20-джыллыгъыны аллы бла 1965-чи джыл Къасайланы Муссаны джашы Османнга Белоруссияны айтылыб тургъан партизан командирине ол сыйлы ат аталгъанды. Андан къалгъанлагъа ол саугъагъа элтген эшикле онла бла джыллагъа джабылгъандыла.


Къарачайны тулпар джашлары бла къызлары, Джуртубузгъа чабхан фашист зорчула бла, асланлача, сермешиб, къралыбызны узакъ джерлеринде атларын юлгюге айтдыргъандыла. Москва, Сталинград ючюн баргъан сермешиуледе, Кавказны къоруулар ючюн баргъан урушлада, Брестде, Заполярьеде, Белоруссияны чегетлеринде таулу уланла адам ийнанмазча джигитликле этгендиле, Совет Союзну чеклеринден чыгъыб, тыш къралланы азатлаугъа къошулгъандыла. Москваны къоруулагъан Доваторну атлы корпусуну бир-бир бёлюмлери кёбюсюне къарачайлыла бла малкъарлыладан къуралгъандыла.


1995-чи джыл миллетибизни тогъуз онглу уланына «Россия Федерацияны Джигити» деген ат аталгъанды. Аланы атларын ёсюб келген тёлюле билирге керекдиле: Бадахланы Ибрайны джашы Хамзат, Биджиланы Локъманны джашы Солтан-Хамит, Гербекланы Чомайны джашы Магомет, Голаланы Нанакны джашы Джанибек, Ижаланы Махайны джашы Абдулла, Къаракетланы Кёккёзню джашы Юнюс, Ёзденланы Тананы джашы Дюгербий, Хайыркъызланы Алимурзаны джашы Кичибатыр, Чочуланы Адемейни джашы Харун.
Алай болса да, Россия Федерацияны Къоруулау министерствосуну Ара архивинде, Белоруссияны, Украинаны ара архивлери бла Уллу Ата джурт къазауат бла байламлы музейлеринде сакъланнган документлеге кёре энтда джыйырмадан аслам уланыбызгъа ол сыйлы ат берилмегенди. Алай а алкъын тюзлюк орнун алыр, ол адамларыбыз, унутулуб къалмай, тыйыншлы саугъаларын табарла, деген умут барды.


Халкъыбыз Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгенден сора къарачай джашланы, фронтладан алыб, тылгъа ашыргъандыла. Ёзге кёбле, Баш Командующийни буйругъу бла аскер бёлеклеринде къалыб, уруш джолла бла барыб, Уллу Хорламгъа тюбегендиле.
Гвардияны полковниги Деккушланы Мамрайны джашы Магомет, гвардияны капитаны Къобанланы Тамашны джашы Сафар, гвардияны аскерчиси, пулемётчу Тамбийланы Аубекирни джашы Абдулла 1945-чи джыл июнну 24-де Москвада, Къызыл майданда, Хорламны парадына къошулгъандыла. Къобанланы Сафар 1941-чи джыл ноябрны 7-де Москвада ётген парадда да болгъанды. Чомаланы Джатдайны джашы Юсуф, партизан отрядны взводуну командири, 1944-чю джыл Минскеде Хорламны Парадына къошулгъанды.


Ёхтем таулу тиширыуларыбыз да къойгъандыла асыл ызларын Уллу Ата джурт къазауатны тарихинде Глоуланы Мёлек, Рамазанны къызы, бла Эбзеланы Халимат, Муссаны къызы, 1945-чи джыл Прагада Хорламны Парадында ётгендиле. Уллу Хорламны, Совет Союзну халкълары къой эсенг, бютеу джер юсюню миллети да ашыгъыб сакълагъанды ол фашизмни зорлугъундан, таягъындан къутхаргъанды, азатлыкъны эшиклерин ачыб, джесирликни къурутханды, насыб джашауну чырагъын джандыргъанды.


Айхай да, иги затны башларына тартыргъа излегенле кёбдюле. Ала муратларына асыры бек джетерге излегенден, биреуню къыйынын кеслерине алыргъа да хазырдыла. Аллайлагъа джол бериллик тюлдю. Уллу Ата джурт къазауат 27 миллиондан аслам адамны джашауун юзгенди, аны къыйынлыгъы бла бир къауум халкъла депортацияны зарауатлыгъын сынагъандыла. Адам саны 80 мингнге джетген халкъыбызны 15 минг бла 600 адамы джаула бла сермешгенди, къалгъаны да, къум тюзледе Кавказгъа таралыб, 22 минг сабийин да джерге кёмюб, дагъыда тюнгюлмей Хорламны сакълагъанды. Ма ол Хорламны магъанасы, багъасы, сыйы да аны ючюн ёлчесизди, аны ючюн излейдиле анга ие болургъа да. Алай а 70 джылны мындан алгъа белгили болгъанды ол Хорламны иеси, тарихни киши да тюрлендираллыкъ тюлдю.


МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 09.05.2015 16:00:19
Сообщений: 1273
"Къагъытла, керекли документле бары джарашдырылыб, Москвагъа ашырылгъан эдиле. Ары бардым. Аны орнуна Ата джурт къазауатны I-чи дараджалы орденин бердиле. «Бу былай нек болду?» - деб сора кетгенимде, аллай ишлеге джууаблы къуллукъчула былай айтдыла: «Совет Союзну Джигити» деген атны аллыкъ адамланы тизимине Сталин къол салады. Сени тукъумунга джетген сагъатда: «Къазауатны аллындан аягъына дери болуб, Рейхстагны алыргъа да къошулгъан къарачайлы болургъа мадары джокъду. Къарачай аскерчилени бары да 1943-чю джыл демобилизациягъа тюшерге керек эдиле, бу джангылычды», - дейди. Алай болса да, чыртда къуру къоюб олтурмай, кеси къолу бла ол орденни джазады, Джигит атны къоратыб."

2015 дж. майны 9 "Къарачай"
АТЫ РЕЙХСТАГГА ДЖАЗЫЛГЪАНДЫ

Маршанкъулланы Мурат 1917-чи джыл Огъары Тебердиде туугъанды. Умар бла Джандетни джангыз джашларыды. Кеси да юйдегиде тёрт къызны гитчеси болгъанды.

Эл школну бошагъандан сора Архызда ачылгъан бухгалтер школда билим алады.

Андан къайтханында, джашагъан элиндеги Ленин атлы колхозда бухгалтер болуб ишлейди. Артда мюлкню комсомол организациясына тамадагъа сайлайдыла. Аны бла бирге алайда юч элге налог инспектор да этедиле.

1939-чу джыл аскер къуллукъ этерге чакъырадыла. Ата джурт къазауат башланыб, фашистле бла эм алгъа бетден бетге тюбешген адамланы бириди. 2003-чю джыл сыйлы ветераннга тюбеб ушакъ этгенем. Аны, окъуучулагъа теджейбиз.


- Биринчи кере джаула бла бетден бетге къалай тюбешгенинги эшитирге сюе эдим.

- Польшаны къыйырында орналгъан эди бизни артиллерия полк. Мен разведшколада окъугъан эдим, командирни болушчусу этдиле. 35 адам бар эди мени къолумда. Аллай буйрукъ болду да, Брест-Литовский чекге ашырдыла. Ингир ала джетиб, алайда казармалагъа джарашдыкъ. Тобла арлакъда сакълана эдиле. Къаты джукълаб тургъанлайыма, бир уллу атылыу болду да, аны толкъуну орундугъумдан да алыб, терезеден тышына атыб ийди. Кесим да къуру ич кийимлерим бла. Биринчи бомба келиб тийген эди бизни казармагъа. Тобла, дагъыда башха сауут-саба болгъан джерге мыллык атаргъа кюрешдик. Командирибизни, комиссарыбызны буйрукълары бла чегет джанына джанларгъа керек болду. Артда санагъаныкъда, минг бла бешджюз адамыбыздан къуру джюз бла эллиси сау къалыб тура эди.

- Биринчи саугъангы не ючюн берген эдиле?

- Днепрни юсю бла узунлугъу бир километр чакълы болгъан кёпюр бар эди. Бизни аскер бёлек, артха ыхтырыла, сууну бу джанына ётген эди. Ол джанында уа немецлени аскерлери, техникалары джууукълашыб келе эдиле. Кёпюрню атылтыргъа меннге буюрдула. Кече юч джерине минала салдым. Кече бизни аскер кёпюрден иги огъуна кенгнге джанлады. Кесим къазгъан чунгурда джангыз кесим къалдым. Танг атханлай, джауну танкалары кёрюндюле ол джанында. Кёпюрден ётюб тебредиле. Хар танканы юсюнде да иги кесек солдат. Биринчи танка бу джанына джууукълашхан заманда миналагъа джалгъаныб тургъан темир чыбыкъны бирден тартдым. Минала да бирден атылдыла. Юслеринде, ичлеринде да адамлары бла элли танка суугъа къуюлдула. Мен алайдан джанлаб, кесибизни аскерни ызындан джетдим. Командирлерибиз бюсюреу этдиле, къайдан эсе да экеулен да келди. Аэродромда самолётха миндириб, Москвагъа алыб келдиле. Калининнге кирликсиз, дедиле. Башха аскер бёлекледен да бирер тюрлю джигитлик этгенле болуб, тогъуз-он адам бар эдиле. Чакъырдыла. Калинин барыбызгъа да бек джылы тюбеди. Биринчи мени къолуму тутду да: «Элли танка бла адамларын суугъа ийген сенмисе?» - деди. Алайда кёкюрегиме Къызыл Джулдузну орденин такъды.

- Къазауатда артха ыхтырылыуну ачыуун, бушууун да сынагъанса. Энди джауланы сюрюб баргъан кёзюуде кёргенинги, эшитгенинги айтсанг.

- Бизни аскер бёлек, башхала да бирлешиб, Варшавадан немецлени сюрюб къыстадыкъ. Алай а джангыдан алагъа аскерле, техника келиб къошулуб, ала онглу болдула да, бизге, шахарны энтда немецлеге къояргъа, деген буйрукъ берилди. Алай болса да тахса биле турургъа керек эди. Мени бла Калашников деб бир радистни Варшавада къойдула. Эшта, бизге ишлеб тургъан адам болур эди, къартыракъ поляк тиширыугъа аманат этдиле экибизни да. Аны подвалында турдукъ. Бизни аскер ызына джанлагъанлай, немецлени танкалары, башха техникалары, адамлары шахарны ичин толтурдула. Биз шахарны арасы сюремде эдик да, алайы тыкъ-тыкълама болуб къалды. Радист армияны штабына билдирди болумну. «Бомбала ата эсегиз да, тобла бла ура эсегиз да, ма бу биз болгъан джерни марагъыз», - дедик. Танг аласында бомбала, тобла, окъла да къуюлуб тебредиле башыбыздан. Кёб халеклик джетди алайда джауну техникасына да, адамларына да.



Маршанкъулланы Мурат.

- Ол джыллада сени терслеген, сеннге айыб салгъан кёзюулери болгъанмыды?

- Бир кере. Немец штаб бла фронтну арасында айланнган онглу адамларындан бирин тутуб келирге буюрдула. Немецлеча кийиндирдиле, немец машинагъа миндирдиле, отуз беш адам, мен да тамадалары, ол буйрукъну толтурургъа атландыкъ. Джауну техникасы, адамлары алай кёб джюрюмеген гитче джолчукъла-затла бла иги кесекни айландыкъ. Бир заманда узакъдан мотоцикл бла келген экеуленни кёзюлдюреуюк бла къараб эследим.

Машинаны чегетге джыйыб, джолну эки джанында бугъундула нёгерлерим. Мен джолну джанында бир уллу ташны артында бугъундум. Биз алай эте турургъа мотоцикл да алайгъа джууукълашды. Кёкге айландырыб ол джашла да, мен да атдыкъ. Аны магъанасы тохтагъыз, къаршчылыкъ этмегиз, деген эди. Мотоцикл меннге джетгинчи он метр чакълы бирде тохтады. Ол кёзюуде, къолумда герохум бар эди, ёрге туруб, бой салыгъыз, деб буйрукъ бердим. Мен алай этгенлей, чынлары болгъан немец герохун дженгил чыгъарды. Ол да атды, мен да атдым. Аны огъу, къолума да тие келиб, мени герохуму сабындан чартлагъанча болуб, бауурума джетди. Мени огъум аны тюз мангылайына тийди. Штабха билдирдик. «Ёлгенни да, сауну да алыб, ма алайдан къазауат бара тургъан джер бла келигиз, сиз ётерча таблыкъ къурарыкъбыз», - дедиле. Айтханларыча, алайы бла ётюб, кесибизникилеге джетдик. Командир бек ачыуланды. «Муну саулай келтирирге керек эдинг, нек уруб къойдунг?» - деди. «Мен аны ёлтюрмесем, ол мени ёлтюрлюк эди», - дедим мен да. Госпиталгъа ашырдыла. Бауурумдан окъну да алдыла, къолуму да байладыла.

- Сеннге «Совет Союзну Джигити» деген атны берирге деб, артда бир чурумла бла ол ат берилмегенини юсюнден кёбчюлюк информацияда джазылгъанланы окъугъанма. Ол атны нек бермей къойгъанларын кесингден эшитирге излей эдим.

- Къагъытла, керекли документле бары джарашдырылыб, Москвагъа ашырылгъан эдиле. Ары бардым. Аны орнуна Ата джурт къазауатны I-чи дараджалы орденин бердиле. «Бу былай нек болду?» - деб сора кетгенимде, аллай ишлеге джууаблы къуллукъчула былай айтдыла: «Совет Союзну Джигити» деген атны аллыкъ адамланы тизимине Сталин къол салады. Сени тукъумунга джетген сагъатда: «Къазауатны аллындан аягъына дери болуб, Рейхстагны алыргъа да къошулгъан къарачайлы болургъа мадары джокъду. Къарачай аскерчилени бары да 1943-чю джыл демобилизациягъа тюшерге керек эдиле, бу джангылычды», - дейди. Алай болса да, чыртда къуру къоюб олтурмай, кеси къолу бла ол орденни джазады, Джигит атны къоратыб.

Сегиз кере джаралы болгъан эдим, аны да бешиси ауур джарала. Аскерден кетгенден сора Къыргъызстанда Фрунзе областны Сталин атлы районунда адамларымы табдым. Къазауатны къыйын кёзюулеринде партиягъа членнге алгъан эдиле. Анда да партия учётха тюшдюм. Иш излей тебредим да, къралгъа мал алыннган базагъа тамада этдиле. Юч районну малын алыб турдум. 1957чи джыл миллетим бла бирге Джуртубузгъа къайтдым. Бизни юйдеги Карачаевскеде тамал салды. Алай а шахарда кёб турмадыкъ. Огъары Теберди да совхозну бир бёлюмю эди, анга управляющий этдиле. Юч джылдан Чукоткагъа ашырдыла. Ол кёзюуледе бирер тюрлю затдан усталыкълары болгъанланы партияны райкомуну, райисполкомуну оноулары бла, тышына ашыргъан адет бар эди. Мен да алай тюшдюм ары. Эл мюлк ишлени джюрютген СССР-ден делегацияны тизиминде Америкагъа, Канадагъа да бардым. Он джылдан къайтыб элимде джарашдым. Пенсиягъа чыкъгъынчы мында да тюрлютюрлю ишледе уруна тургъанма. Бусагъатда солуйма. Туудукъла да джетгендиле. Алагъа да, ала тенглилеге да Аллах къазауатны сынатмасын, деб тилегим олду.

...Былайда къошарыбыз: Ата джурт къазауатны юч ордени, Къызыл Байракъны ордени, 15 медаль (аланы арасында «За взятие Берлина», «Участие в штурме Варшавы», «Медаль Жукова», «За Победу над Германией - 1941-1945 гг.»), Баш командующийни 10 Бюсюреу къагъыты бла къайтхан эди. Артда урунууда джетишимлери ючюн да талай Хурмет грамота берилгенди. Тёрт джашны ёсдюрген эди: Руслан, Магомет, Валий, Муратбий. Муратбийден къалгъанла керти дуниягъа кетгендиле. Мурат кеси да 2005-чи джыл ауушханды. Аллах джандетли этсин барын да.

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 09.05.2015 17:52:31
Сообщений: 1273
2015 дж. майны 9 "КЪАРАЧАЙ"
ХАЛКЪНЫ ЭСИНДЕ ЁМЮРЛЮКГЕ ДЖАШАРЫКЪДЫЛА

КЪАРАЧАЙНЫ МАХТАУУ, ЁХТЕМЛИГИ


Полковникле Деккушланы Магомет, Багъатырланы Харун, Махаметланы Солтан, Бадахланы Аскер (1957 дж.).

Москваны Къызыл майданы кёб ёхтем, уллу парадха шагъат болгъанды. Алай а быллай дараджалы парадны Кремль ары дери кёрмеген эди...

1945-чи джыл июнну 24-де Москва Хорлам келтирген аскерчилеге джарыкъ тюбеген эди. Бютеу фронтладан ары эм джигит аскерчиледен, матросладан, сержантладан, старшиналадан, абычарладан, генералла бла адмиралладан къуралгъан джыйым полкла чакъырылгъан эдиле.

Норвегияны сууукъ фиордларындан, Финляндияны шималындан, Карелияны чегетлеринден, Ростокдан, Бранденбургдан, Берлин бла Дрезденден, Венадан, Прагадан, Братиславадан, Будапештден, Плоештиден, Бухарестден, Варны бла Софиядан, Белград бла Сараеводан келе эдиле батыр аскерчиле.

Парадха джигитлени ичинде эм джигитле, батырла, ёхтемле, къазауатны оту, Гитлерни бомбалары, джаралары хорлаялмагъан, не тау, не суу, не тенгиз тыялмагъан аскерчиле келген эдиле...




Барыбыз да тилейик

Хорлам кюннге джыл сайын да миллетле
Бек ашыгъыб эм тансыкълаб тюбейле.
Мамырлыкъ бла рахатлыкъны Аллахдан
Алгъышлада, тилекледе тилейле.

Тоб атылмай кюн тийгенлей турурун
Излемеген джер юсюнде кёб болмаз.
Къазауатны оту джетген джерледе
Адамланы муратлары чырт толмаз...

Аллах Кеси кери этсин къазауатны,
Кинолада болмаса чырт кёрюнмесин.
«Бу – бизники, бу уа джау», - деб, адамланы
Орталары ёмюрледе бёлюнмесин...

Къазауатны мындан ары киши да
Сынамайын джашар мадар излейик.
Чууакъ кёкню, тюз джашауну Аллахдан
Барыбыз да аямайын тилейик.

Аллах берсин эм игисин джашауну,
Кёб къыйынлыкъ сынагъан бу миллетге.
Мындан ары болмаз ючюн къазауат,
Бурсун барын кеси ол тюз иннетге.

СЕМЕНЛАНЫ Ракай.


ХОРЛАМНЫ ПАРАДЫНДА

1945-чи джыл. Къызыл майдан. Эртден 10 сагъат. Кремлни курантларыны къагъылгъаны бла Главнокомандующийни заместители, Совет Союзну Маршалы Георгий Константинович Жуков, хора атын ойната, Къызыл майданнга чыкъды. Хорламны Парады башланды!..


10 сагъат 45 минут. Мавзолейге 2-чи Белорус фронтну полклары хорлам джюрюш бла ёхтем атлай келедиле. Полкну аллында генерал-полковник, фронтну командующийини заместители К.П. Трубников эмда Совет Союзну эки кере Джигити П.И. Батов.

Байракъланы Белорус фронтну эм джигит 36 аскерчиси элтеди...

Байракъчыланы биринчи тизгининде гвардиячы дивизияны 5-чи кавалериясыны байрагъын алыб баргъан капитан Къобанланы Тамашны джашы Сафарды. Къобан улу 5

орден бла эмда талай медаль бла бошагъанды къазауатны.


Кёзюу 1-чи Белорус фронтха джетеди. Бу фронтха башчылыкъ этген Совет Союзну Маршалы Жуков

болгъанды. Парадда уа фронтну айтылыб тургъан генераллары В.Д. Соколовский, С.И. Богданов, М.Е. Катуков, В.И. Чуйков, джарыкъ ышара, аскерни кючюн кёргюзе барадыла.

Июнну 20-да Парадны аллында элтирге Берлинден Москвагъа 1-чи Белорус фронтну 150-чи мараучу дивизиясыны байрагъын – Хорламны Байрагъын - келтиредиле. Апрелни 30-да аны 1-чи Белорус фронтну аскерчилери – кичи сержант М. Кантария бла сержант М. Егоров - фашист Рейхстагны башына такъгъандыла.

Хорлам Байракъны тюбюнде Москвадан Берлиннге дери 2-чи гвардиячы танк аскерни мотострелок бригадасыны 3-чю танка корпусуну штабыны тамадасы гвардиячы полковник Деккушланы Мамрайны джашы Магомед да баргъанды. Къызыл майданны

парадында ётгюр танкистлени тизиминде ётгендти ол. Аны джигитлигине Къызыл Байракъны 4 ордени, Къызыл Джулдузну 2 ордени, "Крест Храбрых Польской народной республики" деген орден, Ётгюрлюк ючюн медаль шагъатлыкъ этедиле.

Никулина Анна Владимировна, джигит къазакъ къыз, къазауатха

2 сабийин да къарт анасына къоюб, комиссар болуб кетгенди. Къазауатны джоллары Кавказдан Берлиннге дери элтгендиле аны. Анна къуллукъ этген корпусну 1945-чи джыл майны 1-де бункерлеринде эм уллу чынлы фашист абычарла букъгъан импер канцелярияны мекямыны штурмуна ашырадыла. Корпусну командири Совет Союзну Джигити генерал-лейтенант Рослый бла политбёлюмню тамадасы полковник Поминов айырыб Аннагъа Къызыл байракъны канцелярияны башына тагъаргъа буюрадыла. Джигит тиширыу, аскер тенглери, абычарла И. Давыдов бла Ф. Шапавалов бла бирге буйрукъну толтуруб, Къызыл байракъны канцелярияны башына такъгъанды. Никулинаны этген джигитлигин Къызыл Байракъны ордени бла белгилегендиле. Тюзюн айтыргъа, быллай джигитликлери ючюн Кантария бла Егоровну Алтын Джулдузла бла саугъалагъандыла. Анна Владимировна да саугъаланыр, деб ышанабыз.


Къызыл майдан бла 3-чю Белорус фронтну фашист Германияны

джерине хорлам бла биринчи кирген аскерчилерини сафлары ётедиле. Аланы алларында къралыбызны эм фахмулу полководецлерини бири Совет Союзну Маршалы А.М. Василевский барады...

3-чю Белорус фронтну парадда баргъан джыйым полкунда 263-чю мараучу дивизияны пулемётчусу Тамбийланы Аубекирни джашы Абдулла да болгъанды. Джигит артиллерист

Сивашда болгъан операциялагъа, Севастополда, Прибалтикада, кюн чыкъгъан Пруссияда сермешиулеге къатышханды. Кёнигсбергни алыугъа да къошулгъанды. "Джигитлик ючюн" деген медаль бла, Махтауну III-чю дараджалы ордени бла, Къызыл Джулдузну 2 ордени бла эмда башха кърал саугъала бла саугъаланнганды.

11 сагъат бла 15 минут. Къызыл майдан бла Ата джурт къазауатны эмда Къыбыла фронтну - 3-чю Украин фронтну - аскерчилери ётедиле.

Аланы тамадалары Совет Союзну Маршалы Ф.И.Толбухинди.

Бу аскерчиле болгъандыла къазауатны биринчи кюнлеринден джау бла сермешиулеге къошулуб, Ата джуртубузну фашистледен тазалаб, Болгарияны, Чехославакияны азатлаб, Хорламны Венгрияда белгилегенле.

Уллу Хорламны парадына бу фронтну аскерчиси Епхиев Михаил Александрович да къошулгъанды.

Михаил Александрович Украинада 31-чи атлы полкну 5-чи корпусунда тюбегенди къазауатха. Джаш лейтенант 24-чю атлы взводну командири Сталинградны, Белоруссияны, Румынияны, Болгарияны, Венгрияны, Австрияны азатлагъан урушлагъа къатышханды. Сермешиуледе батырлыгъы ючюн Ата джурт къазауатны I, II дараджалы 3 ордени бла, 17 медаль бла саугъаланнганды.

- Парадда джердешлериме Къобанланы Сафаргъа, Орджоникидзе посёлокда джашагъан Басанцов Дмитрийге - тюбеген эдим, - деб эсине тюшюре эди ол.


Басанцов Дмитрий Алексеевич

70-чи мараучу дивизияны тахсачысы, тамада сержант Москваны къоруулагъанланы сафларына, Украинаны, Бессарабияны азатлагъан сермешлеге къошулгъанды. Басанцов къуллукъ этген атлы дивизия фашистлени тылында Смоленскени чегетлеринде, Карпат таулада, Польшада, Германияны Беутен шахарында къазауат этгенди. Берлинни штурмуна да къатышханды.

Аны кёкюрегин Къызыл Джулдузну ордени бла 5 медаль джасайдыла.

Биджиланы Данакны джашы Юсуф 103-чю Къызылбайракълы

ОПМБ-да къуллукъ этгенди. Къазауатны биринчи кюнлеринден башлаб, урушха киргенди. Ол, тюз аскерчи болса да, эм джигитлени арасында Къызыл майданда парадда баргъанды. Къызыл джулдузну, Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы орденлери бла, "За боевые заслуги", "За победу над Германией", "За взятие Будапешта" медалла бла саугъаланнганды.

176-чы атлы полкну аскерчилери джыйылыб, араларындан джигитни айырыб, Уллу Хорламны парадына ашыргъандыла. Ол джигит капитан Мударов Даут Татлюстанович болгъанды. Даут, къазауатны биринчи

кюнлеринде фронтха кетиб, кючлю сермешгенди. Аны ючюн ол Сталинден 3 энчи махтау письмо алгъанды. Къызыл Джулдузну 2 ордени, Ата джурт къазауатны ордени бла эмда талай медаль бла саугъаланнганды.

Дзугов Шамсудин Айсович - гвардиячы тамада лейтенант - къазауатны ал кюнлеринден башлаб, ахырына дери атлы аскерде уруш этгенди.

Аны кёкюрегин Къызыл Джулдузну 2 ордени бла Александр Невскийни ордени, Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени, 5 медаль джасайдыла.





Ата джурт къазауатны джылларында ётген башха парадлада бизни джердешлерибиз да болгъандыла. 1941-чи джыл ноябрны 7де, Москваны фашистле къуршоулаб тургъан кёзюуде, Уллу Октябрь революцияны байрамына аталгъан парадха бизни эки джердешибиз да къошулгъандыла. Ала - Хубийланы Нюрчюк бла Къобанланы Сафар къууанч параддан Москваны къорууларгъа кетгендиле.

БАШХА ПАРАДЛАГЪА КЪОШУЛГЪАНЛА

Белгилисича, 1945-чи джыл Майны 9-да Праганы азатлагъанларында, Польшаны кърал къуллукъчулары, бютеу джамагъаты ёрге къобуб эмда Совет Союзну Маршалы С.И. Конев да келиб, уллу къууанч митинг этгендиле. Къууанчдан сора Хорламгъа аталыб парад да болгъанды.

Ол парадда къазауатха кесини Къарачайдан миниб кетген тору атында гвардиячы старшина, 6-чы гвардиячы дивизияны взводуну командири Эбзеланы Муссаны къызы Халимат баргъанды.

Къызыл Аскер Праганы алгъан заманда Халимат тюбюнде къарачай тору аты бла шахаргъа биринчи киргенди. Комсомолчу къызны джигитлигине Къызыл Джулдузну ордени бла 7 медалы шагъатлыкъ этедиле.

Праганы ара орамлары бла ётген парадда Къарачайны башха джигит къызы Глоуланы Рамазанны къызы Мёлек да болгъанды. Ол кесини танкасы бла баргъанды.

Мёлек этген батырлыгъы ючюн къазауатда Къызыл Джулдузну, Ата джурт къазауатны орденлери

бла, "За взятие Будапешта", "За освобождение Праги", "За оборону Кавказа", "За отвагу" деген, дагъыда башха медалла бла да саугъаланнганды.

1944-чю джыл азатланнган Минскеде джауну тылында, джанларын-къанларын аямай, къаты кюрешген партизан бёлекле, джыйылыб, къууанч парад этгендиле. "Белорус" деген партизан бригаданы эм джигитлерини арасында, Къызыл байрагъын тутуб, аны "За Родину" деген отрядыны командири Чомаланы Джатдайны джашы Юсуф ёхтем джюрюш бла ётгенди. Ол "Къызыл Джулдуз", "Ата джурт къазауатны партизаны" деген орденлени кавалериди.
















Изменено: Tinibek - 09.05.2015 18:17:57
Tinibek 21.05.2015 23:05:26
Сообщений: 1273
2015 джыл, майны 16 шабат кюн

КъЧР-ни Башчысыны эмда Правительствосуну пресс-къуллугъу билдиреди
ПАРАДХА КЪОШУЛГЪАНДЫ

Майны 9-да джердешибиз - Уллу Ата джурт къазауатны ветераны Муса Махов – Москвада Къызыл майданда болгъан парадха къошулгъанды.





Сыйлы къартыбыз, парадны кёзюуюнде сезимлерини юсюнден айта келиб: «Москвада юбилейге аталгъан парадха чакъырылгъанымы кесиме да, бютеу республикагъа да уллу сыйгъа санайма.

Уллу Хорламны 70-джыллыгъына аталгъан парад бек мийик дараджада бардырылгъанды.

Уллу Хорламны кюнюне аталыб бардырылыучу байрамланы барындан да бу джолгъу аламат ётгенин, анга сыйынгысыз кёб адам къошулгъанын ким да чертеди. Барыбызгъа да магъаналы байрамны юбилейи алай болмай да мадары джокъ эди», - дейди.

Москвада парадха ветеранла бютеу къралдан чакъырылгъан эдиле. Алай а КъЧР-ни келечиси болуб, къуру 88-джыллыкъ Муса Махов къошулгъанды анга.

Ол айтхандан, майны 7де ары джетгенлери бла Къурау комитетни келечилери аланы Москвадан узакъ болмай Мытищи шахарда санаторийде орунлашдыргъандыла.

Экинчи кюн ала, бютеу ветеранлагъа Москвада экскурсия этдириб, къралны ара шахарында Александр атлы терек бачхада Белгисиз солдатны къабырына да элтгендиле. Анга гокка хансла салгъандан сора ветеранла 1941-чи – 1945-чи джылгъы Уллу Ата джурт къазауатны музейине баргъандыла. Анда ала, урушлада кеслери хайырландыргъан сауутну-сабаны, техниканы кёрюб, чекген къыйынлыкъларын эслерине тюшюргендиле.

Уллу Ата джурт къазауатны ветеранларын «За участие в военном параде в ознаменование 70-летия Победы в Великой Отечественной войне» деген медалла бла саугъалау да ол кюн ингирде болгъанды.

Уллу Хорламны кюнюнде уа байрамны эм сыйлы къонакъларын Къызыл майданнга келтириб, эм таб орунлагъа олтуртхандыла.

«Дунияда болмагъанча бир парад эди ол. Анга 15 минг аскерчи бла 10 тыш къралны асукерчилери къошулгъан эдиле.

Парадда кёргюзюлген техника, сауут-саба биз сынагъандан узакъ иги болгъанына сёз джокъду. Алайда кёргюзюлген техника джангы чыкъгъан, эм кючлю болгъаны таныла эди.

Парадны ахырында бизни аскер машиналагъа олтуртуб, сый бере, майданда тёгерек айландырдыла, деб хапар айтады Муса Махов. - Андан сора бизни, Россияны белгили кърал къуллукъчулары бла бирге хан тепсилеге олтуртуб, сыйладыла.

Тепсиде къатымда олтургъан РФ-ны Президентини Администрациясыны тамадасы Сергей Иванов болуб чыкъды. Ол, алгъаракъда, РФ-ны Къоруулау Кючлерини министри къуллукъда болгъан заманында меннге командир сагъат берген эди. Сергей Иванов, алай этгенин эсиме салыб, ушакъ этди», - деди ветеран.

Ушакъны ахырында Муса Махов: «Джюрегим къууанчдан толуб къайтдым. Юйдегим да, джолоучулукъну къалай тёзгениме къайгъылы болуб тура эди да, сау-саламат къайтханыма къууанды. Аллай уллу парадха къошулгъанымы ёмюрде да унутурукъ тюлме», - деди.

Муса Махов фронтха 1943-чю джыл кеси разылыгъы бла кетгенди. Къазауатны сынауларын ётюб, Берлиннге дери баргъанды. Урушлада этген джигитликлери ючюн, Муса Фицевич талай кере саугъаланнганды. Аланы ичинде «За взятие Берлина», «За оборону Сталинграда», «За освобождение Белоруссии» медалла, Ата Джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени да бардыла.



Интервью
РФ-ны Президентини Шимал Кавказда келечиси Сергей Меликов:
«Мен бу къуллукъгъа келгенли бир джыл ётдю, не тюрленди?»


- Сергей Алимович, Сиз бюгюн, бир джыл озгъандан сора округну башчылыкъ этиу системасында болгъан тюрлениулеге къаллай багъа бересиз?

- Ишексиз да, кадр эмда структура тюрлениуле бек магъаналыдыла Кавказгъа. Политика бла экономика къуралыула энчи власть структуралагъа бегитилгендиле.

Ич политикагъа, къоркъуусузлукъгъа, кърал власть органланы ишлерине, коррупция бла кюрешге мен, Президентни келечиси, джууаблыма. Экономикагъа, инфраструктураланы айныуларына, инвестицияла табыугъа, импорт затланы бизни продукциябыз бла алмашындырыугъа Шимал Кавказны ишлерини хакъындан министерство къарайды.

Россияны Правительствосунда округну ишлерине къарагъан вице-премьер Александр Геннадиевич Хлопонин да кючлю болушады бизге. Мен ангылагъан бла, хар ким кесини ишин тынгылы баджарыб, бир-бирибизге чырмау болмай, бир джылгъа кёб иш этилгенди.

- Сиз – кадр аскерчи Кавказ джанында «исси точкалада» къуллукъ этген генералсыз. «Гражданкагъа» кетиу, Президентни келечиси джууаблы къуллукъгъа келиу къыйын тийгенмиди Сизге?

- Сауутлу Кючлени системасында ишлегеним себебли джангы къуллугъумда мен уллу къыйынлашмадым. Бизни Президентибиз эмда къралны Баш командующий Владимир Владимирович Путин, мени чакъырыб, джангы ишни юсюнден айтханында: «Керек эсе, барайым», - деб джууаб бердим.

Джангы къуллукъда ишексиз да кёб затха джангы кёзден къарагъанма. Сёзден, власть бла джамагъат организацияла биригиб ишлерге кереклисин ангылагъанма. Регионда алгъыннгы ишими сынамы да бек болушады бюгюнлюкде. Кавказда террористлеге къаршчы операциялагъа къошулгъан заманымда кесиме талай магъаналы затны ангылагъанма - властны къайсы дараджасы да бирбири бла къысха байламлылыкъны тутаргъа керекди.

Информация, идеология къоркъуула бла да кюреширге керекди – бизни джауларыбызны тизимлеринде джалгъан затлагъа алданнган, кеслерин алдатхан ненча адамны кёргенме.

Аллай къоркъууладан сынгар бир магъаналы нюзюрню тёгерегинде джамагъатны бирикдириб, аны бла сакъланныкъбыз. Ма ол затны тамалында къурайма мен бюгюннгю ишими да.

- Озгъан джыл магъаналы тюрлениулени бири регионла арасы интеграцияды. Биринчиси, ишни къуралыуу тюрленнгенинден кёрюрге боллукъду аны. Округну башчыларыны тюбешиулери хар джол сайын бир башха регионда болады. Ол не береди? Регионланы башчылары бла арагъызда иш бардырыу къалайды?

- Бизни округ бирер тюрлюдю, хар регионда да хоншуларындан культура, социал-экономика, политика айрылыкъ бек уллуду.

Алай а Бютеуроссия мардала бла Шимал Кавказ алай уллу болмагъан бир джерди. Былайда арала алай узакъ тюлдюле, ол себебден регионла арасы байламлылыкъны бегитиуню магъанасы ёседи. Сёзден, эки хоншу административ чекни эки джанындан эки перинатал аралыкъ ишлемей, бюгюнню излемине кёре бир уллу медицина комплекс ишлеб, эки регионну ауругъанларын да анда багъаргъа нек болмайды?

Социал-экономика джаны бла да чот алайыракъды. Сёзден, промышленность айныугъа регионла арасы айныу бек магъаналыды. Бизни болушлугъубуз бла хар регионда джарашыб тургъан производстводан логистикагъа таб технология тизим къуралгъанды. Ол а инвесторланы мукъладисча тартады кесине. Регионла бир-бирлерине эришмейдиле, аланы конкурентлери Шимал Кавказдан, таб, Россиядан да тышындадыла.

Регион башчыла бла ишими юсюнден айтсам, аскерлени бирикген группировкаларына тамада болуб къуллукъ этген заманымдан бери да аланы кёбюсюн энчи таныйма. Аланы хар бири регионун айнытыр джанындан кюрешгенин кёрюб турама. Бири да хоншусундан артха къалыргъа излемейди, алайды да кишини къызындырыргъа керек болмайды.

- Къууанч хапарлагъа кёчейик. Сентябрь айда Дагъыстанда Дербент шахарны 2000-джыллыгъы белгиленникди. Информацияны кёбчюлюк мадарларында, шахар къууанч байрамгъа хазыр тюлдю, деген хапарла джюрюйдюле. Сизни бу ишге уллу эс бёлгенигизни билиб сорургъа излейме: Сиз сагъыш этген бла джетиширлеми?

- Мени айтырым: байрам айтылгъан кюнледе планнга кёре толусу бла бардырыллыкъды.

Къралны башчылыгъы байрамны къууанчын федерал дараджада бардырыргъа деб бегитгенди.

Алай а бизни нюзюрюбюз къууанчны бардыргъандан да кенгди, теренди. Дербент кесини культура терекеси бла эм бай, Россияны эм буруннгу шахарларыны бириди, аны бла аны келбетин да дараджасына джетдирирге керекди. Дагъыстанны шахарын россиячы, тыш къраллы туристле да келирча турист аралыкъ этерге керекди. Эки-юч айгъа аны алай этерге къолубуздан келлик тюлдю.

Аны ючюн Россияны Правительствосуну дараджасында Дербент шахарны айнытыу ишлени 2018-чи джылгъа дери созаргъа оноу этилгенди. Ол заманнга шахарны культура объектлери, архитектура, тарих джерлери, транспорт мадарлары джарашдырыллыкъдыла. Бюгюн да ол ишле этиле турадыла.

- Шимал Кавказгъа эм магъаналы соруу - округда къоркъуусузлукъ болум къалайды?

- Арт джыллада болум тамырындан тюрленнгенди. Полицейле, подполье аманлыкъчыланы башчыларын къурутуб, уяларын чачыб, тыш къралдан келген болушлукъну тунчукъдургъандыла.

Эс бёлюгюз: газетлени ал бетлеринде террористлени юслеринден джазылгъан тохтагъанды. Къабарты-Малкъар бла Ингушетия экстремизм бла терроризмни регионларына саналмайдыла энди. Эм сюймегенле да Чечен Республиканы Россияны эм тынчлыкълы региону болгъанын бегитирикдиле. Террористлени Дагъыстанда уллу нюзюрлери бар эди, алай а аланы ол муратларын къаушатыб, республикада болумну тюзетгенбиз.

Алай а тынчайыргъа энтда эртдеди. Идеология джаны бла иш кёбдю, артыкъсыз да джаш тёлюню арасында. «Ислам къралны» тизиминде шимал кавказчыланы саны минг бла джарымдан атлагъанды, деген хапарла энтда джюрюйдюле.

Регионланы социал-экономика санагъатларыны Бютеуроссия кёргюзюмледен артха къалгъанларын да онгларгъа керекди. Бир къауум регионлада ишсизлик бек уллуду, социал джумушланы тындырыргъа хар адамны да къарыуундан келиб бармайды. Сёзден, Дагъыстан бла Ингушетияда школла бюгюн да юч смена бла ишлейдиле. Биз бек ариу ангылайбыз социал, экономика джетишимсизлик, джорукъну бузмай юйдеги асыраялмагъанлыкъ, сабийлени иги медицина бла, окъуу бла баджаралмагъанлыкъ криминал болумну джукълатыргъа онг бермейди.

Эм уллу джарсыуубуз а властны системасында джабыкълыкъ, улхучулукъ, джууукъ-тенг айырыу сакъланнганыды. Террорну джайгъанла урлагъан, тырнагъан къуллукъчуланы, аланы «къалаларын» джамагъатны кёбюсюню джарлы джашагъаныны чурумуча кёргюзедиле. Аны ючюн бизни баш магъаналы ишлерибизни бири – округда кърал органла бла муниципал къуралышланы ишлерин джамагъатха ачыкъ этерге керекбиз.

- Джаш тёлю «Ислам къралны» тизимлерин толтурмаз ючюн, анга башха бир зат теджерге тыйыншлыды. Артыкъсызда ол Кавказгъа бек магъаналыды. Сизни аллыгъызда ишлеген Александр Хлопонин джаш тёлю политиканы айнытыугъа кёб эс бёле эди. Бюгюнлюкде ол джаны бла не этиледи? Эсебле бармыдыла?

- Александр Геннадиевич джаш тёлю бла иш бардырыуда уллу джетишимлеге джетгенди.

«Машук» форум аны башламчылыгъы бла къуралгъанды. Быйыл ол алтынчы кере бардырыллыкъды.

Округда джаш тёлю политиканы андан ары айныу джолун джашау кеси юретгенди. Бизни джаш адамларыбыз Сочиде Къышхы Олимпия оюнлада волонтёрларыны арасында кеслерин айтдыргъандыла. Кърымда къозгъалыуну заманында Шимал Кавказны активистлери, аланы араларында къазакъланы келечилери да, джарым айрымканнга барыб, референдумну кёзюуюнде къоркъуусузлукъну баджаргъандыла. Украинаны шаркъ регионларындан келген кёчгюнчюлени джазыуларына да сууукъ къарамагъандыла джаш адамла. Округну джаш адамларыны араларында патриотизм бла Джуртха къуллукъ этиуню юсюнден сормуш ол затлагъа ала джууаблы кёзден къарагъанларын ачыкълагъанды. Бюгюнлюкде, Шимал Кавказ къралны эм патриот джериди, деб айтыргъа боллукъду.

Биз, кърал властны келечилери патриот отну джукълатмай сакъларгъа, джаш адамлагъа кеслерини орунларын табаргъа мадар берирге борчлубуз.

Быйыл джаш адамла Уллу Хорламны юбилейин бардырыугъа уллу юлюш къошхандыла. Биз ала теджеген башламчылыкълагъа джакълыкъ этерге кюрешгенбиз.

Джаш адамла ветеранла бла тюбешиуле, автопробегле, тематика оюнла къурагъандыла, къазауатны эсгертмелерин джангыртхандыла, Интернетде, СМИ-де аланы юслеринден хапарла басмаларгъа тири къошулгъандыла. Джаш альпинистлени къаууму ол кюннге джоралаб, Кавказны джети тау джитисине ёрлегендиле. Хорламны кюнюнде округну хар регионуну ара шахарында джаш адамланы хорлары аскер джырла джырлагъандыла.

Ахыр ыйыкълада алыннган сынам джаш тёлю бла иш джюрютюуню джангы дараджагъа чыгъарлыгъына толу ышанама.
Изменено: Tinibek - 21.05.2015 23:28:02
Tinibek 25.05.2015 00:59:42
Сообщений: 1273
2015 дж. майны 23 " К Ъ А Р А Ч А Й "
2015-чи джыл — Ана тиллени джылы
МИЛЛЕТНИ МИЛЛЕТЛИГИ САКЪЛАНЫР ЮЧЮН

Газетде ол неда бу статьяны окъугъанмыса, деб сорсанг, хапарлары болмагъанын айтадыла кёбле. Гурушха халда бу затны юсюнден сагъыннганынг болса, «заман джетишмейди», «кесибизча къыйналыб окъуйма», «мен орус школну бошагъанма», «газетде окъурча зат кёрюнмейди», дегенча сылтауланы айтадыла. «Да, окъурча зат кёрюнмейди, дейсе да, джылны ичинде ненча кере алгъанса газетни къолунга, къайсы статьяланы къарыусуз кёресе?» - деб сорсанг а, джууаб бералмай къаладыла.

Газетни, ана тилде китабны сан этмегенлени араларында, «мен миллетим ючюн джан-къан аярыкъ тюлме», дегенле, джыйылыулада, митингледе, миллетге джакъчылыкъларына ант этиб, микрофонланы къызартханланы саны да аз тюлдю.


Дагъыда мени кёлюмю аз этген чурумланы бири бизни оноучулукъда, тюрлютюрлю къуллукълада болгъанланы столларында кёбюсюне «Къарачай» газетни кёрюнмегениди. Аны окъугъаны да анга кёре болур.

Бусагъатда республикада ана тилде ишлеген къуру эки организация барды, дерге боллукъду: «Къарачай» газет бла Къарачай драма театр. Ана тилде китаб чыгъыу джокъну орнундады. Алай эсе, бу экисини магъанасы мардасыз уллуду. Театрны проблемасына къачан болса да бир къайтырбыз, бусагъатда газетни юсюнден айтыргъа излейме.

Тилни билиуде, сакълауда газетни окъууну магъанасы бек уллуду. Мен кесим бирэки айны, чурумла чыгъыб, аны кёзюую бла окъуб турмасам, къарачай тилде таукел сёлеширге джунчугъан этеме, окъугъан да къыйыныракъча кёрюнеди. Ана тилде деменгили сёлеше билмеклик адамны ангысыны кенглигин, иннетини байлыгъын кёргюзеди. Ана тилде уста сёлешгенлеге сукъланнганча, мен джукъгъа сукъланмагъанма джашауумда, дерге боллукъма. Джазыучула Байчораланы Магометге, Байрамукъланы Халиматха, айырыб да Хубийланы Осман бла кесими атама къачан да бек сюйюб, сукъланыб тынгылаучан эдим. Энтда бардыла алачала. Бизни имамларыбыз, аланы арасында джаш адамла да, ана тилде кёргюзюмлю сёлешедиле, тилге иги эс бёлгенча кёрюнедиле. Сау болсунла!

Эм игиси ана тилде сагъыш эте билиудю, дамлы сёлешиудю, эркин окъууду, уста джазыуду. Биз тилибизни мындан ары сакълар, анга юренир ючюн, газетни юсю бла, аны тамалында бир къауум затла баджарылыргъа тыйыншлыдыла, деб кёлюме келеди.

Школлада бусагъатда ана литературадан китабла джетишмейдиле, аууздан окъургъа китабла джокъну орнундадыла. Алай эсе, «Къарачай» газетни тамалында юйге дерсле берирге нек болмайды? Школда дерследе газетни бетлеринден статьяланы, хапарланы, назмуланы аууздан окъугъан да джарарыкъды. Бу тукъум иш сабийлени гитчеликден газет окъургъа тырмашдырлыкъды, уллайгъан заманларында уа джашауларында керекли юренчеклик болуб къаллыкъды.

Кесин керти къарачайлыгъа санайма деб, «Къарачай» газетни не юйюнде, не ишинде кёрмесем неда муну юсюнде тутхучсуз сылтауланы эшитсем, мен аны толу къарачайлылыгъына шагъатлыкъ эталлыкъ тюлме. «Къарачай» газетни окъумайма», деген айыбха саналыргъа керекди джамагъатха да, хар бирибизге да. Шахарлада, районлада администрацияланы болушлукълары, джамагъат биригиулени, ана литература бла тилни устазларыны къошулуулары бла, редакция окъуу конференцияла, тюбешиуле, тёгерек столла бардыра турса, ол да магъаналы иш боллукъ эди.

Газетни бетлеринде къачан да, деменгили материалла чыгъадыла, деменгили дискуссияла да бардырыладыла. Не къадар миллетни къайгъыртхан затла чыкъсала, ол къадар джамагъатны эси анга бурулгъандан бурула барлыкъды. Аллай темаланы бир къауумун айырыб айтыргъа излейме былайда. Сёз ючюн, туризмни проблемасына не тюрлю джаны бла да тинтиулю къарау. Муну юсюнде кёбчюлюкню сагъайтхан затла бардыла. Джерлени пайлагъа юлешиб, аны да бир къауумла учуз халда арендагъа алгъан сылтау бла миллетни джеринден, мюлкюнден айырыллыгъыны къоркъууу. Республикада электростанцияланы ишленнгенлери, токну кёб этиб, сый чакъыргъан бла биргелей, тарифлени ёсгенден ёсе баргъанлары. Муну юсюнде бирлени алайсыз да джукъа хурджунлары андан да джукъа боладыла, бирлени да тыкъ хурджунлары андан да тыкъ боладыла. Россия Федерацияны Президенти талай кере тышында къалгъан джердешлерибизни Джуртларына къайтарыугъа иги эс бёлюрге кереклисин айтханы бла биргелей, Къазахстан бла Орта Азияда къалгъан талай минг къарачайлыны оноулары тынмай тургъаны. Ставрополь каналны республикагъа зараны эмда аны компенсациясыны джокъну орнунда болгъаны. Эшкакон плотинаны Гитче Къарачай районнга къоркъуулулугъу, заранлыгъы, алайдан баргъан водоводдан районнга тыйыншлысыча хайыр тюшмегени. Ударный посёлокда (республиканы джеринде) талай электростанцияны КъЧР-ни хазнасында болургъа кереклиси эмда алай нек болмагъаны. Сауда экономикагъа кёчюу дей эсек, Ставрополь край бла иш джюрютюуню анга кёре къураргъа тыйыншлы болгъаны.

Бегимле чыгъар ючюн къалмагъандыла, алай а чегетлени къырыуну, тышына агъачны ташыуну кёбден кёб бола баргъаны. Миллет культура бла искусствода миллет шартланы азая баргъанлары. Энчилик иннет чиркитгени. Бу процессни къалай дженгиуню къайгъысын этиу мадарла. Къарачайны сейирлик тауларында джез, алтын дагъыда башха магъаданла джаратылгъан джерледе инвесторлукъ ишлени этилиулери, аланы табигъатха, миллетге хайырлары эмда заранлары.

Быланы дагъыда башха затланы юслеринден къууанчда, бушууда эмда башха джыйылгъан джерледе сёз къозгъалмай къалмайды. Кёб соруулагъа джамагъат джууаб табаргъа излейди. Адамла сорууларына джууабланы кърал органланы къуллукъчуларындан, газетледен, телевидениеден, радиодан табмагъанлары себебли бир-бирлеринден эшитирге кюрешедиле. Газетибизде миллетни къайгъыртхан, сагъайтхан, алландыргъан проблемала аслам орун табсала, аланы сюзюуле кенг, ачыкъ халда бардырылсала, бир басмаланыб къалмай, къайтарыла да айтыла турсала, ол къадар газетни джамагъат магъанасы ёсерикди, аны окъургъа тырмашырыкъла да кёб боллукъдула. Аны бла биргелей власть бла джамагъатны байламлылыгъы, келишмеклиги, бирбирине ышанмакълыгъы да тынгылы боллукъду, дерчады. Къысхасы бла айтсакъ, «Къарачай» газетибиз миллетибизни керти трибунасы болургъа, аны бла биргелей тилни дагъаны да болургъа тыйыншлыды. Ол ишледе анга джамагъат, аны онглу адамлары да болушургъа керекдиле.

Тилге юрениу, барыбыз да билгенден, юйдегиде башланады. Ол себебден сабийге гитчелигинден огъуна ана тил ана сютю бла тинине-динине да сингерча болум къуралыргъа керекди. Алгъаракълада, Москвада ГИТИС-ге студия джыйышдыргъан заманда, абитуриентлени араларында белгили ставрополчу докторубуз Джаубаланы Османны къызы Зарема да болады. Чырайы да, сюеги да, ариулугъу да, фахмусу да актриса болургъа джетишгенин комиссияда айтадыла. Ставрополда, оруслуланы арасында окъуб, джашаб тургъанды, къарачай тилден уллу хапары болмаз, деген акъыл бла: «Биографиянгы ана тилде бир айтчы», - дейме. Зарема тилибизде, барыбызны сейирсиндириб, суу уста хапар айтады. «Газетни да бир окъучу», - деб тилегенимде, чыртда къыйналмайын, ариу окъуйду кёргюзген статьямы. «Къалай юреннгенсе былай уста сёлеширге да, окъургъа да?» - деген сорууума: «Атам юйде, къарачайча сёлешигиз, деб, къаты айтыб, къарачай китабла бла газетни таймаздан окъутуб турады», - деген эди Зарема. Ма аллай болум къураргъа керекди хар юйдегиде. Къарачай тил орус тил бла биргелей республиканы Конституциясына кёре кърал тилге саналады.

Бизде кёбюсюне джыйылыулада, кенгешледе, ары келгенлени барысы да къарачайлыла болсала да, асламысына сёз орус тилде бардырылады. Ол тюз тюлдю. Къарачайлыла кеслери къалгъан джерде ана тилде сёлеширге борчлудула. Бир къауум оноучуларыбыз, къуллукъчуларыбыз, интеллигенциябызны кёбюсю миллетни аллына чыгъыб сёлешген заманда, телевидениеге интервью берген кёзюулеринде, бир-бири бла сёлешген джерде бек джунчуулу сёлешедиле къарачай тилде. Бу тукъум затны чуруму уа, мен билгенден, ана тилни сансыз этиуденди.

Бу тизгинлени окъугъанны кёлюне келирге да болур: «Сен былайда бизге ауаз берирге кюрешесе, кесингде не да алай аламатмыды?» - деб. Кесим гитчелигимде аллы бла орус тилге юрениб (Микоян-Шахарда оруслуланы арасында джашай эдик, ол заманда орус тилге юрениуню ал башлам ишлеге санай эдиле), къарачайча сёлеширге Къазахстанда тырмашыб башлагъан эдим. Къысха заманны ичинде юренирге да кюрешген эдим. Сабийлени юсюнде да, кесими сынамымы эсге алыб, кеслери аллына къарачай тилге юренирле, деб умутчу эдим. Муну юсюнде джангылгъанымы артда, сабийле уллу бола баргъан кёзюуде, ангыладым. Энди ала кеслери: «Ана тилге нек иги юретмегенсе?» - деб, гурушха да этедиле. «Чыбыкълыгъында бюгюлмеген къазыкълыгъында бюгюлмез» дегенлей, энди къыйыныракъды, алай а ишни тюзетир джанындан кюрешгеним къалмайды.

Быйылгъы джыл Орус тил бла бирге, Ана тилни да джылына саналады. Бизни миллетни арасында орус тилге къоркъуу джокъду. Врачларыбызны, устазларыбызны, оноучулукъда джюрюгенлени, тюрлю-тюрлю санагъатлада ишлегенлени, айырыб да джаш тёлюню, орусча кескин, ариу сёлешгенлерине тынгыласанг, алагъа къууаныр ючюн къалмайса. Мындан ары да орус тил джашаугъа сингнгенден синге баргъаны бла къарачай тил да таргъа тыйыла барыргъа боллукъду.

Аны ючюндю тилни юсюнде къоркъуу этгенибиз. Ол себебден газетни бетлеринде да, школлада да, юйдегиледе да, газет, китаб окъууда да дагъыда кёб затда ана тилни къайгъысы кесин къарачайлыгъа санагъанны эсинден кетмезге керекди. Бусагъатда тилни, миллет культураны сакълау миллетни миллетлигин сакълауду.

ТОХЧУКЪЛАНЫ Борис,
РСФСР-ни искусстволарыны махтаулу къуллукъчусу.







МЕМОРИАЛ КЪАНГА САЛЫНДЫ

Темирджанланы Акъбузоуну джашы Нурбий бизни республикада, аны тышында да белгили адамланы бири эди. Ол 30 джылгъа джууукъну энергетика системада, Ростехнадзорда атын иги бла айтдырыб ишлеген эди. Арт кёзюуледе Ростехнадзорну Шимал Кавказда управлениесини башчысы эди. Кесини да генерал-лейтенант чыны бар эди.

Ай медет, миллетибизни онглу джашларыны бири Темирджанланы Нурбий былтыр апрелни 29-да Кавказский посёлокну къатында автомобиль авариягъа тюшюб ёлген эди.

Ол 1969-чу джыл январь айда Ташкёпюрде туугъанды. 1986-чы джыл Ставрополда политехника институтну, 2008-чи джылда да Пятигорскеде кърал техника университетни бошагъан эди. «Россия Федерацияны махтаулу энергетиги», «Ростехнадзорну сыйлы къуллукъчусу» деген атланы джюрюте эди. Кърал саугъала алыргъа да тыйыншлы болгъан эди.

Аджал аны бизни арабыздан алыб кетди.

Майны 20-да, Россияны Энергетиклерини кюнюнде, Темирджан улу Черкесскеде кеси башчылыкъ этиб ишлетген Ростехнадзорну мекямыны аллына кёб адам джыйылгъан эди. Ала Темирджанланы Нурбийни сыйына бу мекямны къабыргъасына салыннган эсгертме къанганы ачаргъа келген эдиле. Къонакъланы арасында Нурбийни Москвада, Нальчикде, Грозныйде, Махачкъалада, Пятигорскеде Ростехнадзорда ишлеген танышлары, тенглери бар эдиле.

Аныча, бери Нурбийни атасы Акъбузоу, къарнашы Батал, юй бийчеси Светлана, къызы Альмира келген эдиле.

Махтаулу уланыбызгъа сый берирге келгенлени арасында КъЧР-де къурулуш бла ЖКХ-ны министрини заместители Шхаев Анатолий, Черкесск шахарны мэрини заместители Орусланы Руслан, «Кавказ-цемент» акционер обществону баш директору Степанов Владимир, КъЧР-де «Теплоэнерго» управлениени баш директору Ляшов Александр, Темирджанланы Нурбийни джууукълары, тенглери бар эдиле.

Биринчи сёз Ростехнадзорну Шимал Кавказ управлениесини тамадасы Кисиев Мурат Шаликоевичге берилди.

- Нурбийни биз барыбыз да таный эдик. Тамам аламат адам эди ол. Биз андан айтырылгъанлыкъгъа, аны джарыкъ тюрсюнюн ёмюрде да унутурукъ тюлбюз, деди ол. - Бюгюн былайда ишлеген джаш адамла Темирджан улу юретген джол бла барадыла. Аны джууукъ адамларына, Нурбийни атасына джюрегибизни къыйналгъанын билдирирге излейме. Нурбий къарнашыбызны джатхан джери кенг, джумушакъ болсун.

Ростехнадзор федерал къуллукъну тамадасыны заместители Фролов Дмитрий Иванович Нурбийни адамлыгъына уллу багъа бериб сёлешди.

- Биз юйдегилерибиз бла шохлукъ джюрюте эдик. Къарнашлача бир-бирибизге барыб, келиб тургъан эдик. Нурбий тенгим эсиме тюшгени сайын джюрегим ауруйду. Мындан ары да Темирджанланы кесими джууукъ адамларыма санагъанлай турлукъма.

Джыйылыуда КъЧР-ни къурулуш бла ЖКХ-ны министрини заместители Шхаев Анатолий, Черкесск шахарны мэрини заместители Орусланы Руслан, Ростехнадзорну Шимал Кавказда управлениесини тамадасыны заместители Хазиев Шейхи, КъЧР-де Адвокат палатаны члени Чомаланы Фатима дагъыда башхала сёлешдиле.

Темирджанланы Нурбийни джууукъларыны атындан сёз Карачаевск шахарда кърал университетни профессору Къойчуланы Аскербийге берилди.

- Багъалы тенгле, бюгюн былайгъа Нурбийни иги таныгъанла, билгенле аны сыйын кёрюрге деб джыйылгъандыла. Москвадан, Дагъыстандан, Чеченден иш этиб келгенлеге, сизни барыгъызгъа да джюрек разылыгъыбызны билдиребиз. Сау болугъуз Нурбийни унутмагъаныгъызгъа. Энди биз сизде болгъан къууанчлагъа джюрюгенлей турайыкъ. Нурбий халал джюрекли, адамлагъа къайгъыра билген джаш эди. Аджалдан сакълар мадар джокъду. Мындан арысында да Нурбий къарнашыбызны эсгере турайыкъ.

Ростехнадзорну мекямыны къабыргъасына Темирджанланы Нурбийни сыйына салыннган эсгертме къанганы Кисиев Мурат бла Фролов Дмитрий ачдыла. Аны къатына гокка хансла салындыла. Дагъыстандан, Грозныйден, Пятигорскеден келгенле, Ташкёпюрде Темирджанланы Нурбийни къабырына барыб, дууа этдирирге ары атландыла.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.
Tinibek 25.05.2015 02:52:45
Сообщений: 1273
"Къарачай" 2015 дж. майны 21
Фахмулула
ДЕУ ЭРЕСЕЙ САКЪЛАР БИЗНИ!

«Къарачай» газетни штатдан тышында корреспонденти, РФ-ны Джазыучуларыны эмда Журналистлерини союзларныны члени, КъарачайЧеркес Республиканы халкъ артисти Бостанланы Умар-Алийни назмучу Ёзденланы Шамил бла этген ушагъын окъуучулагъа теджейбиз.


Корр.: Эсингде эсе да, юч джыл чакълыны мындан алгъа, «Къарачай» газетни бетинде, экибиз ушакъ этгеникде, сагъыннган эдинг: «Джангы китабымы басмагъа хазыр эте турама...», - деб. Аллахха шукур, «Ант» атлы, 500 чакълы бетден къуралгъан китабынгы къолгъа алыб, мен да бек къууандым.

Шамил: Сау болугъуз!

Корр.: Шамил, китабынгы ал бетлери бла ахыр бетлеринде миллетибизни, республикабызны, къралыбызны онглу адамларындан бир бёлек, сени махтаб джазгъанларындан юзюкле бардыла... Сёз ючюн, ол махтау сёзледен, Къарачай-Черкес Республиканы халкъ джазыучусу, филология илмуланы кандидаты Тотуркъулланы Къазий-Магометни айтханын юлгюге келтирейик:

«Карачаевцы - народ, который в каждом веке выдвигал из своей среды величайшую творческую индивидуальность - так, например, в XVIII веке - это шейх Абдуллах Дудов, в XIX веке Дебо улу Кючюк Байрамуков, в XX-ом столетии Джырчы Исмаил Семенов.

Масштабность творческой личности, уровень дарования, и уже сделанного, достигнутого, перспективы дальнейшего духовного роста и мастерства молодого автора Шамиля Альбертовича Узденова обещают, что и вакансия XXI-го века не останется незаполненной.»

Сен сагъыш этгеннге кёре бу кемсиз махтау сёзлеге тыйыншлымыса?

Шамил: (ышарады) Поляклы назмучу, философ, чам-селеке хапарла джазыучу, акъыл сёзлени айтыучу Станислав Ежи Лец:

«Если из истории убрать всю ложь, то это совсем не значит, что останется одна только правда — в результате может вообще ничего не остаться», - дегенди.

Аллайын болуб къалмасын... Кертисин айтханда уа, Тотуркъул улу кючлю психолог болуб, мени кёлтюрюб, мындан ары, мындан да иги ишлерча кёл бергенлиги болур. Аллай сёзле, мени бютюн да бек джууаблылыкъгъа тартадыла. Къазий-Магометге, Зумакъулланы Танзилягъа, Мамчуланы Динагъа, Къараланы Зухрагъа, Аппаланы Билялгъа, Лайпанланы Билалгъа, Алийланы Исмайылгъа, Акъбайланы Харуннга, Батчаланы Баширге - барысына да меннге айтхан джылы сёзлери ючюн джюрек разылыгъымы билдиреме. Къарыууму джетгенине кёре, айтхан ашхы сёзлерине тыйыншлы болургъа кюреширикме...

Корр.: Шамил, мен сени назмуларынг бла эртдеден шагъырейме 2012-чи джылгъа дери джазгъан назмуларынг бла, андан бери джазгъанларынгы араларында, бир кесек башхалыкъ барча эсгереме. Аны чуруму неден болур?

Шамил: Хар назмуну энчи алыб окъумасакъ, былай деб айтхан къыйынды меннге. Алай болса да, тюз айта да болурсуз... Меннге 24 джыл толгъанды. Сабийликде джазгъан назмуларым бир тюрлю, «хайт» деб эс джыя тебреген сагъатымда джазгъан назмуларым бир тюрлю, бу арт ючтёрт джылда джазгъанларым да бир тюрлю бола да болурла... 2012-чи джылдан бери, тыш джуртлада кёб айланнганма. Швецияда, Финляндияда, Латвияда, Литвада, Эстонияда, Чехияда да болгъанма Кёбюсюне уа, Санкт-Петербургда тургъанма. Хар джуртну джерине, суууна, хауасына кёре сезимлеринг да бир кесек тюрлене болурла... Не къадар кёбню кёрсенг, ич дуниянг ол къадар бай да бола болур. Алай болса да, ангысында «миллет ёзеги» болгъан инсан къайда болса да, кимлигин унута болмаз... «Махаметланы генерал Солтан эки джыйырма джылдан артыкъны тышында айланса да, къарачайча таза сёлеше эди...», - деученди атам. Аны айтханым, санларым тыш джуртлада айлансала да, джаным Ата джуртумда тургъанча сеземе мен кесими. Ол затлагъа сагъыш эте, кесиме былай да бир айтхан эдим:

Ата юйде, мен туруучу отоуну
Кёбден бери киритлери салыныб,
Ёсген болур къалынлыгъы букъуну,
Гыбы ау да огъарыдан салыныб...
Къайт, Шамилчик, къайт, юйюнге къайтмасанг,
«Къайтыгъыз!» - деб, ахлулагъа айтмасанг,
Эллерибиз джакъсыз, ёксюз болурла,
Юйлерибиз гыбыладан толурла...

Корр.: Бир къауумла, башларына къайда таб кёрселе, анда джашау этиб башлайдыла. Ата джурт деген неди сеннге, Шамил?

Шамил: «Ит - тойгъан джерине, адам - туугъан джерине» деб, халкъыбыз бек ачыкъ, бек тюз джууаб бергенди ол соруугъа. Кими сюйюб кетед джуртундан, кими амалсыз болуб кетеди. Мен кишини терслерге, тюзлерге да бойнума борч алалмайма. Аны амалтын, кесими кёлюме келгенни назму халда айтайым:

«Ата джуртум - саулай Джер!
Я, Аллахым, Сен, джол бер!» Деб, онюч джылымда юйден кетдим.
Тансыкълыкъны юсю бла барыб,
Тамам бек арыб,
Ахыр чегине джетдим...
Тесукъа этдим.
Кёзбау мурат мени къоюб кетди.
Джангызлыкъ джетди,
Кесине нёгер этди,
Кёб затха юретди...
Алай а, ол этелмеди мени «тойгъан ит»,
Этелмеди, этелмеди космополит.
Аманмы, игими болдум? Билмейме тюзюн...
Джурт этелмедим кесиме дуния джюзюн.
Атам, анам, къысха джууукъларыбыз,
Хурзукда тукъум къабырларыбыз...
Келиб турадыла хаман эсиме.
Басымлылыкъ табалмайма кесиме,
Ата джуртунг болур ючюн сау Алам,
Болургъа керек болурса бек уллу адам.

Корр.: Кесинг тенгли джашлагъа, къызлагъа не айтыргъа излейсе?

Шамил: (ышара) Назму бла айтайым:

Къарачай атадан туугъан эсенг да,
Къарачай анадан туугъан эсенг да,
Къарачайча сагъыш эте эсенг да,
Къарачайча алгъыш эте эсенг да,
Биле эсенг да халкъынгы джырларын,

Къарачайча сала эсенг да сарын,
Сабийинг бла башха тилде сёлешсенг,
Махтанырча джеринг джокъду. Тюшюн
сен...

Корр.: Къалай ариу айтдынг, Шамил! Мени сартын, чыртда не къошар, не къоратыр затым джокъду ол фикирге! Сёзлеринги мен да бир къайтарыб айтайым:

«Сакълар ючюн тилибизни,
Сакълар ючюн тинибизни,
Сакълар ючюн динибизни,
Сакълар ючюн джерибизни,
Биз джакълайыкъ Эресейни,
Деу Эресей сакълар бизни!»

Машалла! Аперим! Джангы китабларынг кёб чыкъсынла! Бек джашлай атынг саулай миллетибизге айтылгъанча, уллу къралыбызгъа, бютеу дуниягъа айтылыр насыбны Аллах берсин!

Шамил: Сау бол!

ЁЗДЕНЛАНЫ Шамил

АНТ

Биз билебиз тюзлюк тазад,
Тарихни уа кючлю джазад.
Кючлю болад хаман да тюз,
Тюзлюк кючсюз болад ёксюз.
Джокъ эсе уа сени кючюнг,
Миллетинг тюб болмаз ючюн,
«Менлигинг» бла бардыр сермеш,
Келишимли болуб кюреш.
«Уллу къралгъа ёшюн ургъан –
Къаягъа гаккыны ургъан.
Уллу къралны уллу кючюн,
Халкъынга илешдирир ючюн,
Келишимли бола бил, сен,
Кърал джорукъну уста бил, сен!
Эресейге не десек да,
Бирде джарсыула кёрсек да,
Европачы зулмучула,
Болуб америкачыла,
Тюб этгенча «индейлени»,
Орус тюб этмей бизлени,
«Хо» дегеннге, къучакъ керди,
Кърал ичинде къраллыкъ берди,
Халкъ шартынгы сакъла! - деди,
Уллу къралны джакъла! - деди.
Андан ары не айтсын ол?!
Мени сартын, ачыкъды джол.

Джюрюй билмей биз абынсакъ,
Кёзбау фикирге табынсакъ,
Ахырында, айырсакъ дау,
Уллу къралгъа боллукъбуз джау.
Джау болсакъ а, табмай амал,
Этиучюсюн этер бу кърал!»
Деучен эди атам манга.
«Тюзсе!» - дейме, бюгюн анга.

Ата Джуртум - Шам Къарачай –
Хар заманда Аллах сакълай,
Асхакъ Темирден къутулдунг,
Джахил Тейриден къурулдунг,
Эминадан сен къутулдунг,
Мухаджирликден къутулдунг,
Сталинчиликден къутулдунг,
Хайт деб, азат миллет болдунг.
Энди сеннге къоркъунч салгъан,
Эсинги джесирге алгъан –
Ибилисли джашил доллар!
(Андан къутулурча мадар,
Табалмагъан, къыйынлы халкъ,
Дуниядан болады талкъ).
Сакълар ючюн тилибизни,
Сакълар ючюн тинибизни,
Сакълар ючюн динибизни,
Сакълар ючюн джерибизни
Биз джакълайыкъ Эресейни,
Деу Эресей сакълар бизни!
Tinibek 25.05.2015 04:41:18
Сообщений: 1273
2015 дж. майны 21 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Ана тилни джылы
ХАЛАТЛАНЫ ТЮЗЕТИРГЕ КЪОШУЛУГЪУЗ

Быллай ат бла быйылны, Ана тилни джылыны, аягъына дери къалгъан заманны ичинде, хар эки ыйыкъдан бир кере «Къарачайда» ючюшер айтым бериб, газетни окъуучуларын алада иш этилиб джиберилген орфография эмда пунктуация халатланы тюзетирге тири къошулургъа чакъырабыз.

Аны бла бирге ол халатланы тюзетиб джибергенлени тукъумларын газетде кёргюзюб турлугъубузну билдиребиз. Ол себебден бу ишге къошулгъамларын, атларын, аталарыны атларын, къайда, неде ишлегенлерин, къайда окъугъанларын, адреслерин джазыб джиберирге керекдиле. А л а й д ы д а , газетде ал юч айтымыбызны беребиз.


1. Фатима Къарачай-Черкес кърал университетни устазланы хазырлагъан педагогика институну филология факултетин былай бошагъанлай, аспирантура-маспирантура деб, баш алдай айланмай, туугъан эллине къайтыб келиб, андагъы орта школда ишлеб башлагъанды.

2. Хамит къатыны Рабиятха чепкеликге деб Москвадан бир ариу къумач алыб келгенди. Рабият а аны ючюн эрине бюсюреу этерни орнуна: «Уллу Москвада меннге мындан маджал джукъ табмадынгмы?» - деб ышарыб къойгъанды.

3. Рамазан, кабинетге чартлаб кириб, асыры ашыкъгъандан стол джанында шиндиклени бирине олтура да турмай: «Алий Исмаилович, бюгюннге бла тамблагъа мени башыма бош эт – эсимде-бусумда болмай тургъанлай ангылаймыса абаданыбыз къыз къачырыб алыб келгенди. Аны джумушуна къараргъа керекме», деди тамадагъа эки кёзюн джалбарынчлы къадай.

Бу юч айтымда къайсы сёзле кереклисича джазылмагъандыла? Къаллай пунктуация белгиле джетишмейдиле неда артыкъдыла?

Газетге тилни орфографиясы бла пунктуациясыны тюрлю-тюрлю проблемаларына аталгъан айтымла кесигиз да боллукъсуз къураб джиберирге.

Джууабларыгъызны сакълайбыз.

Рубриканы бардыргъан
ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан.


Юбилей
АКЪЫЛМАН

Тюзлюкню джакъчысы, миллетин джаны-къаны бла сюйген, зорлукъну ачы джауу, адамлыкъны юлгюсю, чемер сёзлю, асыл ауазлы, ётгюр, сезимли, билимли, акъылман - бу шартла бары да юсюнде болгъан халкъыбызны онглу уланы АЛИЙЛАНЫ Чорнаны джашы Солтаннга 90 джыл толду.


Джылы келгенине да къарамай, арт кёзюуге дери Алий улу Солтан «Къарачай» газетни редакциясын джокълагъанлай, аны бла бирге, кеси Нарсанада джашаса да, бизни республикада бардырылгъан уллу джыйылыуланы барына да къошулгъанлай туруучан эди. «Солтан нек кёрюнмейди, саулугъу къалайды, Алий улудан не хапарыгъыз барды?» - деб соргъанла бардыла.

Алагъа айтырыбыз: Алийланы Солтанны джюреги халкъына сюймекликден толуду, анга игилик-ашхылыкъ тилей, Нарсана шахарда джашайды, джерни къалынын, джукъасын да сезген таулу киши алгъынча тюзлюкню, адамлыкъны тёреси болгъанлай къалады.

Алийланы Солтан 1925-чи джыл майны 3-де Нарсана шахарда туугъанды. Алийланы Чорна бла Биджиланы Рабиятны джети сабийлери болгъанды - беш джашлары бла эки къызлары. Солтан, юйдегини тюнгюч уланы, аякъ юсюне турур турмаз кесин ишге бериб, уллу юйдегисине дагъанлыкъ этгенди.

1940-чы джыл Элкъушда арта школну айырмагъа тауусуб, Микоян-Шахарда рабфакга киреди. Фахмулу адам болгъаны себебли студент джылларында огъуна «Къызыл Къарачай» газетде аны назмулары, статьялары басмаланадыла, аты тенглерини арасында кенг джайылады.

Биринчи курсну бошаргъа Уллу Ата джурт къазауат башланады. Оналты джыл болгъан джаш Элкъушда къой фермада эсебчи болуб ишлерге джарашады, бёлек замандан эл почтаны тамадасы къуллукъгъа тюшеди. Алайдан да аны финанс агент этиб аладыла. Гитче Къарачай районда налог джыйыу бла Алий улу биринчи оруннга чыкъгъанлай келеди.

Тири, болумлу джаш адамны Элкъушда эл Советни секретары этедиле, аны бла бирге ол аскер-эсеб столну тамадасы къуллукъну да тынгылы баджарады. Кёб да турмай, ишин айыбсыз тындыргъан уланны эл Советге председатель этиб саладыла. Джуртубузну къанлы джаудан сакъларгъа ол кёб джашны ашыргъанды, фронтха джылы кийим, ашарыкъ-азыкъ ашырыугъа тири къошулгъанды. Сабийликден сакъат болгъаны себебли (аякъларындан) кеси, къолуна сауут алыб, джуртун къорууларгъа мадар табмагъанды, алай болса да, Уллу Хорламны джууукълашдырыр ючюн къолундан келгенни аямай кюрешгенди.

1942-чи джыл августну 13-ден 1943-чю джыл январны 11-не дери фашистле тау джуртубузну басадыла. Ол кёзюуде Солтан джашыртын ишлерге керек болады, партизанла бла байламлылыкъ джюрютюб, джаугъа къаршчы ишин бардырады. Партизан джаш Тохчукъланы Маламайны юсю бла партизанлагъа ашарыкъ-азыкъ, кийим табдыргъан бла бирге, изин да береди. Фашистлеге къаршчы листовкаланы чачады. Талай джолда джауну къолуна тюшерге аздан къалады.

Фашистлени тау джуртубузгъа иелик этер умутлары толмайдыла, джерибиз аладан азатланыб, миллет эркин солуб башлайды. Алий улу да биягъынлай Элкъушда эл Советге председателлик этеди, аны бла бирге комсомол организациягъа башчылыкъны да бойнуна алады. Оюлгъан, тозурагъан халкъ мюлкню аякъ юсюне салыр ючюн, кече-кюн демей кюрешеди.

1 9 4 3 - ч ю джылны январь айы Алий улуну эсинде ёмюрлюкге къалгъанды январны 19-да Къарачай автоном областда биринчи болуб, Солтан «Колхозник Карачая» деген самолёт эскадрильяны ишлеуге ачха джыяйыкъ, деген башламчылыкъ бла чыгъады. Алай бла, джамагъатдан ачха джыйыу башланады.

Солтан, миллетден 200 минг сом джыйыб, Нарсанада Аманат банкга береди. Ол кёзюуде, ким да билгенден, Нарсана шахар Гитче Къарачай районну аралыгъы болгъанды. «Игини игилиги джугъар» дегенлей, къысха заманны ичине Къарачай автоном областны джамагъатындан 1,5 миллион сом джыйылады.

1943-чю джыл майны 15де СССР-ни Къоруулау Кючлерини Баш Командующийи И. Сталин Гитче Къарачай районну джамагъатына разылыгъын билдиреди.

Алай а Къарачайны ол ашхылыгъын «халкъланы атасы» дженгил унутады. «Сатлыкъ тонну къаблаб», джигер эмда джигит миллетибизни кёзню джумуб ачхынчы бир заманны ичине Орта Азия бла Къазахстанны къумлу тюзлерине атадыла - халкъыбыз дуния башы-тюбюне айланнганча халгъа тюшеди.

Алийланы юйдегилери Къыбыла Къазахстанны Пахта-Арал совхозунда къонуш табады. Солтан кёчгюнчюлюкде, бел къатдырыб, миллетине джараргъа кюрешеди. Кимине сёзю бла кёл береди, кимин ишге джарашдырады, кеси да совхозда тюрлю-тюрлю джумушланы баджарады. Ол мюлк эмда комсомол ишле бла кёб кюрешгенди. Миллет ызына айланыр заманда талай газетде штатдан тышында корреспондент болуб тургъанды: «Хлопкороб», «Южноказахстанская правда», «Казахстанская правда», «Советское хлопководство».

Ол кёзюуде нени юсюнден джазгъанды Алий улу?

Айхай да, туугъан джуртларындан сюргюннге атылыб, дагъыда тёрт бюклениб къалмай, баш кёлтюрюб, мамукъ ёсдюрюб, чюгюндюр битдириб, атларын айтдыргъанланы ашхы джетишимлеринден хапар бергенди ол кесини джазгъанларында. Къарачай халкъ биринчи болуб сюргюннге тюшген халкълагъа реабилитация этдириуню къолгъа алады. Ол затла бла кюрешгенлени арасында Солтан да болады. Коммунист партияны Ара Комитетине письмола джазады, властланы келечилери бла тюбешеди. Москвадан Орта Азия бла Къазахстаннга депортациягъа тюшген халкъланы келечилери бла тюбеширге, аланы иннетлерин билирге партияны джууаблы къуллукъчусу В. В. Ивлев келеди, амал излеб, Алий улу аны бла да сёлешеди.

Азатлыкъны джели уруб, кёчгюнчю халкълагъа джуртларына къайтыргъа эркинлик бериледи. КъарачайЧеркес автоном область къуралгъанлай, январны 9да 1957-чи джыл Алий улуну партияны Къарачай-Черкес обкому чакъырады. Ол джылны март айында Черкесскеге келиб, чыгъыб башлагъан «Къызыл Къарачай» газетни къуллукъчусу болуб джарашады. Бёлек замандан область радиогъа диктор этиб аладыла. Алайда ишлеген джылларында да джамагъат-политика ишлеге таукел узалгъанлай турады. Аны бла бирге илму бла да кюрешеди. 1963-чю джыл сакъатлыкъ пенсиягъа чыгъады, 1966-чы джыл Нарсанагъа кёчеди, андан бери анда джашайды.

Алий улу Нарсанада да кесин танытады. 1969-чу 1972-чи джыллада квартал комитетни члени болуб, кёб зат этеди. Нарсанада джашагъан къарачай сабийспорт командаланы къурауда да аны тыйыншлы юлюшю барды. «Метеор» деген футбол, «Ласточка» деген волейбол, «Выход» деген баскетбол, «Дельфин» деген джюзюу командала 1970-чи джыл шахар спартакиадада алчы орунлагъа ие боладыла.

1989-чу джыл Солтанны башламчылыгъы бла къарачай халкъгъа толу реабилитация этиуню юсю бла бирлешлик къуралады - бир-эки джылдан ол «Алан» джамагъат обществогъа бурулады, анга башчылыкъ Алий улу этеди. Бу обществону къайгъырыуу бла Нарсанада кёб иш этилгенди, ол тизимни учу-къыйыры да джокъду. Сынгар бир къауумун айтайыкъ. Сёзден, 1991чи джыл алгъыннгы Къарачай район клубну мекямы обществогъа бериледи - анда культура аралыкъ ачылады, «Юность Карачая» деген сабий-тепсеу ансамбль, Алийланы Умар атлы тарихсуратлау музей, миллет библиотека ишлеб башлайдыла. «Журавли» деген эсгертмеден узакъ болмай межгитге эки этажлы юй бериледи. 2003-чю эмда 2004-чю джыллада бардырылгъан Шимал Кавказны халкъларыны фестивалларында (ала Кавказ Минерал Сууланы 200-джыллыгъы бла Ставрополь крайны 80джыллыгъына аталгъан эдиле) «Алан» общество миллет арбазланы къурауда алчылыкъны алады. Алий улу къошулмай ол тёгерекде бир уллу мероприятие бардырылмайды. Ол «Нарсана шахарны сыйлы адамы» деген атны джюрютеди.

Солтан миллетин сюйген адам болгъаны бла бирге уллу интернационалистди андан болушлукъ излеб келгеннге, къайсы миллетни келечиси болса да, къолун узатмай къоймагъанды. Ол себебден Кавминвод тёгерегинде аны иги таныйдыла, сыйын кёредиле. 2011-чи джылгъа дери, саулугъу къарыусуз болгъунчу, ол Кавминводлада Къартланы советини председателини заместители болуб тургъанды, аны бла бирге Кавминводлада администрацияны башчысыны миллет вопросланы хакъындан кенгешчиси да болгъанды. Нарсана эмда Кавминвод шахарлада джашагъан миллетлени арасында шохлукъну бегитиуге ол тыйыншлы къыйын да салгъанды.

«Аллах берсе, эки къолу бла береди» дегенлей, Алийланы Солтанны юсюнде адам сукъланырча кёб ашхы шарты барды. Ол ана тилибизни эм иги билген адамланы бириди, аныча ариу, уста сёлешген адамны табхан бек къыйынды. Халкъыбызны эм онглу ораторуду, ол сёлешиб башласа, адамла тылпыуларын тыйыб тынгылайдыла. Алий улу кесини бютеу джашауун халкъыбызны чачыу-къучуу болгъан аууз чыгъармачылыгъын джыйыугъа атагъанды десек, сёзюбюзге ие боллукъбуз.

Бу иш бла Солтан сюргюнню джылларында да кюрешгенди. 1963-чю джыл «Къарачай нарт сёзле» деген китабы чыгъады - ол анга материалны джыйырма джыл чакълы бир заманны джыйгъанды. Арадан джыйырма джыл озгъандан сора, ол экинчи китабын басмалайды - «Эл берген джомакъла». Быланы ана тилибиз бла литературабызны ёсдюрюуге къошхан юлюшлерин айтыб ангылатыргъа да къыйынды. Аны ашхы муратларыны бири джангыдан «Къарачай нарт сёзлени» чыгъарыуду - Алий улу 20 мингден аслам нарт сёзню джыйгъанды.

Миллетини керти уланы, уллу патриот Алий улу Солтан халкъыбызны белгили, онглу адамларыны юслеринден кёб материал джыйгъанды, аланы ичинде джамагъат къуллукъчула, джазыучула, алимле, артистле, суратчыла, композиторла, урунууну алчылары, айхай да, Уллу Ата джурт къазауатны джигитлери бардыла. Айтыргъа, 700 адамны юсюнден хапар джыйгъанды. Анда кёб ашхы зат сакъланнганын билиб, сохтала, студентле, аспирантла, журналистле келиб керекли информацияны алыб кетедиле.

Алий улуну ашхы журналистнича, билимли алимнича, белгили джамагъат къуллукъчунуча, ётгюр патриотнуча таныйды халкъ. Ол «Урунууда джетишимлери ючюн», «Урунууну ветераны», Ленинчи юбилей медалла бла саугъаланнганды. «Къарачай-Черкес Республиканы искусстволарыны махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы атны джюрютеди. Аны бла бирге Алийланы Умар атлы Къарачай-Черкес кърал университетни сыйлы докторуду. Быйыл апрелде РФ-ны Президентини указы бла Уллу Хорламны 70-джыллыгъына юбилей медаль бла саугъаланнганды.

Уллу Ата джурт къазауатны джылларында ол кесин патриотча эмда керти джигитча джюрютгенин эмда башха онглу ишлерин эсге алыб, Алий улуну кърал дараджада орденнге теджерге тыйыншлыды деб, акъылыбыз алайды.

Майны 3-де - Къарачай халкъны джангырыу кюнюнде - Алийланы Солтан 90 джылны башындан къарады. Аны телефон бла алгъышлаб сёлешгеникде: «Аллах меннге джашау берсе, миллетиме джумуш этерге кюреширикме», - деди джашауну керти багъасын билген акъылман таулу.

МАМЧУЛАНЫ Дина.

«Машук-2015»
КъЧКъУ-да пресс-конференция болду

Быйыл майны 13-сю бла 14-де Алийланы У. Дж. атлы Къарачай-Черкес кърал университетни акт залында пресс-конференция болду.

Анга КъЧР-де ВУЗ-ланы студентлери, КъЧКъУ-ну ректору Тамбийланы Бурхан, КъЧР-ни туризмни, курортланы эмда джаш тёлю политиканы министрини заместители Эрикгенланы А. Н., КъЧР-ни миллет политиканы, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы хакъындан министрини заместители Туркменов А. Х., «Машук-2015» форумну директору Г. П. Головин, форумну дирекциясыны келечилери И. Высочинский бла Е. Сонина къошулдула.

Пресс-конференцияда форумну мындан ары заманда этер ишлерини хакъындан сёлешинди, келишиу этилди. Джууукъ заманда этиллик джумушланы сюзюуню эмда джоругъун белгилеуню хакъындан ишлеге эки этап бла къараллыгъы айтылды: биринчи этапда «Граждан башламчылыкъ», «Патриот юретиу», «Добровольчество»; экинчи этапда «Информацион кенглик», «Предпринимательство», «Инновацияла бла илму-техника творчество» деген ишле сюзюллюкдюле.

Пресс-конференцияда форумну культураны хакъындан программасына субъектлени джетишимлерин, алада ашхылыкъланы белгилеу ишлени, джангы проектлени джакълау эмда къоруулау, грантла бла квоталаны юлешиу эмда кёб тюрлю башха сорууланы оноуун этиу адет къайтарылгъанын чертдиле.

Май-июнь айлада ШКФОну регионларыны регионал штабларында пресс-конференцияла болгъанлай турлукъдула.

СОЗАРУКЪЛАНЫ Норий.



Лагерлени хазырлыкъларын тинтедиле
«СОЛУУ» ОПЕРАЦИЯ БАРАДЫ

Май айны ахыр сюреминде, окъуу джыл бошалыб, 9-чу-11-чи класслада окъугъанладан къалгъанла, джайгъы каникуллагъа чыгъарыкъдыла. Аланы бир къауумлары, школланы кеслеринде къуралгъан лагерледе солурукъдула, бирсилери уа юйлеринде тюрлю-тюрлю джумушла бла кюреширикдиле. Солуу лагерлени ишлетиб башларны аллы бла аланы болумларын Гитче Къарачай районда къарау ишлени бардыргъан бёлюмню къуллукъчулары тинтедиле. Бёлюмде юч адам ишлейди. Тамада лейтенант Ёзденланы Махсютню джашы Шагъабан аны тамадасыды. Бери келгинчи Уруп районда сюдю пристав болуб ишлегенди. Аны биргесине инспектор, тамада лейтенант Чотчаланы Сейиталийни джаш Рамазан, дознаватель, тамада лейтенант Салпагъарланы Юсуфну джашы Ислам ишлейдиле.


Дознаватель Салпагъарланы Ислам бла инспектор Чотчаланы Рамазан.

Ючюсюню да баш билимлери барды, иш сынамлары уллуду.

Бусагъатда ала Гитче Къарачай районну школларында ачыллыкъ солуу лагерлени болумларын тинтиб айланадыла. Башхача айтсакъ, май айны 1-ден башлаб, «Солуу» деген операцияны бардырадыла. Ол айны аягъына дери барлыкъды. Энди ачыллыкъ лагерлени кемликлерин ачыкълаб, школланы директорларына билдиредиле, аланы къысха заманны ичине къоратырларын излейдиле.

Солуу лагерле бюгюнлюкде къаллай болумдадыла? Бу эмда башха сорууланы «Къарачайны корреспонденти КЪОБАНЛАНЫ Махмут бёлюмню тамадасы Ёзденланы Шагъабаннга бергенди.


- Къуру сабийле тюл, уллайгъанла да, бир-бирде сансызлыкъ этиб, юйлерине джарсыу келтиредиле. Алай болгъанына мен бир юлгю келтирейим. Эки джылны мындан алгъа джаз кёзюуде биреулен бичен гебенни къатында мулхаргъа от салады. Мулхар джаныб бошагъынчы, юйге кириб, телевизоргъа къараб тургъанды. Аязчыкъ уруб, джана тургъан мулхардан от джилтин гебеннге тюшеди. Кёб да турмагъанлай, гебен джаныб башлайды. Хоншулары аны кёрюб, юйню иесине билдирейик деб юйге кирселе, юйню иеси, сыртындан диваннга тюшюб, телевизоргъа къарай тура.

- Ай, юйюнге ашхылыкъ кирлик, гебенинг джана турады. Сен а, сыртынгдан тюшюб, телевизоргъа къарай тураса! Ёрге тур, отну джукълатыргъа кюрешейик, - дейдиле.

Насыбы тутхан болур эди да, от юйге джетмеген эди. Сакълыкъны унутханыны хатасындан талай минг сомгъа бичен сатыб алыргъа керек болгъанды ол адам.

Уллайгъанла аллай сансызлыкъ эте тургъан джерде, сабийлеге не айыб? Асламысына биченнге от сабийле салыучандыла.

Муну барын да аны ючюн айтама: лагерледе да, сакъ болмасакъ, сабийле от салыргъа боллукъдула. Сернек бла ойнай келиб, тёшекге, джастыкъгъа, джууургъаннга от салыргъа боллукъдула. Токну юсю бла да от кёб тюшюученди. Ток чыбыкъла эски болсала, бирбирлерине тийселе, от тюшерге болады.

- Солуу лагерлени ненчасын тинтгенсиз?

- Гитче Къарачай районда ала 8 школда ачыллыкъдыла. Алада 600-ден аслам сабий солурукъду бир ызгъа. Къалгъан школлада хант юйле дагъыда башха амалсыз керекли затла джокъдула. Бусагъатда солуу лагер


Бёлюмню тамадасы Ёзденланы Шагъабан.

ле Красный Востокда, Красный Курганда, Римгоркада, Первомайскеде, Джагъада, Ючкекенни да юч школунда ачыллыкъдыла. Ол школла не джаны бла да иги баджарылыбдыла. Аланы болумларын тинтиб чыкъгъанбыз да, алкъын кемлик кёрмегенбиз. Бир кере тинтгенбиз деб, аны бла тохтаб къаллыкъ тюлбюз. Кюн сайын дегенча, келиб, кёз-къулакъ болуб турлукъбуз солуу лагерлеге. Школланы барыны да от джукълатыучулары бардыла, сигнализациялары ишлейдиле. Школланы директорлары да бизге болушлукъ этер ючюн къалмайдыла. Ала иги биледиле отха къаршчы ишледе кемликле ючюн уллу тазирле салынныкъларын.

- Биргенге инспектор, дознаватель ишлейдиле, дединг. Аланы джумушлары неди?

- Башында бёлюмде инспектор болуб тамада лейтенант Чотчаланы Рамазан ишлейди, деб айтхан эдим. Аны джумушу тышындан къарагъанча тынч тюлдю. Джай да, къыш да, эл элге айланыб, арбаз арбазгъа кириб, токдан от тюшмесин деген бла къалмай, биченни къатында от этмезге, сернекни сабийге бермезге кереклисин айтыб чыгъады. Ол себебден районда от алай кёб тюшмейди.

Чыбыкъла эски болсала да, от тюшюуге себеблик этерикдиле. Чотча улу адамла бла ток чыбыкъланы юсюнден кёб сёлешиученди. Хар юч джылдан аланы тинтиб турургъа тыйыншлыды.

Дознаватель Салпагъарланы Исламны иши да джууаблыды. От тюшген джерге барыб чурум неде болгъанын ачыкълайды. Бир къауумла тюзюн айтыргъа излемеселе да, Салпагъар улу тинтиб, чурум неде болгъанын ачыкъламай къоймайды.

Андан сора да ючюбюз да, джыйылыб, барыб, эл элге айланыб, джамагъатны арасында ангылатыу ишлени бардырабыз. Адамланы сорууларына джууаб этебиз.

Хар районда бирер бёлюм барды да, биз аланы арасында ючюнчю-тёртюнчю орунланы алгъанлай келебиз. Район уллуду, бизде 40 мингден аслам адам джашайды. Юй саны да анга кёреди. Кичи Балыкъгъа барама десенг, сау кюнюнгю тас этесе. Элкъуш да район аралыкъдан узакъда орналгъанды. Анга да, Кичи Балыкъгъача, Нарсананы юсю бла бараса. Алай болса да, эринмей, джууаблылыкъны ангылаб, районда отдан киши ачымазча этерге кюрешебиз. Быйыл апрель айны 30-да От джукълатыучуланы кюню эди да, КъЧР-ни МЧС-ден Хурмет грамота алгъан эдик.

Ахырында айтырым буду: джамагъат, отдан сакъ болугъуз. Адам улуну эм уллу джауларыны бири олду, аны унутмагъыз.
Sabr 26.05.2015 03:11:51
Сообщений: 7254
Tinibek, сау бол.
Тынчлыкъ-эсенлик барыгъызгъа да.
Tinibek 27.05.2015 01:20:10
Сообщений: 1273
Amin Sabr!
Esenlikle..
Tinibek 27.05.2015 01:24:44
Сообщений: 1273
"Къарачай" 2015 дж. майны 21
Машалла!
АНГА ТЫНГЫЛАБ ТУРУРУНГ КЕЛЕДИ

Халкёчланы Зухрам, Къурманны къызына, тохсан эки джыл болгъанды, дегенлеринде, къууаннган да, сейирсиннген да этдим.


Халкъыбыз бла бирге кёчгюнчюлюк къыйынлыкъны да кёрюб, андан да сауэсен къайтыб, бюгюнлюкде да аякъ юсюнде тири айланнган таулу тиширыугъа къууанмай да не этериксе! Бизни миллетибизде бурун кёб джашагъан адамла аслам тюбегендиле. Арт кёзюуде аллайла хар элде бир-эки дегенча алай аздыла. Кёрген къыйынлыгъыбыз да татыгъан болур, аны тышында хауа да алгъынча иги тюлдю. Ол себебден быллай аммаларыбыз бек сыйлы орунда болургъа керекдиле.

Зухрам амма бла мен маулутда танышханма. Ол, афендилеге алгъыш да этиб, кёб акъыл сёз да айтхандан сора, мен аны бла ушакъ этдим.

- Къыргъызстанда чюгюндюр ёсдюргенме, - деди ол. – Саугъаларым кёбдюле, ишден артыма турмагъанма. «Ишлемеген – тишлемез» деген нарт сёзню кесибизни миллетни юсюнде толу сынагъанма. Иш бла къалдыргъанбыз джаныбызны.

Зухрам амма бюгюнлюкде Къумушда джашайды. Баш иеси Ханафий бла юч джаш бла бир къызны ёсдюргенди: Ислам, Исхакъ, Исмаил, Медия. Ханафий керти дуниягъа кетгенди. Зухрам амма сабийлерине, туудукъларына къууана джашайды.

- Меннге Уллу Хорламны 70-джыллыгъыны аллы бла медаль да, юч минг сом ачха да бергендиле, - дейди амма. – Джуртубузгъа, къралыбызгъа Аллах тынчлыкъ, рахатлыкъ берсин. Биз сынагъан къыйынлыкъланы бизни ёсюб джетген тёлюлерибиз сынамасынла.

Амманы уста, ариу сёлешгенине сейирсинесе. Нарт сёзле бла иги хайырланады, сёлешген заманда аланы кёб айтады. Аланы ичинде мен эшитгенле, эшитмегенле да бардыла. Аланы бир къауумун айтайым: «Къартны, босагъадан чыгъар къарыуу болмаса да, таудан ауар кёлю болур», «Менде боза болса, менден иги киши джокъ, менде боза бошалса, мени кишиге керегим джокъ», «Артына баргъанны къатына барма», «Джаш заманынгда эшитгенинг ташха джазгъанча, къарт заманынгда эшитгенинг суугъа джазгъанча», «Дуппукъну халысы узун болур», «Юйлю уругъа ит чабмаз», «Анам, сен меннге акъыл юретгенли киштигибиз алты чибин тутду», «Сёз сюрген – пелахха, иш сюрген -– хазнагъа», «Игиден ат чыгъар, амандан сёз чыгъар», «Атлыгъа бир айт, джаяугъа эки айт», «Аман адам бергенин айтыр, иги адам билгенин айтыр».

Амманы сёлешгенине тынгылаб турурунг келеди. Ол, китабха къарагъанча, алай ариу сёлешеди, тилибизни сёз байлыгъын кёргюзе биледи. Мен амманы джашлары, келинлери бла да ушакъ этдим. Ала айтханнга кёре, ол алкъын юйдегисине ауурлугъун джетдирмейди.

- Мен бачхада ишлерге, ийнек сауаргъа бек сюеме, - деди амма. – Аллахха шукурла болсун, саулугъум аман тюлдю.

Машалла! Халкъыбызда быллай аммала кёб болсунла. Зухрам амма туугъанларына, туудукъларына къууанчха энтда кёб джылланы джашасын!

МАМЧУЛАНЫ Азрет
хаджи.


Аскер-патриот акция
МИНГИ ТАУДАН ЛА-МАНШХА ДЕРИ

Бюгюнлюкде тарихге джангыча къараргъа излеб, хар ким аны кесине табыча «къатышдырыргъа» кюрешгенлери ачыкъ эсленеди.



Европаны фашизмден къутхаргъан, азатлыкъ ючюн джанларын-къанларын аямай кюрешген эмда уруш тюзледе джан берген аталарыбызгъа-бабаларыбызгъа да дау табханларына тёзюб болурча тюлдю. Неофашизмни баш кёлтюрюрге тырмашханы, андан адам улугъа уллу къоркъуу болгъаны ачыкъ эсленедиле.

Уллу Хорламны 70-джыллыгъына атаб, Алийланы Умар атлы Къарачай-Черкес кърал университетни студентлери бла устазлары, 32 адам болуб, «Ётгюрлюкню джоллары бла Минги Таудан Ла-Маншха дери» деген аскер-патриот акцияны бардыргъандыла. Уллу Ата джурт къазауатда хорламлы болуб, бютеу Европаны фашизмни ууундан сакълагъан Совет Союзну сыйына эмда бу проблемагъа эс бёлюрюне аталгъан мероприятие 2015-чи джыл майны 2-ден 11-не дери ётгенди.

Акция кесини атына толу тыйыншлыды, нек десенг, Минги Тау къыбыла-кюн чыкъгъан джанында фашистлени аякълары джетген эм къыйыр джерди, Ла-Манш да – шимал-кюн батхан табады.

Акцияны кёзюуюнде Европада къралланы ара шахарларыны эм белгили майданларында, джыйылыула бардырылыб, уруш джыллада этилген джырла джырланнгандыла - «День Победы» деген джыр да аланы ичлеринде, аны кибик диспутла, семинарла болгъандыла, уруш фильмлеге къарагъандыла. Акциягъа къошулгъанла 10 кюнню ичине 22 кере кърал чекледен ётгендиле. 9 къралда болгъандыла, Карачаевск, Москва, Минск, Дрезден, Люксембург, Амстердам, Берлин шахарлада тюбешиуле бардыргъандыла.

Эм магъаналы иш а Майны 9-да Берлинде болгъанды: Рейхстагны аллы майданда, аскер-патриот джырла джырланыб, «Хорлам кюнню» флешмобу ётгенди. Аны бла бирге совет аскерчилени мемориал комплекслерине гокка хансла салыу болгъанды. Бу ариу акция Москваны Кремлинде Белгисиз солдатны къабырына гокка хансла салыу бла тамамланнганды.

Акция КъЧКъУ-ну экономика бла управление факультетини студентлерини башламчылыкълары бла джаратылгъанды. Проектге башчылыкъ ФЭУ-ну деканы, Кавказны Тау культура аралыгъыны директору Ёзденланы Аубекирни джашы Таусолтан этгенди.

Проект КъЧКъУ-ну экономика бла управление факультетини эмда «Creativ Yeti» деген творчество бирлешликни кючлери бла баджарылгъанды.

Информация джаны бла джакълыкъ этгенлери эмда Москвада делегациягъа иги тюбеб ашыргъанлары ючюн «Эльбрусоид» фондха акцияны къурМАМЧУЛАНЫ Дина.агъанла джюрек разылыкъларын билдиредиле. Бютюн да Лепшокъланы Ахмат бла аны юйдегисине, Европада «АКБИР» деген къарачаймалкъар ассоциациягъа (башчысы Мурат Эрсой) Нидерландлада тау адет бла бардыргъан ашхы къонакъбайлыкълары ючюн уллу бюсюреу этедиле.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 27.05.2015 02:06:51
Сообщений: 1273
2015 дж. майны 21
Уллу Хорламгъа — 70 джыл
АТАСЫНЫ ОСИЯТЫНА КЕРТИ ДЖИГИТ


Уллу Ата джурт къазауатны окъ-тоб тауушлары эртде тохтасала да, ала салгъан джюрек джарала, ашлана да, джюреклени къыйнай, къралыбызны джамагъатын тынгысыз этгенлей турадыла.

Ол ачы къазауатны къанлы толкъунлары кёб ашхы адамны джутхандыла, кёбле да «башсыз болуб» къалгъандыла. Немец фашист зорчула бла сермеше, бюгюннгю рахат джашауубуз ючюн кёб ашхы адамыбыз джан бергенди. (Ала барысы да Аллахны рахматында болсунла). Аллай джигитлерибизни бири болгъанды Баболаны Шогъайыбны джашы Азрет.

Азрет 1908-чи джыл Ташкёпюрде туугъанды. Шогъайыб бла аны юй бийчеси Шахийни (Алакъайланы Топраны къызы) 3 джашлары бла 3 къызлары болгъанды. Шогъайыб, элине, джамагъатына иги джашау чыгъар эди деген акъылда, Совет властны тау элледе орнатыб кюрешгенди джанынкъанын аямай. Аны оюму бла хош болмагъанла таблыкъ тюшерин сакълаб тургъандыла. Сора кюнлени биринде ингир къарангы бола, шкокдан атыб ургъандыла. Ауур джаралы болгъан Шогъайыб юйюне кючденбутдан джетгенди. Адамла анга джараргъа кюрешгендиле. Алай болса да къорарыгъын ангылаб, ол, джашчыгъын къатына чакъыргъанды да: «Керти адам бол, тюзлюкню джолунда барыучу бол, Азрет», - дегенди. Джашы да атасы айтханны унутмай джашагъанды...

Эл школну тауусхандан сора Азрет Микоян-Шахарда (бусагъатдагъы Карачаевскеде) рабфакны тауусуб чыгъады. Андан сора да билимин ёсдюрюр джанындан кюрешгенлей турады, устаз болуб ишлейди, джамагъат ишлеге да къошулады. Аны тирилигин, болумлулугъун кёрюб, тамада къауум аны къарачай областны комсомол комитетини секретары къуллукъгъа теджейди. Андан сора Азрет, Геленджикде юристле хазырлагъан институтну, ишинден бёлюнмегенлей, тауусуб, элине-джерине къайтады. Мында уа аны районну прокурору къуллукъгъа саладыла. 1933чю-1941-чи джыллада ол къуллугъун баджара ишлегенди.

Азрет 1933-чю джыл Герюкланы Асият бла джазыуун бир этеди. Экинчи джылында уа алагъа къызчыкъ тууады. Анга Соня деб атайдыла. Джашау джолну айланчларында тюрлю-тюрлю тыйгъычлагъа тюбей да, аланы онглай бара, джетишимлеге тюбей да къууана, ала, джамагъат ичинде рахат джашау къураб тургъанлай, Уллу Ата джурт къазауат башланады. Баболаны юйдеги да, къалгъанлача, къайгъыгъа къалады - Азрет фронтха кетеди. Уруш джолла, аны кёб сынамдан ётдюре барыб, Курск шахарны къатына джетдиредиле. Белгилисича, ал джыллада бизни аскерчилеге къыйын заманла болгъан эдиле. Немец аскерле, тенгиз къобханча, тохтаусуз алгъа уруб келе эдиле. Ол джыл а (1942-чи джыл) Курск шахарны къатында немецлени алларын тыйыб, аланы андан бери иймезге деб оноу этиле эди. Алай бла ол уллу урушлагъа къошулургъа чёб тюшеди Азрет джердешибизге. Аны джигитликлерини, уруш джолларыны юслеринден хапар берген кёб зат барды. Ючкюл письмола, эски газетле, архив справкала, картла. Ала аны эт адамларында сакъланадыла, ахлуларыны, аскерчи тенглерини, танышларыны эслеринде къалгъандыла. Артыкъсыз да Ставрополь крайда Георгиевск районну Александрийский стансесинде джашагъан (40 джыл чакълы бирни мындан алгъа) Шумилов Александр Ивановични айтханы Азретни ахыр сермешиуюнден толу хапар бергеннге ушайды. «1942-чи джылны аягъы бола, Курскени къатына джыйылгъан эдик. Мен ол заманда 121-чи дивизияны 383-чю полкуну къурамында болуб уруш эте эдим, - дей эди Александр. - Кюнлени биринде урушлада тозурагъан бёлеклерибизде адам санны толтурур ючюн, джангы аскерчилени келтириб къошадыла. Алайда бизни джашла, джангы келгенлени ичинде джердешлерин излей, соруулай башлайдыла. Мен да излейме бир таныш неда джердеш адам кёрсем дей. Умутумча да болады! Къарачайдан Баболаны Азретге тюбеб къалама. Ол акъыллы, билимли, ишленмеклиги болгъан ётгюр джаш эди. Кеси да немец тилни уста биле эди. Анга штабда ишлерге керекди деб да билдирген эдиле. Алай а ол: «Мен штабда олтуруб турургъа деб келмегенме, джаула бла уруш этерге деб келгенме», - деб джууаб бериб къойгъанды. Къазауатда уа керти джигитлик этгенди. Штабчы болургъа сюймегенинде, аны тахсачы бёлекге къошадыла. Алай бла Азрет тахсагъа джюрюучю, андан да джау аскерчини джесирге алыб келиучю болады. Ол халда кёб фашистни сюйреб келгенди. Бир кере уа бир мазаллы адамны сыртына атыб, сюркелиб келеди. Кёргенле, кёзлерине ийнаналмай, сейир бола эдиле, Азрет ол зылдыны кеси джангыз къалай сюйреб келалгъанды, деб. Тахсачы болса да, урушлагъа да къошулуб туруучу эди Азрет...»

Бир кесек солуу алыргъа таблыкъ тюшсе, Азрет, къалгъанлача, бир джанына джанлаб, ётген «мамыр» джылланы эсге тюшюре, сагъышлы болуучан эди. Сагъыш этдирген затла уа болгъандыла аны джашауунда. 30-чу джылла. Халкълагъа тюзлюк, тенглик джашау къураргъа излеген ат бла тоталитар къралны джангы, хатерсиз джорукълары ненча гюнахсыз адамгъа къыйынлыкъ сынатхандыла. Ненча насыблы юйдегини тюб этгендиле... Азретни кесин да, тутуб, соруу алыб, кёб инджитгендиле. Алай болса да, тюзлюгю хорлаб, юйюне сау-эсен къайтханды. Ол затла ючюн къралгъа кёлкъалды болмай, ишге джарашайым деб тургъанлай, къазауат башланады...

Курск тогъайда баргъан ачы урушла энди заманны тарих тапхасындадыла. Ол заманда уа бек ауур тийгенди эки джаныны аскерлерине да. Алай болса да къралыбызны азатлыгъын къоруулай сермешген аскерчилерибиз, зорчуланы ыхтыра келиб, ызы бла джерибизден къуууб тебрегендиле. Ол урушлада совет аскерчиле ёмюрде унутулмазлыкъ джигитликле этгендиле. Бу айтханыбызгъа юлгюге Бабо улуну юсюнден А. И. Шумилов айтхан хапарны келтирейик. «Бизни аскерлерибиз Курскну къатына джууукълашхандыла. Алгъа барыуубуз тохтамайды. Ол барыудан барыб, Любицкое деб бир элчикге джетиб, аны азатлау урушха киребиз. Алайда уа гитлерчиле, кеслерин кючлю бегитиб, къоркъуусуз болуб тура эдиле. Бир дуппурну юсюнде дзотла къуруб, тёгерекни да миналадан толтуруб сакълай эдиле бизни. Бизни аскерчиледен уста къауум, ингир болгъанлай барыб, джаула къургъан миналадан бир кенг джер юлюшню ариулаб, джаула тургъан дуппургъа «джол» ачхан эдиле. Танг аласы бола чабыуулну башлайбыз. Эки джанындан да атышыу къызыугъа киреди. Тоб атылгъан, окъ сызгъыргъан, шкок, миномёт атылгъан тауушладан адам сёз эшитилмей эди. Тёгерекни тютюн-чарс басхан эди. Бабо улу да мени кёз туурамда сюркеле, алгъа силкиниб бара эди. Бизни туурабызда бир дзотдан атаргъа къалыб, джау пулемёт бизни джерге бауурландыргъан эди. Башыбызны кёлтюралмай къалдыкъ. Бу халда энтда бир кесек мычысакъ, чабыуул этиуюбюз тохтаб къалыр да, деген къоркъуу тюшдю. Ол заманда Азретни, джерден ёрге кёлтюрюле келиб, алгъа чабханын эслеб къояма. «Азрет, - деб къычырама, джерге джат, уруб къоярыкъдыла!» Азрет, мени таба къараб, башын да силкиб, не эсе да айтады. Мен аны не дегенин эшиталмадым. Алай а толу ангыладым. Экибиз да, урушдан бош заманда сёлеше келиб, экибизни бирибизге джукъ болгъаны болса, сау къалгъан ёлгенни юйюне хапар билдирирге деб, сёз берген эдик. Азрет, бир джерге къаблана, бир да ёрге туруб чаба, дзотха джууукълашады да, бир-бири ызындан эки гранатаны силдейди анга. Олсагъатлай алайын тютюн-чарс басады. Сора, бир кесек заманнга тёгерекни шошлукъ кючлейди. Бизни аскерчиле алгъа чабадыла. Аланы «Ура!» деб къычыргъан тауушлары гитлерчилени алджатады. Алай бла немцала эс джыйгъынчы, аланы ууатыб, мукъут этиб чыгъарабыз элден. Уруш бошалгъандан сора, Аллах джазыкъсыныб, Азрет сау къалгъан болурму, деб изледим, ай медет...

Азретни къалай ёлгенин ол элден Лазар Ильич Королев деб бир киши кёрюб тургъанды. Ол айтыудан, Азрет гранаталаны атхандан сора, джаралы болады, ызына джанлагъынчы немецле, джетиб тутадыла да, джерге джыгъадыла, къолларын да, аякъларын да байлайдыла. Совет аскерчиле дженгил джетиб келгенлерин кёргенлеринде уа, юсюне бензин къуюб, джандырыб къоядыла. Ма алай, къралны теренинде орналгъан элчикни азатлай, джигитлик этиб джан бергенди Баболаны Азрет.

1943-чю джылны къач айында уа, къарачай халкъны сюргюн этиб, туугъан тау джуртундан айырыб, Къазахстан бла Орта Азиягъа элтиб тёгеди Азрет хариб азатлыгъын къоруулай джан берген кърал. Аны юйдегиси да ол азабны толу сынагъанды. Къызы Соня джашлай огъуна башына иш этиб, Дудаланы Азамат бла юйдеги къурайды. 1957-чи джыл аланы юйдеги джуртларында орналады халкъыбыз бла бирге. Келиб тюшген эллери Джангы Тебердиди. Ала, бир къыз бла юч джаш къураб, ёсдюргендиле. Азамат ауушханды (джандетли болсун), Соня уа, сау-саламатды. Аны 16 туудугъу барды. Аладан туугъанла да 10 боладыла. Алайды да туугъанларындан, туудукъларындан къууана рахат джашайды Соня амма.

СОЗАРУКЪЛАНЫ Норий.


Киши да унутулмагъанды, джукъ да унутулмагъанды
АРХИВ ДОКУМЕНТЛЕ АЧЫКЪЛАЙДЫЛА

Аллы газетни 21-чи, 23-чю, 28-чи , 31-чи, 32-чи, 36-чы номерлериндеди.

101. Гочаев Аюб Козлубович, красноармеец, 1901 г.р., Недостаточность центрального клапана перетонит. (Архив къагъытха кёре).

102. Гочаев Махомед Хедоранбаевич, 1913 г.р., красноармеец, Призван Семеновским РВК, последнее место службы 170 ИБ. Умер от болезни 19.07.1943г. в госпитале 5111 ИГ. Похоронен в г. Зимовники. (Архив къагъытха кёре).

103. Гочаев Томаш (?) Хаджимурзаевич, 1900 г.р., место рождения – Верхняя Мара, религия – магом., карачаевец, солдат. Попал в плен 23.07.1942г. в Ростове. Умер в плену 09.11.1942 г. Место захоронения Проскурово/Ракова.

Проживал с. Верняя Мара, Микоян-Шахар, Орджоникидзев. край. (Джесирде этилген къагъытха кёре).

104. Гочаев (?) Тохтар Шогаевич, 20.04.1915 г.р., место рождения – Карачаевский, религия – магом. Мать – Чомаева, карачаевец, солдат 589 сп. Попал в плен 12.09.1941г. в Чернигов. Умер в плену 14.07.1942 г. Место захоронения Слуцк.

Проживал с. Морх, Микоян-Шахар, Орджоникидзев. край. (Джесирде этилген къагъытха кёре).

105. Гочаев (?) Хасан Шауха (?), 17.07.1915 г.р., место рождения – Карач. А.О. с. Карт журт (Къартджурт). Лагерь – Шталаг VI K 326, лагерный номер 6843, карачаевец, солдат 296 сп. Попал в плен 12.08.1941г. Умер в плену - 12.12.1941 г. (Джесирде этилген къагъытха кёре).

106. Гочаев (?) Шамшутдин Алисолтанович, 1920 г.р., место рождения – Карачаевский, с. Карт джурт, религия – магом. Лагерь – Шталаг XB, лагерный номер 147836, карачаевец, солдат 56 сп. Попал в плен в июне 1942г. в Ростове. Умер в плену - 14.11.1943 г.

Проживал с. Карт джурт, Карачай. (Джесирде этилген къагъытха кёре).

107. Гочиев (?) Дагир Османович, 1922 г.р., место рождения – с. Сары Жюз (Сарытюз), религия – магом. Мать – Боташева. Лагерь – Шталаг XB, лагерный номер 147836, карачаевец, младший лейтенант 125 сп. Попал в плен 15.07.1942г. в Миллерово. Лагерь – офлаг XI Ф. Умер в плену - 11.12.1943 г.

Проживал с. Сары Тюз, Усть Джегутинский район, Мать – Боташева Хидже (?), Микоян Шахар. (Джесирде этилген къагъытха кёре).

108. Гочиев Хаслит (?), 1911 г.р., место рождения – Микоян Шахар, красноармеец. Призван Микоян Шахарским ГВК, последнее место службы ОУП 1 Украинского фронта, красноармеец, стрелок, б/п. Умер от болезни 20.01.1944г. Похоронен г. Курск, Моква-1, кладбище ¹2, могила ¹4. (Архив къагъытха кёре).

109. Гочилаев Ахья Айтыгович (?), 1915 г.р., место рождения – с. Картижур (Къартджурт), религия – магом., карачаевец, солдат 37 сбр, б/п. Попал в плен в августе 1942 г., в Сальске. Умер в плену - 17.12.1942 г.

Проживал с. Карт джурт, Учкуланский район. (Джесирде этилген къагъытха кёре).

110. Гочияев Дадян Зухтанович (?), 1920 г.р., место рождения – Карачаевская А.О., религия – магом., Мать – Эбзеева. Лагерь – Шталаг VIII F (381), лагерный номер 8277, карачаевец, солдат ? сп. Попал в плен 1941 г. в июле. Умер в плену - 02.12.1941 г.

Проживал Карачаевская А.О., Учкуланский район, с. Карт джурт, Гочияевой. (Джесирде этилген къагъытха кёре).

111. Гочияев Джогонор Адимович (?), 1909 г.р., место рождения – Карачаевская А.О., г.Кисловодск, а. Джогай (?). Призван Малокарачаевским РВК, последнее место службы 13 МСБр., гв. ст. сержант, командир орудия. Убит 21.07.1943г. Похоронен д. Спасское, Орловская обл.

Жена Гочияева Кабсай (?), Карачаевская А.О., г. Кисловодск, аул Джогай (?). (Архив къагъытха кёре).

112. Гочияев Осфаил Зулкарнович Адимович (?), 1903 г.р., место рождения – Карачаевская А.О., М. Карачаевский район, а. Тереза (Терезе), Призван Малокарачаевским РВК 10.08.1941 г., последнее место службы 602 сп, командир отделения. Ранен 12.02.1944г. Умер от ран 16.03.1944г. Первичное захоронение Ленинградская обл., г. Ленинград, Пискаревское кладбище.

Жена Гочияева Чукай (?), Карачаевская А.О., М. Карачаевский район, аул Терезе. (Архив къагъытха кёре).

Материалны СЕМЕНЛАНЫ Аминат джарашдыргъанды.
Мындан арысы басмаланныкъды.

Бу архив материалла бла байламлы сорууу болгъан Хамукова Жаннагъа (тел.: 8-928-389-34-76) сорургъа неда «Подвиг народа» деген сайтда (расширенный поиск) къараргъа боллукъду.
Sabr 28.05.2015 01:39:14
Сообщений: 7254
Культураны министри Ленинни эсгертмелерин къорууларгъа сёз бергенди

27 мая, 2015 - 18:10 http://www.zamankbr.ru/node/694
  • Культураны министри Владимир Мединский КПРФ-ни АК-сыны председатели Геннадий Зюгановха письмо жибергенди. Анда ол коммунистлени башчысыны Россейни гражданларына ачыкъ письмосунда бир-бир оюмларына жууап бергенди. Бюгюнлюкде Советлени къыралын терслеу Россейге къажау пропаганданы амалларындан бирича хайырланылады дегеннге ол женгдиргенди, алай русофобияны бла Совет Союзгъа къажаулукъну тенг этерге уа унамагъанды. Антисоветчикледен кёпле Россейни патриотлары болгъанларын эсгертип,ол юлгюге Александр Солженицинни бла белгили алим Александр Зиновьевни келтиргенди.

Владимир Мединский къырал бусагъатда СССР-ден къалгъан хазнала сакъланырларына къайгъыргъанын да эсге салгъанды. «Советлени заманыны шагъатлары гунч болмазгъа эмда адам улуну ниет чыныгъыулугъуну, бизни ата-бабаларыбызны аскер эм урунуу жигитликлерини юсюнден эсгертип турургъа керекдиле деп, биз ма ол ызны тутабыз.
Ма алай бла сакъларгъа боллукъду тарыхыбызны, маданиятыбызны, адет-тёрелерибизни. Ол а Россейни келир заманына бек керекди… Владимир Ильич Лениннге ишленнген эсгертмелени юслеринден айтханда уа, ала, сёзсюз, бизни тарых энчилигибизни бир кесегидиле, ол себепден Культура министерство ала сакъланыр ючюн къолдан келгенни аярыкъ тюйюлдю», - деп айтылады письмода.
Министр дагъыда 1917 жылда болгъан ишлени 100-жыллыкъ юбилейи белгилениригини юсюнден да айтханды. Биринчиден, анга аталып «Деменгили россейли революциягъа - 100 жыл: биригир ючюн хыйсаплау» деген «тёгерек стол» бардырыллыкъды. Анда Мединский кеси, башха тарыхчыла да 20-чы ёмюрню башында болгъан къозгъалыулагъа багъа берликдиле.
Ачыкъ письмосунда Геннадий Зюганов Украинада Ленинни эсгертмелерин бузуп, кетерип баргъанларына чамланнганды эмда Совет Союзгъа къажаулукъну русофобия бла байламлы этгенди. «Эсгертмелени хыликкя этиу, аланы бузуу кёп украинлы шахаргъа тёре болгъанды. Огъурсуз бандерачы къауумла дертлерин бек алгъа совет къыралны къурагъан адамдан алыргъа кюрешедиле. В.И. Ленинни эсгертмелерин, орус тарыхны бла культураны белгилерин оюугъа аны «тёбендегиле» этедиле деп къояргъа жарамаз энди. Нек дегенде алагъа къырал органланы келечилери ачыкъ жакъ басадыла», - деп жазады ол.
КПРФ-ни башчысы письмосун «совет тарыхха къажау сюелген - Россейни барып тохтагъан душманыды», - деп бошайды.
Совет Союздан къалгъан хазнаны, ол санда Владимир Ленинни эсгертмелерин, сакъларгъа керек болгъаныны бла къалгъаныны юсюнден а тарыхчыла бла экспертле не айтадыла? Аланы бир-бирлерини оюмларын келтиребиз. МГИМО-ну битеудуния эмда ата журтлу тарыхны кафедрасыны доценти Татьяна Черникова эсгертмелени кетериуге къажау сёлешгенди:
-Мен большевиклени бир-бир ишлерин жаратмайма, эсгертмеле бла къазауатны ма ала бардыргъандыла. Шёндюгю немислиле, аладан юлгю алып, Рейхстагда совет солдатланы къол ызларын къырып кетерирге боллукъ эдиле. Хорлагъанла жазгъан сёзлени парламентлерини къабыргъаларында кёрген алагъа алай хычыуун болмаз. Болсада ала аланы къойгъандыла, кеслерини ол кюйсюз жангылычларын унутмаз ючюн. Ленинни эсгертмелери да бизге совет властьны огъурсуз кезиулерин эсибизге салгъанлай турур ючюн керекдиле.
Политолог Сергей Марков а бачаманы монументлерини оноуун халкъ кеси этерге керекди деп, алай оюмлайды.
-Украинада «Ленинни тайдырыуну» юсюнден айтханда уа, мен анга Россейге къажау идеология урушхача къарайма. Не тюрлю эсгериуню да бузууну, кетериуню политика сылтауу барды, - дейди ол.
«Мемориал» обществону илму-информация эмда жарыкъландырыу арасыны советини председателини орунбасары Никита Петров «къызыл террорну эмда орус православный килисагъа къажау репрессияланы бардыргъан адамны эсгертмелерин къоруулар кереклиси жокъду», деп, алай оюмлайды.
-Бизни шахарларыбызны майданларында Лениннге аллай бир кёп эсгертме сюелгенин мен тюзге санамайма, ол дин ахлуланы, совет властьны хатасындан репрессиягъа тюшгенлени бла азап сынагъанланы туудукъларын сансыз этиудю. Ленинни эсгертмелерини барысын да кетерирге керекди деп, мен алай къарайма. Нек дегенде ала диннге къажау низамны тохташдыргъан бачаманы намысын кётюредиле, - дейди Петров.
Украинада Майдан хорлагъандан сора Ленинни 300-ге жууукъ, совет кезиуню башха оноучу къуллукъчуларыны да 70 чакълы бир эсгертмелери кетерилген эдиле.
Россейде да арт заманлада совет бачаманы монументлерин бузгъан, бояу бла балчыкъ бла кирлендирген шартла болгъандыла.Апрельни ахырында белгисиз вандалла Чюйют автоном областьда Ленинни эсгертмесин бузгъандыла. 19-чу майда Мордва областьны эллеринден биринден Ленинни монументи гунч болгъаны бла байламлы уголовный иш ачылгъанды.
Статистика шагъатлыкъ этгеннге кёре, 2015 жылны май айына Россейде Лениннге ишленнген 6 мингнге жууукъ эсгертме сакъланыпды.
«Российская газета».
Tinibek 06.06.2015 21:54:28
Сообщений: 1273
2015 дж. июнну 4 "Къарачай"
Ашхыланы юслеринден
ТАУЛУНУ КЁЛЮ ТАУЧАДЫ

Айырма пулемётчу


- Мени атам ауушханында, элчилерибиз аны джылауун бизге джетдирмеген эдиле, - дейди Къойчуланы Надя, Ибрагимни къызы. – Арадан кёб заман ётсе да, мен ол затны унутмагъанма, унуталлыкъ да тюлме, сау болсунла элчилерим, джаным къурман болсун джамагъатыма.

Насыбды аллай атаны къызы болгъан, насыбды джашауда кесин алдамай, башхалагъа иги юлгю кёргюзюб, ашхыланы тизгинлеринде айтылыб, дуниясын ауушдуралгъан. Насыбды ахыр кюнде миллетини разылыгъын табалгъан.

Къыйын джашау джолну ётгенди Джаубаланы Исмаилны джашы Ибрагим – халкъыбызны керти уланы, къыйынлыкъда къуршча къатхан, урунууда хар бармагъы бирер киши болгъан, юйдеги ёсдюрюуде ата борчун толтура билген таулу киши.

Ибрагим 1916-чы джыл Тёбен Теберди элде туугъанды. Ай медет, джашчыкъгъа алты джыл толургъа, болгъаны къырылыб, кеси къалыб кетеди – алай бла, Армавирде сабий юйге тюшеди. 1928-чи джыл Микоян-Шахарда элчи джаш тёлю школгъа кириб, 1932-чи джыл аны джетишимли тауусады. Ол джыл огъуна Ставрополда ФЗУ-гъа киреди (фабричнозаводское ученичествогъа). 1935-чи джыл, аны бошаб, Ставрополь шахарда советпартия школгъа киреди.

Джауба улу урунуу джолун башлагъанында, анга 21 джыл болгъан эди. Ол, туугъан элине къайтыб, 1937чи джыл эл библиотекагъа (ол заманда анга изба-читальня дегендиле) башчылыкъ этеди.

Ол джыллада бу къуллукъ бек игиге саналгъанды, бусагъатдача телевизор, Интернет болмагъанды, китабны сыйы уллу чыкъгъанды, китабла кеслери да аз табылгъандыла. Аны бла бирге къара таныргъа талпыгъанла да кёб болгъандыла.

Тау элинден тансыгъын алыб джашагъан Ибрагимни насыбы узакъ бармайды – 1941-чи джыл Уллу Ата джурт къазауат башланады. Ол джылны август айында огъуна 25 джыл болгъан джаш Ата джуртун джаудан къорууларгъа кеси разылыгъы бла кетеди.

Таулу уланны къоркъуулу уруш джолу къайры атмайды – Сталинград ючюн баргъан сермешиулени къалынында айланады, джауну алгъа атлам этдирмез ючюн кюрешгенлени ал сафларында болады.

54-чю Укреплён районну 228-чи пулемёт артиллерия батальонуну штабы 1943-чю джыл мартны 10-да берген справкада джазылгъанына кёре, Джаубаланы Исмаилны джашы Ибрагим Сталинград эмда Донской фронтланы къурамларында 1943чю джыл ноябрны 6-дан 1943-чю джыл январны 25не дери Сталинград тёгерегинде немец аскерлени

https://lh3.googleusercontent.com/tR6wX-WTDK_4I1tjGhwrtIQWHCx28Vq_esx03u3Y5k4=w858-h610-no
Джаубаланы Ибрагим бла Асият.

ууатыугъа къошулгъанды. Сермешиулени кёзюуюнде джигитлик эмда ётгюрлюк танытханы себебли 54-чю Укреплён районну башчылыгъындан эки кере бюсюреуге, 24-чю Армияны аскер советинден бир кере бюсюреуге, Къызыл Аскерни Баш Главнокомандующийинден да эки кере бюсюреуге тыйыншлы болгъанды.

Джауба улу Сталинград тёгерегинде баргъан урушлада кёргюзген джигитлиги амалтын «Сталинградны къоруулагъаны ючюн» деген медаль бла саугъаланады. Аны бла бирге анга «Айырма пулемётчу» деген знак да бериледи – белгилисича, бу знак 100 фашистден 85-ин ёлтюргеннге берилгенди.

1942-чи джылны аякъ сюреминде айырма аскерчилени тизгининде ол Москвада Баш Главнокомандующий бла тюбешиуге аталгъан 1-чи слётха къошулгъанды. И. Сталин анга алайда биринчи Бюсюреу къагъытын бергенди. 1943-чю джылны февралында ачы сермешиулени биринде этген джигитлиги ючюн аны Коммунист партиягъа членнге кандидат этедиле, аны бла бирге Москвагъа 2-чи слётха джибериледи – Баш Главнокомандующийден экинчи Бюсюреу къагъытын да биягъылай Москвада алады. Джигит джердешибиз Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени, «1941чи – 1945-чи джыллада Уллу Ата джурт къазауатда Германияны хорлагъаны ючюн», «Жуковну медалы» деген медалланы иеси болады. Джашауда алагъа башха урунуу бла байламлы уллу кърал саугъалары да къошуладыла – «Хурмет Белгиси» орден бла «Ашхы уруннганы ючюн» деген медаль эмда башхала... 1943-чю джыл августну 12-де къарачайлыланы аскерге алыу тохтайды. Аны алай нек болгъаны артда ачыкъланады – 1943-чю джыл ноябрны 2-де къарачай халкъ Орта Азия бла Къазахстанны 500-ге джууукъ элине чачылады. Сталин, Берия, Суслов халкъны артын этериклерине толу базадыла, алай а тамбла не болурун билген - джерде тюл кёкдеди, ала аны нечик унутхан эдиле...

Чёбден мал этген

Джауба улуну 1944-чю джыл фронтдан эрек этгенлеринде, джюреги бек къыйналады, фашистлени кюркелерине кирирге эркинлик табмагъанын сёнгдюрюб болалмайды. Алай а этер мадары джокъ эди. Аны джолу Орта Азиягъа бурулады.

Ибрагим, 1945-чи джылны январь айындан башлаб, 175-чи номерли заводну 1-чи номерли цехинде сюрмелеучю болуб ишлейди. Тутхан ишине толу берилген джашны, кёчгюнчю миллетни келечиси болгъанына да къарамай, 1946-чы джыл КПСС-ге членнге аладыла. 1948-чи джыл Чалдоварда чюгюндюр пунктну Меркен шекер заводунда накатчик болуб, уллу джетишимлеге ие болгъаны амалтын «Урунууда джетишимлери ючюн» деген медаль бла саугъалайдыла.

Туугъан джурт. Ол къалай багъалыды аны кюсеген адамгъа. Ибрагим да онтёртджыллыкъ азабны чекген халкъы бла Кавказгъа къайтады. 1959-чу джылны март айындан башлаб, Теберди совхозда управляющий болуб ишлейди, ол джылны аягъында уруннганланы депутатларыны Тёбен Теберди эл Советини исполкомуна председатель къуллукъгъа саладыла. Бу ишни да баджара тургъанлай, джамагъат джумушлагъа да тири къошулгъанлай келеди.

Алайды да, Ибрагим 1959-чу джылдан 1965-чи джылгъа дери Красногор совхозну 3-чю бёлюмюню ал башланнган партия организациясыны секретары болуб турады, КПСС-ни Къарачай-Черкес обкомуну бир болджалгъа, Къарачай райкомуну да эки болджалгъа членлери болады, 1959-чу джыл область Советни депутатына сайланады, эки кере да Къарачай район Советни депутатына теджеледи, 8 кере да эл Советни депутатына сайланады.

Иш миллетни джанын къалдыргъанын кеси кёзю бла кёрген таулу киши бютеу кючюн-къарыуун салыб урунады. Къралгъа мал сатыудан Къарачай районну эл советлерини арасында бардырылгъан социалист эришиуде алчылыкъ алгъанлай тургъаны да анга толу шагъатлыкъ этеди.

Ёлгенини сыйын кёрмеген адамдан къол джууаргъа керекди. Джашауну, ёлюмню да багъасын билген Ибрагим, элчилерин разы эте, эски къабырла толгъанларында, иги маджал джер табыб, элчилени да мамматлыкъгъа чыгъарыб, ариулатхан да этиб, буруу ишлетеди.

Элине- джерине керти джан аурутхан киши 1964-чю джыл биринчилени сафларында Тёбен Тебердиге ток тартдырады – адамланы юйлеринде чыракъла джарыкъ джанадыла, элчиле бу затха бек разы да боладыла.

Эл ёсюб баргъаны себебли, сабийлени санлары да ёседи, бизге сабий сад ишлерге керекди, деген акъылны алыб, оюмлу эл башчы тыйыншлы дараджада ол вопросну да кёлтюреди. Къысха заманны ичине ол да ишленеди.

1965-чи джыл Джауба улу энтда бир ашхы ишни къолгъа алады – эл клубну ишлеуню. Уллу Хорламны 20джыллыкъ юбилейине клуб эшиклерин джаш тёлюге кенг ачады. Бу затха эл байрамгъача тюбейди, клуб хайырланыугъа берилген кюн элде орта школну сохталары «Таулу къызны джигитлиги» деген спектаклни саладыла. Анда Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде таулу тиширыуну этген джигитлигини юсюнден сёз барады.

1968-чи джыл эл башчы джолланы игилендирирге кереклисин, элни юсю бла баргъан ара джол сабийлеге школгъа джюрюрге къоркъуулу болгъанын айтыб, районда кёб эшикни ачады, кёб адам бла сёлешеди. Сёзюн ётдюре билген киши бу джол да муратына джетеди. Белгиленнген болджалны ичине элни тёгереги бла ашхы джол ишленеди.

1970-чи джыл эл башчы, Теберди сууну юсю бла Ижаевский хуторгъа да джол ишлетиб, джамагъатдан разылыкъ табады.

1970-чи джылны ноябрь айында социалист эришиуде алчы болгъаны ючюн Москвада эл советлени исполкомларыны председателлерини Бютеуроссия кенгешлерине къошулады. Ол джыйылыу Уллу Кремль къалада ётеди.

Ишде ашхы джетишимлери ючюн анга хар джыл сайын дегенча Хурмет грамотала берилгенлей тургъандыла. Аскерчи тенглери да аны унутмагъандыла: джыл сайын ол КПСС-ни Волгоград обкому бла шахар комитетинден алгъышлау къагъытла алгъанды. Бюгюнлюкде анга берилген кърал саугъаланы ичинде 60-чы Армияны Москвада Ветеранларыны президиумуну председателини заместители генерал-майор В. А. Тюхтяев эмда Ветеранланы советини секретары Л. М. Сащенко джиберген алгъышлау къагъытла сакъланадыла.

Джаубаланы Исмаилны джашы Ибрагим 1974-чю джыл саулугъуна базмай ишден кетеди. Алай болса да таймаздан элни, джамагъатны къайгъысын джюрютгенлей турады. Джаш адамладан джыйын къураб, бичен чалыб, ара малгъа бичен хазырлаб бергенди.

Аллай адамланы кёрюб айтханды акъылман халкъыбыз: «Чёбден мал этген» деб. Аллай адамладыла халкъыбызны ёзеги, баууру да.

Ибрагим эки кере юйленнгенди. Биринчи юй бийчесинден эки сабийи болгъанды. Ёмюрюн ол экинчи юй бийчеси Теуналаны Исламны къызы Асият бла ашыргъанды. Ала беш къыз бла эки джашны ёсдюргендиле. Асият да онглу баш иесине толу тыйыншлы болгъанды: «Урунуу фронтну ветераны», «Джигит ана», деген сыйлы атланы джюрютгенди. Кёкюрегин джасагъан саугъаланы ичинде «1941чи – 1945-чи джыллада Уллу Ата джурт къазауатда Германияны хорлагъаны ючюн» деген медаль да джылтырагъанды.

Экиси да керти дуниягъа кетгендиле, джандетде джатсынла.

Бюгюнлюкде Ибрагимни туудукълары бла аладан туугъанла 55 адам боладыла.

- Атам Уллу Хорламны кюнюн ашыгъыб сакълай эди, барыбызны да джыйыб, къазауатда ёлгенлени эсгертмелерине гокка хансла салыргъа барыучан эди, - дейди къызы Фая - профессор, филология илмуланы доктору. – Кёзлери кёрмегенине да къарамай, машинагъа олтурургъа унамай, джаяу бара эди. Ол ёхтем эди, ётгюр эдик, кёлю тауча эди.

Таулу кишини сабийлери, туудукълары да миллетибизни байлыгъыдыла, хазнасыдыла. Ала, аталарын-аналарын эсге тюшюре, уллу сый бере, ала юретген джол бла таукел атлайдыла.

МАМЧУЛАНЫ Дина.


Ана тилни джылы
ХАЛАТЛАРЫБЫЗНЫ ТЮЗЕТИРГЕ КЪОШУЛУГЪУЗ

Быллай ат бла быйылны, Ана тилни джылыны, аягъына дери къалгъан заманны ичинде, хар ыйыкъда бир кере «Къарачайда» ючюшер айтым бериб, газетни окъуучуларын алада иш этилиб джиберилген орфография эмда пунктуация халатланы тюзетирге тири къошулургъа чакъырабыз.

Аны бла бирге ол халатланы тюзе тиб джибергенлени тукъумларын газетде кёргюзюб турлугъубузну билдиребиз. Ол себебден бу ишге къошулгъанла тукъумларын, атларын, аталарыны атларын, къайда, неде ишлегенлерин, къайда окъугъанларын, адреслерин джазыб джиберирге керекдиле.

Алайды да, газетде кёзюулю юч айтымыбызны беребиз.


1. Фатима, эртденбла ишине келиб, къуллугъун бардыргъан кабинетине киргенлей, китаб табханы къатында манглайында табы болгъан узун чачлы уллу бурун джашны кёрюб, тенг къызы Саниятха: «Бу кимди?» деген магъанада соруулу къарады.

2. Эй мубарак, динде гюнах къызлагъа 9-15 джылларындан, джашлагъа 12-15 джылларындан башлаб джазылыб тебрейди, аны бир ангыла муслиманлы эсенг.

3. Айтек, кенгден келтире турма да, тюзюн бир айт: отпусканг бошалса, бу ишинге къайтырыкъмыса огъесе ол бизнес дегенинге джалларыкъмыса?

Бу юч айтымда къайсы сёзле кереклисича джазылмагъандыла? Къаллай пунктуация белгиле джетишмейдиле неда артыкъдыла?

Газетге тилни орфографиясы бла пунктуациясыны тюрлю-тюрлю проблемаларына аталгъан айтымла кесигиз да боллукъсуз къураб джиберирге.

Джууабларыгъызны сакълайбыз.

Рубриканы бардыргъан ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан.

«Къарачайны» майны 28де чыкъгъан номеринде айтымланы тюзетилгенлери

1. Керим арт кёзюуде Къарачайда эм кёб окъулгъан «Харс» романны авторуду; ол - белгили прозаик бюгюн бизни къонагъыбыз боллукъду.

2. Къобанны сууу Минги тауну эки акъ башы ичинде кюзгюдеча кёрюне тургъан кём-кёк таза сууду.

3. Бизни классны ал къабыргъасына пластикден этилген уллу къанга тагъылыб турады, аны къатында да – къаннга боялгъан солдатны портрети – 70 джылны мындан алда бошалгъан къазауатны белгиси.

Бу айтымланы газетде басмаланнган вариантларында халатланы тюзетирге ондан артыкъ адам къошулгъанды. Аланы ичинде Зеленчук станседен Батдыланы (Батчаланы) Халимат бла Къызыл Къала элден Къоркъмазланы Земфира орфография бла пунктуациядан иги билимлери болгъанларын танытхандыла.
Изменено: Tinibek - 06.06.2015 22:34:47
Tinibek 09.06.2015 05:53:51
Сообщений: 1273
2015 дж. майны 28 "Къарачай"
Алчы предприятиеле
ДЖЫЛНЫ КЪЫШЫ БОЛМАГЪАН ДЖЕРДЕ

[img]https://lh3.googleusercontent.com/WQZD3_rExA4ibJg6a75c3XwQSN1swFnVhUTTQRUPshM=w204-h202-no[/img]

Бизни республиканы джеринде адам сейирсинирча алгъын заманладан къалгъан тарих эсгертмеле, арт кёзюуледе ишленнген кёб тюрлю аламат къурулушла бардыла.


Х-чу ёмюрде Тёбен Архызда ишленнген храмланы, монастырланы, Архыз

[img]https://lh3.googleusercontent.com/AtzUY1cc8FA2LrQl0XuTd_rLiqOXVCyImtwqJ0iu5FM=w247-h239-no[/img]
Агурча бачхала къууандырадыла.

башында бюгюннгю астрофизика обсерваторияны, Бырмамытдагъы джангы хайырланыугъа берилген обсерваторияны, аныча адамны эсин кесине бургъан сооружениелени, халкъ мюлкге, культурагъа керекли объектлени айтыргъа боллукъбуз. Аланы юслеринден «Европада, Россияда биринчиле» деб махтаныб сёлешебиз. Ол сёзлени Джёгетей Аягъында тахта кёгетле ёсдюрген «Южный» теплица агрокомбинатны юсюнден айтсакъ да, толусу бла келиширикди. Былайыны территориясы Московский посёлокгъа бурулгъан джерден башланыб, Важный элни къыйырына дери созулады. 144 гектар джерде джылны къайсы чагъында да былайда таймаздан тахта
[img]https://lh3.googleusercontent.com/iCoH5XZrDfmpPqosBffHsQTtRHWD__R6yFoytIVwirQ=w491-h610-no[/img]
кёгетле ёсдюредиле. Узакъ джерледен бизде дуниягъа белгили курортлагъа Те

[img]https://lh3.googleusercontent.com/8iDwhkGZzhFMAWzvMtY-lxeOpVJmpahAXhcFrcveC8I=w1182-h610-no[/img]
Продукцияны ашырыргъа хазырлайдыла.

бердиге, Доммайгъа, Архызгъа баргъан туристле агрокомбинатны къатына джетгенлей: «Былайда не зат ёсдюредиле, къаллай бир адам ишлейди, мында ёсдюрген тахта кёгетлерин къайры иедиле, бу джерлени айырыб къалай сайлагъандыла?» - деб сормай къоярыкъ тюлдюле. Кертисинде да, былайда адам сейирсинирча, бизге келген къонакъла бла туристлеге айтырча кёб зат барды.

Былайын тахта кёгетле ёсдюрюрге бошуна сайламагъандыла. Джылда кюн эм кёб тийиб тургъан джерди былайы. «Южный» агрокомбинат уллулугъу бла саулай Европада биринчиге саналады. Айтханыбызча,

[img]https://lh3.googleusercontent.com/Q7Y0yplXvMurj92Y-7psIUM0ETJe65vTSH6U3ZPcc-Y=w256-h240-no[/img]
Теплица комбинат - мийикден къарасанг.

былайда узунуна дери мияла бла джабылгъан теплица бачха 144 гектар джерни алады. Ёсдюрген кёгетлерин - томатланы, агурчаланы къралны ара шахарына – Москвагъа иедиле. Агрокомбинатны кесини транспорту бла – уллу авторефрижераторла бла - ташыйдыла. «Южный» теплица комбинатны бизни джерибизде ишленнгени Къарачай-Черкесияны социал-экономика ёсюмюне уллу болушлукъ этеди. Миллетге да уллу хайыры тиеди - бюгюнлюкде комбинатда 2000-ге джууукъ адам ишлейди. Аныча, республиканы бюджетине налогланы юсю бла иги кесек ачха тюшеди. Комбинатны тамадалары джууукъ заманны ичинде республикада джашагъанлагъа тахта кёгетле сата турурча талай тюкен ачдырыр муратлыдыла.

Комбинатны башчылары сууаблыкъ ишлеге да эс бёлгенлей турадыла. Республикада сабий юйлеге, къараргъа адамлары болмагъанлагъа шефлик этедиле. Алгъаракъ джыллада комбинатда ишлеб кетгенлеге, Уллу Ата джурт къазауатны ветеранларына, пенсионерлеге таймаздан эс бёледиле. Уллу Хорламны 70-джыллыгъыны аллы бла комбинатны тамадасыны орнунда ишлеген Къараланы Муратны башчылыгъы бла кёб ашхы иш этилгенди. цалада ишлеген Уллу Ата джурт къазауатны ветеранлары, пенсионерле бла къалмай, бютеу республикада джашагъан ветеранланы барысына да саугъала этерге оноулашхан эдиле. Ол оноуну толтура, бюгюнлюкде республикада сау-эсен джашагъан ветеранлагъа да бирер ящик помидор бла бирер ящик агурча, башха саугъала бергендиле. Аны бла бирге юйлерине барыб Уллу Хорламны 70-джыллыкъ байрамы бла алгъышлаб, гокка хансла бериб, джылы сёзле айтыб аланы кёллерин кёлтюргендиле. Комбинатда кёб джылланы ишлеб кетген ветеранланы Алакъайланы Умарны джашы Рамазан бла Адзинов Рамазан Магометовични уа эм алгъа алгъышлагъандыла. Сёз ючюн, Алакъайланы Рамазан комбинатда шофёр болуб ишлеб кетгенли бери 35 джыл болады. Алай а комбинатны тамадалары аны унутмайдыла. Бу джол да, 9-чу Майда, Уллу Хорламны кюнюнде, аны юйюне тахта кёгетле да элтиб, иги ачха саугъа да бергендиле.

- Мени атам комбинатда 1976-чы джылдан пенсиягъа чыкъгъынчы шофёр болуб ишлегенди, - дейди аны къызы Тамара. – Ишде

бир деб бир айыбы болмагъанды. Къазауатда джигитлиги ючюн талай

[img]https://lh3.googleusercontent.com/cHCLsLHs2b4Y2jIoHW3EL7dklGIYHuxubxnvrM92d4Q=w814-h610-no[/img]
Помидорла аламат битгендиле.

кърал саугъасы барды. 9чу Майда комбинатдан талай адам келиб аны Хорламны кюню бла алгъышлагъанларында барыбыз да къууаннганбыз. Атам да аланы саугъаларындан да бек унутмагъанларына, джылы къайгъырыуларына, ашхы сёзлерине айырыб къууаннганды. Бютеу юйдегибизни атындан комбинатны тамадаларына бюсюреу этгеними билдиреме.

Аллай разылыкъ сёзлени Адзинов Рамазанны юйдегиси да айтады.

Комбинатны тамадалары дагъыда 9 пенсионерге, урунууну ветеранына къолтукъ-къоюн бла барыб, ачха саугъала бериб, аланы джылы алгъышлагъандыла Уллу Хорлам бла. Саугъала алгъанланы арасында Ручко Николай Иванович, Усиков Павел Владимирович, Бочкарёва Клавдия Васильевна, Волкова Мария Яковлевна, Лузанова Ксения Ивановна, Салпагъарланы Юсуф, Орехов Андриан дагъыда башхала бардыла.

Ала барысы да «Южный» комбинатны башчыларына разылыкъларын билдиргендиле, ишлеринде
[img]https://lh3.googleusercontent.com/hqvzzzUoWbany4DSSxBVMGPrsFNFr8PtQjs1viehqtk=w374-h610-no[/img]
бет джарыкълы болурларын излегендиле.

***

Бу кюнледе «Южный» агрокомбинатны баш директоруну орнун толтургъан Къараланы Абдурзакъны джашы Муратха 35 джыл толду. Газетни редакциясы анга деменгили саулукъ, уллу насыб, къуллугъунда джетишимле теджейди. Адамлыгъы, джюрек кенглиги кёб джерде аны кесине болушханлай турлугъуна сёз джокъду. Джылны къышы болмагъан комбинатны джылыуу, джарыгъы таркъаймасын дейбиз.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный