Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Aleyküm As Salam Sabr! Sau boluguz ..

Canngı cıl bla algışlayma.


Bu keçe Paygambarıbıznı (s.a.v.) tuugan keçesi edi.. Meulut keçe bla algışlayma..

Sauluk Esenlik Nasıp barıbızga inşaAllah..

2014 дж. декабрны 13 "Къарачай"

Юбилей
ДЖЕТИ КЁКДЕН ТЮШГЕН ТИЗГИНЛЕ

Тау адетдеча, эм бек алгъа бютеу дуниягъа белгили шайырны, кертиси бла да халкъ поэтни, миллетибизни эм джарыкъ джулдузу Зумакъулланы Танзиляны Россияны Илмула академиясыны, Къабарты-Малкъар илму аралыкъны, бютеу республикабызны алимлерини атындан туугъан кюню бла исси алгъышлайма!


Быллай байрам кюнде бир-эки энчи сёз айтыргъа излейме. Биз Танзиляны быллай бир нек сюебиз? Биринчиси, ол закий назмучуду. Кесини тизгинлери бла айтсакъ, «... фахму адамгъа кёкден тюшеди, къадар бла бериледи». Ол себебден, Танзиляны назмулары Джер джюзюнде туумагъандыла, ала Джети кёкден тюшгендиле дерчады. Аны ючюндю аланы нюрча джаннганлары, тазалыкълары, джарытхан, джылытхан да этгенлери. Экинчиси, аллай закийликни, фахмуну бирге джыйышдырыб, халкъына, къралына джарарча этмеклик Танзиляны иш кёллюлюгюдю, арымай-талмай урунуууду. Ол къадар бла берилген затланы кенгертиб, кёбейтиб, семиртиб-кючлендириб джашаугъа сингдиреди - усталыкъгъа бурады. Анданды юбилярны алай тынгылы да, кёб да джазгъаны. Танзиляны чыгъармачылыгъыны энчилиги недеди? Халкъ назмучу табигъатны, адамланы, джамагъатны, аманны-игини философия джаны бла ызлайды, алагъа культурология магъана-къуумат береди, аны чыгъармачылыгъында сюймеклик энчи орун алады. Бурун заманны хапарлайды, кеси джашагъан кёзюуню ачыкълайды, келе тургъан ёмюрлеге да кёз къарамын иеди. Кертичилик, тазалыкъ, тюзлюк, халаллыкъ, адамлыкъ. Ол шартла уа хар инсаннга, хар халкъгъа, хар къралгъа да кереклидиле. Танзиля кесини адамын, халкъын, къралын, саулай джер джюзюн алай ариу сюе биледи, аны юсю бла кёб миллетли окъуучуларына, башха халкъланы келечилерине, тыш къраллы, башха маданиятны, динни джюрютген адамлагъа джазгъан тизгинлерин татлы эмда джууукъ этеди. Ол гитчеликден огъуна тау адетни, буруннгу адеб-намыс тёрелени ариу джюрютген тийреде ёсгенди. Аны атасы Зумакъулланы Мустафа, миллет, кърал адам, сыйы-намысы да саулай Шимал Кавказда мийик джюрюген киши, къызын кёб асыл сёзге эмда ариу, тюз иннетге юретгенди. Ана тилин алай шатык билгени уа, анасы Мариамны къууатындан болур деб акъыл этеме.

Мени эсимдеди аны «Заман» газетибизни бир талай номеринде чыкъгъан эсгериулери... Мен аланы бюгюн-бюгече да бизни тилибизни литература мардасын ачыкълагъанланы санларында юлгюге тутама. Сабий анасыны къарнында ариу тилни эшитмесе, къагъанакълай кеси тилинде бешик джыргъа тынгыламаса, акъыл-балыкъ кёзюуюнде нарт сёзле, тенглешдириуле бла шагъырей болмаса, Танзиляча, тынгылы-терен билалмаз эмда таза, шатык сёлешалмаз. Закийлик, фахмулулукъ, усталыкъ, ишге тирилик бары бир болуб, халкъыбызны ийнагъы Зумакъулланы Танзиляны бютеудуния шайыры этгендиле. Айтылгъан адамла - Чингиз Айтматов, Эдуардас Межелайтис, Расул Гамзатов, Мустай Карим, Давид Кугультинов, Нодар Думбадзе, кесибизникиле Къулийланы Къайсын, Тёппеланы Алим, Толгъурланы Зейтун эмда кёб башха джазыучула, критикле - Зумакъулланы Танзиляны бу мийикликге, бу дараджагъа, бу сыйгъа къалай джетгенини юсюнден айтхандыла. Алай а бу уллу ишни юсюнде алимлени борчлары да уллуду: «Феномен Танзили Зумакуловой» деген энциклопедия хазырлаб башларгъа заман джетгенди. Юбилярны чыгъармаларыны литературоведение джаны бла бютюн да терен тинтгенден сора да, аланы философия, культурология аспектлерини, артыкъсыз да, тил энчиликлерини юслеринден китабла джазылыб, диссертацияла къоруулар кёзюу да джетгенди. Ол ишлени тамамлауда мен кесими да борчлугъа санайма.

Поэт кесини джети къарнашына, саулай къалам къарнашларына-эгечлерине, ташха-суугъа Кязимча, Къайсынча къарайды, ол тёрелени халкъыбызны биринчи классикледен да ары, терен айнытады. Сёз ючюн, Кязимге, Къайсыннга, Тёппеланы Алимге, Толгъурланы Зейтуннга, башха айтылгъан джашларыбызгъа, къызларыбызгъа айтылыннган сёзле... (аланы тёрге ётдюреди, кесинден эсе алгъа салады, мийикге кёлтюреди); ана тилибизге эмда уллу орус тилге джоралагъан назмулары алтын бла джазылыб, бал джакъгъанчадыла хар окъуучуну джюрегине. Танзиля бютеудуния адамды, мен ангылагъандан ол кеси аллына насыблы болаллыкъ тюлдю Джер джюзюне мамырлыкъ, бютеу адамла огъурлулукъда, кърал байлыкъдан толуб, халкъы насыб алыб, кеси адамлары да сюйгенлерича джашасала, аланы ичинде Танзиля да толу насыб табарыкъды. Аны этген муратлары толсунла, мындан да уллу джетишимлеге джетсин, окъуучулары да кёб джангы назмусун окъусунла эм уллу насыпдан толсунла!

УЛАКЪЛАНЫ Махти,
филология илмуланы доктору, профессор, Къабарты-Малкъарны эмда Къарачай-Черкесияны илмусуну сыйлы къуллукъчусу.



Джаш тёлю
МАЛКЪАР ФУТБОЛЧУНУ КЁБ КЛУБ ЧАКЪЫРАДЫ

Футбол бла Тырныаузда кюрешиб башлагъан Аппайланы Хызыр кёб джылланы ичинде россиячы клубла ючюн ойнайды.


Алгъа ол Самараны «Крылья Советовуну» ара къауумуну къурамында талай тюбешиуню бардыргъанды. Бу кёзюуде анга Краснодарны премьер-лигада командасыны башчылары эс бурадыла. Хызыр, ары кёчюб, Москваны «Локомотиви» бла матчха къатышады. Андан сора бешалты оюнда алышдырыуда турады.

Чабыуул этиуде конкуренция уллу болгъаны себебли джаш форвард сынамын ёсдюрюр муратда «Краснодардан» кетеди. Футболчу биринчи лигада ойнаргъа оюм этеди, тюрлю-тюрлю клубладан чакъырыула да келедиле. Агенти бла оноулашхандан сора Хызыр Волгоградны «Ротор» командасын сайлайды, озгъан оюн кёзюуню саулай да анда ётдюреди.

Ол саулугъуна чып тюшгени ючюн юч тюбешиуге чыгъалмагъан эсе да, бютеу къалгъанларында хорламгъа къошумчулукъ этгенди. Тобну къабакъ эшиклеге беш кере кийиргенди (ючюсюн онбирметрлик штрафнойла бла), тёрт кере да нёгерине тобну гол урурча ашыргъанды.

Хызырны «Роторда» арендасы бошалгъанды. Аны «Краснодарда» энтда бир джылы барды. Алай а бу команда Европаны лигасына киргени бла кючлюрек болур ючюн, джангы спортчуланы алгъанды, конкуренция ёсгенди.

Джердешибизге энтда бир кёзюуге «Роторда» ойнарын тилегендиле, алай а финанс болумлары къолайсыз болгъаны себебли ала биринчи дивизионнга чыгъаллыкъ тюлдюле.

Туугъан шахарына къысха отпускагъа келгенинде, Хызыр спортчулагъа уллу борчла салыннган джерде ойнаргъа сюйгенин билдиргенди. Кёб сакъларгъа да тюшмегенди – аны Оренбургну «Газовигинде» ойнаргъа чакъыргъандыла. Хазырланыу джыйылыуладан сора ол клуб бла келишиуге къол салгъанды. «Тосно» бла биринчи матчда огъуна, гол уруб, кесин иги джанындан кёргюзтгенди. Бу оюн 2:2 эсеб бла бошалгъанды. Экинчи турда уа ала Тюменни командасын 4:1 эсеб бла хорлагъандыла.

ТЕМИРОВ Анатолий.



Туризм
«ТАУЛУ АРБАЗ» КЪОНАКЪЛАНЫ САКЪЛАЙДЫ

Эльбрусну тийресине келгенле, энди Огъары Бахсанда тохтаб, эртдегили таулула къалай джашагъанлары бла шагъырейленирге, аны къой, кеслери къоллары бла хычынла бишириб, ала бла сыйланыргъа, кийиз согъаргъа юренирге, айранны, халыуаны татыуларын кёрюрге да онглары барды. «Таулу арбаз» деген учреждение ачылгъанлы ай озгъанлыкъгъа, туристле аны биледиле, экскурсияла да былайда тохтамай къалмайдыла.

Бу джер белгили алим, профессор Курданланы Магометни аппасыныкъыды. Таулу халкъ Орта Азиягъа зор бла кёчюрюлгенинде, юй, арбаз да бузулуб, кёб джылланы иесиз тургъанды. Алгъаракълада уа Магомет къарнашлары бла, аппаларыны юйюн таб халгъа келтириб, алайда таулу халкъны музейин салгъандыла.

Алай а анга джангыдан джан кийирген а Тилланы Зухура болгъанды. Ол бизге айтханыча, Эльбрусну тийресинде этнотурист база ачаргъа акъыл студент джылларында огъуна келген эди. «Мен Пятигорск шахарда турист джаны бла академияда окъугъанма. Дипломуму джазгъан джыл а эльбрусчулагъа бек къыйын кёзюу эди – районда терроризмге къаршчы операция кийирилиб, къонакъ юйле джабылыб къалгъан эдиле.


Тилланы Зухура кесини аммасыны урчугъунда ишлейди.

Мени диплом ишими темасы уа былай эди: «Туристлени санын кёбейтир мурат бла Эльбрусну айнытыуну джангы амаллары». Быллай музей-кафе ачыуну юсюнден биринчи анда джазгъан эдим, аны кесим ишлетирме деген акъылым а джокъ эди. Кафени, «Таулу арбазны» да схемасын биринчи анда кёргюзтгенме. Быйыл а Курданланы Магометге быллай джер къураргъа сюйгеними билдиргенимде, ол разы болгъанды, сау болсун», дейди бизни бла ушакъда Зухура.

«Таулу арбазны» юсюнден айтсакъ а, бизни ата-бабаларыбыз хайырланнган сауут-сабаланы кёрюб, бютюн да сейир этгенме. Зухураны айтханына кёре, аланы асламын бахсанчыла бергендиле. «Мында быллай музей-кафе ачаргъа сюйгеними айтханымда, элчиле кёб сейир затла келтиргендиле. Юйде бош тургъандан эсе, туристлеге малкъар халкъны тарихини юсюнден хапарласынла деб», - дейди Зухура.

Ол кеси да аммасыны урчугъун келтиргенди музейге. «Юйде энтда бири барды. Бу бир кесек ашалгъанды ансы, юйде къалгъаны бла уа бюгюн-бюгече да хайырланабыз», - дейди Зухура, урчукъну ишлете.

Аны аппасы къыркъ джылны мындан алгъа чегетде табхан джыккыр да сейир экспонатланы бириди. Ол къошагъы болмай, сау терекден этилгени кёрюнюб турады. «Аппа аны 1967-чи джылда табханды. Быллай джыккырлада таулула къышха айранны сакълагъандыла. Кафени ичинде уа джюн джуугъанда, къызны чепкенине белибауну эшгенде, аш хазырлагъанда хайырланнган затла бардыла. Мен аланы туристлеге кёргюзтюб, аланы сорууларына джууабла бергенден сора мастер-классла да бардырама.

Сёз ючюн, алгъаракъда кийиз къалай согъулгъанын кёргюзтгенме. Дагъыда таулу ашарыкъланы дегустациясын да бардырабыз. Юч тюрлю халыуа этебиз да, ала бла сыйлайбыз къонакъларыбызны. Элден бир амма къызылдым-акъ халыуа этерге юретирге айтханды. Алай а энди аурукъсунуб къалгъанды ансы», - дейди таулу къыз.

Дагъыда Зухура бозаны рецептин да джангыртыргъа излейди. «Аны нартюхден этиб тургъандыла, - дейди. – Аны кесибиз тартыб, отда къазанда бишириб кёргенбиз. Туристле биринчи бозаны не болгъанын ангыламай, сютденми этесиз деб да сора эдиле. Энди уа аз-аз юреннгендиле».

Биз «Таулу арбазгъа» киргенибизде, анда туристле да бар эдиле. «Хычынла бла ханс чайны ичиб кёргенбиз. Бек бюсюрегенбиз. Дагъыда айранны татыуу да сейирди, аны биргебизге да алыб барабыз, - дегендиле Волгограддан келген Саша бла Лена. – Миллетни энчиликлерини юсюнден хапарлагъан джерде ауузланнган а бир сейир кёрюннгенди. Ай медет, быллай джерле аздыла».

Арт заманда Эльбрусха келген туристлени саны иги да азайгъанды, дейдиле Азауда, Чегемде бир-бир кафелени иелери. Ким биледи, Зухура ачхан «Таулу арбазча» этнотурист объектле уллу шахарны хауасындан, тюрлю-тюрлю фастфудланы татыуларындан арыгъанлагъа Эльбрусха джангыдан келирге болушур эселе уа...

ТИКАЛАНЫ Фатима.






ЭНДРЕУЮК АЙ

Эндреуюк (декабрь) ай джылны ахыр айыды. Эндреуюк айгъа Къарачайда абыстолну арт айы да дейдиле. Бу айны 22-ден сора кюн ызына къайтады, кечеле къысхарыб башлайдыла. Эндреуюк айны эм къысха кюнлерине – тогъуз кюннге – «токълу тоймаз кюнле» деучендиле. Алим Шаманланы И. билдиргеннге кёре, ала, эндреуюк айны 16-да башланыб, 25-не дери барадыла. Миллет, кюн уюгъан кюнлени белгилей, джыл къоргъазиннге тюшдю, деб да айтады.

Эндреуюк айны 11-и.
Тауланы халкъла арасы кюню.

2003-чю джыл Бирлешген Миллетлени Организациясыны Баш Ассамблеясында алыннган 57-чи бегимни тамалында Тауланы кюнюн байрамлайдыла. Бу кюнню бютеу дунияда таулу джерледе джашагъанланы джашауларын игилендирир мурат бла къурагъандыла. Бизни къралны джерини джартысындан асламысы тауладыла. Россияны 43 субъектинде таула бардыла.

1918-чи джыл Нарсанада орус джазыучу, публицист, «Один день Ивана Денисовича», «Красное колесо», «Архипелаг ГУЛАГ» деген белгили чыгъармаланы автору Александр Исаевич Солженицын туугъанды. Ол 2008-чи джыл ауушханды.

Эндреуюк айны 12-си.
Россия Федерацияны Конституциясыны кюню.

1950-чи джыл бютеу къралгъа белгили хирург, медицина илмуланы доктору, профессор, миллетибизни фахмулу уланы Чауушланы Назбийни джашы Исрафиль туугъанды.

1930-чу джыл бютеу халкъ сюйген актёр, «Девчата» деген фильмде баш рольну ойнагъан Николай Николаевич Рыбников туугъанды. Ол 1990-чы джыл ауушханды.

1939-чу джыл Къарачайны биринчи профессионал суратчыларыны бири, СССР-ни Суратчыларыны союзуну члени Ёзденланы Муссаны джашы Пилял туугъанды.

Эндреуюк айны 14-сю.
А. Д. Сахаровну эсгериуню кюню.

1812-чи джыл Биринчи Ата джурт къазауат бошалгъанды.

1924-чю джыл индиячы актёр эмда режиссёр Радж Капур туугъанды. Ол биз кемсиз сюйген «Бродяга», «Моё имя – клоун», «Сангам» фильмледе ойнагъанды. Радж Капур 1988-чи джыл ауушханды.

1825-чи джыл СанктПетербургда декабристле восстание этгендиле.

1846-чы джыл орус суратчы Николай Александрович Ярошенко туугъанды. Ол, Кавказны миллетлери бла табигъатына сукъланыб, аланы юслеринден кёб сурат салгъанды. Николай Александрович къарачайлыла бла малкъарлыланы иги билгенди. И. Орусбий улу, И. Кърымшаухал улу бла шохлукъ джюрютгенди. Ярошенко 1898-чи джыл ауушханды.

1934-чю джыл РСФСРни культурасыны махтаулу къуллукъчусу, «Ленинни байрагъы» газетни баш редактору, фахмулу журналист Блимгъотланы Хамитни джашы Мунир туугъанды. Ол 1985-чи джыл ауушханды.

Эндреуюк айны 15-си.
Профессионал ишлерин толтура ёлген журналистлени эсгериуню кюню.

1918-чи джыл миллетибизни кёчгюнчюлюкден туугъан джуртуна къайтарыр муратда Москвагъа баргъан келечилени бири, Ата джурт къазауатны ветераны, капитан Гюрджюланы Хамзатны джашы Таубий туугъанды. Ол 1981-чи джыл июнну 28-де ауушханды.

1923-чю джыл Краснодарда къралыбызны алчы

аскер башчысы, Армияны генералы Валентин Иванович Варенников туугъанды. Аны, 90-чы джылланы аллында «гекачепистлени» тизгининде болгъаны ючюн, аскер къуллукъдан чыгъаргъандыла.

Эндреуюк айны 16-сы.
1950-чи джыл фахмулу суратчы, кёб сейирлик чыгъарманы автору Хубийланы Османны джашы Азрет туугъанды.

Эндреуюк айны 17-си.
1888-чи джыл къарачай драматургияны тамалын салгъан, миллет къобузланы этген, СССР-ни Джазыучуларыны союзуну члени Гебенланы Бекирни джашы Имауддин (Гемма) туугъанды. Ол 1980-чы джыл ауушханды.

СЕМЕНЛАНЫ Аминат.

2014 джыл, декабрны 18 орта кюн

КъЧР-ни Башчысыны эмда Правительствосуну пресс-къуллугъу билдиреди
КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕСИЯ ШКФО-ну АЛЧЫСЫДЫ

Декабрны 12-де Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид РФ-ны Правительствосуну Шимал Кавказ федерал округну Социал-экономика ёсюмюню юсюнден комиссиясыны кенгешине къошулгъанды. Кенгешни Россия Федерацияны Правительствосуну Председатели Дмитрий Медведев бардыргъанды.


Кенгешге РФ-ны Правительствосуну Председателини заместители Александр Хлопонин, РФ-ны Президентини Шимал Кавказ федерал округда толу эркинликли келечиси Сергей Меликов, РФ-ны энергетика министри Александр Новак, РФ-ны Шимал Кавказ федерал округну юсюнден ишлерини министри Лев Кузнецов, РФ-ны окъуу бла илму министри Дмитрий Ливанов, РФ-ны спорт министри Виталий Мутко, РФ-ны саулукъ сакълау министри Вероника Скворцова, РФ-ны транспорт министри Максим Соколов, РФ-ны урунуу бла социал джакълыкъны хакъындан министри Максим Топилин, РФ-ны эл мюлк министри Николай Фёдоров, РФ-ны ич ишлерини министри Василий Колокольцев, регионланы башчылары, отлукъ энергетика бла кюрешген предприятиелени тамадалары къошулгъандыла.

РФ-ны Правительствосуну Председатели Дмитрий Медведев комиссияны быйыл ахыр кенгешин энергетикагъа атагъанды. Ол чертгенден, Шимал Кавказда ол джаны бла джарсыула кёбдюле.

Д. Медведев айтхандан, джарсыуланы араларында мында нефтни тыйыншлысыча джарашдырылмагъанын айырыб айтыргъа керекди.

Нефтни джарашдыргъан гитче заводчукъланы кёбюсю ишлерин джашыртын бардырыргъа кюрешгенлери да ШКФО-да энергетиканы тыйыншлы дараджагъа чыгъарыргъа чырмау боладыла.

Ол заводла тыйыншлы документлери болмагъанлай ишлейдиле, патегенни сатаргъа берилген къагъытлары бла мазутну сатадыла. Аны кибик башха терсликлери да болады аланы.

«Законну-джорукъну сакълагъан органла алагъа къаршчы кюрешгенлей турадыла. Биз эс бёлюб башлагъан 2 джылны ичинде алай джашыртын ишлерге кюрешген бизнесменлени талайы ачыкъланнганды. Ол ишни энтда Баш прокуратура къолгъа алса керекди», - дегенди Медведев.

Аны оюму бла энергетика санагъатны джарсытхан дагъыда бир зат барды. Хайырландырылгъан газны, электроэнергияны багъасы заманында тёленмегениди ол. Электроэнергиягъа тёлеу алгъыннгы тергеуледен къуру 10 процентге маджал болгъанды.

«Газгъа тёленмегенине федерал, регионал дараджада да эс бёлюннгенлей турады. Алай а болум тюзелмейди. Ол джаны бла къаты болур заман джетгенди. Бюджет организацияланы, коммерция бла кюрешген организацияланы да къолгъа алыргъа керекди.

Аланы ишлетиб турургъа берилген федерал дотацияла газгъа, башха отлукъгъа да джетерге керекдиле. Нек эсе да, отлукъ бла баджаргъанлагъа тёленирге джетсе, ол ачханы аты-чуу сагъынылмай къалады.

Аны алай нек болгъаныны чурумун регионланы башчылары айтсала излейме», дегенди Д. Медведев.

Ол заманда Шимал Кавказ федерал округда отлукъэнергетика комплексни джарсытхан затланы юслеринден РФ-ны вице-премьери доклад этгенди.

Аны докладыны бир кесеги округда нефть чыгъарыу бла аны джарашдырыугъа аталгъанды. Александр Хлопонин айтхандан, Грозный бла Махачкъалада нефть джарашдыргъан 2 заводну къурулушун бардырыргъа оноу этилгенди.

Ызы бла вице-премьерни доклады тёлеулени юслеринден баргъанды. Александр Хлопонин чертгенден, ол джанын тарифлени къурагъан политика джарсытады.

«Бюгюнлюкде бизде асыры гитче тарифле салыныбдыла. Аны алай болгъаны ючюн энергетика компанияла тарифлени хайырландырыргъа асыры ашыкъмайдыла. Алай бла заман ётеди, борчла ёсе барадыла. Бир мадар этилмесе, болум тюзеллик тюлдю», - дегенди А. Хлопонин. Аны тюзетирге джораланнган оюмларын РФ-ны Правительствосуну Председателине къысха заманда айтырыгъын да излегенди ол.

Александр Геннадиевич, къагъытха тюшюрюлгенликге, керти болмагъан потребителлени юслеринден да айтханды. Потребителлени бир толу информацион базалары джарашдырылыргъа кереклисин да чертгенди ол.

Къысхача айтсакъ, А. Хлопонин билдиргенден, Шимал Кавказ федерал округну джамагъатындан газны багъасын джыйыу бек къолайсызды. Аны докладына кёре округда потребителлени 73 проценти хайырландыргъан газыны багъасын тёлемейди.

«Бу ишни кеслери къолгъа алгъан регионлада болум маджалды. Сёзден, арт 10 айны алыб къарасакъ, Къарачай-Черкесияда газны багъасыны 96,8 проценти джыйылгъанды. Ол кёргюзюм бютеу Шимал Кавказ федерал округну субъектлерини араларында эм игиди», - дегенди Александр Хлопонин.

Бюгюнлюкде КъЧР-ни халкъыны 74 проценти газ бла баджарылгъанды. Уруп, Къарачай, Гитче Къарачай районлада болмагъан джерлеге да газ тартыла турады. Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид бла «Газпром» ОАО-ну Директорларыны советини председатели Алексей Миллер этген кесаматха кёре Медногорск посёлок бла байламлы «Сторожевая – Преградная», «Карачаевск - Джангы Теберди - Тёбен Теберди - Огъары Теберди – Теберди» газ быргъыла да салына турадыла.

Кенгешде айтылгъаннга кёре Къарачай-Черкесияны энергосистемасын ёсдюрюр ючюн, республикада орналгъан электроэнергетика компанияла джайгъы 5 инвестицион программаны толтурургъа кереклиге санагъандыла. Ала, 2012-чи – 2014-чю джыллада финанс джарсыулагъа да къарамай, электрообъектлени джангыртыргъа 2 миллиард сомдан аслам ачха джойгъандыла.

КъЧР-де токну урлатмаз мадарла да этиледиле.

Архыз, Пхия, Доммай турист комплекслени ёсюмлери бла бирге электроэнергия бла хайырланыргъа излегенле да кёб бола барадыла.

Республиканы аланы электроэнергия бла баджарыргъа хыйсабы джетерикди. Бусагъатда КъарачайЧеркесияны гидроэнергетика байлыгъыны къуру 17 проценти хайырландырылады.

1962-чи джылгъа дери республикада 20-гъа джууукъ гитче ГЭС ишлеб тургъанды. Ала Къобан, Уллу Зеленчук, Теберди, Схауат, Морх сууланы юслеринде болгъандыла. Аланы кёбюсю СССР бла бирге чачылгъандыла.

Бюгюнлюкде сууланы араларында 30 гитче ГЭС ишлерге джерле сайланнгандыла. Аланы 6-сыны документлери да джарашдырылгъандыла.

«РусГидро» ОАО-да инвестицион программаны тамалында 160/140 МВт кючю боллукъ Зеленчук ГЭСГАЭС къурулушун тамамлайды.

Этилген докладлагъа тынгылагъандан сора Россияны Правительствосуну Председатели Дмитрий Медведев Шимал Кавказ федерал округну субъектлерини башчыларына ишлерин федерал структурала бла байламлы баджарыргъа кюрешгенлери ючюн разылыгъын билдиргенди.





Илму
АЛИМЛЕГЕ ДЖАНГЫ ДЖЕТИШИМЛЕГЕ
ДЖОЛ АЧЫЛДЫ

Декабрны 13-де Къарачай-Черкесияны Шитджатмаз тюзюнде М. Ломоносов атлы МГУ-ну къурамында П. Штернбергни атын джюрютген Кърал астрономия институтну Кавказ-тау обсерваториясы эмда кенглиги 2,5 метр болгъан кюзгюсю бла телескопу къууанч халда хайырланыугъа берилгендиле.





Обсерваторияны ачылгъанына аталгъан къууанч джыйылыуда Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид бла МГУ-ну ректору, РАН-ны академиги Виктор Садовничий дагъыда башхала бар эдиле.

Анда Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид Кавказтау обсерваторияны Джуртубузну илмусун ёсдюрюрге уллу себеб боллугъун чертиб сёлешди.

«Бизни республикабызны джеринде быллай аламат обсерватория ишленнгенине бек къууаннганма. Мында бардырылгъан тинтиу ишле илмуну джангы джетишимлеге джетдирирге джарарыкъларына ышанама.

Бу Кавказ-тау обсерватория Россияны бизни республикада орналгъан быллай экинчи уллу объектиди. Алайды да, бюгюнлюкде Къарачай-Черкес Республика уллу астрофизика аралыкъды, десем да, джангыллыкъ тюлме», - деди ол.

Башчы, бизни регионда илмуну ёсдюрюуге бу сыйыннгысыз саугъаны этгени ючюн, МГУ-ну ректоруна бюсюреу этиб, «Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы атны атагъанды.

Виктор Садовничий да обсерваторияны къурулушу, къуру республикагъа болуб къалмай, бютеу къралны илму тарихине тюшерик иш болгъанын чертгенди.

«Илмуда джетишимлеге джетер ючюн, тыйыншлысыча джарашдырылгъан инфраструктура бла кёлтюргючлюк керек боладыла.

Илмуду къралны кючлю, къарыулу этерик да. Аны джетишимлери бегитедиле къралны тамалын.

Тёгерекде болумну тинтген астрономиясыз бир джары да джол джокъду. Мен Къарачай-Черкесияны Башчысына бек разыма. Ол хо демесе, кёлтюргючлюк этмесе, былайда бу объект ишленник тюл эди. МГУ-гъа уа бу Кавказ-тау обсерватория студентлерин илму тинтиулеге хазырларгъа деменгили база боллукъду. Аны кибик мында халкъла арасы ишлерибиз да бардырыллыкъдыла. Бу таб джерде орналгъан, бусагъатхы заманны излемлерине кёре джарашдырылгъан обсерваторияда башха къралланы келечилери да ишлерге излериклерине ишек джокъду», - деди МГУ-ну ректору.

Джыйылыуда Виктор Садовничий джангы илму объектни деменгили ишлеб, хайырланыугъа берген къурулушчуланы атларын да саугъала бла табды.

Ол кюн обсерваториягъа джыйылгъанла аны объектлеринде экскурсия этдиле. Ала телескоп болгъан джерге да бардыла. М. Ломоносов атлы МГУ-ну къурамында П. Штернбергни атын джюрютген Кърал астрономия институтну директору Анатолий Черепащук къонакъларына обсерватория ишлерге оноу этилгенден ол ачылгъынчы дери баджарылгъан ишлени юслеринден хапар айтды.

Ол айтхандан, Кавказ-тау обсерватория МГУ-ну астрономия бёлюмюнде окъугъан студентлеге бусагъатхы заманны излемлерине келишген кереклени кючлери бла дуния дараджада тыйыншлы билим берир ючюн ишлетилгенди.

Сёз аны къурулушуну юсюнден бардырыла башлагъанында, обсерваторияны ишлетирге студентле къыйналмай барырча аны бла бирге кёк эмда анда объектле ачыкъ кёрюннген джер сайларгъа керек болгъанды.

Бютеу Россияда ол излемлеге эм иги КъарачайЧеркесия келишгенди.

Аны алай болгъаны эртдеден да белгили эди. Мында Зеленчук районда дунияны эм уллу обсерваторияларыны бири РАН-ны САОсу 50 джылдан артыкъны ишлеб турады.

РАН-ны Пулков-тау обсерваториясы джетишимли ишлегени да джангы Кавказ-тау обсерваторияны къурулушун Шитджатмазда башлатыргъа джарагъанды. Алай бла 2011-чи джыл аны къурулушу башланнганды.

Ол проект МГУ-ну 2020чы джылгъа дери толтуруллукъ «Исследование структуры материи и космоса» деген программасыны тамалында толтурулгъанды.

МГУ-ну джангы обсерваториясына ауурлугъу 40 тонна, баш кюзгюсюню кенглиги 2,5 метр болгъан телескоп Франциядан келтирилгенди. Аны эм иги телескопланы чыгъарыуда уллу сынамы болгъан SAGEMREOSC фирмада этгендиле.

Бютеу Россияда аныча кереклери болгъан башха телескоп джокъду.

Автомат бла ишлегенини себебинден анда кёб заманны бардырылгъан мониторинг программаланы толтурургъа боллукъду. Къатында турмагъанлай телескоп бла хайырланыргъа болгъаныны себебинден студентлеге, окъууларындан бёлюнмегенлей, илму ишле бла кюреширге мадар чыкъгъанды.

Кавказ-тау обсерваторияны студентле, алимле, бютеулей да 34 адам бирден джашарча къонакъ юй маталлы мекямы, конференцияла, дерсле бардырыргъа джораланнган заллары да бардыла. Алайда илму бла кюрешгенлеге 20 адам бирден сыйынырча хант юй да ишленнгенди. Бюгюнлюкде джангы обсерваторияда 33 адам ишлеб, джашаб турады.

Къууанч джыйылыуда МГУ-ну Кавказ-тау обсерваториясыны юсюнден кинону презентациясы да болду. Джыйылгъанла анга къараб бошагъанларындан сора Темрезланы Рашид бла Виктор Садовничий журналистлени сорууларына джууабла бердиле.

Журналистлени кёбюсю уа бизни республикагъа бу обсерваториядан не хайыр болгъанын билирге изледи.

Алагъа джууабха КъЧРни Башчысы: «Бюгюнлюкде КъЧР-де АПК, турист кластерле ёсюм аладыла. Энди астрофизика кластер къуралгъаныны юсюнден да айтыргъа боллукъду. Виктор Анатольевичге, къралда илму бла билим бериуню ёсдюрюуге къошхан юлюшю ючюн, разылыгъымы айтама. Обсерваторияны КъЧР-де ачылгъаны мында алимлени билимлерин ёсдюрюрге джарарыгъы да хакъды.

Бюгюн былайда Виктор Садовничий бла этилген кесамат да бизден фахмулу джаш адамлагъа къралны эм иги университетини эшиклерин ачады», - деди.

Башчы сагъыннган кесаматны тамалында Къарачай-Черкесия бла МГУ иш джюрютюрюкдюле: къралны эм иги университети бизни республикагъа керекли кадра хазырларыкъды. Аны кибик устаз джердешлерибиз анда билимлерин ёсдюрюрге да боллукъдула.

Виктор Садовничий да, орта школлада астрономия дерсни джангыртыуну юсюнден соруугъа джууаб бере, аны тохтатылыб тургъаны илмуну ёсюмюне уллу заран салгъанын чертди.

«Бусагъатда МГУ джабылгъан обсерваторияланы, планетарийлени ачдырыб кюрешеди. Астрономияны тамалына школлада юретиуню да джангыртыр мадарла излерикбиз. РФны Президенти Владимир Путин Илмуну юсюнден советге кеси башчылыкъ этгени да ол ишибизни аллына барлыгъына ышандырады», - деди МГУ-ну ректору.

БАЙРАМКЪУЛЛАНЫ Зульфия.

2014 дж. декабрны 18

Болушлукъ
НОВОРОССИЯГЪА КЕРИУАНЛА БАРАДЫЛА

Украинада къаугъа башланнганлай юйлеринкюнлерин атыб, Россиягъа къачыб келгенлени бир къаууму Къарачай-Черкесияда тохтагъанды.



Бизни республика бютеулей да 350 къачхынчыгъа къонакъбайлыкъ этеди. Ала мында, Доммай курортда, джайдан бери кечинедиле. Анда тургъан украиначыланы 55-си пенсионерле, 18 да сакъатладыла. Ол адамлагъа республикан министерствола, ведомствола таймаздан болушлукъ этгенлей турадыла.

Мында къачхынчыланы джашау турмушларын джарашдыргъаны, аш-суу, дарман-дары, аякъ, юс кийим бла баджаргъаныны юсюне да Къарачай-Черкесия Украинаны Къыбыла-кюнчыкъгъан джанында инджилиб тургъанлагъа да джибергенди гуманитар болушлукъ.

Бизни республикадан ары барлыкъ «КамАЗ» машинагъа Донецк бла Луганскеде къыйын болумгъа тюшюб тургъан юйдегилеге ашарыкъ продуктала, кийимле, сабийлерине Джангы джылгъа саугъала джюкленнгендиле. Гуманитар болушлукъну элтген «КамАЗ» Шимал Кавказ федерал округдан баргъан колоннаны къурамында джолгъа чыкъгъанды. Аны аллай ишледе уллу сынамлары болгъан МЧС-чиле элтедиле.

(БИЗНИ КОРР.).


Билирге керекди
ЁНГКЮЧ АЛДЫНГ ЭСЕ...

«Россельхозбанк» ОАО-ну Къарачай-Черкесияда филиалыны юрист бёлюмюню тамадасы Кипкеланы З. Р. Банкны къуллукъчусуну сорууларына джууаб этгенди. Ол ушакъны газет окъуучулагъа теджейбиз.

- Сёзсюз да, филиал кредитни эркин да, кёб да береди. Алай болса да кредит алгъан адамла аны заманында тёлеб бармайдыла – алай бла, бир кесек табсыз болум къуралады. Аллай хыйсабда Банк кесин къалай джюрютеди?

- Тюздю. Хар адам да борчун бирча заманында тёлеб бармайды. Ёзге, биз бир тукъум бир оюмгъа келирден алгъа, хар адамны борчуна энчи къараб, тинтиб, анга кёре оноу этебиз. Мен айтыб ангылатыргъа излеген зат: кредит алгъан адам, къыйын болумгъа тюшюб, графикге кёре къозлауун тёлеелмей эсе, болумну табсызгъа джибермей, кеси келиб, толусу бла хапарын айтыргъа керекди – къачыб, бугъуб айланнгандан хайыр джокъду. Ол заманда Банк сизге таб болгъан кёзюуню сакъларгъа боллукъду. Аллай затланы сагъышы этилиб, Банкда ол система бла ишлеуню джоругъу джарашдырылгъанды. Тёлеуню графигин тюрлендириуню процедурасы иги кесек заманны алыргъа боллукъду. Алай болса да Банк сизге болушурукъду, къол узатырыкъды.

- Иш сюдге тюшсе уа – анга не оноу?

- Къайсы бир кредит менеджерге сорсагъыз да, бир джууабны табарыкъсыз: банк бла сюдге кириу кимни да джашауунда уллу табсызлыкъ бла тюбешиудю. Кредит тарихигизни бети кирленеди, ишде сизге ышанмакълыкъ аз болады, нерваларыгъыз къуруйдула, заманыгъыз, ачхагъыз да джоюладыла. Финансистле сизни бла кеслери кюреше безселе, болушлукъгъа Фемиданы да чакъырыргъа боллукъдула. Ол заманда уа бек табсыз болумгъа тюшериксиз. Сёз ючюн, адамны рысхысын сыйырыу башланныкъды. Иш приставланы къолларына тюшерикди, кёзюгюзге кёргюзюгюз, ол не этерге боллугъун. Адам, ол затны аллындан сагъышын этсе, машинасын, дачасын, гаражын кеси излеген багъагъа сатыб, тёлеуюн тёлерикди. Алай бла, саулугъун, заманын, нерваларын, сыйын да сакъларыкъды. Алайды да, дыгалас этген адам бир мадар табарыкъды.

Алай болса да, адам берлигини сагъышын этмей, заманында къайгъысын кёрмей, банк бла бир тил табалмай, иши сюдге тюшдю эсе, аны ахыры иги бла бошалмазлыгъы хакъды. Ол заманда кредитни къысха болджалны ичине тёлерге кереклисини юсюнден сюдге Банк иск береди. Аны бла бирге тазир салынады. Юч неда алты ай озгъанлай, сюд кесини бегимин чыгъарады. Анга кёре амалсыз борчну тёлерге керек болады.

Айтыргъа, сюдню бегими кючюне киреди. Ол не затды. Алгъы бурун борчлу адамны рысхысын-мюлкюн сыйырыу башланады – юйюн, машинасын, дачасын, джерин а.к.з. Бир къауумла аллай тарбуууннга джетселе, бютеу тебмеген мюлклерин джууукъларына джаздырыб башлайдыла. Приставла джукъ табмазла деб, умут этедиле. Аллай джолгъа тургъанла уллу джангыладыла. Аллай «джаздырыуну» ётюрюк болгъаны ачыкъланнган бла къалмай, аны этиб айланнганла айыбха тартыладыла.

- Айтыугъа кёре, кредити болгъан адамны джашаргъа башха юйю болмаса, аны юйюнден чыгъармайдыла. Ол тюзмюдю?

- Бу зат да эртдегили таурухланы бириди. Анга ийнаныб, борчу болгъан адам терсине кетеди. Хо, ол тюздю. Алай а сюд бу затха кёб тюрлю къарайды, тёрт джанындан тинтеди. Излесенг, тинтсенг илинирге бир зат табаса. Сёз ючюн, атасыны, анасыны приватизация этилген фатарларында джашай эсе, кесине джетгенни сатаргъа боллукъду. Неда шахарны аралыгъында юч бёлмели фатары бар эсе, аны сатдырыб, шахарны къыйыр сюреминде бирбири ичинден кирген эки бёлмели «хрущёвкада» джаша, дерге боллукъдула. Банкны алдаб къутулама дегенни мураты толлукъ тюлдю. Банк, кредит бере билгенича, борчун да ала билликди. Аллында анга берлиги болгъан бла Банкны финанс къоркъуусузлукъдан къуллугъу кюрешеди, къарыу эталмаса, башха структураладан айтыргъа, коллектор конторадан эмда сюдю приставладан, болушлукъ излейди.

Дагъыда былайды бир затха айырыб эс бёлюрге тыйыншлыды: борчу болгъан дыгалас сылтауланы излеб, берлигинден къачыб айланнган заманда аны борчу ёсюб, уллу болуб барады.

Банкны арсеналында борчун къайтарыуну башха джорукълары да бардыла. Ол себебден кредит алырдан алгъа адам кесини къарыуун эсеблерге борчлуду, алгъанын къайтарыргъа кючю джетери бла къаллыгъын билирге керекди. Алайды, Банкны босагъасындан атлардан алгъа иги сагъыш этерге тыйыншлыды.

ХАДЖИЛАНЫ Алина,
«Россельхозбанк» ОАОну баш устасы.










Алчы коллектив
КЪАРАЧАЙДАН МОСКВАГЪА

Бизни тауланы сослан эмда мермер ташлары 30-чу джыллада огъуна Ата джуртну ара шахарына ташылыб тура эдиле.

Бюгюнлюкде ол ишни Москвадагъы карьер управлениени Къарачай участогуну коллективи бардырады. Быйыл ол 2500 кубометр сослан таш джиберликди къралны ара шахарына.

Москва шахарда бизни тауладан баргъан ташладан кёб аламат мекямла салынадыла. Аланы ичинде Кутузовну эсгертмесини постаменти, онкология диспансерни юйю, Лужникледе Спортну къаласыны мекямлары дагъыда башхала бардыла. Белгилисича, быйыл В. И. Ленинни мавзолейи джангыртыла турады. Аны да бир къауум джерлерине бизни тауладан баргъан мермер эмда сослан ташла бла джасагъандыла.

Бу ишни магъанасын карьер управлениени коллективи терен ангылайды. Анга кёре ишин толу баджарыб келеди. Теберди ёзенде къара мермер хазырлагъан карьерде таш джонуучула Степанов Иван, Байрамукъланы Къозай, Джашаккуланы Мустафа айырылыб иги ишлейдиле. Ата джурт къазауатны джылларында Мустафа джигитлик этиб сермешгенди, андан капитан болуб къайтханды. Ара шахарны фашистледен къоруулагъан таулу джаш, энди аны джангы мекямларын ишлерге къарачай тауладан къара мермер таш джибериб турады. Быйыл мермерчиле 400 кубометр асыулу таш хазырларыкъдыла.

Сослан таш хазырлаучула да боюнларына салыннган ишни бюсюреулю тындырыб келедиле. Аланы ичинде Дмитрий Федько бла Вениамин Морозов таймаздан кюнлюк мардаларын 130 процентге толтурадыла.

Белгилисича, шахарны тёбен джаны дангыл тюзде талай джангы завод ишлене турады. Аланы бири таш джоннган завод боллукъду. Джыл сайын ол 50 минг квадрат метр мермер, сослан таш плитала хазырлаб турлукъду. Аны кибик мозаика плитала этилликдиле. Аланы, оюула салыб, ариу этер ючюн, Алтай тауладан акъ мермер ташыллыкъды. Алай бла Къарачайны къара мермери бла Алтайны акъ мермери, кюмюш бла къарасауутча, бир-бирлерине алай джарашыб турлукъдула.

ЭБЕККУЛАНЫ Амыр,
Москва карьер управлениени Къарачай участогуну тамадасы.




Иги иш
АСЫУЛУ ДА, АСЛАМ ДА ПРОДУКЦИЯ ЧЫГЪАРАДЫЛА

Талай кюнню мындан алгъа КъЧР-ни Правительствосуну Председателини биринчи заместители Байчораланы Эльдар бла республиканы эл мюлк министри Семенланы Ахмат «Зеленчук» деген племрепродуктор ОАО-да магъаналы тюбешиу бардырдыла.


Анда болгъан тюбешиуню кёзюуюнде предприятиеде импорт продукцияны орнуна чыгъарылгъан затланы аслам хазырлау бла анга ол ишин бардырыргъа кърал болушлукъ этиуню проблемалары сюзюлдюле. Аны бла бирге предприятиеде ол джаны бла этилген эмда этиле тургъан затлагъа къарау болду.

Бюгюн огъуна мында 4 аламат джангы корпус ишленнгенди, аш хазырлаучу эмда тауукъ этни джарашдырыучу цехлени да айтыб, 5 участок толусу бла джангыртылгъандыла. Январда иш кереклени монтажлары этилликдиле.

ОАО-ну директору Гитчин Владимир айтхандан, арт кёзюуде мында продукция чыгъарыу да 33 процентге ёсгенди.

Байчораланы Эльдар, анда сёлеше, КъЧР-ни Башчысыны аманаты бла республикада импорт продукцияны орнун тутхан азыкъ затланы аслам чыгъарыу джаны бла кёб тюрлю иш бардырылгъанын айтды. Ол иш арт кёзюуде къралда къуралгъан экономика болум бла байламлы болгъанын билдирди. «Зеленчук» племрепродуктор чыгъаргъан продукция бир заты бла да европачы стандартладан артха къалмайды, деб, ол быллай предприятиеге льготалы кредит берилирге, къралдан ачха болушлукъ этилирге керекди, деди.

КъЧР-ни эл мюлк министри Семенланы Ахмат да, племрепродукторгъа кърал джанындан болушлукъ этер ючюн, аны инвестицион планына къарала турады, деди. Мында баш эс гаккы хазырлау бла асыулу тукъумлу къанатлыла ёсдюрюуге берилгенин билдирди. Ол джаны бла бу предприятие регионда, Къыбыла федерал округда, Москва, Липецк, Саратов, Воронеж, Белгород, Курск, Смоленск областла бла Татар, Чуваш республикалада кесича предприятиелени ичинде ал орунну алыб келгенин чертди. Джыл сайын бардырылыучу «Алтын къач» джармалыкъны Алтын медалын алгъанлай тургъанын да айтды.

Алай бла «Зеленчук» племрепродуктор ОАО-да болгъан тюбешиу аны кенгертирге эмда анда чыгъарылгъан продукцияны агъачлылыгъын ёсдюрюрге джараулу ишлени белгилеген хайырлы тюбешиу болуб ётдю.

ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан.



Разылыкъ
ТАМАДА КЪАЙГЪЫРЫУЛУ БОЛСА

Мени сартын, Совет Союзну джылларында юйдеги асырагъан бусагъатдача къыйын тюл эди. Бизни бир хоншубузну 7-8 сабийи бар эди да, барын да къыйналмагъанлай, ёсдюрюб, юйлендириб, аякъ юсюне салгъан эди ол малчы киши. Алгъан айлыгъы юйдегисин асыраргъа джетише эди. Ол джыллада 100 сом алсанг, оюмлу джоя билсенг, борчха кирмегенлей джашай эдинг. Нек десенг, хар зат учуз эди: бир машок унну багъасы 1015 сом, шекерни килограммы капекле. Юс кийимле да анга кёре. Къысхасы, инджилмей кечине барыргъа мадар бар эди.

Совет кърал чачылгъанлы 20 джылдан атлады. Къралгъа тамада болурну аллы бла Б. Ельцин былай айтхан эди: «Мен сизни – халкъны джашауун мийик дараджалы этмесем, башымы рельсалагъа салырма». Джашауубузну аман этген болмаса, иги эталмады. Рельсалагъа да салмады башын. Къралны байлыгъын талай адамгъа юлешиб, джамагъатны асламысын джарлы этиб къойду. Бюгюнлюкде тюз халкъ дыгалас эте, юйдегисин кечиндирирге кюрешеди. Мен да аллайланы бириме. Совет Союз чачыла тебреген заманда тышына чыгъыб, баш ием Салис бла мен юйдеги къурагъан эдик. Баш иеми саулугъу къарыусуз болгъаны себебли, юйдегини бютеу ауурлугъу мени юсюме тюшюб къалгъан эди. Кече-кюн демей, чабыб-джортуб, юч джашны ёсдюрдюм. Эм уллубуз Замирге 25 джыл болгъанды. Эркин тутушдан спортну устасына кандидатды. Юристле хазырлагъан институтну тёртюнчю курсуну студентиди. Бош заманында меннге болушлукъ да этеди. Аны гитчеси Темургъа да 20 джыл толгъанды. Эркин тутушдан спортну устасыды. Бусагъатда Москвада окъуй турады. Институтну бошаб чыкъса, экономист боллукъду. Эм гитчебиз Таулан Ючкекенде 7-чи номерли орта школда окъуйду – 7-чи классны сохтасыды. Совет Союзну джыллары болса, бугъатдача къыйналлыкъ тюл эдим. Кърал болушлукъ этерик эди. Кесим да бир кърал ишде ишлеб, юйге хайыр келтириб турлукъ эдим. Не этейик, бусагъатда аллай заман тюлдю.

Бусагъатда кърал иш табхан къыйынды. Ол себебден хар ким кеси башына мадар этерге кюрешеди. Бир къауумла мал бла, джер бла байламлы этедиле джашауларын, бирсиле уа сатыу бла кюрешедиле. Мен да сатыу бла кюреширге излеб, Ючкекенни ара орамында – Ленин атлы орамында - башхалача, ларёк салыргъа джерчик алгъан эдим. Тюрлю-тюрлю чурумла бла аны кесиме джаздыралмай, кёб заманны айландым. Ол джыллада районну администрациясыны башчылары башха адамла эдиле. Байрамукъ улу районну тамадасы болгъанлы кёб да болмайды. Не болса, ол болсун деб, бир кюн аны кабинетине кириб, болумуму айтдым. Мен хапарымы айтыб бошагъанчы, сёзюмю бёлмей, тынгылаб турду да, бошагъанымда:

- Заманынгы соза турмай, эртде келсенг, не боллукъ эди? - деди. - Бюгюн сен алгъан участокну кишиге бермеген эселе, сеннге берейик, - деди да, биринчи заместители Тамбийланы Арасулну чакъырыб, болумну ангылатды. - Быллай анагъа джер участок бермесек, кимге берликбиз? - деди Байрамукъ улу. – Заманны ауурлугъуна да къарамай, юч джарагъан джашны ёсдюргенди. Экиси спортчуладыла. Районну сыйын джакълар ючюн къалмагъандыла. Биз да былагъа къолубуздан келгенича болушайыкъ.

Арасул Борисович аны айтханына разылыгъын билдирди.

Ма ол кюн Байрамукъ улу бла Тамбий улуну меннге джан аурутуб сёлешгенлери бюгюн да эсимде турады. Джюрегим асыры къууаннгандан Байрамукъ улуну кабинетинден учуб чыкъгъанча болгъан эдим. Юйге келиб джашлагъа хапарымы айтханымда, ала да къууандыла. Тамадала да бирча болмайдыла. Сёз ючюн, Байрамукъ улугъа дери мен бир

тамадагъа да бармагъан эдим базыб. Хыны этиб, джюрегими къыйнарыкъларын биле эдим да, кесими тыйыб тура эдим. Байрамукъ улу уа, сёзюмю да бёлмегенлей, джарсыууму ангылаб, болушлукъ этди джерчик алыргъа. Сау болсун, менден къайтмаса да, игилик этгени Уллу Аллахдан къайтыр.

Тамбий улу да бир да къайгъырыулу адамды. Мадарына кёре бу къыйын заманда тилекчи болуб келгенлеге болушмай къоймайды.

ТЕБУЛАНЫ Патия.
Ючкекен эл.

2014 дж. декабрны 18 "Къарачай"

Чемер табигъат



Суратны КЪАРАБАШЛАНЫ Исмаил алгъанды.


Алай да болады
СЕЙИР-ТАМАША ДУНИЯ

Юч джыл болгъан бир къызыкъ гинджисин тутама деб 70-чи этаждан (Американы небоскрёбларыны биринден) джыгъылыб кетгенди. 10-чу этажны мийиклигинде бир темир чыбыкълагъа да тийгенди, алай бла барыб, асфальтха тюшгенди. Ууакъ-тюек сыдырылгъанладан башха уллу хатасы болмагъанды. Къызчыкъны, кеси туруб, джюрюб кетгенин алайда къараб тургъан адамла кёргендиле.

* * *

Биреулен, къазауатдан къайтыб, самолёт бла келе тургъанды. Юйюне джууукълашыргъа, къараб, тюзде биченле къораб, джангыз бир гебен къалыб тургъанын кёргенди. «Ой, хариб, ким эсе да биченин юйюне элтирге мадары болмай тура болур», - деб, иги къараргъа излеб, джууугъуракъ барыб, эшикни ачханлай, джел уруб, самолётдан къуюлуб кетеди. Барыб, туура ол биченнге тюшеди. Гебен а сенек ауузладан кёб болмай къаланнган гёбелек бичен болгъанды да, бу сау-эсен къалгъанды. Салыб юйюне баргъанды. Юй бийчесине хапарын айтханды. Сора:

- Мен ол гебенни иесин билгенлей сау къалгъаным ючюн анга бир иги нохтабау этмей къоймазма, дегенди.

Къатыны:

- Гебенни иеси менме, деб сюйюмлю ышаргъанды.

* * *

Тыш къралланы биринде, 10 километр мийикликде уллу самолёт учуб баргъанлай авиакатастрофа болады. Къысхасы бла айтама. 17 джыл болгъан бир къыз, шиндиги бла бирге чартлаб, энгишге къуюлады. Барыб, уллу терекни бутакъларына, андан да терекни тюбюнде джумушакъ чирикге тюшюб, сау-эсен къалгъанды. Бирси пассажирле барысы да къырылгъандыла. Бу хапар «Къарачай» газетде да чыкъгъан эди.

* * *

Штангачы В. Алексеев, штанга кёлтюрюб, 80-дан аслам дуния рекорд салгъанды.

* * *

2010-чу джыл март айда АБШ-ны Морристаун шахарында Сандра Макнейл деген бир тиширыу, лотерея ойнаб, 211,7 миллион доллар къабхан эди.

* * *

1-чи дуния къазауатда 10, II-чи дуния къазауатда да 50 миллион чакълы адам къырылгъаны белгилиди.

* * *

14 минг джылны мындан алгъа келген суу къобхан дуниягъа къаллай бир къыйынлыкъ салгъанын бир адам да тюзетиб айталлыкъ болмаз, эшта.

Муну барысын да айтханым аны ючюндю, динчиле айтыудан, дунияда болгъанны барысы да Аллахны буйругъу бла болады. Аны тюрлендирирге бир адамны да мадары джокъду, болгъан да этмегенди, боллукъ да тюлдю. Алай а игисин бер деб Аллахдан тилерге эркинлигибиз барды. Ол себебден, 2015- ч и д ж а н г ы джылда бютеу дуниягъа, къарачай миллет да аны ичинде болуб, рахатлыкъ, мамырлыкъ, мелхумлукъ эмда саулукъ, насыб бер, деб тилейме Уллу Аллахдан.

САЛПАГЪАРЛАНЫ Рамазан,
Карачаевск шахар.



Конкурс
«2014-чю ДЖЫЛНЫ ОКЪУУЧУСУ»

Къарачай-Черкес республикан сабий библиотека КъЧР-ни халкъ джазыучусу Сергей Петрович Никулинни атын джюрютгенли он джыл болады.

Кёб болмай библиотекада джазыучуну аты аталгъаны бла байламлы Сергей Петровични туугъан кюнюн белгилеу болду. Ары келгенле – джазыучула, журналистле, алимле, политикле сохталаны ауузларындан Никулинни чыгъармаларын эшитген бла бирге, окъуучуланы анга берген багъаларына да тынгыладыла.

Сергей Петрович Уллу Ата джурт къазауатны аллындан артына дери айланнганды, миллетибиз рахат джашаугъа бёленнгенден сора «Ленинское знамя» газетде журналист болуб ишлегенди, аны бла бирге повестле, хапарла джазгъанды. Уруш бла байламлы чыгъармаларында кёрген, сынагъан затларын джазгъанына ишек джокъду, алайды да, тынгыласанг, джюрегинг къозгъалыб, кёзлеринге джыламукъ урады...

Бу библиотекада «Джылны окъуучусу» деген конкурсну да сюйюб бардыргъанлы 12 джыл болады. Ол кёзюуню ичине бу мероприятие сохтала ашыгъыб сакълагъан байрамларына бурулгъанды. Бара тургъан джылда да ётдю ол «2014чю джылны окъуучусу» деген ат бла. Быйыл аны магъанасы айырылыб уллу эди, нек десенг, ол Россияда баямланнган Культураны джылына аталгъан эди.

Бу конкурсну магъанасы бек уллуду – сабийле китаб окъургъа тырмашадыла, бир-бирлери бла танышадыла, оюмлары бла алмашынадыла, Россияны халкъларыны культура эмда тин-иннет хазналарындан толуракъ хапар биледиле, аланы кеслерини сюйген китаблары, джаратхан джазыучулары белгиленедиле. Быллай затла китабны магъанасын да ёсдюргенлерине ишек джокъду.

Конкурс эки этап бла баргъанды. Анга алты джылдан онбеш джылгъа дери сабийле алай демеклик, биринчиден тогъузунчу класслагъа джюрюген сохталаны эм кёб китаб окъугъанлары къошулгъандыла.

Аны бла бирге конкурсха къошулгъанланы арасында джай бардырылгъан «2014чю джылны китаб джайы» деген конкурсда хорлагъанла да болгъандыла.



Конкурсну биринчи этапында сабийле эсселе, сочинениеле, таурухла, хапарла, назмула джазгъандыла. Ала берилген тогъуз теманы бири бла байламлы болгъандыла: Мен китаб окъургъа нек сюеме? Библиотека мени кёз къарамым бла... Культурный адам кимди? Культура хазнабызны нек сакъларгъа керекбиз? Культура мени джашауумда. Китаб - дунияны кёзю дагъыда башхала.

Конкурсну жюриини членлери С. П. Никулинни атын джюрютген библиотеканы къуллукъчулары кеслери болгъанларын, ала сохталаны чыгъармаларына мийик багъа бергенлерин айтыргъа тыйыншлыды. Ала теджелген творчество чыгъармалагъа къарагъан заманда аны магъанасыны теренлигине, заманнга джууаб этгенине, авторну оюмун ачыкълай билгенине эс бёлгендиле. Ол чыгъармаланы эм тыйыншлылары – ала уа сексан джети иш – библиотеканы фойесине салыннгандыла. Ала бла танышыргъа излегенни аллай мадары болгъанды.

Конкурсну экинчи этапында билимлерин сынагъан сохталаны саны джетмишге джууукълашханды. Конкурсну ахыр этапы бек сейир ётгенди – тюрлю-тюрлю станциялада айланыу. Биринчиден тёртюнчю классха джюрюгенлени станцияларыны атлары: «Компьютер акъылманла», «Краеведение», «Окъуу». Бешинчиден тогъузунчугъа дери окъугъанланы станцияларыны атлары: «Компьютерле», «Музаны къаласы», «Лукоморье», «Журнал империя», «Краеведение», «Магистрлени станциясы». Хар окъуучу кесини станциясын табыб, хапар айтыргъа керек болгъанды, аны кибик соруулагъа джууабла бергенди.

Конкурсну эсебин чыгъаргъан заманда эки этапда алгъан балларына къаралгъанды. Хорлагъанлагъа дипломла, хурмет къагъытла, саугъала берилгендиле, аланы атлары библиотеканы сайтына тюшгендиле.

Алайды да, хорлагъанланы атларын да айтайыкъ.

Биджиланы Ренат - 9-чу номерли гимназияны 2-чи «Б» классыны сохтасы; Журова Виктория - 6-чы номерли орта школну 2-чи «Б» классыны сохтасы; Беланова Варвара - 9-чу номерли гимназияны 3-чю «А» классыны сохтасы; Каппушланы Шамил - 9-чу номерли гимназияны 3-чю «А» классыны сохтасы; Травнева Валерия - 2-чи номерли орта школну 4-чю «А» классыны окъуучусу; Сюйюнчланы Ясмина - 9-чу номерли гимназияны 4-чю «А» классыны окъуучусу; Къочхарланы Алан - 6-чы номерли орта школну 5-чи «А» классыны окъуучусу; Журова Даша - 6чы номерли орта школну 6чы «А» классыны окъуучусу; Мухамбетова Амина - 15чи номерли лицейни 7-чи «Б» классыны окъуучусу; Хапаланы Милана - 2-чи номерли орта школну 8-чи «Б» классыны сохтасы; Качаева Камила - 2-чи номерли орта школну 8-чи «Б» классыны сохтасы.

Была барысы да биринчи дараджалы дипломлагъа ие болгъандыла.

Биз сабийлени бу тукъум джетишимлерине бек къууаннганбыз. Быллай конкурсланы юслери бла сохтала кеслерини фахмуларына джол ачадыла, аталарынаналарын, устазларын къууандырадыла, игиликге-ашхылыкъгъа тырмашадыла, алгъа учунадыла.

ТАМАЕВА Лариса,
С. П. Никулин атлы республикан сабий библиотеканы баш библиотекары.





Джаш тёлю
«КАВКАЗДА ТАМАДАЛАНЫ КЪАТЫНДА STAND UP»

Шимал Кавказны федерал округунда биринчи болуб, Карачаевскеде «Кавказда тамадаланы къатында Stand Up» деген аты бла чам-накъырда къууанч ётгенди.

Джыйылыугъа шахарны джамагъаты, кърал университетни студентлери эмда джаш тёлю, джамагъат организацияланы келечилери чакъырылгъан эдиле.

«Stand Up» чам-оюннакъырда программаланы арасында эм къыйыннга саналады. Бир адам, уллу джыйынны аллына чыгъыб, уста чамы бла талай заманны анга кёз ачдырыб тутургъа керекди. Ол кеси да чамларын джамагъат бла ушакъ халда бардырыргъа тыйыншлыды. Накъырдасы да терен магъаналы эмда джашауда бола тургъан ишлеге джораланады. Аны бла да къалмай, таулуланы арасында бу проектге энчи излем да салынады. Сахнагъа чыкъгъан чамларында адетни-намысны бузмазгъа, джорукъдан чыкъмагъа керекди. Бу затха ол къууанчда энчи эс бёлюне эди.

Бу излемлени барын да эсге ала джаш адамла чамны-накъырданы къууанчын бардырдыла. «Кавказда тамадаланы къатында Stand Up» деген проектни кючю бла ариу, магъаналы чамлагъа таулула уллу багъа бергенлерин танытдыла. Дагъыда тамадаланы къатында ёрге къобхан адет бла бирге джылы келгенлени къатларында, уялмазча, таб чам-оюн эте билгенлерин кёргюздюле.



Сахнагъа чыкъгъан джаш адамла кеслерини юслеринден хапар айтыб, бюгюн кюнде хыртха урулургъа, селеке этилирге тыйыншлы затланы ачыкълаб, бек ариу чам-накъырда бла джамагъатны кёлюн алдыла.

- Бизни муратыбыз, джаш адамлагъа чамны кючю бла иги бла аманны кёргюзе, аланы орталарын тюз айырыргъа юретирге излейбиз, - дейдиле проектге къошулгъанла.

- Фахмулу, джашаугъа энчи кёзден къарагъан джаш адамланы арасында бу проектни бардырыргъа эртдеден бери муратым бар эди. Бюгюнлюкде бу къууанчха КъЧР-ни квнщиклерини баш лигасына киргенле эмда джангы атламла этиб башлагъан квнщикле къошулгъандыла. Джаш адамланы чамлары, накъырдалары магъаналы болургъа эмда тау адетлерибизни бузмазгъа кереклисин билдирген эдик. Ол джорукъну да тутабыз, - деди проектни эмда «Creativ Yeti» творчество бирлешиуню тамадасы Багъатырланы Расул.

«Creativ Yeti» творчество бирлешиуню башламчылыгъын толтурургъа У.Дж. Алий улу атлы кърал университетни тамадалары да болушхандыла. Университетни залы да энчи излемге кёре тюрлендирилген эди. Къууанчны видеосу да, джарашдырылыб, Интернетге салынныкъды. Анга сетде болгъанла да багъа берирге боллукъдула. Залда къарагъанла уа быллай къууанчла амалсыз бардырылыргъа кереклисин ачыкълагъан эдиле. Ала, чачылыб кетмей, проектни бардыргъанлагъа кеслери къурагъан чамларын айтыб, аланы да келир шоулагъа къошарларын тилей эдиле.

«Кавказда тамадаланы къатында Stand Up» деген проектни тамадасы Багъатырланы Расул билдиргеннге кёре, бу иш тохтаб къаллыкъ тюлдю.

- Бизни бёлегибизге къошулургъа излегенлени барын да чакъырама. Кастинг бардырылгъанлай турлукъду, дейди Багъатыланы Расул.

ТОКЪЛАНЫ Фатима.

2014 дж. декабрны 27
" КЪ А Р А Ч А Й "

Аппаланы Билялгъа — 75 джыл
ЧЫГЪАРМАЧЫЛЫКЪ АНЫ ДЖАШАУУ

Мындан талай джылны алгъа, 16 бетде басмаланыб, Кисловодскеде чыкъгъан «Огни Кавминвод» деген регионал газетни (мен аны редколлегиясыны члениме) редакциясыны тилеги бла Аппаланы Добайны джашы Билялны юсюнден очерк джазгъан эдим.

Ол 2008-чи джыл «Пером одушевляя мысль...» деген ат бла газетде чыкъгъан эди. Кеси да былай башлана эди: «Редакцияда тюберге келишгенбиз. Заман джетиб келеди. Алай болса да, кесин танымагъанлыкъгъа, аны юсюнден кёб зат окъугъанма, кёб хапар эшитгенме да, бетден бетге тюбешген сагъатда къаллай адамды экен, кесими къалай тутаргъа керекме, не сорууланы берсем келишир, дегенча оюмла эсими кючлеб, джюрюшюмю акъырын этдим. Мени сартын, халкъымы литературасы бла культурасына уллу юлюш къошхан адамны джашау сынамы да, дуниягъа къарауу да, халиси да, энчи шартлары да кёбледен башхаракъ болургъа керекдиле. Ушагъыбыз къалай башланыр, не бла бошалыр? Тюзю, китабларын окъугъанма, пьесаларындан салыннган спектакллени талайына къарагъанма, джырларын эшите тургъанма, Черкесскеде республикан театрда 70-джыллыкъ юбилейин белгилеген кёзюулеринде сахнада болгъан затны барын да телекамера бла алыб баргъандыла, аллай кассеталаны бирине да къарагъанма. Мен бек джаратхан джазыучу болгъаны себебли, аны бла байламлы материалланы джыя тургъанма. Муну барын да чертгеним, творчествосундан хапарлы болгъанымы билдирир ючюндю. Джазаргъа тебрегенимде уа, ала аз кёрюндюле. Не кёб болсала да, кесине тюбеб ушакъ этмей джазгъан адет джокъду. Эшитген хапарларымда, кёбчюлюк информацияда окъугъанларымда, справочникледе ангылашынмагъан, адам ишекли болурча затлагъа да тюбегенме. Аланы да ачыкъларгъа дурусду.

Бусагъатда уа мен таукел айтырыкъ, ол Ючкекен элде туугъанды, Карачаевск шахарда устазла хазырлагъан институтну филология факультетинде баш билим алгъанды, урунуу джолун область радиокомитетни редактору болуб башлагъанды. Алайдан, 1983-чю джыл, Москвада Горький атлы бютеудуния литература институтну баш курсларына окъургъа кетгенди. КъарачайЧеркесиядан биринчи болуб анда драматургиядан экиджыллыкъ курсланы бошагъанды. 1985-чи джыл джуртуна къайтханлай, ана тилибизде чыкъгъан газетни литература бла культура бёлюмюне башчылыкъ этерге чакъырадыла. Поэт, прозаик, драматург...

Кабинетни эшиги ачыкъ эди. Ичинде киши джокъ эди. Сакълайым деб, коридоргъа кёз джетдиргенимде, ышара-ышара, тири атлаб келген адамны кёрдюм. Кёзюм джетгенлей таныдым. Мен да аллыма атладым. Саламлашдыкъ. Кабинетге кирдик.

- Къарачайлыла келген адамгъа суусаб ичирмей хапар сормайдыла, - деди. – Кечериксе, редакцияда ийнек тутмайбыз, кофе ичейик, – деб, экибизге да къуйду.

Кабинетни иеси кесин къалай тутханына магъана бермей къойсанг да, бери адамла аслам джюрюгенлерин, аланы къайсы бирине да Аппа улу, сый бере, джарыкъ тюбегенин ангыларча бир таза хауа, огъур шартла таныладыла. Аллай джерге уа гитче, уллу да сюйюб келеди, джумушун да тартынмай айтады. Джюрек ачыкълыгъы къуру чыгъармаларында болуб да къалмай, кабинетини ичинде болгъан затлада да танылады. Кесине кимни да алай илешдире билген да насыбды, мени сартын...

- Сени юсюнгден Къарачай-Черкесияда, Шимал Кавказда, алгъыннгы СССР-ни республикаларында да айтылыр, джазылыр ючюн къалмагъанды. Аны билеме, – дедим. – Тюберге иш этиб келгеними чуруму уа, танышыргъа излегеними тышында да, кесим джашагъан Кисловодскени, башха курорт шахарланы, алагъа солургъа келген адамланы, Ставрополь крайны окъуучуларына энтда бир кере хапар айтыб, сени бла толу шагъырей этсем, дей эдим. Талай сорууум барды. Мен билгенден, сен творчество джолунгу поэтча башлагъанса. Назмула джазгъанны нек къойдунг?



- Джазыучуланы союзунда, бу кабинетде да поэтле аслам тюбешиучендиле. «Ол иги джазады», «мунукъу къарыусузду», «аны фахмусу сайды», «бу тенгибизни уа акъылы терен тюлдю», дегенча сёзле кёб айтыладыла алайда болгъанлагъа, болмагъанлагъа да. Даулашыуну тохтатыр ючюн былай айтыучанма: «Джашла, къызла барынгдан да мен акъыллыма. Назму джазыб онгдурмазлыгъымы ангыладым да, къоюб олтурдум. Сизни алай этерге башыгъыз джетишмейди». Бирле кюледиле, бирле чарлайдыла. Мен ангылагъандан, тутхан ишин 80-90 процентге баджарырма деб толу ышанмагъан, аны башламазгъа керекди, башлагъан эсе да къояргъа керекди. Бу озгъан 30-35 джылны ичинде талай назму бла талай джыргъа сёзле джазаргъа кюрешгенме ансы, поэзиягъа хазна бурун ургъаным болмагъанды...»

Ол очеркими былайына джетгенимде, бир акъыл келди. «Джазгъанынг болса, бизге да кёргюзе тур», - деген эди да, редакция бла да, КъЧР-де Джазыучуланы союзу бла да байламлылыкъ тутуб турама, джыйылыулада, окъуучула бла тюбешиуледе да Билял бла, башха къарачай-малкъар джазыучула бла да бирге тюшген кёзюулерим болгъандыла. Бир китабыма редакторлукъ да этген эди. Быланы барын да айтханым, алгъынча болмай, энди кесин иги таныгъанымы, творчествосундан да толу хапарлы болгъанымы билдирир ючюндю. Аппа улуну юбилейине атаб бир зат джазаргъа аны бла таукел болгъанма.

«Къарачай» газетни редакциясында биягъы кабинетде олтуруб, ушакъ эте тебрегенлей, телефон зынгырдады. «Редакторгъа кимле эселе да келгендиле, мени да чакъырады, кёб къалмам, - деди. Сора сейфинден, ичи тыкъ бир папканы алыб, меннге узатды. Сен меннге берлик сорууларынга муну ичинде къагъытладан джууаб табарыкъса. Архивими бир кесегин мында тутама...»

Папкада къагъытланы столну юсюне джайыб къарай тебрегенимде, бир къаууму, айтыргъа автобиографиясы, творчество характеристикала, чыгъармаларыны тизими дегенча затла мен билгенле болуб чыкъдыла. Аланы алгъыннгы очеркимде да хайырландыргъан эдим. Андан бир юзюкню алайым.

«...Билял 12 китабны авторуду. Алада назмула, хапарла, повестле, очеркле, пьесала чыкъгъандыла. Китабланы экиси миллет айырыб эс бёлген романладыла. «Биринчи сюймеклик» къарачайча эки кере, орусча бир кере басмаланнганды. Белгили критик Байрамукъланы Нинаны аны юсюнден рецензиясында быллай сёзле бардыла: «Замечательным достижением Б. Аппаева является то, что во всем, о чем бы он ни говорил, он достиг естественности. Повествование ведётся без натяжки и надуманности - черт, которыми страдает пока карачаевская проза». «Тауланы тарыгъыулары» деген роман ана тилибизде чыкъгъанды. Быланы тышында да бир эмда кёб актлы 20 пьеса джазгъанды. Къайсы жанрны къолгъа алса да, аны ким да магъана берирча джарашдыргъанына окъуучула сейирсинир ючюн къалмайдыла. Аны уллу фахмусуна шагъатлыкъ этген затла аз тюлдюле. Айтыргъа ол СССР-ни эмда РФ-ны Джазыучуларыны, Журналистлерини союзларыны да члениди, анга Къарачай-Черкесияны халкъ джазыучусу, «Россия Федерация бла КъЧР-ни культураларыны махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы атла берилгендиле...

Джазыучуну «Ата джуртума» деб, назмула бла «Больницада» деген поэмасындан къуралгъан биринчи китабы 1964-чю джыл чыгъады. Аны ызындан «Эки сюймеклик» деген проза китабы окъуучуланы къолларына тюшеди. Башында чертгенимча, «Биринчи сюймеклик» деген романы бизни литературагъа джангы зат болуб къошулады. Анга дери къарачай тилде детектив халда джазылгъан джукъ болмагъанды. «Къуджур адамла» деген бир актлы пьесаладан къуралгъан китабы да бу жанрда биринчиди. 1996-чы джыл кёб актлы пьесаладан «Джууукъ болугъуз» деген ат бла чыкъгъан китабны да биринчиге санаргъа боллукъду. Бу пьесаланы асламысы ара басмада орусчагъа кёчюрюлюб да чыкъгъан эдиле. Драма жанрда джазылгъанладан Къарачай-Черкесияны чегинден ётюб, кенг дуниягъа атлагъанла ала болгъандыла.

1970-чи джылдан башлаб Билял драматургияны кесини творчествосуну ёзеги этеди. Пьесалары сахнада кёргюзюлюб башлайдыла. Биз, джаш адамла, «Джууулгъан шляпа» деген спектаклни театрда, артда плёнкагъа тюшюрюлюб, радио бла берилиб да кёрген-эшитген эдик. «Джаммотик», «алауганчик» деген сёзле, сатираны келечилерича, миллетни арасында кенг джайылгъан эдиле. «Юч ана» деген трагедия, «Ёрюзмекни уланы» деген сабийлеге аталыб джазылгъан таурух, «Тыш адам» деген драма, «Алындыу сюймеклик» деген музыкалы комедия дагъыда бирси пьесалагъа бизни шахарлада, элледе, Къабарты-Малкъарда да мингле бла адамла сюйюб къарагъандыла.

1984-чю джыл Аппа улуну «Къызланы къалай къачырадыла» деген комедиясын орус драматургияны классиги Виктор Розов кёчюреди. Олсагъатдагъы уллу къралда «Современная драматургия» деб, литератураны бу жанры бла байламлы джангыз бир журнал бар эди. Къарачай-Черкесияда джазылгъан затладан биринчи болуб, бу комедиягъа ол журналда орун бериледи. Талай джылдан авторну халкъыбызгъа кёчгюнчюлюкде джетген къыйынлыкълагъа аталгъан «Дууала» деген трагедиясы бла миллет театрланы хакъындан уллу статьясын да басмалайдыла журналда. «Дууаланы» орус тилге белгили драматург Николай Мирошниченко кёчюрген эди. Саулай да айтсакъ, авторну 9 пьесасы орусчагъа кёчюрюлгенди, аланы бары да журналлада, ара басмада чыкъгъан китаблагъа тюшгендиле, СССР-ни эмда Россия Федерацияны Культура министерстволары къабыл кёрюб, профессионал сахналада салыныргъа джиберилгендиле. 1986-чы джыл Чечен-Ингуш кърал драмтеатр «Къызланы къалай къачырадыла» деген комедияны чечен тилде салады. Бу да, бизни авторладан башха субъектни сахнасында къараучулагъа кёргюзюлген биринчи пьесады...»

СЕН ЫШАРСАНГ

Сёзлери, макъамы да Аппаланы Билялны.

Джыр

Сени атынг джюрегими тёрюнде,
Нюр сыфатынг эс кюзгюде кёрюне,
Булбул джырны эшитсем, джаным бёлюне,
Мен джашайма хаман сеннге термиле.

Арабызда джол узакъды, билеме,
Таза сезим аны джууукъ этерми?
Гюл талада сюелесе, кёреме,
Алгъа атла, мен бурулуб джетерме.

Сен къатымда халым алай болады:
Онджети джыл бюгюнледе толгъанча.
Сенден кенгде булут басыб турады,
Кюнню чархы терс джанына баргъанча.

Сен ышарсанг, къууанама мен алай,
Джангкъылычха къууаннганча сабийчик.
Тюбегенде озуб кетсенг, къарамай,
Мен болама къырау ургъан ханс кибик.

От джарыкъны эслеб кенгде, узакъда,
Андан джылыу урады деб алданыб,
Джаухар къылны тутханма да тузакъда,
Мен турама джибермейин, къадалыб.

Келирле деб къууанчланы санайма,
Кёб умутла уя салыб эсимде.
Хар тюбеген тиширыугъа къарайма,
Сеннге ушагъан ышан излеб юсюнде.

Сюймекликден къартлыкъ джанлаб озады,
Табынады, дейле, анга мёлек да,
Аны кибик хаман джашлай турады,
Ол илешиб, къонакъ болса джюрек да.

Туура былай кечигиб нек тюбедик,
Сырт бургъанча экибизге да къадар?
Сау дуниягъа оноу этген сюймеклик,
Заман барды излегиз, дейд, бир мадар.

...Папкада театрладан келген телеграммала, режиссёрланы, башха тиллеге кёчюрген адамланы, СССРни, РФ-ны Культура министерстволарындан, Джазыучуланы союзларындан келген письмолары дагъыда башха документле кёбдюле. Аппаланы Билял КъарачайЧеркесияда, ол джыллада биз Ставрополь крайгъа къарагъаныбыз себебли, анда да биринчи профессионал драматург деб бош айтылмагъанына шагъатла эдиле. РФ-ны эмда Абхазияны искусстволарыны махтаулу деятели, республикан къарачай театрны баш режиссёру Тохчукъланы Борис «Первопроходец» деген статьясында былай бегитеди: «Можно с уверенностью сказать, что первый профессиональный драматург КЧР и Ставропольского края Билял Аппаев является одним из видных деятелей возрождающейся культуры карачаевского народа».

Энтда алгъынгы очеркден юзюк:

«КъЧР-де Джазыучуланы союзуну Правлениесини члени, къарачай секцияны тамадасы, редакцияда къуллугъу да чыгъармачылыкъ бла байламлы болгъаны себебли, Къарачай-Черкесияны литераторлары бла да иш джюрютген, аланы джазгъанларын сюзюуню къурауну, джазылгъан затланы къарачай, башха халкъладан окъуучулагъа да теджеуню кесини борчуна санагъанлай келеди. Ол къайгъысын этиб, Алма-Атада къазах тилде «Солнце над Домбаем» деген ат бла уллу китаб чыгъады. Анда джыйырмагъа джууукъ авторну хапарлары, гитче повестлери бардыла. Аланы барын да джыйыб басмагъа хазырлагъан, ал сёзню джазгъан да Билял болгъанды. Къарачайны онглу адамларыны бири Эбзеланы Шахарбийни энчи китабы чыкъмагъан эди. Ол керти дуниягъа кетгенден сора, пьесаларын, джырларын да архивинден алыб, джарашдырыб, китаб этиб чыгъаргъанды Аппа улу. Фахмулу джазыучу Байчораланы Магометни «Уллу Къарачайда» деб трилогиясы барды. Кеси сау сагъатда биринчи китабыны подстрочнигин этген эди. Аппа улу анга да джангыдан къараб, кёчюрюрге орус джазыучу бла да келишиб, кеси редакторлукъ этиб, юйдегисини болушлугъу бла чыгъарыб, башха халкъланы окъуучуларына саугъа этгенди. Озгъан отуз джылны ичинде миллетге белгили джазыучуларыбызны, литературагъа энди къошулгъан джаш джазыучуларыбызны къол джазмаларындан секцияда сюзюлмей китаб чыкъмагъанны орнундады. Аланы хазна къалмай барын да окъугъанды, энтда алайды. Секцияда къаралды деб, республиканы китаб басмасында чыгъарыргъа дурус кёрюб, протоколгъа къол салгъан адам алай этмей болмайды...

Аппаланы Билялны творчествосуну юсюнден айтылгъан, джазылгъан сагъатда «биринчи» деген сёз аслам джюрюйдю. Анга да сейирсинирча тюлдю. Къарачай литератураны бир къауум жанрларыны ал атламлары аны аты бла байламлыдыла. Керти фахму бир миллетни чегинде тохтаб къалмайды. Аны эсге алыб къарасакъ, башха халкъланы тин байлыкъларын ёсдюрюрге да себеб болады. Билялны поэзия, проза, драматургия чыгъармалары къыркъдан артыкъ тилге кёчюрюлгендиле. Пьесаларын энчи алыб айтсакъ а, ала 38 тилде СССР бла Россияны 74 профессионал театрында салыннгандыла. Айтыргъа, Къыргъызстанда, Украинаны эки театрында, Молдовияда, Башкирияда, Тегейде, Дагъыстанны талай театрында, Марий Эл Республикада, Чувашияда дагъыда башхалада, кесибизде да къарачай эмда черкес тилледе спектаклле болуб, кёргюзюлгендиле...»

Папкада къагъытланы бир къауумуну юсюнден авторну комментарийи керек эди. Мен да аллайланы айырыб бир джанына салыргъа, кеси да келди.

- Табдынгмы сорууларынга джууабла? - дей, къайтыб келиб, орнуна олтурду.

- Табдым, алай а сени кесинге сорууларым да бардыла. Позия бла «чёб юзгенме» дей эдинг да, быйыл «Джашауну ауушлары» деген китабынг чыкъгъанын эшитгенме.

- Аны сеннге бермеген шойма? - деб столну ящигинден алыб, талай сёз да джазыб меннге узатды. – Архивимде къалыб кетмесинле деб, алгъын джазылгъанланы, артда да анда-мында джаза тургъанларымы джыйыб, республиканы китаб басмасына берген эдим. Назмула да, «Атамы къабыры» деген уллу поэмам да бардыла китабда. Къарачай поэзиягъа юлюш къошарла, деб айталмайма, алай болса да, биреу окъумаса, биреу окъур...

- Папкада асыры кёб зат барды, иги кесегине къарадым, бир къауумуну юсюнден сорлукъларым да бардыла. Бу къагъытда «Тауланы тарыгъыулары» деген романынг бла байламлы айтылгъаннга не къошаргъа боллукъса?

- Числосу да болур, ол къагъыт 2007-чи джыл джазылгъанды. Роман а 2006чы джыл чыкъгъан эди. Къарачай литературада биринчи приключение китаб. Окъуучула, аны махтаб, газетге джазар ючюн къалмагъан эдиле. Сени къолунгда къагъыт а... Быйыл литература бла искусствода джетишимле этген адамлагъа ючюнчю кере КъЧР-ни Башчысыны саугъасы берилди. Мен да энди аллайлагъа къарагъан комиссияны члениме. Бу ишни башланнганы «Таулада таууш» бла байламлыды. Ол басмадан чыкъгъандан сора республиканы Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) къарачай депутатларыны бир бёлеги «бу китабны бир джукъ бла белгилерге керекди» деб, КъЧР-ни Башчысына къагъыт джазадыла. Ол да тыйыншлыгъа санаб, къол салады. Артда оноулашыб, башха тилледе джазгъанладан да къошмасакъ, ушагъыусуз болур деб, Башчы бегитген ачха саугъаны бешге юлешедиле. Алай бла башланды республиканы Башчысыны саугъасы берилиб.

- Джер-джерге чакъыргъан телеграммала, письмола бир кёбдюле. Алагъа джюрюб тургъан эсенг, джазаргъа заманынг да болмагъанды, дерчады...



Аппаланы Билялны китабларыны бир къаууму.

- Пьесаланы юслеринден айтсам, аланы салгъан театрла премьераларына чакъырмай хазна къоймагъандыла. Шимал Кавказны республикаларында кёргюзген сагъатларында бола тургъанма. Башха джерлеге баралмагъанма ансы, Совет Союзгъа, Россиягъа айланыб чыгъарча таблыкъ бар эди.

- «Билял! Мы, артисты, Хмельницкого театра Украины месяц гастролировали в городах Казахстана с Вашим спектаклем «Как похищают красавиц». В г. Караганде дадим юбилейный - 100! - спектакль. Очень хочется, чтобы Вы приехали». Анга баргъан болур эдинг?

- Огъай, алгъышлау телеграмма ийген эдим...

- Бу письмону юсюнден а не айтыргъа боллукъса: «Вашей пьесы «Невеста отца» «домогают» для постановки девять театров России, Украины и Узбекистана. Что будем делать? Редактор Министерства культуры РФ В. Федорова».

- Талайында салгъанларын билдирген эдиле.

- Китаблада чыкъгъанларынгы юслеринден да айтсанг. Былайда француз тилде джазылыб, орусчагъа да кёчюрюлген бир письмо барды. «Мы рады вам сообшить, что «Антология драматургии Кавказа» вышла. Мы вам высылаем первый экземпляр, чтобы убедиться, что книга дошла, сообщите нам, пожалуйста о получении. Мы Вам вышлем еще экземпляры. С уважением Анн Мариетан».

- Сёз «Атамы сюйгени» деген комедияны юсюнден барады. Француз тилде чыкъгъанды. «Ёрюзмекни уланы» деген таурух Белоруссияда басмаланнган эди. Ара басмада, китаблада биринчи болуб «Бобикле» бла «Председателни джашы» деген пьесаларым чыкъгъан эдиле. Андан сора кесибизде къарачайча да, орусча да чыгъа тургъандыла.

- Драматургия бла театрны юсюнден Россияда, андан тышында да бардырылгъан конференциялагъа, семинарлагъа барыр ючюн къалмагъанынгы билеме. Алада не затланы сюзе эдиле, нелеге къарай эдиле?

- Совет властны ахыр джылларында мен Россияны Драматургларыны советини члени эдим. Ол себебден аллай джыйылыулагъа чакъырмай къоймай эдиле. Сёз ючюн, «Драматургия бла джашау», «Миллет драматургияны бусагъатда болуму», «Театрланы бюгюннгю проблемалары» дагъыда былача темалагъа къарала эдиле. Семинарла уа кесибиз джазгъан затла бла байламлы эдиле. Бир актлы пьесалагъа хар джыл сайын Латвияны тенгиз джагъасында джазыучуланы Дубулта къаласында бола эди. Кавказдан мени чакъырыучан эдиле. Анда 13 кере болгъанма. Саулай Совет Союздан 20-25 адам келиучен эди. Бир айгъа джууукъ заманны ичинде, чакъырырны аллы бла Москвада уллу драматургла къараб, таб кёрген пьесаларын джарашдырыб берирге тюше эди. Кёб актлы, джазыла тургъан пьесаларын бошаргъа джораланнган семинарла Ялтада, Пицундада, Москваны тёгерегинде джазыучуланы, актёрланы творчество юйлеринде бола эдиле. Алагъа да чакъырыучан эдиле. Министерстволадан, театрладан, издательстволадан джууаблы адамла бизни бла болуб, джаратхан чыгъармаларын алыб кетиучен эдиле.

Былайда бир айтырым: пьесала къайда да, къачан да дыккыдыла. Литературада эм къыйын жанр драматургияды да, джазыучула аны бла кюреширге хазна излемейдиле. РСФСР-ны джазыучуларыны джетинчи съездлеринде (мени да мындан делегат этиб ийген эдиле) ол кемликни юсюнден кёб айтылгъан эди. Москвада баш литература курсладан 40 адам бар эдик. Аладан драматургла къуру 5 эдик. Театрла пьесаланы излегенлей турадыла.

- Аллай письмола былайда да бардыла. Дагъыстанда Цадасы атлы музыкадрама театрны литература бёлюмюню тамадасы Н. Абдурахманова джазыб турады. «Просим Вас, ставить нас в известность, над чем вы работаете сейчас, что у Вас нового? Если не затруднит Вас, пришлите нам аннотацию на пьесу «Человек со стороны».

- Аны джарашдырыб иелмегенем, алай а ол театрда башха эки пьесамы салгъандыла...

... Арт джыллада миллетибизни сыйлы адамларыны юслеринден «Халкъны къанатлары» деб эки китабны басмалагъанды Аппа улу. Орусча «Первая любовь» деген романы, «Поздняя любовь» деген назму китабы, кёб актлы пьесаладан къуралгъан «И так бывает» деген китабы чыкъгъанды. Литератураны бу жанрларыны барында да былай джетишимли болгъан, мени сартын, хазна адам джокъду.

«Къатын алмазгъа ант» деген пьесасыны юсюнден да талай сёз айтмай къоялмайма. Аны, юч джылны мындан алгъа, республиканы къарачай театры салгъан эди. Кёблеча, мен да ол комедиягъа бек сюйюб къарагъан эдим. Спектаклни музыкасын да автор кеси джазгъан эди. Белгили режиссёрубуз Тохчукъланы Борис аны аламат салгъанын айта эдиле къарагъанла. Театрны актёрлары да уллу фахмуларын кёргюзген эдиле. Башланнганындан бошалгъынчы залдагъыла, кюлюб, харх этиб, харс уруб тургъан эдиле. Республиканы культура джашауунда аны магъанасын энтда айтадыла адамла. КъабартыМалкъарда гастролгъа баргъанларында да, алай сый бергенлерини юсюнден газетде окъугъан эдим. Бусагъатда «Атамы сюйгени» деген пьесаны салыргъа хазырлайдыла. Ол да музыкалы комедия боллукъду. Джырланы музыкасыны асламысын Билял кеси джазгъанды, къалгъанлары халкъны музыкасына келишген назмуладан къуралгъандыла.

... Кёбге созулгъан ушагъыбызны аягъында бусагъатда не джазгъанын, къалай джазгъанын сордум.

- Бу кюнледе «Толгъан муратла» деб бир пьесаны джазыб бошадым. Джангы башлагъан джугъум джокъду. Энчи китабларымы саны энди 16 болады. Джазгъан а ишлеген джеримде джазама солуу кюнледе, отпускамы заманында неда бошуракъ болсам. Юйде джукъ джазгъанма, деб билмейме. Ол юреннген джерине тартыб турады.

- Бош заманынгда неге джарайса?

- Радиокомитетде, редакцияда къуллугъуму, джазгъанымы да айтсам, ёмюрюмю эки сменаны ишлеб, ашырыб барама. Джылы заманлада дачада урунургъа ёчме. Мадарыма кёре окъуучула бла тюбешиулеге барама. Джарыкълыкъкультура ишлеге да къошулургъа керек болады. Танышла, тенгле кёбдюле. Бирер чурум бла джыйылсала, чакъырмай къоймайдыла...

Энчи джашауундан, юйтурмуш болумундан соргъанымда, бетини джарыгъанындан ол джаны бла рахат болгъанын ангыладым. Алай а таулулада сабийлерин, бийчесин махтагъан адет джокъду. Билял да аланы юслеринден хазна джукъ айтмады. Алай а, туудукъларына джетгенинде, аланы бешисин да бирча сюйгенин билдире, талай кюнню кёрмей туруб тансыкъ болгъанча, сёлешди.

Бу кюнледе Аппаланы Билял юбилейин белгилейди да, окъуучуланы атындан алгъышлай, творчество ишинде джангы джетишимле, саулукъ-эсенлик, юйдегиси бла бирге къууанчлы, насыблы джашау теджейме.

ЧОТЧАЛАНЫ Алла,
РФ-ны Джазыучуларыны эмда Журналистлерини союзларыны члени.

2014 дж. декабрны 25 "Къарачай"

Юбилей джылыбызны тамамлай
«КЪАРАЧАЙ» ГАЗЕТНИ КЪУЛЛУКЪЧУЛАРЫНЫ ЧЫГЪАРМАЛАРЫ








«Къарачай» газет халкъны джарыкъландырыугъа, къарачай джазманы къуралыууна, литератураны ёсюуюне да уллу къыйын салгъаны белгилиди. Ал кёзюуледеги къарачай джазыучуланы бири къалмай дегенча газетде ишлегенди неда аны бла байламлы болгъанды. Алайды да, газет литература кадрланы гюрбеджиси болгъанды, десек, джангылмазбыз. Алайлай да къалгъанды. Бюгюнлюкде газетни творчество къуллукъчуларындан алтаулан РФ-ны Джазыучуларыны союзуну членлеридиле. Бирсилери да чыгъармачылыкъ бла джетишимли кюрешедиле. Быйыл газетни биринчи номери чыкъгъанлы 90 джыл толгъанын белгилегенбиз. Юбилей джылыбызны тамамлай, газетде ишлеген джазыучуланы бир къауумуну чыгъармаларын басмалайбыз.

Редакция.



Хыны джазыу джалкъасын къайырмасын

Игиликле, бир оноугъа сыйыныб,
Сюрюу болуб, Эресейге учсунла,
Акъылманла, Аллах алай буюруб,
Эресейни бауурунда туусунла.

Хар арбазда джюгенин ычхындырыб,
Насыб деген, тору атча, шын турсун,
Асыл къылыкъ, сау дунияны къыдырыб,
Къарачайны сайлаб, келиб баш урсун.

Чегетледе ёсген терек чапыракълай,
Адамыбыз, тёлюбюз да кёб болсун,
Адамлыкъ шарт, сюйюмю бла ийнакълай,
Инсанланы джюреклерин толтурсун.

Кийик саулукъ, къонуш излей кесине,
Къарачайны тауларына къысылсын,
Бу шам джуртда туугъан хар бир адамны
Ёмюрюне джюз джыл деген джазылсын.

Рахатлыкъ да, къала ишлер муратда
Эресейге джетиб, орун сайласын,
Уллу Аллахны джер юсюнде хар кюню
Миллетиме къууанч бюрке башлансын.

Аджашмайыкъ терс атламгъа бой салыб,
Джарыта да, джылыта да билейик,
Джукъланмайыкъ керексизге терк джаныб,
Биз джашауну, джер Кюннюча, сюейик.

Хыны джазыу джалкъасын къайырмасын,
Аллах бизни намысдан айырмасын.

МАМЧУЛАНЫ Дина.




Сакъларыкъма

Кенг орамны джарытады толгъан ай,
Чууакъ кёкден сюйюм тёге къарайды.
Ушакъ эте барабыз, сабыр атлай,
Сюймекликни баш излеми алайды.

Къышхы кече уюгъанды, шош болуб,
Аякъ тюбде джырылдайды сууукъ къар,
Ахсынама бир-бирде, терен солуб,
Джашауумда тюбейле да къая, джар.

Бюгече да, умут юзмей, атлайма,
Джазыу меннге насыб юлюш этсе, деб,
Сезимлерим ашыкъдыра, сакълайма,
Айтхан сёзюм джюрегинге джетсе, деб.

Орамны уа эки джанын толтуруб,
Тизилишиб сюелелле чыракъла,
Джылтырайла-джанадыла, сир туруб.
Къалмагъанла къарангы тыгъырыкъла.

Болса да, мен джарымайма, кюлмейме,
Джарсыуум да джюрегимден къорамайд,
Джашау джолда не сакълайды, билмейме,
Белгисизлик инджиуюме джарамайд.

Кече сууукъ. Джол къората барабыз,
Кюрешеме чам-накъырда этерге,
Джууукъ болмайд, нек эсе да, арабыз...
Кёб къалмагъанд фатарынга джетерге.

Бир кёзюуде меннге къараб ышарсанг,
Муратымы къанатларын кереме.
Къолтугъунгдан кириб, атлам эталсам,
Онг джанынга чыкъгъан кибик кёреме.

Келирми да джангызлыкъны хорлар кюн?
Берирмисе джюрегинги джылыуун?
Джашарыкъма, сакъларыкъма аны ючюн.
Сынат, джаным, сюймекликни татыуун!

СОЗАРУКЪЛАНЫ Норий.



«Къарачай» газетиме

Сен, халкъдан чыгъыб, халкъгъа къайтаса,
Джашауубузну джомакълай.
Сен халкъгъа керти хапар айтаса,
Таулу газетим «Къарачай».

Саулай халкъымда сен джангыз бирсе
Ана тилими басмасы.
Сен билим берген сейирлик нюрсе
Къарачай халкъны джазмасы.

Хар сёзюнг насыб алыб барады,
Кёб шахарлагъа, эллеге.
Багъалы къонакъ болуб къалады,
Салам бере таулу юйлеге.

Къазауат баргъан къыйын заман да
Тохтатмад сени ишинги.
Багъалатады атам, анам да,
Тюрлендирмейсе тилинги.

Сен чайкъаласа, талгъан тенгизча,
Ана тилими байлыгъы.
Сен джылытаса, кёкдеги кюнча,
Джырымы гюллю джайлыгъы.

Тау халкъым бла бушуу этгенсе,
Аллынгы тыйыб джауларынг,
Сен муратынга толу джетгенсе,
Джангыдан туууб тауларынг.

Сен мамырлыкъгъа къанат кересе,
Шокълукъ джашауну ийнакълай.
Адет, намысха кенг джол бересе,
Мени газетим «Къарачай».

Джуртуму сюйюб джыр кёлтюргенме,
Туугъан тауланы балсытыб, махтай.
Энди сени юсюнгден мен джыр этеме,
Сюйген газетим «Къарачай».

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.



АТЛАНЫ
АУУШДУРМАГЪАНДЫ

Заман аяу салмайды къартха, джашха:
Бир арбачыны орнуна келеди башха.

Алай эте, ауушдура бир-бирин ала,
Къараб къарагъынчы, озадыла джылла.

Джангы арбачы миниб арбагъа-кемеге,
Къууана, кесин санайды керти иеге.

Тынчлыкъсыз бола, къолгъа алыб арбаны,
Кеси ушатханча, джарашдырады аны:

Чархларын ауушдурад, джашнатад кюбюрюн,
Аны бла ашырлыкъча ол бютеу ёмюрюн.

Джюрюшюне уа джукъ къошулмайды арбаны,
Арбачы ауушдурмай къойгъанды атланы...

* * *

Джашау тенгизди. Бара тургьан кемебиз
Тебреди акъырын-акъырын суугьа батыб.
Асыры къоркъгъандан бизни кетиб эсибиз,
Башладыкь башыбызны бирер джары атыб.

Къычырыкъ эте, тилек тилей Аллахдан,
Бир къауумла орун табмайдыла кеслерине.
Бирсиле уа, умутсуз болуб джашаудан
Кёмюледиле толкъунланы ичлерине.

Кемени элтгенле, джетдик деб джагъагъа,
Кюрешгенча кёрюнедиле кёл этерге.
Кеслери уа, миниб бирер къайыкъгъа,
Хазырдыла кемени къоюб кетерге...

* * *

Джокъду деб насыблы эни,
Бош арбагъа джекмегиз мени.
Насыбы бла туумайды адам,
Къыйыны бла юлюш алад андан.

Бош арбаны тартырыкъма тынч...
«Тартсанг, тарт, тартмасанг, бу къылыч
Айыбынга джолукъдурур дженгил,
Сагъышланма да, эрлай джегил»,

Деб, биреу ёрге турса да юсюме,
Мен айтырыкъма кесим кесиме:
«Джашаудан эсе багъалыды сый,
Кесинги учузлукъдан тый...»

Кёрюб болмайма бош арбаны,
Артыкъ да бек дыгъырдауун аны.
Кючюмден келгенича, тарта
Турлукъма, ауур эсе да арба...

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.




НАСЫПДЖАН

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа

Хапар

Биз Сочи таба барлыкъ ючуленбиз – юйдеги, мен, туудукъчукъ Ислам. Чабышыб 8-чи вагонну табыб, теберише, тюртюше миндик. Ингир бола эди. Биз олтургъан купеде джангыз бир тиширыучукъ бар эди. Поезд джолуна джарашды, дюнгюрдеб, дыгъырдаб, джюрюшюн къатыдан къаты эте, алгъа барады. Бизни таба келген составла да сызгъырыб, джел ургъанча, дженгил озадыла. Джол нёгерибиз, ол тиширыучукъ, юсюнде да спорт кийимлери бла эки къолун да башына тиреу этиб, терезеге къатыб олтурады. Джарашыб, орун айырыб бошагъаныбыздан сора юй бийче, джолгъа хазырлагъан азыкъларын чыгъарыб, терезе тюбюнде столчукъгъа салды да, ол тиширыучукъгъа: «Кел, бизни бла чай ич, кесинг бла да бир танышайыкъ», - деди. Ол да ач тюлме, сау болугъуз-зат дегенча субай сёзлени айтды да, ёрге туруб, чюйге тагъылыб тургъан сумкасындан эки-юч конфетни чыгъарыб, Исламчыкъгъа берди. Аны кесине къысыб, башчыгъындан уппа этди.

Мен Узбекистанданма, атым Насыпджанды Адлерге барама деб, бир джанына бурулду. Мен да аны къоймай биргебизге ауузланыргъа олтуртдум. Насыпджаннга бир 30 джылдан джангы атлагъанча кёрюне эди. Ариу сыфаты, азгъыныракъ санлары, узун къара чачы. Поезд алгъа чабыб барады, ууакъ станциячыкъла артда къаладыла.

Мени поездледе иги джукълаялмагъан аман адетим барды. Ары-бери айланыб, не кюрешдим эсе да, къалкъыялмадым. Болмагъанында, купени мюйюшюнде лампачыкъны джандырыб, бир суратлы журналны къолгъа алдым. Насыпджан да джукъламай кёре эдим. Ол баш полкадан энгишге тюшюб, тышына чыгъыб, талайны туруб къайтды.

- Былай олтур, кечени къатлай, бир кесек хапар айта барайыкъ, – дедим Насыпджаннга. Ол да сёз айтмай къатыма келиб олтурду. Аны-муну юсюнден сёлеше келдик. Насыпджан меннге бурулуб: «Къалайда болсун, сизни атама ушатама. Атама, анама, сабийлеге да бир бек тансыкъ болгъанма, бирбирледе чыдаялмай къалама», - деб, джылаб къойду. Джыламсырагъаны бла бир талайны турду. Мен анга узатхан суучукъдан бир-эки уртлам этиб, хапарын джангыдан башлады. Орусча, узбекча да къатышдырыб сёлеше эди.

- Атым Насыпджан болгъанлыкъгъа, насыбым джокъду мени. Мен адамларымы кёрмегенли бир джылдан озуб барады. Анда-мында бу хурджун телефон бла элибизде тенг къызыма сёлешиученме. Анга да бир кёб ачха кетеди, - деди джунчугъанча этиб ол. - Сиз ийнанныкъ да болмазсыз, мени школда бир кесек окъугъандан башха не билимим, не усталыгъым джокъду. Сизге былай джюрегими ачыб, бютеу хапарымы айтсам, джаным тынчлыкъ табар деб турама. Мен Узбекистанны къыйыр джерлеринде, бир къарангы элчикде атамы, анамы джангыз сабийи болуб ёсгенме. Атам совхозда мамукъ ёсген сабанлагъа суу сала эди джаздан къачха дери. Къыш элде сельпода къарауул болуучан эди. Анам да бир унукъгъан тиширыу - къолуна не зат иш тюшсе, аны бла булджуна айланнганды. Къолубуз джукъа, юйюбюз къарыусуз. Алайыракъ, тынч джашагъаныбызгъа да къууаныб тура эдик. Меннге 16 джыл толургъа дуния башы тюбюне къатышды. Бизден узакъ болмагъан элден бир атлыла келиб, мени анда джашагъан бир байыракъ юйдегиде джашха эрге берирге сёлешдиле. Кёб адам иги билмейди анда таугъа тартхан элледе алкъын эски адетле бла джашагъанларын, миллет бай бла джарлыгъа юлешиниб тургъанын. Бу заманлада да анда къызланы бай юйлеге сатадыла, зорлукъну орнунда эрге бериб иедиле. Газ, электроджарыкъ келгенликге, миллет къарангыды.

Къачхы джылы кюнлени биринде мени машинагъа олтуртуб, алыб кетдиле. Элтген эллеринде бизге джууукъ джетген бир къаратон тюкенчи киши бар эди. Ол болгъанды базардача сатыу этиб мени эрге бердирген. Джарлы атам бла хариб анама бир сомчукъла, тутдургъан болур эдиле. Аланы дыф этерге къарыулары да джокъ эди.

Бир уллу юйдегиге келин болуб тюшдюм. Къыз бетим джоюлду. Берген джашлары чыртда малгун, эшик аллында ишден баш бурмагъан, тынч, джууабы джокъ адам эди. Мени эрим ол юйню туугъан уланлары болмай, асыраб алгъан джашлары болурму эди деб турама. Юйге бийлик этген Байбийче Куледжан апа эди. Бир къарыулу, эки быгъыны къалтырай айланнган семиз къара къатын. Бир джаягъына эки къара гуммос битиб эди. Бир да ачыулу, къайгъылы адам эди. Мен къаты бла ары озсам, бери озсам да чимдеб бир ачытмай къоймай эди. Тырнакъ ызлары назик санларымда кёб кере къан ыз къойгъандыла. Мени кичи апсыным Гюлсюмге да къыйынлыкъ джетдиргенин сорма да къой. Менден да аман эди ол джазыкъчыкъгъа. Юйге ауур челекле бла суу ташыгъан Гюлсюм бла мен, бачхада гокка ханслагъа, тереклеге, тахталагъа суу къуюучула биз, бек исси кюнледе, эшик аллында исси тандырда лавашла биширген биз. Ийнеклени, эчкилени саугъан, бузоуланы, къозуланы къыстагъан да Гюлсюм бла мен эдик. Юйню иеси Аман атагъа джукъ айталлыкъ тюлме. Байбийчеден озуб оноу анга джетмей эди. Ол агъач уста эди. Сарайгъа кириб, бир затла бла кюрешгенден башха джукъгъа къарамай эди атабыз. Байбийче къартая тебрегенинде кеси башха эллеге айланыб, сабий табмагъан, кеси да ёксюз, Батыйжан деб бир тиширыучукъну алыб келген эди эрине экинчи къатыннга. Тюгел бизнича Батыйжаннга къыйынлыкъ джетдирмей эди Байбийче алай болса да анга да тынчлыкъ джокъ эди. Бир-бирледе, тюе къусханча, къадалаб къала эди юсюне, къолуна не тюшсе, аны бла уруб да сиреле эди.

Мен сылтаулу болдум. Ма ол кёзюучюкде бир кесек джумушакълыкъ этди Байбийче. Аны да сабий табхынчы эте кёре эдим. Балачыгъыбыз Эрмекни эмчекден эртде айыртдыла. Байбийче сабийни мени кёзюме хазна кёргюзмей, кеси алыб къарай эди.

Экинчи сабий Эсен да алай болду. Сабийлени ариу ёсдюре эдиле. Алагъа Асан афендини чакъырыб, сюннет этген заманда, къойгъан эдиле талай кюннге мени къатларында. Мен аладан тансыкъ да алгъынчы айырдыла, ала да меннге алай илешгенча кёрюнмей эдиле.

Эрикле чагъыб, джаз чыгъаргъа, къалтыратыб, титиретиб бир къыйын ауруу тийди меннге. Андан аязырыма къолума да бир затчыкъланы тутдуруб, ата юйюме къыстаб ийдиле. Джангыз биз этген: апсыным бла мен тиллешиб, мени тоюмда саугъагъа берген багъалы ташлары бла алтын сынджырчыкъны Байбийчени кюбюрчегинден сылджыратыб кетген эдик. «Мен сени аллынгда айыблыма, – деди бир кюн атам. - Ол фыргъауунла сени энтда тынч къоярыкъ тюлдюле. Баш къайгъынгы кесинг кёр. Ананг бла мен бюгюнмю, тамбламы деб турабыз. Бир аягъыбыз андады - Кавказ таба бар. Анда муслиман миллет джашайды. Бизден дуния ары тёгюлгенин кёресе. Ма Асылбек джууугъум да тенглери бла ары тебрегенди. Кет да къал ала бла». Ол сёзлени айтыб атам ёлюр кюнюне къысдырыб тургъан ачхачыгъындан бир кесекни юзюб берди. Алай бла Кавказгъа келдим. Алгъа Минвод джанында бир хант юйде сауут джуууб турдум. Хант юйню тамадасы муслиман адам эди. Меннге аман къарамай эди, шапалыкъгъа кёчюрдю. Джашагъаным, тургъаным да хант юйню бир бёлмечигинде эди. Бары да ма бу арт кёзюулеге дери иги бола келди. Хант юйню тамадасыны Дорба деб бир начас джашы эсириб келгени сайын меннге артыкълыкъ этерге излей тургъаны болмаса. Чыдадым, тёздюм, болмагъанында, къалакъ бла башына уруб, ойсуратыб, алайдан къачыб, энди Адлер таба бара турама. Ийнанамысыз, къайры баргъанымы да билмейме. Юсюме къабларгъа бир кесек кийимчигим бла бир эки къагъытым барды джангыз сумкамда. Байлыгъым эки къолумду, бир къара ишден да эринмейме. Кечигиз мени, алай айтханыма – мен къайда да тиширыу сыйымы сакълай билеме. Бусагъатда къайсы хант юйде да сауут джууаргъа, кир тазаларгъа алмай къоймайдыла. Адлерде иги иш бередиле дегендиле да ары аны ючюн атланнганма. Мени джангыз башыма бир кёб затмы керекди? Аллах айтыб, дунияла иги джанына тюрленселе, Узбекистаннга да къайтырма. Сабийлерими да кёрюрме деб турама. Энди уа аланы къуру тюшюмде кёреме...

Поезд алгъа барады къарангы кечени кесини чархларына чырмаб. Меннге бютеу ичин тёгюб, бир уллу азабдан къутулгъанча, Насыпджан кесини орнунда къаты джукъугъа сингнгенди. Не тюшле кёреди экен ол...

Биз барыр джерибизге джууукълашдыкъ, танг да белги бере келеди. Кийине туруб, джанымдан ачхачыкъ алыб, Насыпджанны ыргъакъчыкъгъа илиниб тургъан сумкасыны бир къыйырчыгъына салдым.

Поезд тохтады, джолоучула станциягъа къуюлдула. Бир кесекден биз келген поезд къысха-къысха сызгъырыб дженгил алгъа кетди. Насыпджан да аны ичинде. Уллу Аллах аны насыбын табдырсын. Арабин, къайда эди экен ол бу сууукъ кюнледе? Ёкюнеме да, ёкюнеме, мен башсыз аны телефон номерин нек алмадым деб. Адлерге баргъаным болса, аны къайсы хант юйде ишлегенин бир билирге излей эдим. Насыблы болсун Насыпджан!




КЪАРАЧАЙЛЫ ТЮЛМЮСЕ?

АППАЛАНЫ Билял

Чам хапар

Эй-э-эй, Сквозняк! Сквозняк, къайдаса?! Эй-й-й, саумуса-шаумуса? Къайры тас болду, къайсы тешикге кирди? Сиз а нек тынгылайсыз? Мен Сквознякны излейме, о, къарачайлыла! Ол мени тенгимди. Энди ол Солманны да кёресиз, олтаным Солманны. Сыйлы башымы сыйсыз этиб бардым адамгъа санаб. Ол а къалай этди? Сыгын мешокну быргъагъанча, орамгъа быргъады да ийди. Тур энди анга да къарачайлы де да. Кесиме бир игиликми изледим? Излемедим. "Къарачай адетлени тутугъуз!" - дедим. "Къарачайлы болугъуз!"- дедим. Ма аны ючюн багушха быргъады. Кеси да кюёу болады, кюйюб къаллыкъ. Къатыныны къарт анасы бла мени къарт атамы атасыны атасы... хо, алайды, тёртдедиле.

Алагъа джыйын келгенин билесиз барыгъыз да. Арбазында бир акъыллы адам кёрюнсюн деб, ары атландым. Бабушча, эки джанына аунай, бир мюйюшден Сквозняк чыкъды да къалды. Аны да алдым биргеме. Арбазгъа кирдик да: «Биз джарарыкъ не барды?» деб адамча сордукъ. "Сау болугъуз, этиллик этилгенди, башыгъызгъа бошсуз!"- дедиле. Къалай кетиб къаллыкъса? Бетибиз джетмеди. Джатманы тюбюнде юч-тёрт адам ауузлана тура эдиле. Ала таба атладыкъ.

Джыйын къаллайла келиб, юйге къаллайла киргенин билмейме. Экеулен къонакъла бла олтурсунла, дедиле да, биреуню атын айтдыла. Аш тамадагъа. Алайда аякъ джолгъа атыллыкъла да бар эдиле. Джангылыб, аланы бирин айтырла, деб къоркъуб, экинчиге мен, деб алгъа чыкъдым. Кирдик. Джыйын тамаданы кёрсюн мени джауум. Сыппача бир сюек. Мыйыкълары уа... Будённыйден джыртыб алыб, кесине джабышдырыб къойгъан эди хадаус. Ол Сыппа аланы да къалай кёлтюрюб айланады, къайдам. Былай кёргенлей огъуна джюрегим алмады. Алай а, бир сёз айтса, экинчиге "Къарачай" деб тебрегенинде, кёл салдым.

"Къарачайлы тюлмюсе, агъыз!", "Къарачайлы тюлмюсе, ур да сирел!", "Къарачайлы тюлмюсе, рюмкада тамчы къойма!", "Къарачайлы тюлмюсе, бегит!" - деб, джашлагъа къанат битдириб къойду. Къарачайлы болгъанымы мен да таныта бардым. Аны сёзюн джерге тюшюрмегеними кёрюб, къатымда олтургъан аладан джаш: "Къарачай десе, ауузуна суу ичмейди", - деб, тамадагъа сый тартды. "Мен къарачайлыма!" - деб энтда хакъ джюреги бла айтды тамада. Клинтон: "Мен Американы Президентиме!" - дегенча эшитилди ол меннге. Къатымда олтургъан бла мурукку эте, бу джол команда берилгенлей агъызыб къоймагъанымы: "Къарачайлы тюлмюсе, бас!" - дегенинде ангыладым. Барыбызгъа да айтылгъанча къулагъыма келген эди. Ол а меннге айта кёре эдим. Сора бу къалай болады да? Къара Сыппагъа... Къарачайлы болгъаныма ишеклиди.

- Къарнаш, - дедим да рюмкамы агъыздым. - Мен къарачайлыны да къарачайлысыма, стопроцентный. Сен кесинг къарачайлымыса?

Соруууму ангылаб къоялмады. Къулакъларына ийнанмай, турнача, бойнун созуб, бетин бетиме джууукъ келтирди. Нёгерлери да кими къабынын джутаргъа унутду, кимини къолу рюмкагъа къарышды, кимини ауузу ачылыб манекенлеча болдула да къалдыла. Алай бир кесек къоярыкъ эдим, Аллахдан къоркъдум.

- Сен къарачайлы тюлсе, - деб ачыгъы бла келме къойдум. Сыппаны ачыуу бурун учуна джыйылды, бети, мени къатынымы эринлерича, къызарды, кёзлери орунларындан тебиндиле. Ауузу къалтырагъанча, къымылдагъанча, болду, сёзле бери чыгъаргъа унамадыла. Тилинми къабхан эди, тылпыууму тохтады, билмейме. Мындан бошадым, деб къууандым. Бошасанг бошай тур, джыйыны къымылдай тебреди. Хыршылана да башладыла джашла. Аны онгсунмадым. Айтханымы юлгюле бла бегитейим, - дедим ашыгъыш. - Къарачай адетлени тутмагъан, къарачайлы боламыды? Болмайды. Сен а, къарнаш, тутмайса. Ма бюгюн огъуна аланы теблеб, мулхар этдинг...

- Джаш, ауузунгу джаб, мен джабхынчы, - деди хант тамада, меннге бюгюлюб.

- Сиз бери къачан келдигиз? деб сордум Сыппагъа.

- Сагъат бешде.

- Нек келдигиз сагъат бешде? деб дагъыда сордум.

- Алай келишген эдик алгъындан...

- Сени къарачайлы болмагъанынг ма былайдан билиниб башланады, - дедим кескин. - Керти къарачай джыйын айтылгъан заманда келиб къачан кёргенсе? - деб сорууну кёнделен салдым. Тынгылады.

- Юч-тёрт сагъатны кечигирге керекбиз дерге джыйын тамаданы нек башы джетмеди? - дедим. - Аллай бирни билмей эсенг, джыйыннга нек тамада болдунг? Миллетни асыл адетин нек буздунг? Нек ойнадынг бетибиз бла? Хо, сен огъай мен да бир-бирде джангылама, сен терсине кетдинг. Уллу элигизде алай джарамайды, былай этигиз дерге бир акъыллы адам къалай чыкъмады?

Бу соруугъа да киши джууаб бермеди. Сыппа, двойка алгъан сабийча, джерге къарады.

- Адетибизни бузмазла деб, мындагъыла столланы джарашдырмай турсала къалай боллукъ эди? Джангы джууукъларынгы бетлерине къазан къара джагъаргъа излеген сен къаллай къарачайлыса? Асыры къыйналгъандан джюрегим кюйюб барады, къуйчу, шапа!

- Мен къуяйым, - деб анга джетдирмеди джыйын тамада.

- Къарачайлы рюмканы белинден къуюб къайда кёргенсе? - деб хыны этдим.

- Кечериксе, - деди да, рюмкамы толтурду, закуска да узатды.

- Къатынларыгъыз а къайдадыла? Къуру бешчик нек келгенди? Онбеш джаш келди эсе, къыркъ тиширыу нек келмеди? Эмчекде сабийледен башлаб, аммалагъа дери былайда болургъа керек эдиле. Керти къарачайлы бол да, къайдалла ала, кёргюзт!

- Биз алгъынча келгенбиз, - деди къонакъланы бири.

- Алгъын миллет къарангы болгъанды, - деб ауузуна ургъанча этдим. - Къарачайда эм иги адет тиширыуну разы этиудю, - дедим. - Ма бюгече ала бир «сюрюу» болуб келселе, энди бир джыйыннга дери мында кёргенлерин элей, булджуй турлукъ эдиле. Аланы ол насыбдан къуру къойгъан, сен къаллай къарачайлыса?

Джыйын тамада джерге кирлик болду. Мыйыкълары да столгъа тюшедиле дерча, энгишге саркъгъан эдиле. Асыры амалсыздан, кесине джюз грамм къуюб да агъызды. Нёгерлери да бедишлерин толу рюмкала бла джуудула. Хантланы унутхан эдиле да, закуска къабхан болмады.

- Адет болмагъан джерден адамлыкъ да тас болуб кетеди, дедим. - Арбазгъа киргенигизде: «Абызырагъан, инджилген, пахмел керекли ким барды?» - деб нек сормадыгъыз? Не бар, не джокъ деб, тууар да къарайды тёгерегине... Адебсизлик, адамсызлыкъ бла къаллай бир къыйнадыгъыз джанымы. Къуйчу! - деб рюмкамы Сыппагъа тутдум. Толтуруб къуйду. Мен аны кеблегинчи, закусканы да хазырлаб турду. - Сен керти къарачайлы болуб, абызырагъан, къатышхан, деб сорсанг, тёгерегинге къарасанг, джатма тюбюнде адамланы арасында ауузлары къургъакъсыб, онгсуз болуб тургъан эки мискин эсленник эди, - дедим.

- Аланы бири да мен эдим. Насыбха, артда биреу шышасы бла алайгъа келди. Ол алай келмесе, мен къалай боллукъ эдим? - деб энтда сордум. Не айтыр къарыуу бар эди, тынгылауну басды. - Шышаны тюбюнде бир кесеги бар эди. Алай болса да джарады. Мен тирилдим. Къатымда, ёлюкча, сойланнган Сквозняк сойланнганыча къалды. Ол зауаллыны сюйреб алайдан къоратхан болмаса, кишини джаны аурумады. Аны къайда джатханындан, не бола тургъанындан хапарым джокъ. Ичгеним да тамагъымда турады, анга асыры къыйналгъандан, - дедим. - Бюгече не ол, не мен тыныб къалсакъ, сен боллукъса терс! Тюлсе сен къарачайлы!..

Солман босагъадан къарамаса, дагъыда айтырыкъ эдим. Анга дери да эки-юч кере башхала келиб, чакъыргъан эдиле. Солманны алача сансыз эталмадым. Оноу-зат сорлукъ болур, деб келди кёлюме.

- Бусагъат къайтайым, - дедим къонакълагъа.

Сыппаны: "Джашла, джанлайыкъ!" - деген сёзлери босагъада ызымдан джетдиле. "Ашыкъмагъыз!" - дерге бери бурулдум. Алай а, Солманны, горилланы къолларыча, къоллары, джагъама, ыргъакълача, илиндиле. Арбазгъа учуб чыкъгъанча чыкъдым. Алайда аякъ тирерге умут этдим, джер къайры эсе да энгишге кетди да, тиреялмадым. Менден узун тюлдю Солман. Аны аякълары джерге джетиб, хамхоту да мени бетиме къалай джабышханын билмейме. Темир бурууну башы бла быргъады да ийди. "Ой, эшек, мен къол таш тюлме", - деб да къычырдым, эшитмеди. Тохта, сен пасыкъ... Къара анга! Хо, мен кесиме игилик излей эдим, атангы башы! Къарачай адетни сакъла, къарачай адамлыкъны сакъла, къарачайлы бол, дегеним ючюн. Солман генезир... Ий, мен муну атын нек айтама? Аты ушхууур артында айтылсын!..

Мен бери нек келдим?.. Солман, Сыппа, аш тамада... Андан сора уа... Сквозняк... Хы, Сквознякны излей джайылдым... Саумуду экен джазыкъ?.. Да сиз олтуругъуз, ишигизми къаллыкъды, мен энтда бир къарайым ол хадауусха...

"Къарачай"
2015 дж. январны 17


С К А Н В О Р Д
Сканвордну АСКЕРБИЙЛАНЫ Хусеин джарашдыргъанды.



Байрым кюн

Оюулу, ариу

Аман, джийиргешли

Джаз тауукъ

Бек къара шинли

Къарачайда 1828 джыл уруш баргъан джер

Тирменчини ун «хакъы»

Бир белги, танытхан зат

Бир-бири юсюне къаланнган, кёб

Шагъат

Нарт джигитлени бири

Бузулгъан сют, творог

Бек иги; «беш» багъа

Чек

Эмчеги къыяулу

Чырайлы къызгъа эркелетиб айтадыла алай

Тутаргъа, тукъумлукъгъа джораланнган мал

Керкилген, джарылгъан джер, къуууш (тишни...)

Азаб, айыбха джолукъдуруу

Лахор

Чайникни бурну

Джыджым

Этсиз (мал) «сууалик»

Рим

Кемлик, джангылыч

Кесин иги кёргюзюрге кюрешиу, эки бетлилик

Сейирлик; тамаша, ашхы

Тепсини «башчысы»

Миллет ичги

Буруннгу шаркъда кърал башчы

Сууда, джерде да джашагъан джаныуарчыкъ

Ит иесин танымагъан болум; уруштюйюш, дауур

Эчкини баласы

Метис; къараууз

Тахта кёгет

Кючлю (алма)

Къумач

Урланнган зат

Эгечлени эрлери бир-бирине

Суу, джер ат









Сканвордну джууаблары:

Ариука, сыра, халат, Хасаука, ушакъ, тума, айырма, къалджа, къаза, аркъан, арыкъ, чункъул, ырджы, тамада, джумарыкъ, Рачыкъау, улакъ, сюммек, къобу, къабхын, Рум, маллыкъ, Лаба, джасанма, уууч, къалабалыкъ, мысты, ышан, джума, къарадура, къаб, баджа, аламат, къатапа, пача, арам, ачыма,супулукъ, макъа, хылымылы.





Чомаланы Хайдарны джашы Магометни (Кючюкню),

ауушханына уллу бушу этиб, юйдегисине, джууугъуна-тенгине къайгъы сёз беребиз.

Магомет Россия Федерацияны махтаулу къурулушчусу эди. Тукъумну къартларыны советини тамадасы эди. Халал джюрекли джарыкъ адам эди.Таза иннетли муслиман ахлу эди.

Аллахны рахматында болсун.

Тукъум советни атындан Чомаланы Казбек.



Дефтеригизге
ОЮМЛА

***

Юч керти зат: иш этиб унуталмазса, джукълаялмазса, джюрегинг алмагъанны сюялмазса.

***

Сейир тюлмюдю: джаныуарла ёсдюрген адамла джаныуар халини аладыла, адамла бла ёсген джаныуарла уа алайлай къаладыла.

***

Адамны адамгъа акъылдан эсе хали бек илешдиреди.
Э. Ренан.

Адеблилигинги чертиб туруучу болсанг, ол да сыйынгы тюшюреди.
Б. Грасиан.

Тиширыу къолайсыз кийиниб эсе, кёзюгюз аны кийимине илинеди, ол ушагъыулу кийиниб эсе уа, аны кесине эсигиз бёлюнеди.
Коко Шанель.

***

Джарыкъ джолла кесилдиле,
Аманла терк эсирдиле,
Танымазса бек кёблерин,
Ачхандыла ёз бетлерин.

***

Джыр джазалла фахмусузла,
Джырлайдыла ауазсызла,
Намаз къыла иймансызла,
Не айталла ол антсызла?
З. Танзиля.


Православ дин
БАЙРАМЛАРЫНА НЕ ДА ХАЗЫРДЫ

Адетдеча, быйыл да, православ динни Къарачай-Черкесияда джашагъан ахлуларына Крещение байрамгъа республиканы джер-джеринде купелле джарашдырыллыкъдыла.


Январны 18-ден 19-ну кечесинде Черкесск шахарда «Джашил айрымкан» деген солуу эмда джарыкълыкъ паркда, Къобан сууда, Исправная станседе Гитче Зеленчук сууда, Джёгетей Аягъы шахарда «Головное» деген суу джыйылгъан джерде, Зеленчук станседе Уллу Зеленчук сууда, Морх элде Морх сууда, Сторожевая станседе Кяфар сууда, Ударный посёлокда джайгъы солуу паркда, Преградна станседе Уруп сууда, Курджиново посёлокда Лаба сууда, Къарданик станседе Акъсаут сууда, Хасаут-Греческий элде Акъсаут сууда джарашдырылгъан купелледе православ динни ахлулары Крещение байрамгъа тазаланыргъа боллукъдула.

Черкесскеде шыйых сууда тазаланыу январны 18де кече 8 сагъатда башланныкъды. Аллай ишле Джёгетей Аягъында - январны 18-де кече 10 сагъатда, Преградна бла Къарданик станселеде январны 18-де кече 12 сагъатда, башха джерледе - январны 19-да танг аласы бла 4-5 сагъатда башланныкъдыла.

Купелге джууунургъа баргъанланы къоркъуусузлукъларын МЧС-ни, МВДны, башха джорукъ сакълагъан органланы къуллукъчулары эмда медикле сакъларыкъдыла.

Аны бла бирге адамла кеслерини саулукъларына кеслери да сакъ болургъа керекдиле.

МЧС-ни КъЧР-де Баш управлениесини къуллукъчулары къуру купелледе тазаланыргъа болгъанын, алай этерни аллы бла адамла врачлагъа кеслерини саулукъларын тинтдирирге кереклилерин эсгертедиле.

Ала, тазаланырны аллы бла джюрек, ёпке дегенча магъаналы органларын сууукъда кёб тутмаз ючюн, кийимлерин аякъларындан башлаб тешерге, кийине башласала уа алгъа огъары джанларына джукъ къабларгъа керекдиле. Устала айтхандан, сууда 3 секундан кёб турургъа да джарамайды.

(БИЗНИ КОРР.).


Кёрмюч
ДЖЮРЕГИНИ ТЁРЮНДЕ ТАУРУХЛУ ДЖЕРИБИЗ

Къарачай-Черкес кърал тарих-культура эмда табигъат музейни-заповедникни кёрмючле залында суратчы Александр Георгиевич Лубягинни «Сюйген Джуртум» деген аты бла кёрмючю ачылгъанды.

Суратчы узакъ Амур областда туугъанды. 1970-чи джыл Москвада университетни сурат салыу искусствосуну факультетин заочно тауусады.

Бизни джуртлагъа ол, Совет Аскерде къуллугъун тауусхандан сора, 1963-чю джыл, келеди. Черкесскеде ара кърал библиотекагъа суратчы-оформитель болуб джарашады.

- Библиотекада ишлеген джылларымы ёмюрде унуталлыкъ тюлме, - дейди Александр Георгиевич. – Анда ол кёзюуде ишлеген адамланы халаллыкълары, билимлиликлери, адамгъа сый бере билмекликлери джюрегиме тюйрелгендиле, биз, бир уллу юйдегича, биригиб, татлы джашай эдик.



Джазыу суратчыны кёб тюрлю коллективге элтеди, талай предприятиеде ишлегенден сора, ол НВА заводха келеди. Кёб джылланы былайда суратчы-оформитель болуб ишлейди.

1970-чи джыл суратчы юйленеди, кёб да турмай джашаргъа Узакъ Шаркъгъа кёчеди. Алай а Кавказны ариу тауларына, таза хауасына юреннген адамны джюреги бери, ызына, тартханлай турады. Алай бла эки джылдан кёб туралмай, ол Къарачай-Черкесиягъа къайтады.

- Александр Георгиевични юсюнден айтхан заманда аны джюреги поэзиядан толу болгъанын чертерге тыйыншлыды, - дейди сурат галереяны тамадасы Джандарланы Залина. - Ол кесини поэзиясын суратлагъа кёчюргенди. Аны джюрегини тёрюнде джашайды бизни таурухлу джерибизни кёз къаматхан табигъаты: таулары, суулары, чегетлери, чучхурлары, кёллери, ёзенлери.

Къарачай-Черкесияда ол кёрмеген, ол кирмеген ёзен къалгъан болмаз, десек, уллу джангыллыкъ тюлбюз – ол хар нени да билирге, чучхургъа тырмашхан хунерли адамды, сансызлыкъны уа къатына джууукъ къоймайды.

Сейирди, кавказ тауладан иги узакъда туугъан джаш, адам, Ставрополь крайны Курджиново элине келиб, ёмюрлюкге къалады. Ол кесин насыблы адамгъа санайды, бу ариу джуртну таныгъаны, билгени аны джазыуун тюрлендиредиле.

- Джазыу мени кеси келтиргенди Курджиновогъа, дейди Лубягин. – Былай кёргенлей, джюрегимде бу сейир джерге бир уллу сюймеклик джаратылады. Заман оза баргъаны сайын ол сезим кючлюден кючлю, теренден терен болгъанлай баргъанына кесим да сейирсинеме.

Кертиси бла да суратчыны чыгъармалары бла шагъырей болгъан адам ол затха толу ийнанныкъды. Ол кеси джашагъан джерни уллу джюрек джылыу бла суратлагъанды. Курджиновону тауу, сууу, чегети аны чыгъармаларындан, «мени таныймысыз?» дегенча ёхтем къарайдыла. Ма аны бир къауум суратлары: «Дубовый мост через р. Каменистую», «Камень, похожий на ткань», «Цветок радада на камне», «Лаба и посёлок», «Колодезь на берегу р. Лаба» д.б.

- Мени дагъыда бир сюйген ишим барды, - дейди суратчы. – Бир къауум къуу болгъан терек тюблеге къарасам, аланы адамлагъа, джаныуарлагъа ушатханча болама. Сора, иги джарашдырсам, тенглериме саугъа этеме. Ала бек сейир затла боладыла...

Суратчыны кёрмючюне келгенле аны фахмусуна багъа берген бла бирге бизни джуртубузну ариулугъун джангы кёргенча да боладыла – не сейирсиниу, адам, ариулукъну, тамашалыкъны хаман кёрюб турса, аны алайлыгъын унутуб да къояды...

МАМЧУЛАНЫ Дина.

2015 джыл, январны 17 шабат кюн

АНА ТИЛНИ ИГИ БИЛГЕНЛЕНИ АЧЫКЪЛАГЪАНДЫ

КъЧР-ни Окъуу бла илму министерствосу ана тиллерин иги билген сохталаны ачыкъларгъа джораланнган республикан олимпиаданы эсеблерин чыгъаргъанды.

Ана тилледен бардырылгъан олимпиадагъа республиканы орта билим берген учреждениелеринден 59 сохта къошулгъанды.

Эришиулени кёзюулеринде ала «Мой родной край» деген темагъа эссе джазаргъа, бир суратны хапарларгъа, орус тилде джазылгъан материалны ана тиллерине кёчюрюрге, аны кибик башха ишле этерге керек болгъандыла.



Олимпиаданы жюриси чыгъаргъан эсеблеге кёре ол сынамланы сый бла къуру 10 сохта ётгенди. Аланы бири да Къызыл Октябрны орта школуну 9-чу классыны сохтасы Аджиланы Алина болгъанды.

Алина ана тилин - къарачай тилни - иги билгенин кёргюзюб, кесичаланы барын да хорлагъанды.

КъЧР-ни окъуу бла илму министри Мурадин Мамбетов олимпиадада хорлагъанланы дипломла бла, планшетле бла саугъалагъанды.

2015 дж. январны 22

Биринчиле
ЧОКУНА АПЕНДИНИ ЭСГЕРЕ

«Тюзлюк джакъсыз къалмаз» дегендиле буруннгуларыбыз. Эртде, кеч болса да заман хар нени тыйыншлы орнун табдыра барады. Аллахны джоругъуду ол. Сёз ючюн, «халкъны джаууду» деб тюнене кърал ышаннга салгъан неда тюрмеде чиритген адамлагъа бюгюннгю кёз бла къараб, керти багъа, сый берилгенин кёребиз. Сталинчи репрессияланы кёзюуюнде таза атына къара мухур урулгъаны бла къалыб кетген энтда ненча адамыбыз тура болур, къандан тоймагъан ол идеология джакъгъан къазан къараны энтда ненча адамыбызны юсюнден кетерирге керекди. Сау болсунла тарихчилерибиз, къаламчыларыбыз, ол джаны бла арт джыллада талай бир иш этгендиле.



Джашауу, этген ашхы ишлери тёлюлеге юлгю болгъан Къарачайны аллай онглу кишилерини бири Акъбайланы Исмаилды.

Кёб болмай «Чокунаэфенди» деб аны юсюнден аламат китаб чыкъгъанды. Аны басмагъа Батчаланы Айтекни атын джюрютген Къарачай илму-излем институт («Аланский эрмитаж» деген тарих илму бирлешлик) хазырлагъанды. Автору фахмулу тарихчибиз Хатууланы Рашидди. Ол институт къуралгъанлы 10 джылны ичинде аны юсю бла илму, суратлау, публицистика джаны бла да 50-ден аслам китаб дуния джарыгъын кёргенди.

Джангы джыл байрамны аллы бла республикан библиотекада биз хапарын айтхан китабны презентациясы болгъан эди. Ол кюн огъуна Черкесскеде Басманы юйюнде Акъбайланы Исмаилгъа салыннган эсгертме къанганы ачыугъа аталгъан уллу джыйылыу да болгъан эди. Ол ишлеге кърал къуллукъчуларыбыздан, депутатларыбыздан, творчество интеллигенциябыздан кёб адам къошулгъан эди. Алимле Тебуланы Рамазан, Къойчуланы Аскер, Шаманланы Ибрагим, Эрикгенланы Фатима, Биттирланы Тамара, Мамаланы Фатима, Батчаланы Шамил, джазыучула Бегиланы Абдуллах, кърал къуллукъчу Надежда Пивоварова, депутат Хапчаланы Салых эмда башхала: «Акъбай улу Исмаилча адамларыбызны джашауу барыбызгъа да юлгюдю, ала къойгъан тин хазнаны унутмазгъа, джыйыб, джарашдырыб, келир тёлюлеге ётдюрюрге борчлубуз», дегенни айтыб, аны бла байламлы бу китабны авторуна да уллу бюсюреу-сыпас этиб, джылы сёлешген эдиле.

Китаб а керти да файдалы китабды, автор тутхан темасын толу ачыкълагъанды, Чокуна апендиге тыйыншлы багъа бергенди, сыйын чыгъаргъанды. Тили ариуду, уллу, гитче да ангыларча кескин джазылгъанды, ол себебден тынч окъулады. Историография илмуну джоругъунда, алай демек архив, библиография, халкъдан джыйылгъан (полевой) материалланы тамалында Рашид, сау къаллыкъ, уллу иш баджаргъанды. Китабха кюч берген дагъыда неди десегиз, Акъбай улуну джашауун, творчествосун ачыкълагъан очеркден сора да аны кесини дин эмда литература чыгъармаларыны текстлери берилгениди, аз эселе да суратла бла да джасалгъаныды. Полиграфия джумушу да къалай керек эсе алай этилгенди. Бюгюнлюкде магъанасыз китабладан, чийсил басма продукциядан эригиб джашагъаныбыз ючюн болур, профессионал дараджада джазылгъан чыгъарма олсагъатлай кёзге илиниб къалады. Сёз ючюн, мен, бир тюз окъуучу, тин сусабымы къандырырча бизде быллай китабха кёбден бери тюртюлмеген эдим.



Просветитель Акъбайланы Якъубну джашы Исмаил (Чокуна апенди) 1874-чю джыл Огъары Тебердиде туугъанды. Ана тилде биринчи китаб чыгъаргъан, биринчи алфавитни джарашдыргъан олду деб школда дерс китаблада басмаланнган къысха биографиясы бла бир-эки назмусундан сора биз аны юсюнден не билебиз?



Кесини заманындан озуб, алгъа къарай билген ол акъылман кишини къуру аны бла къалмай фахмусу, болуму кёб затха джетишгенди. Къарачай-Черкесияда биринчи дин башчы, литература тилибизни, бизде сабий литератураны тамалын салгъан, биринчи болуб басма ишни, типографияны къурагъан, аджам джазманы бизни тилге келишдириб биринчи алфавитни джарашдыргъан, ана тилде биринчи китаб чыгъаргъан, Тебердиде курорт чотну айнытыб башлагъан ол болгъанды. Дагъыда Къарачайда окъуу системаны джарашдырыб, кеси дерс китабла джазыб, къураб кюрешгенди. «Къарачай» газетни да биринчи атламлары, айхай да, Акъбай улуну аты бла байламлыдыла. 1919-чу джыл, Деникинни аскери мында болгъан кёзюуде, «Къарачай» деген ат бла биринчи газетибизни, ол Хубийланы Ислам бла, башхала бла да бирге чыгъарыб башлагъанды.



Не затда да реформаны излеген, джангылыкъны джилтинин джетдирген халиси бла къысха джашауунда Чокуна апенди миллет культурабызны айнытыугъа кёб иш эталгъанды. Сёз ючюн, ётген ёмюрню аллында Кавказда дин окъуугъа реформа керек болгъанын заманында ангылаб, аны практикада бардырыргъа Акъбай улу Исмаилча кишиле керек эдиле. «Джадизм» деб ол кёзюуде къозгъалыу да аны себебли чыкъгъан эди. Аны идеологу, Кавказда белгили просветитель Исмаилбек Гаспринский (Гаспралы) бла Чокуна апенди къазанлаша тургъан хапары джазылады биз сагъыннган китабда. Теберди ёзенде, сёз ючюн, джадидлени практикаларын джашауда бардырыб кюрешгенди ол. Дин окъуу дисциплинала бла, араб тил бла биргелей шаркъ халкъланы тиллерин (персид, тюрк, орус), тиллени тарихлерин, арифметиканы, геометрияны, географияны дагъыда башхаланы да окъутхандыла джадидле.

Кърымда, Шимал Кавказда, Поволжье бла Сибирни муслиман регионларында 500 чакълы аллай школ ачылгъанды. Бизде, сёз ючюн, Алийланы Умар кеси огъуна аллай школ ачдырыб, анга Бахчисарайдан, Бакудан литература келтиртгенди. Хатууланы Рашид Чокуна апендини неден да бек билим джайыучуча кёргюзгенди. Китабны бёлюмлерини атлары огъуна анга шагъатлыкъ этедиле («Новатор уммы», «Реформатор языка», «На стезе культурной революции»...)

Ол ишлени барын да этдирген аны джюрегинде къаты ийманы болгъанды. Муслиманчылыкъда эм баш фарыз (борч) билим излемекди деб ангыламаса, «Билим излегиз, ариу Къыйтайгъа барлыкъ эсегиз да» деб Мухаммад файгъамбарны (Аллахны саламы анга болсун) хадисин кесине чыракъ этиб тутмаса, ол ишлени баджараллыкъмы эди Чокуна апенди? Огъай. «Бир баш кече Меккяда...» деб къарачай маулутну сабийлигинден башлаб эшитмеген бизде ким барды? Алай а аны автору (назмугъа салыб джарашдыргъан) Чокуна апенди болгъанын кёб адам билмейди. Аны кибик «Ийман-Ислам», «Ибрахим файгъамбар джашы Исмаилны къурман этген хапары», деген белгили зикирле, дин назмула, мен акъыл этген бла, Чокунаны къаламы джетмей джаратылгъан болмазла. Ол чыгъармаланы дин магъаналарындан сора да, аланы юслери бла автор ана тилибизни да байындыргъанды, дерим келеди. Сёз ючюн, китабыны 60-чы бетинде Хатууланы Рашид: «...Мы имеем основания считать, что язык «Маулута» в своей основе – современный карачаево-балкарский литературный язык, содержащий элементы орфографических и морфологических традиций предшествующей эпохи»... - деб джазады. «Маулут» биринчи кере аджам джазма бла 1898-чи джыл огъуна басмаланнганы, 1915-чи джыл къайтарылыб басмаланнганы айтылады. Алай демек, 100-ден артыкъ джыл болады ол халкъны ауузунда джашагъанлы. Бюгюн-бюгече да бир маулут ол зикирсиз хазна ётмейди. Аны айтханым, Чокуна апенди андан сора бир сёз джазмай къойса да, аны аты тин хазнабызны, миллет культурабызны тёрюнде джашаб турлукъ болур эди. «Супий апенди» деб къартла аны сагъынсала, алай айтыучан эдиле. Сёз ючюн, Абдуллах шыйыхча, бирси керти суфийлеча, ол динни джайыб, джамагъатны хакъ затлагъа чакъырыб кюрешгенди. Сууаблыкъ ишлери, меценатлыгъы уа! Ол кеси бир энчи темады. Къуру Теберди сууну юсю бла кесини ачхасына 14 кёпюр ишлетген кишиди ол. Акъылым алайды, не кеси ючюн, не Акъбайлары ючюн, не миллетден бюсюреу табар ючюн деб джангыз бир атлам да этмегенди. Хар этген иши Аллахны разылыгъы ючюн болгъанды. Биз хапарын айтхан китабны автору Хатууланы Рашид хаджи аны алайлыгъын толу кёргюзген болур деб турама.

Ахырында айтырыбыз, бу китабны юсюнде да, Чокуна апенди бла байламлы бирси ишледе да Акъбайланы тукъум советлери уллу къыйын салгъанды. Аллах къууат берсин!

Китаб Черкесскеде «Дом книги» тюкенде сатылады.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.

2015 джыл, январны 22 орта кюн

АНА ТИЛИБИЗНИ САКЪЛАРГЪА ДЖОРАЛАННГАН ПРОЕКТ

«Эльбрусоид» деген къарачай-малкъар джаш тёлюню ёсюмюне кёлтюргючлюк этген фондну къарачай филиалыны офислеринде «Аудиокниги» деген проект толтурулуб башланнганды.

«Аудиокниги» проект ана тилни сакъларгъа эмда байындырыргъа джораланнганды.

Былтыр декабрдан бери хар кюн сайын дегенча «Эльбрусоидни» офислеринде ол проектни толтуруугъа къошулургъа излегенлени араларында кастингле бардырыладыла. Алагъа джаш адамла бла бирге уллайгъанла да къошуладыла.

Кастингни ётер ючюн, кандидатлагъа къарачай-малкъар тилни иги билирге эмда кескин окъургъа керекди.



Фонд аудио форматха кёчюрюллюк чыгъармаланы тизими хазыр этилгенди. Бюгюнлюкде Отарланы Керим атлы фонд бла бирге «Эльбрусоид» эки китабны – «Зурнукла къайтырла» бла «Нартла» - ол форматха кёчюрген да этгенди.

Эльбрусоидни Карачаевск бла Черкесск шахарлада офислеринде аудио форматда ол китабла бла бирге «Къур’анны» эмда «Эртдеэртде» деген таурух китабны табаргъа боллукъду.

Башында айтылгъаныча, «Аудиокниги» проектге ана тилибизни иги билген ким да къошулургъа боллукъду.

2015 дж. январны 22 "Къарачай"

Культураны адамлары
ЮЙ ИШЛЕГЕН ЭШИКДЕ КЪАЛМАСЫН

"Экини экиге керелесенг, тёрт болгъанын биринчи айтхан адам дунияда эм уллу алимге саналыргъа керекди", - деб джазыла эди алгъаракъда чыкъгъан журналланы биринде. Мени сартын, хунаны биринчи ташын салгъан, урлукъну джерге биринчи атхан, эм алгъа малла къураб башлагъан да эм уллу къурулушчугъа, эм уллу агрономгъа, эм уллу зоотехникге, ветврачха саналыргъа керекдиле. Башха санагъатлада да алай. Не келсин, ол адамла джюзле, мингле бла джылланы мындан алгъа дуниядан кетгендиле. Ала кимле болгъанларын ачыкълаб, тёлюлеге айтыр мадар джокъду. Бир да къуруса да, кесибиз билген, кесибиз таныгъан, XIX-чу – XX-чы ёмюрледе, эндиледе ауушхан аллай адамларыбызны эсгере турургъа уа борчлубуз. Ол оюмгъа келиб, къарачай поэзияда, прозада, драматургияда, критикада, литературоведениеде биринчи атлам этгенлени юслеринден джазар ючюн къалмагъанбыз. Бюгюн газетни окъуучуларын кёб болмай арабыздан кетген тенгибиз Борлакъланы Къазийни джашы Борисни джашау джолу эмда творчествосу бла шагъырей этерге излейме. Хапарымы "Карачаево-балкарская довоенная драматургия" деген китабындан башласам дурус болур.

Ол 1975-чи джыл областны китаб басмасында чыкъгъанды. Анга дери бир-бир пьесаланы, спектакллени юслеринден газетибизде корреспонденцияла, статьяла окъуй туруучан эдик. Аланы джазгъанла, къысхасы бла тюз хапар айтхандан озуб, ол чыгъармаланы не джаны бла да тинтиб, магъаналарын, иги джерлерин, кемликлерин ачыкълаб, алада атлары айтылгъан адамланы (геройланы) халилерин, болумларын толу кёргюзген болмагъанды. Тюзю, ол авторла кеслерине аллай борч да салмагъандыла, эшта, саллыкъ эселе да бу санагъатдан аллай билимлери болмагъанын кеслери ангылаб, асыры терен кирирге излемегендиле. Былайда дагъыда къошарым: ала ХХ-чы ёмюрню 30-чу джылларына дери джазылгъан къуру 3-4 адамны бирер-экишер чыгъармаларыны юслеринден айтадыла. Борис а, аз-кёб болса да, барыны юсюнден да джазады.

Драматургияны къарачайлыла бла малкъарлыланы джашауларында орнуну, ууакъ да, уллу да пьесаладан элледе салыннган спектакллени халкъны культура, искусство джаны бла ёсюмюнде магъанасыны юсюнден толу хапар берген илму иш джазылмагъанды арт кёзюулеге дери. Борлакъ улу, аны юсюнден джаза китабында: "На страницах данной работы делается первая попытка обозреть карачаево-балкарскую драматургию первого периода, проанализировать закономерности ее развития, показать ее связь с народным творчеством, ее достижение к постановке актуальных, злободневных, острых вопросов народной жизни", - деб чертеди.

Кесине быллай борч салыб башлагъан илму ишинде Борис ол муратына джетгенини юсюнден китаб чыкъгъан заманлада да кёбледен эшитгенме, унутаракъ болгъанымы сезиб, бу джол джангыдан окъугъанымда да анга ишексиз болгъанма. Дагъыда мен къошарыкъ: бу иш аны кандидат диссертациясы эди. Не эсе да бир чурумла чыгъыб, джакъларча таблыкъ тюшмей къалгъан эди.

Китаб юч бёлюмден къуралгъанды: "Зарождение карачаево-балкарской драматургии", "Драма", "Комедия". Биринчи бёлюмюнде бу жанрны тамыры бек теренде болгъанын черте, халкъда ёмюрледен бери джюрюген "Кюбюрчек оюн", "Теке" дегенча оюнлада, "Джомакъчы", "Джырчы" деб миллетге белгили адамланы айтханларында драматургияны шартлары болгъанларын ачыкъ кёргюзеди. Алай бла къарачай-малкъар драматургияны къуралыууна халкъны аууз чыгъармачылыгъы себеб болгъанын юлгюле бла бегитеди.

Къарачайлыладан эм алгъа пьесала джазаргъа тырмашханланы бири Боташланы Абидат болады. Борлакъ улу, анга тюбеб, ол айтхан хапарны китабына къошханды. Тарихибиз бла байламлы затха бюгюннгю тёлюле да эс бёлюрле деб, андан бир юзюкню сиз да окъуругъугъузну излейме.

"Джыйырманчы джыллада мен Кисловодск шахарда китаб басмада корректор болуб ишлей эдим. Облонодан письмо алдым. Анда Джазлыкъ элде къыз сабийле школгъа джюрюмегенлерини юсюнден джазыла эди. Ары келирими излей эдиле да, бардым. Не да болсун, бир зат бла аланы аталарын, аналарын, кеслерини да школгъа, билимге эслерин бёлюрге керек эди. Ол себебден кийим тигерге юретген кружок къурадым. Анга джюрюй башладыла. Сора "Джахил тиширыу бла окъугъан тиширыу" деб пьесачыкъ джазыб, аны 1927-чи джыл Тебердиде интернат школну мекямында кесим салдым. Ол кёзюуге алайда устаз болуб да джарашхан эдим. Меннге бу ишде Аппаланы Хасан бла школну директору Арсений Павлович Карташев бек болушдула. Спектаклде ойнагъанла керекли кийимлени кеслери келтирдиле. Элчиледен кёб адам джыйылгъан эди. Сюйюб къарадыла".

Ол заманнга кёре, миллетни дуниягъа къарамын тюрлендириуде, джахилликге къаршчы кюрешиуде ол спектаклни, башхала джазыб, сахнадан кёргюзюлгенлени да уллу магъаналары болгъанын чертеди китабны автору. Суратлау, образланы къурау джаны бла тыйыншлы дараджада болмасала да, къарангылыкъны заранын, джангы джашауну эскиден онглулугъун кёргюзюрге кюрешгендиле. Агитация дараджаны тутханларын ачыкълайды Борис. Китабны биринчи, экинчи, ючюнчю бёлюмлеринде да ол пьесалагъа тинтиб къарайды. Аланы арасында Гебенланы Гемманы "Къарангылыкъ" эмда "Эски адетле, джолла", Къаракетланы Хамзатны "Коммуна", Гелаланы Рамазанны "Къанлы къалын" деген бир актлы пьесалары дагъыда талай адамны ол заманны излемине кёре джазылгъан пьесалары бардыла.


Борис джашы Казбек бла.

Отузунчу джылладан бери атлай, талай пьесаны миллетни джашауунда, тин байлыгъыбызны ёсдюрюуде магъаналарын баямлайды Борис. Аланы арасында Батча улуну "Ахмат Батыр", Чотчаланы Борисбийни "Урланнган мурат", Эбзеланы Шахарбийни "Огъурлу" деген пьесаларын айтыргъа боллукъду. Быланы, аллында сагъынылгъан пьесаланы нени юсюнден болгъанларын билдирген бла къоймай, толусу бла тинтиб чыкъгъанды. Ол джыллада драматургияны ал атламларына былай тикирал къарарча андан сора адам да джокъ эди. Бу китабындан сора да пьесаланы, театрны, спектакллени, актёрланы юслеринден статьялары радио бла берилгенлей, газетледе чыкъгъанлай тургъандыла. Борлакъ улу, эртдеден бери да джашауун культура бла байламлы этиб, бу санагъатда белгили болгъаныны тышында да, кеси джазгъан пьесала да бар эдиле, аладан сахнада салыннганла да болгъандыла.

Борисни Къарачай-Черкесияда, андан тышында да кёбле таный эдиле, ол да кёбле бла шохлукъ джюрюте эди. Ол адамла аны ишини юсю бла, бирер чурум бла тюбей тургъанлары бла биле эдиле. Мен а 20 джылгъа джууукъну аны бла къазанлашыб джашагъанма. Черкесскеде биз тургъан мекямда талай къарачай юйдеги бар эдик. Аладан ючеулен бир подъездге тюшген эдик - Байрамкъулланы Мусса, Борлакъ улу, мен. Юч юйдеги да, эт джууукълача, татлы хоншулача, тартынмай, бир-бирибизге бара-келе, къууанчда, джарсыуда да дагъан бола, алай джашаб тургъанбыз. Аны юсюне да Борис бла мен чыгъармачылыкъ ишни тутханыбыз себебли, мен бу адамны къалгъанладан иги биле эдим, дерге боллукъма.

...1936-чы джыл январны 1-де, Ташкёпюр элде Борлакъланы Къазий бла Кемисханны юйдегилеринде сегизинчи сабий болуб тууады ол. Джууукъ-тенг, джаш тууса Болдай, къыз тууса Болду атарбыз, деб тургъан эдиле да, артда да кеслеринден адамла Борисни ол атын айта эдиле. 1943чю джыл башха къарачайлыла бла бирге Къазийни юйдегисин да киши джуртлагъа элтиб атадыла. Была Чалдоваргъа тюшедиле. Орта школну да анда бошайды Борис. Бери къайтхандан сора билимин ёсдюрюр джанындан болургъа таблыкъ тюшмейди. Оюлгъан джуртларында джангыдан джашау къураргъа керек болады. Аны бла да къалмай, школну бошагъанла институтлагъа барырны аллы бла эки джылны урунсунла, деген джорукъ бегий башлагъан эди.

Борис огъары класслада окъугъан заманында школну кесинде, элде да суратлау коллективледе тепсей, джырлай тебреген эди. Устазла, хоншу, тийре да, аны фахмулу сабий болгъанын черте, уллу болса, джашауун джарыкълыкъ-культура ишле бла байламлы этерин ангылагъан эдиле. Кесине да айтыб, махтаб, кёллендиргенлерин къурутмай эдиле. Карачаевск шахарда Джарыкълыкъ юйге элтген да бу затла боладыла. Анда тепсеу бла джырны ансамбли къуралгъан эди. Анга солист этедиле. Тепсегенине, джырлагъанына да киши сёз табмайды. Ансамблни концертлерине къарагъанла да бек джаратыб турадыла.

Алай болса да эм уллу нюзюрю баш билим алыу эди. Ол билимни да джарыкълыкъ-культура ишле бла байламлы этерге излей эди. 1960-чы джыл, муратына джол излей, Ленинград шахаргъа атланады. Аллах болушуб, анда "Ленинградский государственный институт театра, музыки и кинематографии" деген баш окъуу заведениени театровед факультетине джарашады. 1965-чи джыл аны джетишимли бошаб, ызына къайтады. Къарачай-Черкес областны культура управлениесинде методист болуб, урунуу джолун башлайды. Узаймай, методкабинетни тамадасы, ызы бла тамада инспектор къуллукълагъа саладыла. Ишине берилген, тин байлыгъыбызны ёсдюрюрге хакъ джюрекден къайгъыргъан адамгъа областны башчылары да эс бёледиле. 1968чи джыл Борисни Культураны область управлениесини тамадасыны заместители къуллукъгъа теджейдиле. Бёлек замандан областны концерт-эстрада бюросуна директоргъа саладыла. Алайда да талай джылны ишлегенден сора аспирантурагъа кетеди.

Мен башында хапарын айтхан китабны анда окъугъан заманында джазады. Аны бла тохтаб къалыр акъылы да болмайды. Эбзеланы Шахарбийни "Огъурлу" деген пьесасындан бери Къарачайны драматургиясын тинтиб, уллу илму иш джазаргъа эди мураты. Алай этер ючюн а театргъа "джууукъ" болургъа керек эди. 1978-чи джыл область драмтеатргъа литература бёлюмню тамадасы болуб ишлерге джарашханыны чуруму да ол эди.

Бу къуллукъда баш борчу спектаклле салыргъа эм тыйыншлы пьесаланы сайлаб алыу эди. Тюзю, сайлаб алырча хазна джукъ да джокъ эди. Къарачай авторла келтирген чыгъармалагъа къараб, не аз да бу джарар дегенини авторуна тюбеб, кемликлерин ачыкъ айтыб, аланы тюзетирге болушуб тургъанына шагъатлыкъ эталлыкъма. Мени "Ёрюзмекни уланы" деген, сабийлеге аталгъан пьесамы джарашдыргъан сагъатда талай кере даулашханыбыз, мен айтханладан эсе ол айтханланы асламысы тюз болуб чыкъгъанлары эсимдеди. Драматургиягъа "бурун ургъан" башха джазыучуладан да эшитгенме аны болушханыны юсюнден. Алай а Борисден кёллери къалгъанла да аз тюл эдиле. Бу санагъатдан терен хапары болгъан адам, алай тюлдю, былайды, деб ангылатыргъа кюрешген сагъатда, бу бир джукъ билиб айта болур, деб сагъыш этер орнуна сенден эсе мен иги ангылайма деб, терсине урдургъаннга бу да хыны эте болур эди. Былайда драматургиягъа джан аурутхандан сора да къуллугъу бла да чийсил затны ачыкъ айтыргъа дурус болгъанын эсигизге салама. Учхара пьесаны махтаб, худсоветге чыгъарса, режиссёрла, актёрла айыб этериклерине да не сёз. Алай а Борис, къарачай авторла бла тюбешген, сёлешген, даулашхан бла къалмай, башха тилледе джазылгъан, бизни театрны, бизни халкъны излемине келишген пьесаланы излерге, аланы иелери бла да байламлылыкъ тутаргъа керек эди. Ол борчун баджара, алгъыннгы СССР-ни республикаларында драматурглагъа письмола иер ючюн да къалмай эди. Литератураны бу жанрында областны къой, Шимал Кавказда, саулай къралда болгъан джангылыкъладан хапарлы болуб турур джанындан кюреше эди. Ма ол халда, саулугъу къарыусуз болуб (2006-чы джыл) ишден кетгинчи къуллугъун баджарыб тургъанды.

Хапарым толу болур ючюн, энтда эки-юч затны къошаргъа излейме.

Тбилисиде бизге актёрла хазырларгъа студия ачылыргъа оноу этилиб, фахмулу джашланы, къызланы излеб, ары ашыргъанланы бири болгъанды Борис. Концерт-эстрада бюрону директору заманында кёб регионла бла байламлылыкъ тутуб, алдан эм махтаулу артистлени бери чакъырыб, мында къараучуланы къууандырыб, бизден да тышына аллайланы джибериб, миллет искусствобузну алада баямлар ючюн да къалмагъанды. Гитчеликден джырлагъа сюймеклиги ёмюрлюкге сакъланнган эди. Область радиокомитетде ол джырлаб, лентагъа джазылгъан талай джыр барды. Ала энтда бериледиле. "Сокъчу, сокъчу къобузну" деген джыр а миллетге кенг джайылгъанды. Аны макъамы халкъныкъыды, сёзлерин Чотчаланы Магомет джазгъан эди.

Борлакъ улугъа культурабызны ёсюмюне къошхан къыйыны ючюн сыйлы атла аталгъандыла, знакла, грамотала берилгендиле. 2001чи джыл "КъЧР-ни искусстволарыны махтаулу къуллукъчусу" деген атха тыйыншлы болгъан эди. Анга дери Ленин туугъанлы 100 джыл толгъаны бла байламлы медаль алгъан эди. "Урунууну ветераны" деген медалны да джюрюте эди. СССР-ни Культура министерствосу да "Айырма къуллугъу ючюн" деген знак бла саугъалагъан эди. Борис 1983-чю джылдан бери да СССР-ни Театр къуллукъчуларыны союзуну члени болуб тургъанды. Ишинде джетишимлери ючюн берилген Хурмет грамоталары да кёбдюле.

Борис джашау нёгерге Къаракетланы Зухраны сайлагъан эди. Зухра Черкесскеде педучилищени, Волгоград шахарда экономика техникумну, артда Махачкъалада кърал университетни товароведение факультетин да бошагъанды. Талай джерде джетишимли ишлей туруб, джылы джетгенинде, солургъа чыкъгъанды. Тёрт туудукълары барды. Уллу джашлары Казбек Саратов шахарда юристле хазырлагъан академияны бошагъандан сора алгъан билимини тамалында Черкесскеде бёлек заманны къуллукъ этгенди. Арт джыллада Москвада ишлейди. Къызлары Кемисхан Ростовда медуниверситетде баш билим алгъанды. Невропатологду. Адыге-Хабль районну поликлиникасында ауругъанлагъа къарайды.

Дуниягъа келген адам дуниядан кетмей болмайды. Биз да ашырдыкъ Борисни керти дуниягъа. 2014-чю джыл июлну 9-да, кёб адам джыйылыб, Юбилейный элни къатында джамагъат къабырлада асырадыкъ, Аллахны рахматында болсун.

АППАЛАНЫ Билял.








Профессионал окъуу
КОНКУРСДА ХОРЛАМЛЫ БОЛГЪАНДЫ

Черкесскедеги индустриал-технология колледж озгъан джылны джетишимли ётдюргенди.

Былайда билим, усталыкъ алгъан къызла бла джашла республиканы эллеринден, шахарларындан келген джаш адамладыла. Учреждениеде орун алгъан ашхы адетлени бири усталыкъладан конкурсла бардырыуду. Аллай ишле джаш адамланы билимлерин ёсдюрюрге, болумларын ачыкъларгъа мадар бередиле. Ала окъуучуланы профессионал ёсюмлерине да себеб боладыла. Аны тышында джашла бла къызланы, чыгъармачылыкъ энчиликлерин ёсдюрюрге да болушадыла, ариу халиге, шохлукъгъа юретедиле.

Сёз ючюн, «автомеханик» деген усталыкъдан бардырылгъан конкурсну магъанасы да уллуду. Джашла анга хазырланадыла, профессионал чемерликлерин, эбге тюзелмекликлерин кёргюзедиле. Алай бла усталыкъгъа аллана, аны бекден бек джарата барадыла. Аллай конкурсла заманны излемине джууаб берген оборудование бла баджарылгъан лабораториялада бардырыладыла.



Озгъан джыл индустриалтехнология колледж, «Профессионал окъууну материал-техника базасыны ёсюмю» деген регионал программагъа къошулуб, 35 миллион сом грантха ие болгъанды. Эришиу къыйын болса да, бу колледжни окъуучулары махтаугъа тыйыншлы болгъандыла. Биринчи этапда конкурсха къошулгъанланы 20 соруудан къуралгъан тест сакълай эди. Джашла бла къызла белгиленнген заманнга тестни сорууларына джууабла берирге керек эдиле. Конкурсну экинчи этапында уа чемерликлерин ишде кёргюзгендиле. Машинаны тюрлю-тюрлю джерлерин чачыб, джыйыб эришгендиле. Андан сора «повар-кондитер» деген номинацияда да студентле хант этиуде башхаладан онглулукъларын танытхандыла.



«Парикмахер» деген усталыкъдан бардырылгъан конкурсда да колледжни студентлери бирсиледен онглу болгъандыла. Конкурсда хорлагъанлагъа саугъала, Хурмет грамотала берилгендиле. Конкурс тамамланнгандан сора, чачылыб кетмей, устазла бла студентле, «тёгерек стол», къураб, аны эсеблерин сюзгендиле. Эмда алда этиллик затланы хакъындан сёлешгендиле...

Иш бериучюле бу колледж хазырлагъан усталаны ишге сюйюб аладыла. Ол неден да иги кёргюзеди колледжни сыйын, мени сартын.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.



Кадастр ишле
АМАЛ БИЛГЕН – АМАЛ БЛА, АМАЛ БИЛМЕГЕН – АМАН БЛА

Джерни, юйлени-ёнгелени сатыу-алыу бюгюнлюкде ёсгенден ёсе барады. Аны бла бирге кадастр инженер этген ишни магъанасы да ёседи. Аллай санагъат устала, заказчы бла кесамат этиб, аны тамалында джер бла байламлы джумушланы этедиле. Ол джумушланы, инженерле къошулмай, тындырыргъа боллукъ тюлмюдю? Бу сорууну биз республикан кадастр палатаны тамадасыны заместители ТОТОРКЪУЛЛАНЫ Динарагъа беребиз.

- Аласыз чырт боллукъ тюлдю, - дейди ол. – Хоу, джерни, юйню-ёнгени иеси кеси боллукъду сатаргъа. Алай а соткаланы, метрлени да кадастр эсебге тюшюрюуге джетсе, санагъат уста къошулмай, иш тынарыкъ тюлдю. Кадастр инженерни юсюнден айтама. Чынты да олду джер участокну ёлчелей биллик, аны юсюнден кереклисича джазаллыкъ, эки арада келишиулюкню бардыраллыкъ. Джыйылгъан кёргюзюмлени тамалында ырджы план дегенни - кадастр палатагъа бериллик документни – салаллыкъ да сынгар олду. Инженер не къадар уста болса, ишин не къадар деменгили этсе, заказчы ол къадар дженгил кадастр эсеблеуге тюшерикди, иелик этиуню хакъындан эркинлик къагъытны да къолуна терк аллыкъды.

Алай а, не келсин, бу тукъум санагъат усталаны иги танг кесегини (атлары «устала» болгъанлыкъа) уллу усталыкълары джокъду.

- Да ала сизни учреждениени къуллукъчулары тюлмюдюле?

- Огъай? Бизни палата кесича, ала да кеслеричадыла. Ишлери бизни бла байламлыды ансы.

Бизни палатаны къуллукъчулары кадастр инженерлеге даулу сёлешгенлей турадыла. Алай сёлешмей да болмайдыла. Уллу джангылычла, халатла этгенлери ючюн, чийсиллик джибергенлери ючюн.

- Да нек болады алай? Заказчы, кадастр инженер бла кесамат этиб, къол салыб, этиллик иш ючюн ачха тёлей шойду да?

- Бары алайды, хоу. Ёнге гарантиялы талон дегенча джукъ джокъду да. Кертиди, ишин чийсил этгени ючюн, кадастр инженерге тазир салыргъа, ол огъай эсенг, бир болджалгъа аттестатын сыйырыргъа да боллукъдула. Айхай, къыйынлы заказчыгъа андан не файда.

Ма ол себебден бир затны эсгертиб айтыргъа керекди: рысхыны иеси заказчы кеси эсе, эринмей, контроль салса иги эди. Иги ишлерик кадастр инженерни кеси сайлай билсин.

- Аллай ишледен хапары болмагъан адам къалай сайлай билликди?

- Билликди-биллик. Бирбир затланы эсге алса, бек ариу сайлай билликди. Аланы тизейим.

Биринчиси, ырджы планны хазырлауну болджалларыны юсюнденди. Ала закон халда белгиленмей къалгъандыла. Ёнге кесаматда кёргюзюлюрге керекдиле. Болджалы кесаматда джазылмай къалса уа, заказчы къыйынлы къауумгъа – ырджы планны хазырланныгъын айла бла сакълагъанлагъаны тизимине къошулургъа боллукъду.

Экинчисини юсюнден. Инженерни ишлей билгени, ишлеу болуму къалайды, деб, билирге кюрешигиз. Кесинден да соругъуз, Росреестрни органындан да Интернетни юсю бла билигиз.

- Да адам кеси кесин махтаргъа болур, Интернетда уа ол игиди, бу аманды деб айтылмаз...

- Санагъат устаны сайлагъан заманда ма быллай затха эс бёлюрге тыйыншлыды: ол къаллай бир ырджы планны хазырлагъанына – аллай документле кёб болсала, инженерни иги кюрешгенин, иш сынамы уллу болгъанын бил. Кадастр эсебге тюшюрюрге кёб кере унамагъан эселе, профессионал дараджасы мийикде тюлдю. Неда ырджы планла бла техпланланы, Интернетни юсю бла кадастр эсебге кёб тюшюрген эсе, бюгюннгю амалла бла хайырлана биледи.

- Амал билген – амал бла, амал билмеген – аман бла, не?

- Тамам да алайды.

Энди ючюнчюсюню юсюнден. Кадастр инженерле ырджы планла бла техпланланы хазырлагъан кёзюуде, законнга сыйынмай, джорукъ бузгъанлары болгъанмыды дегеннге да эс бёлюрге тыйыншлыды. Аны бла бирге джангылычларын сюд къаллай бир тюзетгенине да къарагъыз. Андан да билликсиз: боллукъмуду аллай кадастр инженерге ышаныргъа, огъесе боллукъ тюлмюдю.

Энди ма тёртюнчюге да джетдик. Кёлю бла, тюз ишлеген кадастр инженер кеси этерге борчлу джумушланы заказчыгъа, «сен эт» деб, кюрерик тюлдю. Бир мисалны келтирейим. Джер участокну чеклери бардыла да. Аладан ары джерге уа хоншула иелик этедиле. Чекле тюз салыннганларыны юсюнден хоншула бла келишиулюк акт деген документ джазылады. Анга хоншула къол салмай боллукъ тюлдю. Заказчыгъа «айлан да, кесинг салдырт къол» дегенлери болады инженерлени. Ол а тюз тюлдю. Аллай актха къол салдыртхан – ол кадастр инженерни бойнунда борчуду.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.



Прокуратура
ДЖОРУКЪНУ БУЗГЪАНЛАНЫ ДЖУУАБХА ТАРТЫРГЪА

Республиканы Мюлк джюрютюу бла джерлени хайырландырыудан министерствосу КъЧР-де табигъатны сакълаудан районла арасы прокуратурагъа «Авангард» атлы обществода джорукъну бузадыла, джерлени хайырландыргъанлары ючюн ачха тёлемейдиле, документлени кереклисича джарашдырмайдыла, деб, тарыгъыу джазгъан эди.

КъЧР-де Табигъатны сакълаудан прокуратураны къуллукъчулары, ол тарыгъыуну тинтиб, «Авангард» обществону тамадалары джорукъну кёб джерде бузгъанларын ачыкълагъандыла. Алай демеклик, 2010чу джылдан башлаб, тёгерекде табигъат болумгъа заран салгъанлары ючюн белгиленнген ачханы тёлемей тургъандыла. Джерлени хайыр берген баш къатын къазыб алгъандан сора, карьерлени башларын джабыб, кереклисича джарашдырмагъандыла.

Аны юсюнден КъЧР-де Росприроднадзоргъа джукъ билдирмегендиле. Алай бла РФ-да 1992-чи джыл 21-чи февралда 2395-1 номерли «О недрах» деген законну бузгъандыла. Аны ючюн «Авангард» атлы обществогъа, аны директору Санглибаев Рустамгъа тазир салыннганды, аланы ишлери табигъатны хайырландырыуда административ джорукъланы хакъындан кодексни 2-чи статьясыны 8.10-чу бёлюмлерине кёре сюдге берилгенди. Аны юсюнден КъЧР-де табигъатны сакълаудан прокуратура республикада Росприроднадзор бла аны Къобан районда управлениесине билдиргенди.

КЪАГЪЫЙЛАНЫ НАЗИФА

Боташ улу Адрахман хажи

Боташланы тукъумларыны тамырлары, биз билип, бек эрттеден бери келеди. Москвада чыкъгъан «Столица» деген журнал, Боташланы Алексей кесини тукъумуну юсюнден жыйгъан материалланы бир кесегин басмалай, бизни оюмубузгъа келишген затны да чертеди. Материалны автору, талай жылдан бери ол журналны джаз музыка критиклени бирича белгилиди, андан сора да техника илмуланы кандидатыды, ёлчеу теориядан устады.

Бусагъатда ол, кесини тукъумуну юсюнден материалла жыйып, китап чыгъаргъанды. Беш минг бла жарым жыл алгъа тарыхда тапханы бла къалмай, ата-бабаларыны, тукъум аталарыны - шумер бийни бизни эрагъа дери отуз беш ёмюр алгъа этилген сын ташын да Британ музейден алып, китабында береди.

Боташланы юсюнден хапар, белгилисича, «Къарачай» деген сёз бла бирге айтылып башланнганды. Ол сёз а кёкден тюшюп не жерден чыгъып къалмагъанын а ким да биледи. Къарчаны онг билеги - Боташ Алексей тапхан жол бла элли беш ёмюрню мындан алгъа жюрюген Боташланы уланларыды.
Бу тукъум халкъыбызгъа кёп ахшы улан бергенди, аланы ичинде - бюгюн биз къысха хапарын айтыргъа излеген Боташланы Чёпелеуню жашы Адрахманды.

Адрахман 1809 жыл Къарт-Джуртда туугъанды. Аны сабийлиги, жашлыгъы, биринчи атламлары да сыйлы ата-баба Журтубузда ётгенди. Сабийлигинде Боташ улу Ибрагим-хажиден Къуранны окъуп чыкъгъанды, араб тилге да юйреннгенди. Жайда сюрюу кютгенди, чалгъы чалгъанды, элде сабан сюргенди, къыш кезиуде уа къошда тургъанды. Аны таныгъан, билген адамла Адрахманны сёзлерин эслерине тюшюре эдиле: «Эм насыплы кюнлерими эсиме къайтарайым десем, къышда от жагъада тыпыргъа жаргъала ата, къартланы сейир хапарларына тынгылагъаным, сора: «Жаш, бар, къабакъдан бир xaпар билип кел!» - деп, элге жумуш бла ийселе, къанат битип, атымдан эсе кесим женгил барыучу эдим.

Дагъыда бола эди быллай затла: Эресейден къайтып келе, Минги-Тауну жылтырагъан бузларын кёрсем, жюрегим ёшюнюмю тешип, чыгъып кетеди дегенча болуп, тёгерегиме сескекли къарай, кёкюрегими тинтип кёре, минип баргъан атымы бир жерин тептирирге излей эдим».

Адрахман Эресейде Боташланы табып, ала бла жууукълукъ жюрютюп тургъанды. Тулагъа орус Боташлагъа баргъанды, сора Эресейден Иван бла Алексей, Боташладан эки къарындаш, Къарт - Джуртха да келгендиле. Окъууу, билими хар несине да белги салып тургъан ётгюр адамлыгъы, халкъына халал жумуш эте билгени, Адрахман хажини атын бюгюн да халкъда сыйлап айтдыртады, бир ёмюрню ичинде атын-чууун сагъыныргъа къоймай турсала да. Жырчы, жамагъат къуллукъчу, халкъыны «Къадау ташларыны» бири, белгили абычар, Боташ улу Адрахман битеу Кьарачайны сыйлы уланыды, махтаныр адамыды.



Боташ улу Адрахман, уллу сынамы, билими болгьан адам, къайда айланса да, таулу халкъны патчах элтеберледен жакълап тургъанды, халкъына ёкюллюк эте. Халкъны къууанчына-жарсыууна да таймаздан эс бёлгенлей тургъанды. Зукку пристоп бла тенглик жюрютгенди. Аны сыйлы тенглери - Къарачайны шерият сюдюсю, къады Къочхар хажи, тёрени къагъытчысы, атлы аскерни абычары Аджи улу Сюлемен хажи, Байрамкъулланы Джашарбек хажи. Ала, таулула бла къазакъланы арасында шуёхлукъну, танышлыкъны айнытып, эки миллетни да бир бирлерине илешдире, ал айлада бола келген тюрлю-тюрлю жарсыуланы жолун кесе билгендиле.

Айтыугъа кёре, Аджи улу атлагъа кесини тилин «ангылата» билген уста болгъанды. Тёгерекде жашагъан къазакъла анга «Атны Тейриси Аджи улу» дегендиле. Тёре таматагъа, Къочхар улугъа келселе, Аджи улу бла булжуп, жумушларын унутуп кете да тургъандыла таулу кишини ат бла «сёлешгенин» кёрген кюнлеринде. Алайда бир къазакъ атаман былай айтханды дейдиле:
- Бу тёрт киши: Аджи улу, Байрамкъул улу, Боташ улу, Къочхар улу мени адамларым болсала, сынгар бир къылычсыз, бир адамсыз (солдат) бир кюнню ичинде саулай Къарачайны кесиме бойсундурур эдим.
Ол белгили кишилени халкъны ичинде аллай бир сыйлары, болумлары болгъанды.
Китапда сёз Адрахманны юсюнден баргъаны себепли, хапарланы ичинден сайлап, жангыз да аны юсюнден айтабыз. Бу кишилени уa хар бирини юсюнден айтылгъан сёзлени сагъынабыз. Аланы юслеринден бирер китап жазарча материал барды.

Генерал, граф Воронцов-Дашков И.И. (1837-1916), белгилисича, Кавказда жарым патчах болуп, 1905-1915 жыллада къуллукъ этгенди. Адрахман аны бла шуёхлукъ жюрютюп, Къарт-Джуртда юйюне къонакъгъа чакъырып, битеу жамауатны жыйып, уллу къууанч этген эди. Аны юсю бла да элни талай жумушун мажаргъанды.

Зукку пристоп Тюркестаннга кетгенинде, аны орунуна бир башха «пристопну» иедиле. Ол, аскерчиги бла Учкуланнга келип, халкъны жарсытырча жорукъла салыргъа умут этип, дунияны титирете башлагъанлай, эки атлы - Хубийланы Мухаммат бла Байрамкъулланы Дадаш келип, къарт Адрахманны атха миндирип, экиси да эки жанындан билеклеринден тутуп, алып бардыла. Жангы «пристоп» жаныгъызны аллыкъма деп, тишлерин чакъдыра тургъанлай, Адрахман анга:
- Былайда мен айтхандан ёзге буйрукъгъа орун болмагъанды. Огъай десенг, санга да былайда орун боллукъ тюйюлдю, - дегенди.
Пристоп, амалсыз болгъанын ангылап, халкъны терисин соялмазлыгъын сезип, аскерчигин да алып, ызына бурулуп кетгенди. Халкъ да Зукку пристоп салгъан, кеслери юйреннген жорукълары бла къалгъандыла.



- Майор хажи, ай Аллах разы болсун санга! Сени хорлар дунияда бир зат болурму? - деп, халкъ ыразылыкъларын билдиргенлеринде, акъылман киши, терен ахсынып:

• 
  Эй, дунияда къартлыкъны хорлар кюч болмаз. Учхан къушну къанатына узалыучу санынг ат белинде кесин жюрюталмай башласа, жашаудан жанынг саулай тая башлагъанынгы бил, - деди.
  
• 
  

Санкт-Петербургда аскер къуллукъ этген заманда, жаш абычарланы сафха тизип, патчах келеди деп, дуния къозгъалып тургъанында, Адрахман, сафдан чартлап чыгъып, жырлап, жангызгъа баргъанды. Илгизлик болуп тургъан тамата абычарла, жанлары чыгъып, Адрахманны элтип, бир жерге жыйып, тышындан кирит саладыла. Патчах келгенин къууанч тауушладан, музыкадан ангылап, тутмакъдагъы жаш къычырыкъ этип башлайды.
Патчах, аны эшитип:
-Бу таууш неди? - деп сорады.
-Сен келесе деп эшитгенинде, асыры къууаннгандан шашып къалгъанды, - дегенди аманатладан бири.
Патчах:
-Аны манга кёргюзтюгюз,-дегенди. Ала да патчахны алып баргъандыла Адрахман болгъан жерге.
-Санга не болгъанды?-деп соргъанды патчах.
-Сыйлы патчахыбыз, адам кесини сезимин толусу бла къуру тепсеуде кёргюзталлыкъды.Мен да, патчахыбыз келеди дегенлеринде, къууанчы мы кёргюзтейим деп, кесибизча тепсерге чыкъгъан эдим. Къоймадыла...
Патчах, «Акъылынг ючюн!» - деп, Адрахманнга саугъа чын берип кетгенди.

Адрахман Хасаукада жетген жаш болуп уруш этгенди. Къазауатдан сора Эресейге жюкге берилгенди. Анда солдатдан майор чыннга жетгенди, жигитлиги ючюн Георгий жорун, дагъыда башха сыйлы аскер саугъаланы алгъанды.

Хасаука урушха жети жыр этгенди, аланы ичинде «Хасаука» бла «Умарны» да дейдиле. Багъатырланы Умар Адрахмандан жылы бла уллу болгъанды, юйленнген да этгенди. Урушдан кийимлерин ауушдурургъа къайтып, жангы чарыкъла тигип, кийип, юй бийчеси бир чарыгъын бояп, экинчисин боягъынчы, нёгерлери жетип, алып кетедиле. Уруш бошалгъандан сора, арба ёлюклени алып келселе, къатыны аны ол болмагъаны чарыгъындан таныгъанды. Жырда уа автор «Айшат сюйген къызыды» деп, жырны бушуу кючюн уллу этер ючюн, адамны жюрек къылларын
титирете, сезимлерин къозгъар ючюн айтады.

«Хасаукагъа биргеме кетип, биргеме къайтып келгенди. Ол кюн билегиме тюшген окъ жара бюгюн да жюрегимдеди», - деген эди Адрахман къартлыгъында да:

Кёкюрегинг шибиляча жашнайды,
Сёлеширге тилманчлыгъынг жетмейди.
Къолунг бла сен кёргюзтюп башладынг,
Айтыр сёзюнг тамагъынгдан кетмеди...



«Жюрек къутургъанлыкъгъа, къарыуубуз жокъ эди. Орус аскер ёмюрю къазауатлада чыныгъып, саууту-сабасы учсуз-къыйырсыз эди. Курт юзюлгенни аллына ёшюнюнгю тутханча, биз Хасаукада аны аллына тургъаныбызгъа энди сейирсинеме», - дей эди кёпню кёрген къарт абычар.

Ётгюр, къазауатчы жаш, кёзю кёрген, кеси сынагъан затланы юсюнден талай уллу чыгъарма къошханды халкъына. Аны чыгъармачылыкъ иши халкъыбызны мардасыз къыйын жылларына тюшеди. Халкъыбызны ол заманда мадарсызлыгъы, ызы бла Октябрь къатышыула Адрахманча адамланы атсыз-чуусуз этгендиле. Патчах аскерни жигит абычары, Георгий жор бла белгиленнген къазауатчы болгъаны себепли, коммунистле аны сюймей эдиле.

Адрахманны, бюгюнлюкде эсгерилгеннге кёре, талай чыгъармасы керти иесин тапхандыла. Аланы ичинде: «Хасаука», «Умар», «Сары Къая», «Хож» поэмала, дагъыда талай назмусу. Отузунчу жыллада талай назмусу атсыз-чуусуз болуп, жууукълары аны къол жазмаларын къыралдан къоркъуп, бир биринден жашыра, депортацияны заманында тас этгендиле. Иесиз болгъанларыны юсюне да къызыл къалам бла къатылып, кеслерине кереклисича тюрлендиргендиле.

Бизни терен билимли, халкъыбызны культурасындан терен хапарлы, уллу окъууу болгъан киши Къоркъмазланы Далхат жырланы тюзетгенине бек къууанып:
- Мен жаш заманда Учкуланда къартла тамам былай жырлай эдиле. Терсейтгенле уа къазауатны аллында илму институтну къулукъчуларыны бир къауумлары болгъандла. Жыр бла аны тюрлендиргенлени логикалары бир бирине къаршчы
болгъанын жыр кеси да кёргюзтюп турады:

Къычырады дауле: хахай, къуугъун!
Къарачайны шохун, барын, жууугъун
Чакъырыгъыз! Бизге женгил жетсинле,
Къара кюнде бир болушлукъ этсинле!

Къанлы патчах кёп артыкълыкъ этеди,
Маржа, жашла, патчах аскер жетеди,
Патчахлыкъды этибизден тоймагъан,
Тар ёзенде жашаргъа да къоймагъан.

Эслеймисиз «къызыл къалам» бузгъан тизгинлени - экинчи куплетни тёрт тизгининде патчахны атын юч кере айтады. Авторну текстинде уа бир кере да сагъынылмайды «патчах» деген сёз. Авторну тексти былайды:

Басинакъ бий, чанка, сырма, бир къарач,
Элибизге билек болуп эм таянч,
Жыйылыгъыз тёре оноу этерге,
Душманланы Къарачайгъа иймезге!

Кёресиз, сынгар бир кере да айтылмайды патчахны аты. Адрахманны оюмуна кёре, душман бирди: патчахмыды, ханмыды - башхасы жокъду. Авторну къайгъысы - халкъын бирлешдирип, душман Къарачайгъа кирмезча «Тёре оноу» этигиз деп тилегениди. Былайда эс этип къарачыгъыз, къаллай къайгъылы, къаллай терен оюмлу сёзле айтыладыла, къаллай асыл ётлюк барды! Халкъын бирлешдиралса, аны, тёре оноу этип, барлыкъ жолуна жюрегин тёшерге, оноуларын акъ къагъытха къан тамычысы бла жаздырыргъа хазырды Боташ улу.



... Элибизге билек болуп эм таянч,
Жыйылыгъыз тёре оноу этерге,
Душманланы Къарачайгъа иймезге!

Боташ улуну бу акъыллы сёзлери халкъыбызны ёмюрлюк ант сёзлери болгъандыла. Аланы унутхан кюнюбюз бизни ёмюрде да къууандырмагъанды, къууандырлыкъ да болмаз. Жырны бизге басмада тежелген, ючюнчю куплети былайды:

Жау келгенди, Хасаукагъа киргенди,
Тап жолланы Амантишден билгенди,
Чанка бийди бизни сатып къоярыкъ,
Къарачайны багъасындан тоярыкъ.

Кёресиз, автор бирлешдирип, къурман-къор болуп кюрешген тизгинлени бузуп, халкъны чачыу-къучуу этип юлешип, эртте садакъчылай, кесине тюк излейди жазыкъ большевик жумушчу. Къарачай истем да тюйюлдю. Аны къуууш, жел ойнай тургъан жюрегинде халкъ сезим миллет ышыкъ жокъду. Бу зат халкъгъа къачан да бек уллу заран салады, артыкъсыз да халкъны оноуу къолайсызны къолуна тюшсе. Авторну сёзлери былайдыла:

Жау келгенди, Хасаукагъа киргенди,
Тап жолланы Амантишден билгенди,
Ма ол бийди бизни сатып къоярыкъ,
Къарачайны багъасында тоярыкъ.

Белгилисича, Дуда улу Тенгизбийни (Амантишни) атыны жюгенин онбеш жылы болгъан Сылпагъарланы Кертибий тутуп баргъанды, жол кёргюзтюп. Артда ол, поручик болуп, патчахдан жер алгъанды. Анга «Кертибий» деп да туугъанында Амантиш атагъанды дейдиле. Жырны басмада эндиге дери берилип тургъан ахыр строфасы былайды:

Тизгинлешип, ёзенни ёрге жау кирди.
Батыр Къатукъ сабийлеге кёл берди:
Таулучукъла, сиз да ёсюп жетерсиз,
Къанлы патчахха дертигизни этерсиз!

Биягъы «патчах», биягъы идеология жармалау. Былайда, чынтты окъуучу «орус халкъ» деп ангыламасын деген, болумсуз дыгаласды. Орус халкъны не терслиги болгъанды? Къазауатлада халкъны инжилиую! Хайыры-хазнасы – оноучуларына. Авторну тексти былайды:



Тизгинлешип, ёзенни ёрге жау кирди.
Батыр Къайтукъ сабийлеге кёл этди:
-Таулучукъла! Сиз да ёсюп жетерсиз!
Бу къан дертни жууапларын этерсиз!

Бу строфаны ахыр тизгини ючюн жетмишинчи жылланы аягъында КПСС-ни Къарачай-Черкес обкомуну идеология белюмю кёплени ачытханды. Отузунчу жыллада быллай сейир классика чыгъармаланы бузуп, кеслерини дуппукъ, барып тохтагъан тутхучсуз оюмларын тизгенле эмда аланы къатларында болгъанла эдиле, Азиядан къайтып келгенибизден сора да, уялмай, «Хасауканы», «Хожну», «сютлюк-жоллукь» этдирип, юслерине «къара мухур» салдырып тургъанла.

Боташ улу Адрахманны «Сары Къая» деген поэмасын отузунчу жыллада басмаланнган эски жырланы китабына да къошмагъандыла. Ол себепден, поэманы текстин былайда битеулей берирге излейбиз...

Боташ улу Адрахман хаджи


САРЫ КЪАЯ

Сары къая саргъалады аллымда,
Орус окъла жюзедиле къанымда,
Тенглеримден бири жокъду къатымда,
Ит инарал ойнай болур атымда.
Сойланама сары ташны къатында,
Узакъ болмай кишнейд тулпар атым да,
От къалада от тапмадым, чапдым да.
Башха жерге баралмайбыз, мадар жокъ,
Орус чечме учуп жетед - жюзген окъ.
Силкинеме - туралмайма орнумдан,
Тау мылтыгъым тюшюп кетед къолумдан,
Жатама мен, сууукъ ташны къучакълап,
Къаным кетед, ичерге суу табалмай,
Тулпар атым тул къатынлай айланад,
Тюз къатында жатханымы кёрмейди,
Чакъырама - тауушуму эшитмейди.
Къандан толгъанд От къаланы жоллары,
Сауут тутмайд жигитлени къоллары,
Кеч болгъанды, кюч башладан тайгъанды,
Биязурукъ жараларын санайды,
Жула салып, бирем-бирем байлайды,
Дыгаласын къаты къысып къойнуна,
Къыйын жюкню алгъан эди бойнуна.
Сауут тапмад ана журтун къорургъа


Тюз къатымда сойланады бошуна,
Зырнай тартып кюрешеди жырларгъа,
Хей, аманла, суу къопханлай болугъуз,
Алжамасын жаугъа атхан огъугъуз,
Арымасын къылыч тутхан къолугъуз,
Жауну къырып, бетжанлада солугъуз,
Тангдан алгъа жауну аллына чыгъыгъыз,
Бирден атып, инаралны жыгъыгъыз!
Аны агъызсакъ, бийсиз къалгъан чибинлей,
Къатышырла, таналача чибинлеп,
Къой бокъладан ол итлени саны кёп,
Бири ауса, бири келип сюелед.
«Маржа, жашла! Марап атып туругъуз,
Башларындан таш-агъачны къуюгъуз,
Сермеп алып, жауну бирден уругъуз»,-
Деп шыбырдайд тенглериме кёкюрегим,
Сол бууунум къурушханды, бюгюлмейди билегим.
Къанлыбызгъа жекиреди тёрт жарылгъан жюрегим.
Окъ тийгенди Хасан улу Тохтаргъа,
Чечме жетип, жан сюегин чачханды.
Аны кёрюп, жау аллыма чапханды,
Кёзлерине сюнгюлени чанчханды,
Тулпар эди Хасан улу «онгмагъан»,
Аллай улан кёп анагъа туумагъанд,
Аны орнуна Сосран улу сюелгенд,
Ёшюн салып жау аскерни тёшюне,
Къоркъуу этмей ёлюрме деп кесине.
Не келеди ол тулпарны кёлюне,
Кетер кюню кёрюнмеймед кёзюне,
Жаугъа учду, жууукъ барып къатына;
Аллай кюнле келге эди къанлыма-
Окъ тийди да, боялды ол къанына,
Оналты жыл толгъан эди жарлыгъа,
Тенгим эди, бир арбазда ёсгенек,
Хасауканы къан ырхысын юсюбюзде кёргенек.
Сары къая сюеледи аллынгда,
Сюйген къызынг келлик болур къатынга,
Керти болдунг анга этген антынга.
Жаным саулай сени жаугъа бермезме,
Жесир болуп, къолларында кёрмезме,
Деген эдинг, кете туруп элингден,
Онекисин къыркъып салдынг белинден,
Алай этип, атладынг сен ёмюрлени чегинден,
Къазауатха кирип тамам кёлюнгден.
Аскерибиз тозурагъанд, къарыусузд,
Орус топла атылалла аяусуз,
Тангнга дери сары ташда олтурдум,
Тохтарбийни осуятын толтурдум,
Марап урдум жетмиш жети «кийикни»,
Къолай болмад, сыйыртханбыз бийликни.
Жекиреди къанлы топчу къатымда,
Ит инарал ойнай болур атымда.
Сермеп алып, соялмадыкъ биз итни,
«Эркечди» - деп, Мухамматха базгъанек,
Инаралгъа жети кёрню къазгъанек,
Бирине да аш болмады, ёлмеди,
Аны кёрде эки кёзюм кёрмеди.
Буйрукъ бере сюелеед узакъда,
Ол билеед - биз тюшгенек тузакъгъа.
Алай андан къычыраед Мухаммат,
Болур болду деп, ёкюнюп къачханед,
Тос къатынлай, тахсабызны билдирди,
Тауну-ташны ал кесине кюлдюрдю,
Къадох улу сюелгентда арада,
Таууш келмейд от этиучю къаладан,
Итден туугъан, къорап кетчи алайдан,
Ичген сютюнг харам болсун анангдан,
Сары къая сюеледи аллымда,
Жаны болуп киши келмейд къатыма,
Къанлы жауум кюле болур артындан,
Ит инарал миннген болур атыма.
Къарачайны бир жаралы жашыма,
Айтдым барын, бир затны да жашырмай,
Сойланалла Умар, Сослан, Хасанбий,
«Къой», -дей эсенг, элге жет да, хапар бил.
Сары къая саргъалады аллымда,
Орус окъла жюзедиле къатымда,
Жаны болуп киши жокъду къатымда,
Ит инарал ойнай болур атымда.

Морх жанында Уллу Хож деп къарачай эл болгъанды. Адыгеяда бу сагъатда Ходз деп эл барды. «Хож», «Уллу Хож» деген тарых жыр ол элде жашагъан адыгейлиле орус аскер бла къазауат этгенлерине аталгъанды. Бу жыр адыгейлилеге къарачайлыланы къарындашлыкъ сёзлериди деген оюм бюгюн халкъгъа сингип барады. Кертиси уа башха тюрлюдю.

Къарачай халкъ къыйынлыкъда-зауукълукъда болгъан затны юсюнден деменгили сёзюн айта билгенди. Халкъ жарсыулагъа, трагедиялагъа, жигитлик жырла этгенди, сёз ючюн; «Ачей уллу Ачемез», «Хасаука», «Сары Къая», «Уллу Хож» дагъыда башхалагъа Къарачай-Черкесияны бюгюннгю жеринде белгилисича орус - кавказ къазауатны заманында Хасаука урушдан башха къазауат бармагъанды. Бир къауумла айтханча, 96 черкес элни кюйдюргендиле бизни бюгюннгю жерибизде деген терсди. Хасаука урушдан сора орус аскер Къарачайдан Туапсеге дери, «тарх» деп ушкок атмагъанлай озгъанды, Совет къарачай басмада «Хож» деген жырны къарачайлыла черкеслилеге (адыгейлилеге) этгендиле», - деп айта эдиле. Ол заманлада анга огъай деген жокъ эди. Алай а, тюрлю суратлары да болгъан къол жазмала Хожну керти хапарын айтмадыла. Да, келигиз, бирге тынгылайыкъ керти хапар не айтады: «...бурун битеу Архыз тёгерегинде къарачай элле болгъандыла.



Ёмюрлени узагъында биз тау тюплеге къысыла, жерибизге къырымлыла, ногъайлыла, хачыпсыла (абазала), адыгейлиле кире, тау тюбюне кеталмагъан алагъа къатыша, арт ёмюрледе уа тюрлю-тюрлю къыйынлыкълада да алагъа къошулуп, жерибиз бла бирге адам саныбыз да аз болуп баргъанды. Аны къой, эки Къарачай Джуртла - Басхан, Чегем (бюгюннгю КъМР-да Уллу Малкъардан къалгъан малкъар журтла) энди бизникилеге саналмайдыла. Дюгер юйюрлерибиз тегей тилли, тегей адетли болуп, бюгюн тегейлилеге тергеледиле.
Уллу Хож элде Къочхарлары, Боташлары, Байрамукълары, Аджилары дагъыда башхала жашагъандыла. Оруслула адыгейлиле бла баргъан къазауатланы Къарачайда болгъан ишлеге къатышдырмагъыз.

«Уллу Хожда» болгъан къаугъаны чуруму башхады. Бир къыз сабийчикге орус аскерчи артыкълыкь этеди да, тиширыула аны суу агъачла бла тюйюп ёлтюредиле. Жырчы, таулада тюбемеучю аллай кир ишге гипербола кёз бла къарайды деп эсгертедиле тюрк къол жазмала.
Бу кеси бир уллу терен проблемады. Кесин энчи ачыкъларгъа керекди. Биз айтыргъа излеген зат: «Хож», «Уллу Хож» деген жыр ол къазауатдан сора кеч этилгенди, кертиси бла да ол жыр «Уллу Хож» деген къарачай элде болгъан ишлеге аталгъанды. Алайлада мюлк жери болгъан Боташ улу Адрахман этгенди ол жырны.
Къазауатха дери чыкъгъан, жыр китапчыкъгъа кирген «Хожда», «черкес» деген сёз къуру эки жерде айтылады. Кимле эсе да, жырны бузуп, башха сёзлени салгъанлары белгили болуп турады:

Черкеслени шоркъа акъгъан къанлары,
Тынч чыкъмайды сабийлени жанлары.
Жарлы анала башхаларына жиляйла,
Ёлюклени баш тюклерин сылайла.

Къарагъыз, биринчи тизгинни къалгъан юч тизгин бла логика келишиую жокъду, «черкес» деген сёз алай бошуна жалгъанып тургъаны кёрюнеди.Артдаракъ басмада уа, 70-чи жыллада профессор Хабич улу Мухаммат тапхан юлгюде бюгюннгю хапарчыларыбыз Хожну жырына «черкес» деген сёзню сегиз кере орнатхандыла. Хапарланы бизге эки тюрлю юлгюде айтадыла, алай экисинде да «Черкес» (адыгей) деген сёз жокъду:

Бу ариуланы, ой, чартлап чыкъгъан къанлары.
Терк чыкъмайды сабийлени жанлары,
Тёрт бюкленип, къычырыкъ этип жиляйла.
Ёлюклени баш тюклерин сылайла.

«Уллу Хож адамны юсю бла халкъны жарсыуун кёргюзтген аламат жырды. Назмучу халкъны жарсыуу окъуучуну жюреги, эсин биринчи тизгинине миндирип, тизгинден араларында кётюре-тюшюре, тарта-соза келтирип, окъуучуну эсин да, акъылын да, жюрегин да бир жуммак этип, ахыр тизгиннге тиреп къояды.
Композиция жаны бла къарасанг, азбаргъа (поэмагъа), аны алай уста, алай чемер ишлегенин кёрмей къаллыкъ тюйюлсе. Къазауатда кёп айланнган абычар къарачай халкъгъа къазауат не болгъанын суратлау лагъымла бла кёргюзте билгенине сейирсинириксе. Аны къой, фразаланы, сёз тутушланы тюгел керек айтымланы марап, эм тийишлилерин сайлап, керек орунларына сала билгени барысы да авторну уллу сынамындан чыкъгъандыла.
«Уллу Хож» тыш къарам (форма) жаны бла терен суратлау кючю болгъан чыгъармады. Магъанасы бла къарайма десенг да, халкъ жарсыуну аламат жигитлик-сарын хапар этип билдирген уллу чыгъармады.
Поэманы экспозициясында автор окъуучуну эсин бёлюрча, терен эмоция халда «Уллу Хож» элни къыйынлыгъы не зат болгъанын, къазауатны ким этгенин суратлайды:

Ой, Уллу Хожда бир сейир барды, танг барды.
Тохтамайын жети кюнню къызыл ала къан барды,
Ол Уллу Хожда жети ариу этед къазауат,
Артыкъсызда эки ариу этед къазауат.
Алдагъысы Хожну къызы Байдымат,
Экинчи Хаджини къызы Уркъуят.
Уркъуятны эки эгиз бешиги,
Бешиклерин ол узунуна салады,
Сермегени сайын аскерледен къан алады.
Къазауат этеди бешиклерине окъ тийгинчи,
Хар жаулугъуна къызыл къаны сингнгинчи,
Ит инарал, аскерлеге кёл этип,
Юсюбюзге мурдарланы салгъанды,
Ёзенлени жаяу туман алгъанды,
Ол туман тюлдю, топдан чыкъгъан тютюндю,
Топ атыла, Уллу Хожну кюйдюрдю.

Жырны аллы кесине окъуучуну эсин бек бурады болгъан ишге, жырны сюйюмлю баш батырларын да не жаны бла да тап суратлайды эмда тиллендиреди.
Уллу Хожну жанындан къазауатчыла тиширыуладыла - жети ариу. Аланы ичинде автор чертген экеуленди: бири Хожну къызы Байдымат, экинчи - хажини къызы Уркъуят. Жырны ал бёлюмю бу экисине суратлау багъа бере, сыйлайды.
Поэманы экинчи бёлюмюнде автор тиширыуланы ауузундан «ит инарал» Уллу Хожгъа салгъан инсансызлыкъны кёргюзтеди. Аллындан башлап аягъына дери, инаралны сыфатын экинчи этеришде, «планда», сансыз этип кёргюзтгени, таулуланы бийик инсан сезимли болгъанларын аны бла тенглешдирип суратлар ючюндю. Сабийлени ат аякъ тюбюнде теплетдирген, бой бермеген къызланы
къымыжа этип, чыбыкъ бла тюйдюртген, хатасыз, тюз элни жау чыракълай кюйдюрген ит инаралны халкъ адамгъа санамайды, жаныуар сыфатда кёреди.
Биреуню къанын ол дерт къайтара тёкмейди. Патчахха кесин ариу кёргюзтюрге излеп жаныуарланады.
Жырны арасында бийик суратлау сезим бла аллында айтылгъанны къайтара, автор артыкълыкъны, жаныуар халлы идеологияны, биреуню баш бошлугъун тузакъгъа салып, аны жерин-мюлкюн энчилерге излеуню, мурдарлыкъны сёге, ол затланы эрши бетлеринде кёргюзтеди. Назмуда къазауатчыланы ауузу бла автор бек мудах кюйсюнеди, ахсынады:

Инаралны элибизге иймезек,
Жашагъан жерибиз Къарачайча бек болса.
Кече-кюн демей къазауат этерек,
Жашагъан жерибиз тенгиз болса, терк болса.

Былайда китапчы кесини эсгериулерин, жашауунда кёп заманын журтундан тышында айланнганын батырларыны ауузуна сала, «Хасаукада» жарсыулу кюнлерин эсине тюшюреди:

Бу къазауат бек узакъгъа барлыгъед,
Инаралны баш токъмагъын аллыгъед . ..
Аскерибиз азды, саны толмайды,
Сауут-саба биз сюйгенча болмайды.

Жашау турмуш жаны бла да «Уллу Хож» поэма «Эминаны» эсинге тюшюреди:

Адам тапмайбыз кебинибизни бичерге,
Термилебиз Къобан суудан ичерге.

Бу тансыкълыкъ таралыу, амалсызлыкъ инжилиу «Эминада» да аллай эпитетле бла бериледи:

Кёп дарий жибек бермесек,
Эфенди ёлюк къатына бармайды.
«Ол шейитди» деп, жуууп кёрге салмайды.
Алгъа ёлген басдырылмай къалса да,
Эфендибиз дарий бергеннге чабады:
(«Эмина»)

Авторну ауазында «Эминаланы» амалсызлыкъ эпитетлери, «Хасаукадан» башланып, «Уллу Хожну» хар тизгининде, хар сёзюнде эшитилип турады.
Джырны ахыр сёзлери да, «эминадача», чыртда бир ахшы умут этдирмейдиле. Артыкълыкъ, зорлукъ, инсансызлыкъ биреуню арбазында «ат ойната», жюрек жара табалайды:

Ёлюклерибизни гяусар итле талайла,
Акъгъан къаныбызны чубар маскеле жалайла,
Хож элини къатынлары, къызлары,
Къылыч тагъып, къазауатха баралла,
Хожну сууун кёмеуюл этип тыялла,
Тёгерегибизни къанлы аскерле сакълайла,
Этибизни согъум къойлай къакълайла,
Элибизде гяуур клисала салалла,
Къартларыбыз ары табыныргъа баралла...

Ёлюклерибизни гяусар итле талайла,
Акъгъан къаныбызны чубар маскеле жалайла,
Хож элини къатынлары, къызлары,
Къылыч тагъып, къазауатха баралла,
Хожну сууун кёмеуюл этип тыялла,
Тёгерегибизни къанлы аскерле сакълайла,
Этибизни согъум къойлай къакълайла,
Элибизде гяуур клисала салалла,
Къартларыбыз ары табыныргъа баралла...

УЛЛУ ХОЖ
(Поэма)

Ой, кёкде ойнайды да ма Уркъуятны билеги, орайда.
Да къабыл болсун да бу жарлы халкъны тилеги, орайда.
Ой, Уллу Хожда бир сеийр барды, танг барды, орайда.
Бир тохтамайын, ой, жети кюнню къан барды, орайда.
Окъ тийгенди да, ой, келинчикге эмчекден, орайда.
Къазауат башланды, ой, сауут бла да къыз кёнчекден, орайда.
Ой, биз кеталмадыкъ да Элбургъанны башы Батайгъа, орайда,
Башыбыз а къалды ма сауут амалтын хатагъа, орайда.
Ой, уруш этерге ёрге къопханды да жамагъат, орайда,
Артыкъсыз болуб а эки ариу этед къазауат, орайда.
Биринчилери, ой, Хожну къызы Байдымат, орайда,
Экинчилери хаджини къызы Уркъуят, орайда.
Ой, ол къыз жанны барды эки темир билеги, орайда,
Эки жанында уа эки эгизини бешиги, орайда,
Эки бешигин а ол узунуна салады, орайда,
Къылычы бла сермеп, ол жаудан къанын алады, орайда,
Къазауат этеди, бешиклерине окъ тийгинчи, орайда,
Ой, хар жаулугъуна ма къызыл-ала къанла сингнгинчи, орайда.
Ой, орус патчах биз жарлылагъа къадалып, орайда,
Ой, аскерлерин да бизни юсюбюзге атады, орайда,
Ма аскерлерин да, ой, Уллу Хожгъа салгъанды, орайда,
Тар ёзенлени да бир жаяу туман алгъанды, орайда,
Ол туман тюлдю, ма топдан чыкъгъан тютюндю, орайда,
Ой, элге жетсе, жаханим отду, жилтинди, орайда,
Ой, ожакъларыбыз да ма жау чыракълай жаналла, орайда,
Къарыусуз къартла да, ой, аякъ тюбюнде къалалла, орайда,
Ой, къабан тишли да ма итден туугъан ийнарал, орайда,
Сабийчиклени да отда къуууруп кюйдюред, орайда,
Ол бой бермеген да жигит къызланы, орайда
Къымыжа этип да, чыбыкъла бла тюйдюред, орайда.
Ой, элибизге ол бёрю кёлюн кенгдиред, орайда,
Ой, алай бла патчахха кесин сюйдюред, орайда,
Ой, налат болсун да ма аны къара жюзюне, орайда,



116
Ол инаралгъа ит териден кебин бичерек, орайда,
Ой, аны къанын бал татытып ичерек, орайда,
Ой, къалай тарды да бу Уллу Хожнуауушу, орайда,
Ой, къыз жюреклени таздуруп атды инаралны ачы да тауушу, орайда,
Бир бек битгендиле, ой, Уллу Хожда сабанла, орайда.
Ой, юсюбюзге да къайдан бошландыла бу азау тишли да къабанла, орайда.
Ой, сабийлерин тапмай, сарнайла жарлы анала орайда.
Ой, Уллу Хожда да къазауат барад, той кибик, орайда.
Къырылып жаталла ма иссилеген къой кибик, орайда,
Къазауат барады, ой, къара жерге къызыл къанланы сингдирип, орайда,
Къатынны, къызны да, ой, атла юсюне миндирип, орайда,
Ой, Уллу Хожну да ариу къызлары, орайда,
Бирден тизилип, ой, къан къазауатха баралла, орайда,
Ма Хожну сууун да кёмеуюл этип тыялла, орайда,
Ой, Хожну сууун къызыл-ала къызартад, орайда,
Таулу къызланы, ой, чартлап чыкъгъан къанлары, орайда,
Ой, деуле кибик ма Уллу Хожну къызлары, орайда,
Эшмелери бла орус аскерни тюелле, орайда,
Сауутсуз болуп, амал тапмайын, орайда,
Ма жаннган отда да чыракъ жаркъалай кюелле, орайда,
Деуле кибик, жаным, ариу къызланы санлары, орайда,
Ой, тынч чыкъмайды, анам, кюйген сабийлени жанлары, орайда,
Жарлы анала балаларына жиляйла, орайда,
Шейит ёлюклени баш тюклерин сылайла, орайда,
Ой, Уллу Хожда болур узун-узун чалманла, орайда,
Ой, ит инаралла, ой, бизни къаныбыздан тоймайла, орайда,
Къанлы инаралла бу аман ишни башлалла, орайда,
Бир да къалмайын ичли къатынла ташлалла, орайда.
Ой, ол жарлыланы къарынларын тарталла, орайда,
Сабийлерин да, аякъ жоллагъа аталла, орайда,
Ой, таулу тыпырла, башха болмайын къалала, орайда,
Ой, бизни кёрюп, къарлы тауларыбыз сарнайла, орайда,
Биз жау аскерни элибизге иймезек, орайда,
Жашагъан жерибиз Уллу Къарачай кибик бек болса, орайда,
Кече-кюн демей къазауат этерек, орайда,
Ой, Уллу Хожубуз ма тенгиз болса, терк болса, орайда,
Сауутла къалдыла, ой, чалманлагъа асылып, орайда,
Жау аскер келеди тёгерекден тогъай басынып, орайда,
Ой, Уллу Хожну башы бурчакь, тюбю буз, орайда,
Къазауат этебиз биз жети кюнню тохтаусуз, орайда,
Адам табылмайды, ой, кебинибизни бичерге, орайда,
Биз термилебиз Къобанны сууун ичерге, орайда,
Ёлюклерибизни гяусар итле талайла, орайда,
Къызыл къаныбызны чубар маскеле жалайла, орайда,
Алтынлы сауутларыгъызны да элтип такъдыла, орайда,
Ой, Уллу Хожда да кеси жангыз ёсген терекге, орайда,
Жаралыланы ышаннга салып аталла, орайда,


Ой, жау аскерле мюлкюбюзге баталла, орайда,
Ой, Уллу Хождан ёгюзле келелле чанасыз, орайда,
Сабийле жиляйла, ой, ёксюз къалып анасыз, орайда,
Ёксюзлерибиз Уллу Къарачайгъа аманат, орайда,
Аллахдан тилегибиз, ой, болушмады, жарамад, орайда,
Тёгерегибизни къанлы аскерле сакълайла, орайда,
Санларыбызны согъум маллай къакълайла, орайда,
Ой, элибизге гяуур клисала салалла, орайда,
Къартларыбызны табыныргъа къууалла, орайда,
Бу къыйын кюнледе башыбызгъа мадар этерек, орайда,
Бизни элибиз Уллу Къарачай кибик тау болса, орайда.
Ой, биз бу кюнлеге къалмазек, орайда,
Ол ит инарал ма Хасаукада шау болса, орайда.
Жигит Умар, ой, къатыбызда сау болса, орайда,
Ой, бу кюнледе биз къалмаз эдик, орайда,
Таша жол бла инарал Къарачайгъа бармаса, орайда,
От топ жаудуруп, ол Къарачайны алмаса, орайда,
Ой, бизге жиляй болурла Уллу Къарачайны къартлары, орайда,
Къалай женгил болду, ой, Уллу Хожну тулпарларыны артлары, орайда,
Ала къуш чыгъып, бийикден бизге къарайды, орайда,
Мурдар ийнарал, ой, аскерлерин санайды, орайда,
Санайды да, бир жартысын тапмайды, орайда,
Ачыуланып, ол тёрт жанын къармайды, орайда,
Азауларын ол жангыдан билейди, орайда,
Шашама деп, кеси аллына кюледи, орайда,
Патчахындан энтта аскер тилейди, орайда,
Артыбызны этейим деп излейди, орайда,
Биз чёпбашы болгъанбызмы бу дунияда, орайда,
Чалгъы бла чалып бизни чыгъарча, орайда,
Барыбызны бирден уруп, жерге жыгъарча, орайда

http://www.smikbr.ru/2014/pressa/mingit/06.2014.pdf

Къагъыйланы Назифа (джандетли болсун) - тюзлюкню бек сюйген адам - "Хасаука", "Умар", "Хож" деген джырланы керти автору Боташланы Абдурахман хаджи болгъанды деб джазады.

Алай а, "Хасаука", "Умар" джырланы этген Байрамукъланы Дебо улу Кючюкдю деб, тургъанлагъа уа не оноу?

Цитата

Sabr пишет: Морх жанында Уллу Хож деп къарачай эл болгъанды. Адыгеяда бу сагъатда Ходз деп эл барды. «Хож», «Уллу Хож» деген тарых жыр ол элде жашагъан адыгейлиле орус аскер бла къазауат этгенлерине аталгъанды. Бу жыр адыгейлилеге къарачайлыланы къарындашлыкъ сёзлериди деген оюм бюгюн халкъгъа сингип барады. Кертиси уа башха тюрлюдю. Къарачай халкъ къыйынлыкъда-зауукълукъда болгъан затны юсюнден деменгили сёзюн айта билгенди. Халкъ жарсыулагъа, трагедиялагъа, жигитлик жырла этгенди, сёз ючюн; «Ачей уллу Ачемез», «Хасаука», «Сары Къая», «Уллу Хож» дагъыда башхалагъа Къарачай-Черкесияны бюгюннгю жеринде белгилисича орус - кавказ къазауатны заманында Хасаука урушдан башха къазауат бармагъанды. Бир къауумла айтханча, 96 черкес элни кюйдюргендиле бизни бюгюннгю жерибизде деген терсди. Хасаука урушдан сора орус аскер Къарачайдан Туапсеге дери, «тарх» деп ушкок атмагъанлай озгъанды, Совет къарачай басмада «Хож» деген жырны къарачайлыла черкеслилеге (адыгейлилеге) этгендиле», - деп айта эдиле. Ол заманлада анга огъай деген жокъ эди. Алай а, тюрлю суратлары да болгъан къол жазмала Хожну керти хапарын айтмадыла. Да, келигиз, бирге тынгылайыкъ керти хапар не айтады: «...бурун битеу Архыз тёгерегинде къарачай элле болгъандыла.

Sabiy sagatımda kartatam Hojeli dep bir cır aytıp turuuçanedi.. "Hojeli" bla "Kızılbekle" sözle cırnı köp cerinde aytılıp turganından bolur cırdan ala esimde kalgandıla.. Ol künkü aklımla Hojelini Karaçaylı ullu bir el bolğanın, tüşman kelip elni küydürüp adamların kırganın, Kızılbekleni de tüşman bolğanın sunaem..

2014 дж. декабрны 20 "Къарачай"
Батчаланы Баширге — 60 джыл
НАЗМУ ТИЗГИНЛЕРИНДЕН ТАНЫЛГЪАН ПОЭТ


Бу кюнледе Батчаланы Баширни кёбле алгъышлайдыла. Ол творчество джолуна биринчи атлам этгенинден бери да, ана тиллибизде чыкъгъан газет бла байламлылыкъ тутханлай келеди. Аны ючюн да бюсюреу эте, редакцияны къуллукъчулары да ол алгъышлагъа къошуладыла. Батча улу Къарачай-Черкесияда, КъабартыМалкъарда да кенг белгили поэтди.

Ол 1954-чю джыл Къыргъызстанны Москва районунда туугъанды. Орта школну, кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора, Огъары Тебердиде бошайды. Аскер къуллукъ этиб келиб, КъарачайЧеркес кърал пединститутну сурат-графика факультетинде билим алады. Кесини элинде, артда Джёгетей Аягъында школлада устаз болуб ишлейди.

Студент джылларында огъуна назмула джазыб башлайды. Ала къарачайча, орусча да басмалана тебрейдиле, джыйым китаблагъа киредиле. Башир, назмула джазгъан бла да къалмай, джарыкълыкъкультура ишлеге да уллу магъана береди. Огъары Тебердиде къартладан хор къурайды, тамада классланы окъуучуларындан фольклор ансамбль да аны башчылыкъ этгени бла миллетге белгили болады. Ансамбль фестиваллада, суратлау коллективлеге къараулада ал орунлагъа чыгъады. Школлада литература кружоклагъа да башчылыкъ этеди. Сурат салыргъа устады. Ол фахмусу анга сохталаны юретирге, кесини китабларын джарашдырыргъа да онг береди.

Башир уллу, гитче да джыйырмагъа джууукъ китабны авторуду. Аланы арасында къарачайчала, орусчала да бардыла. «Сюйюмчю джулдуз», «Шартла», «Диалоги о жизни» дагъыда башхаланы айырыб айтыргъа боллукъду. Назму халда джазылгъан «Темирлан» деген романы да белгилиди. Проза чыгъармалары да бардыла. Джазгъанлары кёб тюрлю темалагъа аталадыла, айырыб да Ата джуртубузгъа, сейирлик джерлерибизге, миллетле арасында шохлукъгъа, адамлыкъгъа, сюймекликге. Аллай чыгъармаланы уа джаш тёлюню патриот сезимин ёсдюрюрге, дуниягъа къарауларын иги этерге, адебге-намысха юретиуге себеб болгъанлары хакъды.

Башир, башха тилли халкъланы поэтлерини чыгъармаларын кёчюрюб, аланы биз ана тилибизде окъурча этгенлени бириди. Сёз ючюн, Фирдоусини, Хайямны, Навоини, Шиллерни, Байронны, Гамзатовну дагъыда башхаланы чыгъармаларын кёчюргенди. Аланы окъусанг, ана тилибизни байлыгъын артыкъ да терен ангылайса.

Батча улуну творчествосу бла хоншу регионланы халкълары да шагъырейдиле. Алай болмаса, бир къауум онглу поэтле, аны творчествосуна быллай магъана да берлик болмаз эдиле. Расул Гамзатов аны юсюнден: «Башир юн и мудр. В его жилах течет и аварская кровь», - дегенди. «Горские поэты изящны и мудры. Меня в этом убедили стихи карачаевского поэта Башира Батчаева», - деб джазгъанды Николай Старшинов. Поэт, тылмач Вячеслав Зверев, бир затха айырыб эс бёледи: «Стихи автора близки к восточной поэзии. Он не зря любит рубаи Омара Хайяма. Я не жалею, что меня познакомили с таким автором».

Баширни творчествосуна тыйыншлы магъана бергендиле Хубийланы Осман, Бекизова Лейла, Нальчикден илму къуллукъчу Биттирланы Тамара, Батчаланы Мусса, Хубийланы Назир эмда башха литературадан уллу хапарлары болгъан джердешлерибиз.

Батча улу бла юй бийчеси Ёзденланы Акълима 4 сабийни ёсдюргендиле – юч къыз бла бир джашны. Уллу къызлары Лиана КъЧКъУ-ну тыш къраллы тилледен факультетинде баш билим алгъанды. Эгиз къызлары Марина бла Карина бусагъатда Москвада журналистликге окъуйдула. Джашлары Казбек республикан телевидениеде, Ростовда телевидениеде да оператор болуб ишлеб тургъанды. Бусагъатда джарыкълыкъ-культура джаны бла къуллукъ этеди.

Баширни юбилейи бла алгъышлай, мындан ары да чыгъармачылыкъ ишде уллу джетишимле теджейбиз.

АППАЛАНЫ Билял.


БАТЧАЛАНЫ Башир

AHAМА

Анам, сенсиз назму джаза билмезем,
Сен кетгенлей, тизгинлеге бёлюндюм,
Бир кере да мен аланы тизмезем,
Сен сау болуб, ётсе эди бир кюнюм.

Уста къолунг ишлеб тургъан бачхада,
Артыкъсыз да джаз къууаныб ишлейме,
Гокка урлукъ себе кёксюл талада,
Мор тёбенги нюр джанарын излейме.

Сен орнатхан сары эрик терек да
Кёгет беред, айтылырча минг алгъыш.
Дугъумладан джайылгъан хар джетек да,
Анам, меннге этдиреди кёб сагъыш.

Ишден сора, эсимдеди, гыбытдан
Мен ичеем тюзде таза айранны,
Ийисинден тоя эдим узакъдан,
Сен бишириб алгъан нартюх гырджынны.

Къууанч кюнде сен толтуруб саханны
Сюе эдинг хоншулагъа иерге,
Кебдиреенг бау джанында сыгынны,
Отунсуз кюн болса, мадар этерге.

Джерк къабукъдан сейир бояу алаенг,
Сахтияннга кёчюреенг сен аны,
Къой териден олтан кесиб салаенг,
Къоркъунмазча сабийинги табаны.

Сени кибик кёлегими тигер ким?
Ийне тутхан къолунг тюшед эсиме.
Юзюлгенлей джангыз тюймем, илгигим,
Чёрчеклигим тюшюб къалад эсиме.

Аналада къашла, кёзле бирча тюл,
Сютлери уа чыммакъ акъды, тазады.
Отдан сора къалгъанлыкъгъа кёксюл кюл,
Ана сютден джюрек назму джазады.

Анам, туугъан кюнюнг джетиб келеди,
Алгъы бурун нюрюн тёге белгинге.
Сени излейд, джылагъан да этеди,
Джол табмайды ол кесинге тюберге.

Бир джюрекди джырлатхан эм джылатхан,
Басдыргъан да, къазгъан да бир кюрекди.
Тюбер ючюн рахатлыкъ бла атхан танг,
Сабийни да сюе билге керекди.

Суу ызында джаш ананы кёреме,
Къарылгъашча, балачыгъын ойнатад.
Мен эсими анга бир бек бёлеме,
Тёгерекни, кюнча, сейир джарытад...

Анам, сенсиз анасызгъа тенг болдум,
Бир мыдахлыкъ келед хаман кёлюме.
Ненча джылны джарыкълыкъдан кенг болдум,
Джан джаулукъну къаты къысыб белиме.

«Сюймеклигинг, джашым, сууча, тёгюлсе,
Къошар эдинг джашаб тургъан элинге.
Ишинги уа эте келиб, тюнгюлсенг,
Сен кечмеклик салалмазса кесинге.

Гитче таш да къая кибик кёрюнсе,
Къыйын болур аугъан къарлы башладан...
Суугъа къараб кёмюл, ары кёмюлсенг,
Сен кесинги эсле къара ташладан».

Анам, мени сен хомухха санама,
Тюрленсем да ётюб кетген джылладан,
Келиб сеннге энтда оноу сорама,
Ауазынгы эшитирикча джангыдан.

Къазауатдан хапар айт деб, тилесем,
Кире эдинг эрлей мыдах сагъышха:
«Къарнашларым сау келсинле», - деенг сен,
Джалгъашмайын не терекге, не ташха...»

Юч къарнашынг, уруш тюзде къан тёгюб,
Къайсы ташда ыз къойдула, къучакълаб,
Къайсы джерде, джигит джашла, джан бериб,
Къалгъандыла, тау башланы тансыкълаб?

Адам тылпыу халда ура, джаз аяз,
Джылагъанча, сагъайтады таланы,
Осияты болур джылы шош аяз,
Къанлы тюзден юйге къайтмай къалгъанны.

Чалкъы ызда аууб баргъан чёблеча,
Барадыла ётюб джашил кюнлерим...
Джер юсюнде джашаб тургъан кёблеча,
Ана ючюн джан берсинле сёзлерим...

АТАМА

1.
Атам, сени джабды къара топуракъ,
Энди сени чыртда кёрлюк тюлме мен,
Кёр тахтанга салалдыкъмы табыракъ,
Сеннге сууукъ ётемиди кебинден?

...Кёлеккенг да керек болду джолумда,
Кёлеккеча болуб къалдым мен мугур,
Тейри джилтин кёрюннгенча къолумда,
Мен билмеем, сен кёреем нюр, огъур.

Сёзюнг тюзед, джогъед сени къошагъынг,
Тикни ёрге учхан кибик илячин,
Тыбыр от бла джылыу берген ушагъынг,
Джюрегими къыздыраед ол ичин.

Атам, нечик сюе эдинг джамчыны,
Эркишини ол юйюдю десенг сен,
Къанатын да туталмайса сен айны,
Топуракъ джамчы басханды да юсюнгден.

2.
Сен кетгенлей джыйырылды джамчынг бек,
Бухар бёркюнг салкъын къалды тапхада,
Сеннге ачыб, мутхуз болду тёгерек,
Къузгъун джылаб, къанат джайды тапхырда...

Адам ёлсе, сёзю къайры кетеди,
Не эсе да ашыкъмады сеннге джаз,
Ол таша болубму сарын этеди...
Сёлешмединг, атам, меннге кёб не аз.

Сен ёлгенсе, сен билмейсе энди джукъ,
Азаб джибни бошламайды джан-къытчас,
Сен билмейсе келгенин да тенг, джууукъ,
Сау дуниягъа мени къоюб, болдунг тас.

Ата бирди, эки кере ол ёлмез,
Тансыкъ бола мен барлыкъма джыл джылдан,
Энди заман меннге къайтыб келелмез,
Сакъалынгы мен джюлюрча джангыдан.

Анам эртде ёлдю, бушуу джарсытды,
Тёзюб, чыдаб, тохсандан атладынг,
Къышхы кюнде къара чарслы танг атды,
Сен а бизге ахыр кере къарадынг.

3.
Анам джокъда ышыгъыменг, атам, сен,
Туудугъунга ышыкъ болдум энди мен,
Атам, сеннге назму окъуб тебресем,
Тюзюн, терсин айыраенг аны сен...

Атам, сени мен бир башха сюеем,
Бир инсан да салмаз кибик меннге дау,
Ахыратны къара чарсын кёреем,
Джюрек бола къайгъы тюйген къонгурау.

Тёзе эдинг джашлыкъ этсем кёзюуде,
Тёзе эдим къартлыкъ дженгнген халинге.
Ма алай а хар кечеде, хар кюнде.
Сабийлигим илинеед дженгинге.

Сен кетгенча кеталсамед джашаб мен,
Санар эдим аны ахырат насыбха,
Бири бирин ашыра да ёмюрден
Кетгендиле кёбле, хорлаб сыбапха.

4.
Сен да менден, мен да сенден хапарсыз,
Болгъанбыз да, табалмайма мен къарыу,
Дуния кеси джаратылса ахыратсыз,
Болмаз эди анда чексиз тарыгъыу.

Сен сау болуб сынамазем ёксюзлюк,
Заманнга да эте уллу кёллюлюк,
Энди мени алыб барад кёлсюзлюк,
Таб, кёкден да табалмайма ёкюллюк.

Къол керегинг, сюрменг, тёшюнг, сенегинг,
Тансыгъымы турлукъдула керелеб,
Хурджунунгда джокъду энди сернегинг,
Этген отунг джанар кибик ёрелеб.

Келининги сен балангча кёреенг,
Хар къуру да разы эдинг сен анга,
Туудугъунга разы бола билеенг,
Сен санаенг аны керти инсаннга.

Минг китаб бла толтурсам да тапхамы,
Джарыкъ халда ашырсам да хар кюнню,
Ушагъынгдан джылы ушакъ табалмам,
Мен табалмам сенден башха ёкюлню...

5.
Сен ёлсенг да, арбанг алгъа тёнгерер,
Тохунуна джагъылмайын балчыкъ, кир,
Сен кюч берсенг, джюрюшюмю сакълар ёр,
Юйдегиме джаным кесин бегитир.

Сен джандетни чыпчыкъ къонар джазы бол,
Гюнах этген адамланы азы бол,
Энди меннге къайтыб келмезлик атам,
Мен разыча, сен да меннге разы бол.

Ата къачын сау заманда кёрюрге,
Кёзюуледе ангы джетмейд балагъа,
Бир адам да сюе болмаз ёлюрге,
Тейри джарыкъ бурулгъанча къыбылагъа.

Мен къачынгы билген эсем, разы бол.
Джан ауалдан тыялмадым, мени кеч,
Бу дуниядан ол дуниягъа бирди джол,
Барыбыз да кетерикбиз, эртде-кеч.

6.
Айтханымы мёлек сеннге джетдирир,
Ол башынга салыр «сыйлы» чапыракъ,
Ёлюм бирча, бу джашау да болад бир,
Назмум болур къабырынга нюр чыракъ.

Ёлген ючюн онгуб бармайд топуракъ,
Былай эте бегиб турад табигъат,
Кюн тиеди, джерге тюше джабалакъ,
Эртден, ингир, джылагъанча, чыкъ агъад.

Къулагъыма келед сени ауазынг,
Мен кёрсем да къуру къара обаны,
Эсимдеди къамчи тутхан аязынг,
Чабдыраенг эки атлы арбаны.

Кёрмегенме деенг чыртда игилик,
Кёл берирге кюрешеем сеннге мен,
Анда-мында тартынса да сенде джик,
Ауруйма деб, айтмай эдинг чыртда сен.

Сен башынгы салмагъанлай джастыкъгъа,
Ауруу бюкмей тохсанны ашырдынг,
Сыйлы атам, саналмагъан джазыкъгъа,
Эркишича, сен тахсангы джашырдынг.

Аллах сеннге бичиб берген ёмюрню,
Джашагъанса, насыблыса кёбледен,
Биз билмейбиз не берлигин бу кюнню,
Биз билмейбиз не келлигин кечеден.

7.
Атам, меннге сен игилик теджеенг,
Адамланы арасында бол деб баш,
Сен кёлюме мени алай джетеенг,
Сени кибик болса эди, деб хар джаш.

Сен кесинги сакъла деенг амандан,
Онгсуз болсанг, хайыр джокъду деб джукъдан,
Мен барама, джашым, кетиб замандан,
Ахыр джилтин чыкъгъан кибик оджакъдан.

Уллу Аллах, топурагъынг болуб ач,
Джер джутубму барад эсге алгъанын?
Адамладан джерни этмей джаланнгач,
Шукур сеннге, сакъла энди къалгъанын.


Культура джашау
БАШКОРТОСТАНДА КЁРГЮЗЕДИЛЕ

Башкортостан Республиканы Салават кърал театры, Аппаланы Билялны «Элчи донжуанла» деген комедиясын башкир тилге кёчюрюб, миллетге кёргюзюб башлагъанды.

Аны республиканы халкъ артисти, режиссёр Надыргулов Азат салгъанды. Кесинда музыкалы комедия этгендиле. Макъамланы композитор Сесенбаев Сейдаш джазгъанды. Декорациясын суратчы Баймухаметов Рустам джарашдыргъанды, хореографы республиканы махтаулу артисти Даутова Эльвирады.





Спектаклде РФ-ны махтаулу артисти, Башкортостанны халкъ артисти Идрисов Мындулла, республиканы халкъ артистлери Зиязетдиновла - Рим бла Гульшат Магадеев Риза дагъыда башха онглу актёрла ойнайдыла.

Бизге билдиргенлерине кёре, къайда да миллет бек сюйюб къарайды спектаклге.

(БИЗНИ КОРР.).
СУРАТЛАДА: спектаклден юзюкле.

2015 джыл, январны 24 шабат кюн
КъЧР-ни Парламенти бла Правительствосуну газети

Январны 24 — Къазакъланы политика репрессияладан джарсыгъанларын эсге тюшюрюуню кюню
УНУТМАЗГЪА, КЪАЙТМАЗЧА ЭТЕРГЕ

Хурметли джердешле! Багъалы къазакъла!

Январны 24-сю Къазакъланы политика репрессияладан джарсыгъанларын эсге тюшюрюуню кюнюдю. Джыл сайын бу дата бизге ётген ёмюрню аллында болгъан властла къазакълагъа къаршчы алгъан директива бла байламлы ол ачы ишлени эсибизге салады.

Аны амалтын къазакъланы джашаулары бек къыйын болады, кёб адам гюнахсыз къырылады. Къралны сакълауда эркишилик, патриотлукъ бла танылыб тургъан адамла чыртда терсликлери болмагъанлай къара чёбге тюшедиле, сыйлары тебленеди, инджиуле сынайдыла.

Алай болса да не къыйынлыкъда да къазакъла кеслерини бай адет, намыс тёрелерин сакълайдыла, Ата джурха сюймекликлерин, адам улу багъалатхан хакъ тин-иннет шартларына кертиликни тас этмейдиле.

Ай медет, кёб миллетле, аланы ичинде КъарачайЧеркесияны миллетлери да бушуу, джарсыу сынагъандыла. Репрессиялада эзилген гюнахсыз адамланы атларын тарихге къайтарыр, заманны ызына бурур мадар джокъду, ёзге аланы унутмазгъа, аллай затла бизни къралны тарихинде мындан ары не аз да болмазча этерге борчлубуз.

Бу кюн къазакълагъа, Къарачай-Черкесияны бютеу адамына, таза джюрекден инджиу-джарсыу не болгъанын билмей, рахатлыкъда, мамырлыкъда, сабийлерин Ата джуртха сюймеклик бла кертиликде ёсдюрлюклерин излейбиз.

Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы
ТЕМРЕЗЛАНЫ Рашид

Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) Председатели
ИВАНОВ Александр.

2015 дж. январны 24 "Къарачай"

Джангы китаб
ДЖАШ ТЁЛЮНЮ ЮРЕТЮУДЕ ХАЙЫРЫ БОЛЛУКЪДУ

Мындан алда халкъыбызны белгили джашларыны бири, Россияны махтаулу врачы Шидакъланы Батдалны джашы Ибрагим хаджини «Силкин аллынга, халкъым» деген китабы чыкъгъан эди. Шидакъ улу кёбню кёрген, кёбню билген адамды. Ол, Ставрополь шахарда медицина институтну бошагъандан сора, тёрт джыл бла джарымны совет аскерни вертолёт полкуну лазаретини тамадасы болуб турады. Джуртуна къайтханлай, онкодиспансерге хирург этиб аладыла. Алайдан областны саулукъ сакълау бёлюмюню тамадасыны заместители къуллукъгъа саладыла. Онеки джылгъа джууукъну ол къуллукъну тындырыб турады. Андан онкодиспансерге баш врач этиб кёчюредиле. Былайда 18 джылны коллективге башчылыкъ этеди. Ол джыллада ёлгенни юсюнде, келин алгъан, къыз чыгъаргъан кёзюуледе миллетге сингиб баргъан керексиз адетлени, джоюмланы азайтдырыр джанындан, джаш тёлюню ариу халили ёсдюрюуде чийсил затланы, адамлыкъ шартланы юслеринден оюмларын айтыб, бир бёлек белгили адамны да джыйыб, оноулашыб кюрешгенди. Алай бла бу затланы юслеринден, ол къауум аны башчылыгъы бла саулай халкъгъа чакъырыу алгъан эди. Аны газетде чыгъаргъандан сора кёбле бюсюреу этиб, айтылгъан оюмланы джакълагъанларын билдириб, редакциягъа джазгъанлары да газетде басмаланнган эдиле.

«Джашауумда эм уллу джангылычым ислам диннге кесими кеч бергенимди», деб джазады Ибрагим китабында. Тюзю, мен аны бу айтханы бла хош тюлме. Шидакъ улуну атасы, анасы дин тутхан адамла эдиле. Юйдегилеринде башхаланы да иги билеме. Ибрагимни алгъын джыллада сыйлы динибиз бла байламлы затланы барын да тындырыб турургъа таблыгъы болмагъанды. Ол кёзюуледе къралда идеология, кесини къуллугъу да алай этерге уллу онг бермегендиле. Ансы Аллахны Бирлигине ийнанмакълыкъ, диннге берилмеклик къанында, джюрегинде болгъанына аны иги таныгъан, анга джууукъ джетген адамлача, мен да толу шагъатлыкъ этерге боллукъма. 2004-чю джыл хаджиликге баргъанды, аны ал джылларында, андан бери да, намазлыкъдан башын алмагъанча джашагъанды, динибизни, миллет шартланы, адетлени юслеринден джумушлагъа тири къошулгъанды. Кеси уллу юйдегиде ёсгенди, уллу юйдеги да ёсдюргенди. Быланы барын да айтханым, джашау сынамын хайырландыра, кёргенини, билгенини, чекгенини тамалында джазгъанды китабын.



Китаб чыкъгъанлы талай ай болады. Ол къысха заманны ичине аны кёбле окъугъандыла. Къалай кёргенлерин айтыб, «Къарачай» газетни редакциясына письмола ийгенле да аз тюлдюле. Аланы бирин сиз да окъугъуз. Джугъуна тиймей, джазылгъаныча беребиз.

«Республиканы ара шахарыны джамагъатыны аты бла талай адам бир-бирибиз бла оюмлашыб, тинтиб, сизге тилегибизни джазабыз бу къагъытда. Тилегибизни магъанасы: Шидакъланы Ибрагим хаджини «Силкин аллынга, халкъым» деген китабын, юзюк-юзюк этиб, газетибизде басмаласагъыз.

Шидакъ улу сууаблыкъгъа талай китабны межгитге джюрюген адамлагъа саугъагъа берген эди. Бир джумадан экинчи джумагъа ол адамланы асламысы китабчыкъны окъуб, бек джаратханларын бир-бирине билдирдиле. Аны сюзе келиб, намаз къылыб бошагъандан сора, межгитни арбазында, бир оноугъа келиб, нек джаратханыбызны ачыкъладыкъ.

Миллетибизни тирилик, джигерлик, джигитлик, бирбирин джакълагъан, къонакъны сыйлагъан, къаджыкъмайын ишлеген, башха ашхы шартлары сакъланнганы чертилибди китабда.

Бизни ата-бабаларыбыз бизлеге джоралагъан асыл адебни-хаятны, артыкъсыз да адетлени бир къауумлары ёмюрлени узакълыгъында тюрлене барыб, миллетибизни къыйынлашдыргъан затланы кескин кёргюзтеди автор.

Ким да билиб, тил джукълана барса, миллет къуруйду. Биз да, къарачай миллет, ол сокъмакъгъа тюше баргъаныбызны эсге ала, барыбыз бирден къычырыкъхахай этерибизни излейди автор.

Джюзле бла джылланы бир-бирибизни билиб, джууукълукъ джюрютюб тургъан хоншу миллетлерибиз бла бизни арабызда сууукълукъ орун ала баргъанына къыйналгъанын билдиреди Шидакъ улу. Биз да алайын эсгериб эмда ол айтханнга тюздю, дейбиз.

Барыбыз да къолгъа алсакъ, биз сагъыннган кемликледен да къутулуб, таза болуб къаллыкъ эдик, дейди Ибрагим хаджи. Биз да анга, толусу бла «тюз айтаса», дейбиз.

Бизни кирсиз ислам динибиз, адамланы тазалаб, тюз джолгъа салгъанын автор таб суратлагъанды.

Сагъынылгъан китаб барыбызгъа да, артыкъ да джаш тёлюге, уллу саугъады, деб келеди кёлюбюзге. Ол себебден, не къадар кёб адамыбыз аны бла шагъырей болса, ол къадар салыннган соруулагъа тынч джууаб табылыр эди. Аны уа, багъалы газечиле, сизден иги киши тындыраллыкъ тюлдю.

Бу тилекге къошулгъанланы бир къаууму: Бостанланы Асхат, Хубийланы Керам, Байрамукъланы Хаджи, Баболаны Заутдин, Багъатырланы Борис, Байрамукъланы Ахмат, Лайпанланы Шамил, Батрукъланы Мустафа, Болатланы Шамил, Байрамукъланы Азреталий».

Ибрагим хаджини китабын редакцияны къуллукъчулары да окъугъанбыз. Аны тыйыншлы зат болуб чыкъгъаннга санагъанбыз, кёблеча, Шидакъ улугъа бюсюреу да этгенбиз. Аны тышында, белгили дин ахлула джазгъан письмону газетни редколлегиясыны джыйылыуунда сюзюб, къалай таб болуруна къарагъанбыз.

Басмадан чыкъгъан китабны газетни бетлерине тюшюрюб, окъуучулагъа теджеген адет джокъду. Не автор, не бир башха адам редакциягъа къол джазма сагъатында келтирсе, аны газетни талай номеринде бёлюб-бёлюб чыгъара барыргъа боллукъ эди. Бусагъатда уа окъуучуланы оюмларын басмалай, китаб къолларына тюшмей къалгъан адамла да кёрюб, башхаладан алыб къарарча этерге таблыкъ барды. Редколлегияны оноуу алайды. Китаб 1000 экземпляр болуб чыкъгъанды.

АППАЛАНЫ Билял.



КЪОБАНЛАНЫ Махмут
ОН КЕЧЕНИ КЪАБЫРЛАДА...
Хапар

Ингир бола, Магомет, хурджунларын, къойнун да качанладан толтуруб, киши кёрюб къоймасын дей, тёгерегине сакъ къарай, колхозну нартюх бачхасындан чыгъыб, чегетге гузаба кириб кетди. Чегетни ичинде – эл къабырланы къатында – батыучукъда талачыкъгъа джетиб, джюгюн къотарды. Тохтагъан джерин кёб излеб, айланыб табханды. Къаяны тешиб чыкъгъан къара суучукъгъа ийилиб, бетин-къолун джуууб, суусабын къандырды.

Къаягъа миниб, тёгерегинге къарасанг, къабырла ачыкъ кёрюнедиле, алайдан а сени киши кёраллыкъ тюлдю: бир да таша джерчикди.

«Колхозгъа салгъан заранымы кёрселе, мени, сюд да эте турмай, агъач кесерге талай джылгъа Сибирге ашырыб иерик эдиле», дей, от этиб, нартюхлени чапыракъларын артыб башлады. Барын да санады да, ала 20-дан аслам качан болдула. «Была уа мени узакъ джолума эркин джетерикдиле», - деб, аланы бирем-бирем отну къызыууна атыб, тишлеб, сюртюб, бир джанына салыб барды. Ач болгъан болур эди да, андан ары тёзалмай, къалгъанлары да джетерикдиле деб, эки уллу, ариу бишген качанны бир джанына салыб, къолуна тюшгенни ашаб тебреди.

Качанланы бишириб бошаса, кече арасы боллукъду, къабырлагъа барыб, анда эртде къазылгъан бир бош къабыр орунда джукъларыкъды. Аны тюбюне терек булчукъланы тёшегенди. Эртденнги чыкъ юсюне тюшмезча, чегетден ууакъ чымырталаны алыб келиб, джата башлагъан заманда ала бла къабырны джабарыкъды. Танг атыб, уянса, чымырталаны киши кёрмез джерге элтиб, джашырыб, артдан кеси чегетге кириб кетерикди.

Экинчи ыйыкъ барады ол кишиге кёрюнмей, бугъунуб айланнганлы. Ашагъаны, джашагъаны чегетдеди. Энди бюгече джукъ болмай, тангнга сау-эсен чыкъса, джюгюн да сыртына атыб, кишиге кёрюнмей, таша джол бла стансеге тюшюб, военкомат хазырлаб тургъан къагъытланы алыб, адамларына кетерикди. Адамлары уа, бютеу къарачай халкъча, 1943-чю джыл ноябрны 2-де Орта Азия бла Къазахстаннга зор бла кёчюрюлгендиле. Фронтдан бош болгъанлай огъуна адамлары таба джол тутарыкъ эди, аланы къайда болгъанларын билсе.

Башына бош болгъан кюн, аны аскер комендатурагъа чакъырыб:

- Къазауатда джигитлик кёргюзгенинге сёз джокъду, - деди бир офицер. – Сен кёчгюнчюлюкню сынагъан миллетни уланы болгъанынг себебли, сени мындан ары фронтда тутаргъа эркинлигибиз джокъду: башынга бош этебиз. Адамларынг къайры тюшгенлеринден хапарсызбыз, джашагъан джерингде военкоматха барсанг, анда сеннге болушлукъ этерле. Иги джолгъа бар, - деди да, аны къагъытларын къолуна берди.

Магомет эм алгъа военкоматха келди. Военком бла ол бир-бирлерин эртде таныгъанлары себебли, бирбирлерин тансыкъладыла. Джаш заманында Магомет джылкъычы болуб ишлегенди. Ат юсюнде ойнаргъа бир да уста болгъанды. Эришиулеге къошулуб, биринчи орунланы алыб тургъанды. Военком да аны биринчи кере эришиуледе кёрген эди, фронтха да аны ол ашыргъан эди.

- Сени адамларынг къайда болгъанларын билир ючюн, иги кесек заман керекди, - деди ол анга. – Сакъларгъа заманынг бар эсе, ононеки кюнню сакъла. Мен джазгъан къагъытха джууаб бир-эки кюнню алгъа келиб къалыргъа да боллукъду. Къагъытларынгы джарашдырыб, къолунга берирме. Он кюн ётсе, келирсе.

- Аллай бир кюнню хоншу элибизни адамларында кёзюу-кёзюу къалсам да, тёзерме, - деди Магомет.

- Къайсы элге барлыкъса?

- Хоншу элибизни адамлары кёчмегендиле. Анда бир эгечим къазауатха дери башха миллетни адамына эрге чыгъыб тура эди. Анга барырма.

- Къайры сюйсенг, ары бар, джанынга сакъ бол. Къарачай джашла, фронтдан келиб, меннге къагъытларын къоюб кетиб, ызларына къайтмай къалыучандыла. Ала къайры тас болгъанларын киши да билмейди. Билирге излеген да джокъду. Сен да алай болуб къалма, джаным ауруб айтама.

Магомет орта сюекли, назик битген джашды. Анга къарасанг, бу адам кесин къалай джюрюталады деб, къоярса. Алай болгъанлыкъгъа, бир да кючлю джаш эди. Чабаргъа, тутушургъа элде анга тенг болгъан джокъ эди. Не эмилик атны да тынч юретиб къоя эди. Ат бла бирге чаба барыб, аны джалындан тутуб, юсюне секириб, миниб къала эди...

Эм алгъа Магомет туугъан элине келди. Юйюню арбазына къайтханында, киши адамланы кёрдю, саламлашды. Ала бла дауур-зат этмеди, кече къал дегенлеринде уа, военкомну айтханы эсине тюшюб, сау болну басыб, хоншу элге терк джанларгъа изледи. Эки элни арасы бир-биринден узакъ тюл эди: бир кесек заманнга джаяулай джетиб къалыргъа боллукъ эди.

Башха миллетлени адамлары джашагъан элге келгенинде, ингир бола башлагъан эди. Джууукъ джетген тиширыу джашагъан юйню къабакъ эшиклерин къакъды. Кёб да мычымай юйден Файруз чыкъды. Магометни кёргенлей, къууанч тыбырлы болуб, аны таба мыллыгын атды. Бир-бирлерин къучакъладыла, ийнакъладыла. Бир кесекден Файрузну эри –- алаша сюекли эркиши - чыгъыб, Магометни кёргенинде, сейир-тамаша болуб, къатына келиб, къаты къучакълады. Кёкюрегинде кърал саугъаланы кёрюб:

- Къазауатда джигитлик кёргюзгенча кёрюнесе, деди, орденлеге къолу бла тие.

Магомет, ышаргъандан сора, джукъ айтмады. Ол фронтдан келе келиб, Файрузлагъа къайтханды, деген хапар элге терк джайылыб къалды. Элни эркишиси, тиширыуу да келиб, къолун тутуб, кетиб турдула.

- Къарачай къарнашыбызны фронтдан келгенине бир зат къанатыргъа керек болур, - деди Файрузланы хоншуларыны бири. – Кёкюреги кърал саугъаладан джасалыб тургъан къарнашыбызны сансыз этиб къойсакъ, бютеу элге бедиш болуб къалыр...

- Аскербий тюз айтады, деб, сёз къошду Магомет танымагъан бир эркиши. Айтыугъа кёре, ол Аскербийни хоншусу болуб чыкъды.

Беш-алты адам болуб, Аскербий айтханны тюзге санадыла. Кечирек болса да, тепси къурадыла...

Магометден къалгъанла «къулакъ от» алыб, бирбирлерине тынгыламай башладыла. Магомет а ёмюрде да аракъыны ауузуна салмагъанды. Татыуу къаллай эсе да билмейди. Муну сыйын кёрюб, тепси къурагъанланы кёллери къалмасын деб, рюмкасын, ичгенча этиб, ызына салыб къояды. Военком айтханны да унутмагъанды. Аны айтханына кёре, келген къонакъны эм алгъа сыйлаб, эсиртиб ёлтюредиле, артдан башын кесиб, бандитни ёлтюргенбиз деб, НКВД-гъа элтиб, кимле эсе да ачха алыб турадыла. Алай эсе, джаныма къоркъуу барды, сагъыракъ болайым, деди кеси кесине.

Магомет бу элде джашагъанланы тиллерине бир да устады. Аны алай болгъанын Файруз бла аны эри болмаса, киши билмейди. Ала экиси да сёз джюрютгенле тюлдюле. Эки соруу берсенг, бирине джууаб эриниб береучендиле.

Тепсини къураллыгъына разы болгъан экеулен, «шайтан суу» иги сингнген болур эди, ёрге туруб, аунайаунай, бир джары джанладыла. Ала ушакъ этген кёзюуде, Файруз, аладан узакъ болмай орналгъан къошакъ юйчюкде джумуш эте тура эди да, аланы ушакъларына ишин да къоюб тынгылады.

- Чачылыр заманыбыз да болгъанды, - деди Аскербий. – Ичгенибиз болду. Энди къошсакъ, аякъ юсюнде сюелалмай къаллыкъбыз. Къонагъыбыз да, аракъыгъа тансыкъ болуб тура болур эди да, иги ашхы ичгенча кёрюнеди. Джолоучулукъда арыгъан да болур. Джукъласа, къаты джукъларыкъды: джер башы тюбюню айланса да, биллик тюлдю. Танг ата келиб, чегетге алыб кетиб, башын кесиб, керекли джерге элтсек, къолубузгъа бир зат тюшер. Анга къалай къарайса?

Мындан арысы басмаланныкъды.

2015 дж. январны 22

Соруу-джууаб
ДЖАНГЫ ФИЛЬМ ЧЫКЪГЪАНМЫДЫ?

Мындан алда бир къууанчха джыйылгъан эдик да, анда бизни миллетни кёчгюнчюлюгюню юсюнден джангы кино чыгъаргъандыла, деб эшитдим. Ол керти хапармыды экен? Аны юсюнден тюзюн бир джазсагъыз а.

ХУБИЙЛАНЫ Эльвира.
Черкесск ш.

Багъалы Эльвира! Ким айтхан эсе да, ол тюз хапарды. «Память не знает забвения» деб, кёб болмай джангы фильм чыкъгъанды. Ол къарачай халкъны кёчгюнчюлюгюню юсюнденди. Анга къарагъан адам ары дери бу темагъа аталыб чыкъгъан фильмледе болмагъан джангы затла да кёрлюкдю, халкъыбызны туугъан джерине къайтарыр ючюн кимле, къалай кюрешгенлерини юслеринден алгъын эшитмегенлерин да эшитирикди.

«Память не знает забвения» деген фильмге «YouTube» деген сайтда неда Байрамукъланы Халимат атлы кърал республикан библиотеканы сайтыны «Фильм» деген бёлюмюнде къараргъа боллукъду. Аны чыгъаргъаны ючюн, ол библиотеканы творчество коллективине бюсюреуюн да билдирликди.

Газетни информацион къуллугъу.



Алгъышлау
КЪАРАЧАЙГЪА КЪАРНАШЛЫКЪ САЛАМ БЛА


Келген джангы джыл бла, башха байрамла бла да къарачайлы къарнашларымы, эгечлерими – къартладан башлаб, сабийлеге дери барысын - таза джюрегимден алгъышлайма. Дуния джюзюнде бизден, Къарачай бла Малкъардан джууукъ, бизден бир-бирини сыйын кёрген, татлы джашагъан бир миллет да болмаз. Биз бир адамны эки къолубуз, джюрегибиз, джаныбыз да бирди. Биз Малкъарда къайсы къууанчда, къайсы байрамда болсакъ да биринчи алгъышыбыз Къарачайгъа айтылады. «Къарачай» демеген джангыз кюнюбюз кете болмаз.

Къарачайда джюзле бла танышларым, татлы тенглерим бардыла. Анамы туугъан эгечини юйдегиси ХусаКардоникде джашайды. Ботталары бла Чотчалары да бир юзюкдендиле. Юбилейлеге, байрамлагъа, китабланы презентацияларына чакъыргъанларын айтмай огъуна къояйым. Къарачайда тенглеримден тансыкъ алыргъа дженгил-дженгил барыучанма. Юч джылны мындан алгъа, 3-чю майда, Къарачайны джангырыууну кюнюнде, дуниягъа белгили альпинист Эверестни башына эки кере чыкъгъан, Килиманджарогъа ёрлеген, Ёлмезланы Абул-Халим бла мени Черкесскеде боллукъ къууанчха чакъыргъан эдиле. Абул-Халим Эверестге ёрлеген сагъатында ары, къойнуна салыб, КъарачайЧеркес Республиканы байрагъын да чыгъаргъан эди. Байракъны анда джайыб бир кесекни турады да, уллу джелле тараб кетмесинле деб, ызына алыб тюшеди. Ма ол байракъны келтириб Къарачайны къууанч кюнюнде республиканы Башчысы Темрез улугъа берген эдик. Ол да бизни, къарнашларынча къуучакълаб, бюсюреу сёзле айтхан эди.

Дагъыда бир джолда, чекчилени юбилей кюнлеринде, биз Тырныауздан чыгъыб, ташлы, таулу джерле бла эки-юч кюнню къарачай атланы беллеринде келиб, Худесге тюшген эдик. Алайгъа джыйылгъан миллетни кёблюгюн кёргеникде, бир да бек сейирсиннген эдик. Аллыбызгъа туздам бла, тойоюн этиб, алай тюбеген эди Уллу Къарачайны миллети. Къазанлада къурманлыкъ этле къайнай эдиле. Арыгъаныбызгъа да къарамай, Къадау ташны къатында барыбыз терлегинчи бир тепсеб чыкъгъан эдик.

Джангы джылда Къарачайгъа алгъышлау сёзюн менича хар малкъарлы айтырыкъды. Шохлугъубуз таулача кючлю, мийик, ёмюрлюк болсун, Къарачайда туз джаласам да, шекерча татлы болур деб келеди кёлюме. Хар эртденигиз ашхылыкъ бла башлансын. Бешикдеги балачыкъларыгъыз рахат джукъласынла! Аланы саны кёбден кёб болсун!

БОТТАЛАНЫ Мухтар,
Къабарты-Малкъар телевидение бла радиону баш редактору, Россияны Кинематографистлерини союзуну члени, республикан саугъаланы лауреаты, альпинизм спортну устасы.





Спорт
«АРХЫЗ» КЮЧЛЮЛЕНИ АЙЫРЛЫКЪДЫ

Кавказны бу ариу джеринде орналгъан «Архыз» турист-рекреацион комплексде тау лыжа спортну эришиулери барадыла.

Алада сангырау спортсменле Россияны Кубогу ючюн кюрешедиле.

Россияны сокъурларыны тау лыжа спортуну федерациясыны эмда сурдлимпия джыйым командасыны тренери Джараштыланы Уруслан айтхандан, бу эришиулени КъЧР-ни Физкультура эмда спорт министерствосу, аны кибик «Шимал Кавказны курортлары» деген ОАО-ну болушлугъу бла Шимал Кавказ федерал округда Къышхы спортну ассоциациясы къурагъандыла.

Эришиуледе хорлагъанла Россияны тау лыжаладан сурдджыйым командасыны къурамына кирликдиле.







- Биз бу эришиулени былтыр бардырыргъа деб тура эдик, - дейди У. Джарашты улу. – Алай а къар иги джаумагъаны амалтын ол муратыбызны толтурур таблыкъ болмагъан эди. Быйыл а къар джетишеди. Былайыны тау сырты да, тёгерегине буруу этилиб, эришиулени чырмаусуз бардырырча табды, къоркъуусузду. Тау лыжачыланы къарда къалай учханларына МЧС-ни къутхарыучулары да кёз-къулакъ болгъанлай турлукъдула. Аны барын да айтханым – «Архыз» курортну спорт инфраструктурасы не джаны бла да былай болсун дерча игиди.

- Россияны XVIII-чи Къышхы сурдлимпия оюнлары къачан, къайда бардырыллыкъдыла?

- Ала быйыл мартны 25ден апрелни 5-не дери кёзюуде Ханты-Мансийск бла Магнитогорскеде ётерикдиле. Тюнене слаломдан стартла болгъан эдиле да, уфачы Марина Зверева бла магнитогорскечи Руслан Шайхутдинов хорладыла. Бюгюн а биз бютеуроссиячы эришиулени тамалларында биринчи кере супергигант эришиуле, ингиралада слаломдан ахыргъы эришиулени бардырлыкъбыз.

Бу эришиуледе, тренер айтхандан, 3 дисциплинада хорлагъанла ачыкъланныкъдыла. Бютеулей да эришиулеге 25 спортсмен къошулгъанды. Ала Башкириядан, Удмуртиядан, СанктПетербургдан, Ленинград областдан, Москвадан, къралыбызны бирси регионларындан келгендиле.

- Январны 17-де уа биз мында Къарны бютеудуния кюнюн къууанч халда белгиледик, - дейди тренер. – Ол кёб заманны унутулмай турлукъ байрам болуб ётдю. Ол кюн бери бютеу къралны регионларындан келген эдиле спортсменле бла къонакъла. Ала ызларына бек разы болуб кетдиле.

ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан.





Ма санга!..
КЪАРТНЫ САУЛУГЪУ СУКЪЛАНЫРЧАДЫ

BBC News британиячы Рон Хилл 50 джылны узагъына хар кюн сайын бирер миляны (1,6 километрни) чабышыб тургъанын билдиреди.


Алай этиб 26 джылы толгъан Рон Хилл 1964-чю джыл декабрны 20-да башлагъанды.

Быйыл декабрда уа, 76 джыл толгъанына да къарамай, ол Манчестерде 5 километр узакълыкъгъа чабышыулагъа къошулгъанды.

«Чабышыргъа алланыб, хар кюн сайын бёлмей алай этиб турсагъыз, артда юренчек болуб къаллыкъсыз. Аллында эринсегиз да, бир кесекден кесигиз чабаргъа излериксиз», - дегенди Рон Хилл андан хапар соргъанлагъа.

Ол 50 джылны ичинде чабыб ётген джолну узунлугъу 270 минг километрге джууукъду.

Чабышхан кёзюуюнде Рон Хилл, саулугъун бегитген бла да къалмай, атын махтау бла да айтдыргъанды: Бостон марафонда хорлагъанды, 3 кере Олимпия оюнлагъа къошулгъанды, 1970-чи джыл Эдинбургда Бирлешликни оюнларында алтын медалгъа ие болгъанды.

Синоптикле джарашдыргъан прогнозгъа кёре, "Къарачай" газет басмадан чыгъарыкъ кюн, январны 22-де хауа болум былай боллукъду: Черкесскеде -7...+7 (джангур), Нью-Йоркда -1...+3 (къар).

Газетни информацион къуллугъу.



Таурух
ЧЫЧХАН ТЕМИРНИ АШАЙДЫ ДЕГЕНИНДЕ ДА ИЙНАННГАНДЫЛА

Эртде заманда тау къарачай эллени биринде, баш тутхан бир киши джашагъанды. Аны бир джашы болгъанды. Ол ёсюб джетгенинде, кесин акъыллыгъа санаб, атасы-анасы юретгенни къулакъгъа алмагъанды. Ала айтханнга эс бёлмей, кеси билгенича джашаргъа аллы айланнганды. Джылла ёте, заман бара, джашны атасы, анасы къарт болуб, рысхыгъа, харакетге оноу этерге джашха кёзюу джетеди. Не келсин, акъылман къартны айтханын этерге унамайды ол. «Джарлы болурса, адамла сёзюнге ийнанмазла, джамагъатны арасында сыйынг тюшер, башынгы бегит», - деб тилегенди атасы.

«О, къой атам, къарангылыкъдан чыкъ, дуния малны джукъгъамы санайса, ол кете-келе турады, мени аллай бай тенглерим бардыла, джарлы болсам, джунчусам, ала болушурукъдула», - деб къояды джаш. «Да алай эсе, - дейди атасы, – мен сеннге айтханны этмей эсенг, юйню ол бош бёлмесинде асмакъ ишлегенме, тюбюне шиндик салгъанма, халынг аманнга кетиб, тамам къыйын болуб, джашаудан тюнгюлсенг, ары кирирсе да, кесинги асмакъгъа асарса», - деб сёзюн тамамлайды.

Джаш, атасы айтханнга кюлюб къояды. Бир да эсин бёлмейди. Бёлек замандан ата, ана да ауушадыла. Джаш джангыз къалыб, кеси билгенича джашауун къурай, джукъгъа оюм этмей, джашай береди. Ашау-ичиуге кесин бошлаб, къысха заманны ичинде, атасыны мюлкюн къурутады, ол къой эсенг, юйюнде тепсиге, шиндикге дери къоймай джокъ этеди. Болуму аман болуб, ашаргъа, киерге джукъ табмай ёнгкючге киреди.

Бир кёзюуде элинде уллу къууанч болуб, къурманлыкъ этилинеди. Элчиле ары барыб, той-оюн эте, ойнайдыла, кюледиле, чамнакъырда тёгюледи. Юсюбашы да аман, джаш да барады ары. Анга джумуш этдиргенле, тууарны ёпкесин бериб, хант юйге элт да кел, дейдиле. Ёпкени алыб бара тургъанлай, къайдан эсе да бир уллу ит чыгъыб, аны къолундан сермеб, алыб къачады. Джаш не этерге билмей симсиреб, джунчуб тургъанлай, ол бек сюйген тенглери къатына келиб: «Тууарны ёпкесин чийлей ашаб къойдунг дейме ансы, ит аны къолунгдан къалай алыб кетерик эди?» - деб хыликке, самаркъау этедиле. Алайда болушлукъ биринден да табмайды. Тенгле кюле-кюле кетиб къаладыла. Джаш тамам къыйналады, атасыны айтханлары эсине тюшеди. Бетин адамлагъа кёргюзтюрге уялыб, не этерге билмей, юйюне барыб, атасы айтхан бёлмеге кириб, асмакъ джыджымны бойнуна салыб, миниб тургъан шиндигин аягъы бла уруб, бир джанына учурады. Джашны ауурлугъундан юй башы къобуб, джаш джерге къуюлады, башына да келиб бир ауур къапчыкъ тиеди. Тобатоба деб, сейирсиниб, аны ичин ачыб къараса, алтын ачхаланы кёреди. Къууанады. Атасына бюсюреу эте, аны айтханына тюшюнюб, акъылын башына джыйыб, джашауун андан ары ол юретгенча къураб башлайды.

Тозурагъан юйюн джангыдан джарашдырады, толу ремонт этиб, арбазын тюзетиб, ичин да хапчюкден толтурады. Ашарыгъын, ичеригин къурайды, юсюне джангы кийимле алады. Атасыны заманындача къош, мал къурайды. Адамла, хоншутийре аны эслеб, сый бере, саламын ала башлайдыла. «Алма терегинден узакъ кетмейди», деб, махтай тебрейдиле.

Кюнлени биринде джаш къурманлыкъ этиб, тепсилени аламат джасаб, алгъыннгы тенглерин чакъырады. Ары дери эски къаладжюкню темирин гюрбеджиге элтиб, темирчиге джерджеринден тешикле этдириб, тепси тюбюне салыб къояды.

Тепси джанында олтуруб, этден ашай, зауукълана тургъан тенглерини эслерин бёлюб, тепси тюбюнден ол темирни алыб, алагъа кёргюзте, айтады: «Аланла, бери къарагъыз сейирге, ма бу темир атамы заманындан уруда къалыб кетгенди да, чычханла ашаб, тешик-тешик этиб къойгъандыла».

Тенгле аны бир-бири къолундан алыб къарай, «керти айтаса, ма тиш ызлары да бардыла», дейдиле.

Джаш бек къыйналыб:

«Тенгле, элни къурманлыгъында, ит къолумдан ёпгени алыб кетди дегенимде, ийнанмай эдигиз, бюгюн темирни чычханла ашаб тешик этгендиле, дегениме ийнанасыз», - дейди. Ала, уялгъандан, алайдан туруб кетедиле.

Тюз айтылады халкъда, не тюрлю болумда да, тенг тенглей къалыргъа керекди.

КЪАЙЫТЛАНЫ Азрет-Алий.






БОЛУШЛУКЪ КЕРЕКДИ


Хасаут-Греческое элде джашагъан Бостанланы Халиматха багъалы операция этдирирге керекди.

Аны юйдегисини кеси къарыуу бла къызчыкъгъа керекли операцияны этдирир хыйсабы джокъду.

Бусагъатда медикле 17-джыллыкъ Халиматны джашауун хар кюн сайын къанын ауушдургъанлары бла созуб турадыла. Аны халы кюнден кюннге аман болуб барады.

«Адам къатында адам ёлмейди» деген бурундан келген айтыуну эсге тюшюре, мадарлары болгъан адамла болушлукъ этселе, аны эт джууукъ адамлары бек разы боллукъдула.

Бостанланы Халиматны хапарын толу билиб, анга болушургъа излегенле 89889170662 телефон номер бла Мадина бла байламлы болургъа неда 4081 7810 6603 1003 0668 Р/С эмда Сбербанкны 4276 8600 1223 7505 номерли картасына ачха салыргъа боллукъдула.






Конкурс
ФАХМУЛУ САБИЙЛЕНИ АЧЫКЪЛАР МУРАТ БЛА

Январны 19-дан апрелни 17-не дери Сюдю приставланы федерал къуллугъуну КъЧР-де управлениеси «Хрустальные звёздочки» деген Бютеуроссия фестивалны-конкурсну регионал этапын бардырлыкъды.

Сюдю приставланы федерал къуллугъу бу фестивалны-конкурсну фахмулу сабийлени ачыкълаб, алагъа билимлерин, хыйсабларын ёсдюрюрге болушлукъ этер мурат бла къурагъанды. Ол ведомство ёсюб келген тёлюге эс бёлгенлей турады. «Хрустальные звёздочки» деген Бютеуроссия фестиваль-конкурс 2008-чи джылдан бери хар джыл сайын бардырылады.

Кърал дараджада бардырылгъан «Хрустальные звёздочки» мийик дараджада бардырыллыгъына РФны баш сюдю приставы, ФССП-ны директору А. Парфенчиков кеси бек сакъды.

«Хрустальные звёздочки», джангыз болуб, Россияда законну-джорукъну сакълагъан структураланы къуллукъчуларыны фахмулу сабийлерин ачыкъларгъа джораланнганды.

Хар джыл сайын анга къошулгъан сабийлени саны кёбден кёб бола барады.

Фахмулу сабийле Россияны, дунияны белгили сахналарында бардырылгъан концертлеге, спектакллеге, сууаблыкъ акциялагъа къошуладыла.

Аланы суратлау чемерликлерине къралны белгили, махтаулу культура эмда искусство къуллукъчулары, артистле, сынамлы устазла, критикле багъа бередиле.

Сёзден, былтыргъы «Хрустальные звёздочки» деген Бютеуроссия фестивалны-конкурсну регионал этапына КъЧР-ни Правительствосуну, ФСБ-ны КъЧРде управлениесини, КъЧР-де Сюдю департаментни, ФСНК-ни КъЧР-де управлениесини, Россияны МЧС-ни КъЧР-де Баш управлениесини, дагъыда аны кибик башха органланы къуллукъчуларыны сабийлери къошулгъан эдиле.



Фестивалны кёзюуюнде джарыкълыкъ ишлеге къошулгъан сабийлени патриотизм ангылары бегигенин, ала фахмуларын ёсдюрюрге эмда артдасында хайырландырыргъа мадар табарыкъларына ышаннганларын айтмай къойсакъ да, ала, тамбла кюнлерине уллу сынам алыб, оюмлу оноу этерча боладыла.

Аны бла да къалмай, бу конкурс кърал структураланы араларында байламлылыкъны бегитиуге да уллу себеблик этеди.

Къралны башха-башха регионларындан «Хрустальные звёздочки» фестивалгъа-конкурсха къошулгъан сабийлени шох болгъанларыны магъанасы уа барындан да уллуду.

Быйылгъы конкурсха къошулгъан сабийле, джылларына кёре эки къауумгъа бёлюнюнб, 3 номинацияда эриширикдиле.

Конкурсха къошулургъа излегенле, «Вокал», «Хореография», «Исполнительское мастерство» деген номинациялада усталыкъларын видеогъа тюшюрюб, заявкалары эмда резюмелери бла бирге Черкесскени Кавказская орамында 19-чу юйде орналгъан ФССП-ны КъЧР-де управлениесини конкурс комитетине джиберирге керекдиле.

«Хрустальные звёздочки» деген Бютеуроссия фестивалны-конкурсну юсюнден толу хапар www.r09.fssprus электрон адрес бла ФССП-ны КъЧР-де управлениесини сайтында неда 8(87872)21-00-52 телефон бла билирге боллукъду.

ФССП-ны КъарачайЧеркесияда управлениесини пресс-къуллугъу.




САБИЙЛЕГЕ ЭЛБЕРЛЕ

Теке кибик макъырады,
Сохталаны чакъырады.
(Къонгурау).

Сууукъ джуртда джашайдыла,
Чабакъ-макъа ашайдыла,
Базардача джайыладыла,
Бир джорукъгъа сыйынадыла,
Сатыу-алыу уа этмейдиле,
Гурушха болуб кетмейдиле.
(Пингвинле).

Тепсини тамадасыды.
Джашауну багъанасыды.
Кёб къыйынсыз этилмейди.
Умурсуз а кесилмейди.
(Гырджын).

Аягъы бла да эшитеди,
Бек аламат секиреди.
(Каска).

Учу-къыйыры табылмаз.
Бек чабса да арымаз.
(Чарх).

Къарт къараса къыйналыр,
Джаш къараса къууаныр.
(Кюзгю).

Ичи толса,
Иги таша бугъунур,
Бошатылса,
Турур джерге сугъулур.
(Бочха).

1-чи бет -1-1.pdf [1.25 Mb] (cкачиваний: 8)
2-чи бет -2-2.pdf [614.32 Kb] (cкачиваний: 6)
3-чю бет -3-3.pdf [725.9 Kb] (cкачиваний: 4)
4-чю бет -4-4.pdf [364.81 Kb] (cкачиваний: 5)

2015 джыл a Къарачай-Черкесияда Ана тилни джылы

2015 джыл, январны 31 шабат кюн "Къарачай"

Джаным-тиним – ана тилим

Язык есть исповедь народа, его душа и быт родной

Хабзэ, бзэ, гъэсэныгъэ -– адыгэ лъэпкъым и дыгъэщ

Бызшва ъаным гIвычIвгIвысгьи дгьаъам

Тили йоктынъ халкы йок


Конституция РФ

Статья 68
1. Государственным языком Российской Федерации на всей ее территории является русский язык.
2. Республики вправе устанавливать свои государственные языки. В органах государственной власти, органах местного самоуправления, государственных учреждениях республик они употребляются наряду с государственным языком Российской Федерации.
3. Российская Федерация гарантирует всем ее народам право на сохранение родного языка, создание условий для его изучения и развития.

Закон РФ от 25 октября 1991 г. N 1807-I «О языках народов Российской Федерации»

Языки народов Российской Федерации - национальное достояние Российского государства.

Языки народов Российской Федерации находятся под защитой государства. Государство на всей территории Российской Федерации способствует развитию национальных языков, двуязычия и многоязычия.

Настоящий Закон направлен на создание условий для сохранения и равноправного и самобытного развития языков народов Российской Федерации и призван стать основой для формирования системы правового регулирования деятельности юридических и физических лиц, разработки нормативных правовых актов в целях реализации положений настоящего Закона.

В Российской Федерации недопустимы пропаганда вражды и пренебрежения к любому языку, создание противоречащих конституционно установленным принципам национальной политики препятствий, ограничений и привилегий в использовании языков, иные нарушения законодательства Российской Федерации о языках народов Российской Федерации.


КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕС РЕСПУБЛИКАНЫ ГИМНИ

Сёзлери СОЗАРУКЪЛАНЫ Юсюпню

Эски Джуртум кёллендиред!
Минги Тауум джарыкъ тёгед,
Шам Къобанны кёрсем болад нюр эсим!
Мелхум тюзле, мийик таула,
Бизге тамыр, дагъан бола,
Джашайд мени Къарачайым-Черкесим!

Мен разыма, Джуртум, сеннге,
Сенсе джашау берген меннге,
Багъалыды меннге хар атлам джеринг!
Табигъатны хур ишисе,
Халкъларымы бешигисе,
Джашнасынла шахарларынг, эллеринг!

Эресейни инджисисе!
Рахатлыкъгъа бёлене, сен
Джашна, сени бек сакъласын джер кеси!
Къаджау турмай сеннге джарсыу,
Хаман насыб теджей джазыу,
Джаша, мени Къарачайым-Черкесим!

Къарачай тилге кёчюрген
ЁЗДЕНЛАНЫ Шамил.


МАГЪАНАСЫ СЫЙЫННГЫСЫЗДЫ

«Халкъны не хазнасын сыйырсанг да, ол аны къайтарлыкъды, тилин тас этген халкъ а, аны джангыдан къураяллыкъ тюлдю» деб, бурундан келген айтыу барды.

Анга къарачай халкъны сюргюнде болуб, къайтханы да шагъатлыкъ этеди. Ашсыз-суусуз Орта Азияны къум тюзлерине атылыб, къазах, киргиз, узбек халкъла бла къатыш 14 джылны джашаса да, тыш джерде атын махтау бла айтдырыб къайтхан халкъыбыз тилин таза сакълагъанды.

Бусагъатда уа болум тюрлене барады. Патриот ангылары не аз да бегиген адамла ёсюб келген джаш тёлю ана тилибизни хазна хайырландырмагъанына къайгъырадыла.

Алай а, не келсин, юйлеринде аталары-аналары: «Неге керекди къарачай тил? Башхала бла бир-бирлерин ангыларча орус тилни билсинле, хар не ингилиз тил бла байламлы бола барады, анга юренсинле», - деселе, сабийле да бурулуб къарамайдыла ана тилге.

Алагъа: «Биринчи сёзюнгю ана тилингде айтханса, сора кеси къабындан джийиргеннген джыланча керексизге башха тилледен сёзлени хайырландырыргъа нек кюрешесе?» - дерим келеди.

Айхай да, ана тилинги кескин билгенден тышында башха миллетлени тиллерине да юреннгенинг джашауунгда джарарыкъды.

Алайсыз а, башха миллетни тилин не иги билсенг да, ол сени кесиникича кёрлюк тюлдю.

Хар халкъны да акъылманлары ана тилни магъанасыны юсюнден айтыр керекли къалмагъандыла.

Сёзден: черкеслиле: «Хабзэ, бзэ, гъэсэныгъэ – адыгэ лъэпкъым и дыгъэщ дейдиле. («Традиции, родной язык, воспитание – три солнца черкесского народа»), абазалыла ана тиллерини юсюнден: «Бызшва ъаным гIвычIвгIвысгьи дгьаъам, деб айтадыла. («Где нет языка нет и человека»), ногъайлыла: «Бердинъ билим, тувган тилим» деб багъалатадыла ана тиллерин. Бизде да «Джаным-тиним – ана тилим», «Ана тилинг – тийген кюнюнг», дегенча кёб тюрлю айтыу барды.

«Как ни говори, а родной язык всегда останется родным. Когда хочешь говорить по душе, ни одного французского слова в голову не идёт, а ежели хочешь блеснуть, тогда другое дело», - дегенди Лев Толстой.

«Лишь усвоив в возможном совершенстве первоначальный материал, то есть родной язык, мы в состоянии будем в возможном же совершенстве усвоить и язык иностранный, но не прежде», - дегенди Фёдор Достоевский.

«Тилсиз миллет джокъ болур» деб, ата-бабаларыбыз айтханны эсге ала аладан келген тин байлыкъны биз да келир тёлюлеге сакъларгъа борчлубуз.

Ол себебден, биз быллай бурундан келген айтыуланы джангыдан къайтара турсакъ, ёсюб келген джаш тёлюбюз аланы магъаналарын ангылар, ана тилибизге эс бёлюр.

СОЛТАНЛАНЫ Зульфия.


РЕСПУБЛИКАДА КЪРАЛДА ДУНИЯДА

УСТАЗЛАНЫ УЧУНДУРУР ЧУРУМ БАРДЫ

Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид быйыл джылны Ана тил бла литератураны джылы этиб баямлагъаныны себебинден миллет тиллени ёсюмлерине аслам эс бёлюннюкдю.

Башчы айтхандан, ана тилледен устазланы сохталарына терен билим берирге грантла учундурлукъдула.

Озгъан джылны эсеблеуге аталгъан прессконференциясында: «Я планирую объявить 2015 год Годом родных языков. То, что касается родных языков, я считаю это абсолютно правильным решением. Проблема родных языков очень серьезная и я принял такое решение. Это хорошее подспорье для наших учителей. Мы также введем систему грантов для педагогов родных языков», — дегенди Рашид Борисбиевич.

РФ-ны Кърал Думасыны спикери Сергей Нарышкин Россияда Литературагъа аталгъан джылны Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид республикада Ана тил бла литератураны джылы этиб баямлагъанын джаратханын билдиргенди.

Алайды да, быйыл КъЧР-де миллет тилле бла бирге халкъла арасы орус тилни ёсюмюне да аслам эс бёлюннюкдю.

Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид МГУ-ну ректору Виктор Садовничий бла келишгенди да, быйыл джай кёзюуде МГУ бизни республикадан 50-100 устазны усталыкъларын хакъсыз ёсдюрлюкдю.

БЮТЕУРОССИЯ КОНКУРСДА БИРИНЧИ БОЛГЪАНДЫ

Озгъан джыл Али-Бердукъ элни орта школуну черкес тилден устазы Мадина Кушхова ана, орус тилледен окъутхан устазланы араларында бардырылгъан Бютеуроссия конкурсну «За высокое педагогическое мастерство» номинациясында 1чи орунну алгъанды.


Ана, орус тилледен билим берген устазланы араларында бардырылгъан Бютеуроссия конкурсха РФ-ны 16 субъектинден 21 этимли, сынамлы устаз къошулгъанды. Ала, орус, авар, татар, фин, аны кибик башха тилледен окъутхан устазла болгъандыла.

Конкурсну сынаулары алай тынч болмасала да, Мадина Мухадиновна аланы барын сый бла ётгенди. Ол, Къарачай-Черкесияны атын махтау бла айтдырыб, «За высокое педагогическое мастерство» деген номинациягъа къошулгъан устазланы барын да хорлагъанды.

ХОРЛАГЪАНЛАНЫ САУГЪАЛАГЪАНДЫ

КъЧР-ни Окъуу бла илму министерствосу ана тиллерин иги билген сохталаны ачыкъларгъа джораланнган республикан олимпиаданы эсеблерин чыгъаргъанды.

Ана тилледен бардырылгъан олимпиадагъа республиканы орта билим берген учреждениелеринден 59 сохта къошулгъанды.

Эришиулени кёзюулеринде ала «Мой родной край» деген темагъа эссе джазаргъа, бир суратны хапарларгъа, орус тилде джазылгъан материалны ана тиллерине кёчюрюрге, аны кибик башха ишле этерге керек болгъандыла.

Олимпиаданы жюриси чыгъаргъан эсеблеге кёре ол сынамланы сый бла къуру 10 сохта ётгенди. Аланы бири да Къызыл Октябрны орта школуну 9-чу классыны сохтасы Аджиланы Алина болгъанды.



Алина ана тилин - къарачай тилни - иги билгенин кёргюзюб, кесичаланы барын да хорлагъанды.

КъЧР-ни окъуу бла илму министри Мурадин Мамбетов олимпиадада хорлагъанланы дипломла бла, планшетле бла саугъалагъанды.

ЭМ ИГИ КИМ ЮРЕТГЕНДИ?

Былтыр ноябрны 17-де Карачаевск шахар округда «Лучший учитель родного языка-2014» деген конкурсну муниципал этапыны эсеблери чыгъарылгъан эдиле.

Ана тилге юретген устазланы араларында бардырылгъан конкурс ол шахар округда ноябрны 10-да башланнган эди. Анга Карачаевскени талай школундан устазла къошулгъандыла.

Конкурсну кёзюуюнде ала, ачыкъ дерсле бериб, кеслерини билимлерин, этимлиликлерин, ишлерине кертиликлерин кёргюзгендиле. Устазла конкурс жюрини кеслерини дерслеринде хайырландыргъан методикалары бла шагъырей да этгендиле.

Конкурсну жюриси, аланы ишлерин сюзюб, Карачаевск шахар округну 6-чы номерли орта школуну устазы Гапполаны Залинаны 1-чи оруннга тыйыншлы кёргенди. 2-чи орунну 4-чю номерли гимназияны устазы Чотчаланы З. алгъанды, 3-чю оруннга да 2-чи номерли орта школну устазы Аджиланы А. чыкъгъанды.

ТЕШЕЛЛЕУЛАНЫ Зульфия.



АНА ТИЛИБИЗ КЪРАЛ БОЛУШЛУКЪСУЗ АЙНЫЯЛМАЗ

Къарачай-Черкес кърал университетде ана тилни сакълаугъа, аны айнытыугъа къачан да эс бёлгенлей турадыла. Быйыл республикабызны Башчысы Темрезланы Рашид бегитген оноу бу ишге алимлени артыкъ да бек учундургъанды. Айтыргъа, 2015-чи джылны чегинде тилни айнытыуну юсю бла этилирге керекли эмда этиле тургъан ишлени юсюнден ЮНЕСКО кафедраны филиалыны эмда къарачай бла ногъай филологияны кафедрасыны тамадасы филология илмуланы доктору, профессор Алийланы Тамара бизни корреспондентибизге хапар айтды.


- Бюгюнлюкде, белгилисича, дунияны башында 6900 тилден 2500 тил къуруб кетерге джетиб турадыла. Россияда аллай тиллени саны 136-ды. Аланы ичинде Шимал Кавказда джашагъан миллетлени тиллери да бардыла - адыгей, къабартычеркес, къарачай-малкъар, ингуш, чечен, абхаз, тегей, дагъыстан тилледен 25 тил (аланы 14-сю школлада окъутулады) дагъыда башхала. Тиллени сакълау бла айнытыуну хакъындан ЮНЕСКО 9 тюрлю мадарны амалсыз кереклисин чертеди. Сёз ючюн: 1) тил бла хайырланнган адамланы саны (тил бла не къадар кёб адам хайырланса, ол къадар кючлю болады ол), 2) тилни тёлюден тёлюге чырмаусуз кёчюую, 3) школлада тилни юсю бла къуралгъан окъуу материалланы джетишиую, 4) миллетни тилни сакълаугъа, аны айнытыугъа къарамы, 5) къралны гитче миллетлени тиллерин айнытыу проблемагъа къарамы, болушууу дагъыда башхала.

Башындагъы ышанлагъа кёре, бюгюнлюкде къарачай тилни дараджасы да, болуму да бек къарыусуздула.

Тамбла миллетибизни энчи шартлары - тилибиз, культурабыз, нарт байлыгъыбыз – сакъланырла да, миллет ала бла толу хайырланыр деб ышаннган «суудан тутуб, къаядан салыннганчады». Бюгюн тилни сыйы тюшюб, хыйсабсыз болуб, седирей, чачыла-тозурай баргъаны кимге да белгилиди.

Бюгюнлюкде тил джарлылыкъларыбызны бир къаууму «КъЧР-ни халкъларыны тиллерини юслеринден законну» «ишлемегенини» сылтауундан чыгъадыла. Дагъыда «КъЧР-ни халкъларыны тиллерин айнытыуну программасы» деген документ джарашдырылмагъаны бла байламлыдыла. Программаны чегинде тилни сакълаугъа джораланнган джумушланы белгилеб, аланы хар 3-5 джылны ичинде тындыра барыргъа дурусду. Шимал Кавказны башха республикаларында аллай программала тил закон бла къысха байланыб, аны бёлюнмезлик кесеги болуб келедиле. Программада белгиленнген ишлени бири - социолингвистика джаны бла этиллик джумушла болургъа керекдиле. Эм алгъа илму дараджада тилни къаллай болумда тургъанын тинтиб, тил законну къалай ишлетирге кереклисин чертерге амалсыз керекди.

Ана тил илмуну тамалын салгъанла, айнытханла

Акъбайланы Исмаил (Чокуна апенди)


Алийланы Умар


Орусбийланы Ибрагим.


Хаджилаланы Хаджи-Мурат.


Хабичланы Магомет.


Акъбайланы Шакъман.


Республиканы Башчысы Темрезланы Борисбийни джашы Рашид 2015–чи джылны «Ана тил бла литератураны джылы» деб бегитгени, айхай да, бек тыйыншлы иш болгъанды. Бюгюнлюкде ана тилибиз къралдан болушлукъ табмай айныялмазлыгъы хакъды. Алай а тилибизни сакълаугъа барыбыз да, бирча терен къайгъырыб, бу джарсыуну «миллет идеябызгъа» санаб, миллетни эм сыйлы джумушуна, эм уллу джарлылыгъына къарагъанча къарамасакъ, тил айнымаз. Тил айныр ючюн, алимле да, устазла да, саулай миллет да биригиб ишлерге керекдиле. Кесибизни миллетлик шартларыбызны (тилибизни, сыйлы адет-намыс джорукъларыбызны, тарих ызларыбызны) тыйыншлы дараджагъа чыгъарыб, аланы джакълау, сакълау, айнытыу нюзюрге хар бирибиз энчи юлюш къошмасакъ, къургъакъ сёз бла иш тынмаз.

Тил сакъланыр ючюн, са­ бийле тилни эндиги тёлюлеге джетдирир ючюн, тил «ишлеб» турургъа керекди. Эм алгъа ана тил хар юйдегиде, хар юйде, хар тийреде хайырландырылыб турургъа тыйыншлыды. Андан сора -школ китабланы, сабий су­ ратлау китабланы кереклиси чакълы бир чыгъарыу, сабий журналны номерлерин терк-

Республиканы Башчысы Темрезланы Борисбийни джашы Рашид 2015-чи джылны «Ана тил бла литератураны джылы» деб бегитгени, айхай да, бек тыйыншлы иш болгъанды.

терк чыгъарыу, телевидение бла радиода сабийлеге, джаш тёлюге атаб, энчи бериуле къурау, ана тилни энчи И нтернет-програм м аны юсю бла айнытыу, школлада ана тилни окъутуугъа буюрулгъан сагъатланы, ары-бери атмай, орунларына салыу, школ устазланы айлыкъларын ёсдюрюу амал­ сыз керекли ишледиле. Дагъыда тилни джакълауну юсю бла кёб тюрлю иш бардырыргъа керекди.

Къарачай эмда ногъай филологияны кафедрасыны устазлары, ана тилни болумуна джан аурутуб, аны сакълау, айнытыу мадарланы илму дараджада тинтиб, эсеблерин джашаугъа сингдириуге уллу эс бёледиле. Кафедра школла бла байламлылыкъны юзмей, тилни сыйын кёлтюрген, сабийле­ ге тилни сюйдюрген мадарла табыб, студентлени, школ устазланы, сохталаны, таб сабий садлагъа джюрюген сабийлени да ишге къошуб, фестивалла, конкурсла, кёб тюрлю байрамла, джыйылыула бардырады. Джыл сайын тилни сакълауну юсю

Быйыл республиканы Башчысы тиллени айнытыр джанындан эт­ ген указын бет джарыкълы толтурур ючюн, устазла бла алимле би­ ригиб этерик ишле кёбдюле.

бла конференцияла, «тёге­ рек столла» къурайды. Ала­ ны эсеблерин (резолюцияларын) - тилни сакълауну юсю бла этиллик ишлени -республиканы тамадаларына, кърал къуллукъчулагъа табдырады.

Бек магъаналы ишлени бири школланы окъуу китаб­ ла бла, окъуу-методика болушлукъла бла баджарыуду. Кафедраны устазлары -доц. Акачыланы С.М., проф. Батчаланы А.-М. Х., проф. Алийланы Т.К., ногъай бёлюмню устазлары - проф. Суюнова Н.Х., доц. Султанбекова М.М., доц. Каракаев Ю.И. бу ишни кеслерине уллу борчха санайдыла.

Тилни сакълау, аны айнытыу джумушланы бет джа­ рыкълы тындырыр ючюн, университетде ЮНЕСКО-ну кафедрасыны филиалы ачылгъанды. «Развитие учебно-методической и кадровой базы по формированию российской гражданской идентично­ сти в условиях поликультурного образования» деген федерал проектни чегинде филиалда ишлеген алимле джангы (инновацион) методиканы тамалында школ сабийлеге (1-чи класс) эмда сабий садланы гитче къауумуна атаб, «Тёгерекдеги дуния», «Математика», «Музыка», «Сурат салыу» предметледен къарачай эмда орус тилле­ де джангы дерс китабла, окъуу болушлукъла джарашдыргъандыла. Алай а, андан ары 2-чи, 3-чю, 4-чю класслагъа эмда сабий садны ортанчы бла абадан къауумларына аталгъан китабла джараш­ дырыргъа онг бола тургъанлай, экспериментни толусу бла бардырыр мадар та­ былмай, бу иш тохтагъанды. 45 китабдан джангыз бири -«Харифле» - «Эльбрусоид» фондну болушлугъу бла басмадан чыгъыб, школлада

Бюгюнлюкде, белгилисича, дунияны башында 6900 тилден 2500 тил къу­ руб кетерге джетиб турадыла. Росси­ яда аллай тиллени саны 136-ды.

хайырландырылады. Бу ки­ табны «нёгери» ана тилни иги билмеген, шахар школлада окъугъан сабийлеге джо­ раланнган китаб, басмагъа хазыр болгъанлыкъгъа, аны чыгъарыр мадар алкъын табылмагъанды. Китабны магъанасы уа бек уллуду -шахар сабийле ана тилни сюер ючюн, анга тынч, джен­ гил юренир ючюн, алагъа сейир, тынч окъулгъан китаб керек болады.

Бек магъаналы ишлени бири студентлени ана тилни юсю бла илму ишлеге къошууду. Сёз ючюн, студентле къарачай эмда ногъай филологияны тамалын салгъанланы илму джаны бла къойгъан затлары деген проектни ишине къошулуб, Алийла­ ны Баблашны джашы Умарны, Хабичланы Ахияны джа­ шы Магометни, Орусбийланы Хаджи-Муратны джашы Ибрагимни, Акъбайланы Хусейни джашы Шакъманны, Хаджилаланы Иссаны джа­ шы Хаджи-Муратны дагъы­ да башхаланы илму ишле­ рин, джашау джолларын тин­ тиб, университетни кесинде къуралгъан студент конкурслада атларын айтдырадыла. Сёз ючюн, Хабичланы Маго­ метни джашау эмда илму джо­ луна аталгъан ишин 2-чи курсну студенти Гаджаланы Назифат Москвада презента­ ция халда кёргюзюрюкдю. Быллай ишле тил илмуну иги билдиргенден сора да, тарих-культура джаны бла уллу магъаналары болгъан ишледиле.

Кафедраны алимлери «Языковая ситуация в мно­ гоязычной поликультурной среде и проблемы сохране­ ния и развития языков и литератур Северного Кавка­ за» деген къралла арасы дараджалы конференцияны талай кере белгили алимлерибизни юбилейлерине атаб бардыргъандыла. Аллай конференцияланы бирин РГНФ конкурсну юсю бла ачха къабыб бардыргъан эдик.

Джыл сайын кафедра ана тилле бла литератураланы декадасын бардырады. Ол «Ана тиллени къралла ара­ сы кюню» (21-чи февраль) деген байрамдан башланады. Ол кюннге атаб, кафед­ ра регионал конфренция бардырыб, декаданы ачады. Декаданы чегинде уа белгили алимлерибизге, поэтлеге, джазыучулагъа аталгъан джыйылыула, «тё­ герек столла», адет-намыс джорукъланы тамалында тилни сакълаугъа аталгъан мероприятиеле бардырыладыла.

Кафедрада аспирантура бла магистратура болгъанлары себебли, магистрантла бла аспирантла тил сакъла­ угъа джоралаб илму ишле джазадыла. Кёб болмай, кафедраны аспиранты бу джарсыугъа аталгъан диссертациясыны биринчи джакълауун кафедрада ётдюрюб, диссертацион советде джакълаугъа хазыр болгъ­ анды.

Кафедраны тилни сакъла­ уну, аны айнытыуну юсю бла бардыргъан ишлери дагъы­ да кёбдюле, мындан ары да джыл сайын этиучю ишлерине къоша барыргъа, аланы бет джарыкълы тындырыргъа умутлудула алимле.

Быйыл республиканы Башчысы тиллени айнытыр джанындан этген указын бет джарыкълы толтурур ючюн, устазла бла алимле биригиб этерик ишле кёбдюле. Бю­ гюнлюкде хар школ, хар вуз эм алгъа тилни айнытыугъа аталгъан ишлерин белги­ леб, аланы программаларын хазырлай болурла. Аны бла бирге, ана тилни устазлары бла алимле ана тилни джарсыуларын рес­ публиканы дараджасында бирге джыйылыб сюзерге керекдиле. Мени сартын, быллай ишлени тамамлы тындырыр ючюн, «Ассоци­ ация учителей и препода­ вателей родного (карача­ евского) языка» дегенча бирлешлик къураргъа тыйыншлыды. А ссоциация миллетибизни амалсыз этиллик ишлерине башламчылыкъ этерге боллукъду. Сёз ючюн, тил законну хакъындан тилни айныу джолларын белгилеген концепциясын, «Программа развития языков народов КЧР за 2015-2020 годы» деб, джарашдырылыргъа керекли болуб тургъан документни бир кесегин - «Про­ грамма развития карачаев­ ского языка за 2015-2020 годы» атлы программаны хазырлаб башларгъа онг табарыкъ эди.

ДЖАШАУДА КЪЫБЫЛАМА

Сиз билмеген затны айтханлыгъым тюлдю, алай а энтда эсигизге салыргъа излейме: ана тили болмагъан халкъ джокъду, ана тил къуруса халкъ да къуруйду.

Аны себебли ёмюрлени узагъына дунияны акъылманлары анга сакъ болайыкъ деб, ол оюмну хар адамгъа сингдирирге кюрешиб тургъандыла, энтда алайды. Ана тилине учхара къарагъан не кеси учхарады неда анга халкъы керек тюлдю. Аны ангыламасакъ, «къарачай» деген халкъ болгъанды къачан эсе да» деб, барабаргъан заманда тёлюле эртдеден къалгъан документледе эслеб айтырыкъдыла. Къуру озгъан ёмюрде дунияда джюзге джууукъ халкъ къуругъанды. Аллах аллай къыйынлыкъдан сакъласын бизни.

Бусагъатда болумну алыб къарасакъ, барында да бирча, тыйыншлысыча болмаса да, школлада сабийлеге ана тил бла литературадан дерсле бериледиле. Сан биринден къалгъанлада ана тилни кабинетлери джарашхандыла. Аз болса да, алада сохтала бла джазыучуланы, журналистлени, джырлагъа, таурухлагъа усталаны тюбешиулерин къурайдыла устазла. Джаш тёлюге ана тилни сюйдюрюр ючюн, башха мадарла да этиледиле. Республиканы Башчысы Темрезланы Рашидни быйылгъы джылны Ана тил бла литератураны джылы этерге деген оноуу, айхай да, бу ишни мындан ары алгъындан эсе иги бардырыргъа онг берликди. Школланы тамадалары, ана тилден устазла, КъарачайЧеркес кърал университет Башчыны оноууну тамалында кёб затны иги джанына тюрлендирирге боллукъдула. Миллетин, аны энчи шартларын хакъ джюрекден сюйген, алагъа джан аурутхан белгили адамладан, «Ана тил джашауда къыбыламады», деген сёзлени кёб кере эшитгенме. Эшитген бла да къалмай, айланнган, джюрюген джеримде кесим да сынагъанма. Анга юлгюле келтирирге да боллукъма.

Алгъаракъда, анда джууукъларым чакъырыб, Тюркге къонакъгъа барыб къайтхан эдим. Ставрополдан учхан самолёт Стамбулгъа элтди. Аппаладан ахлуларым андан узакъда Кония шахарны тёгерегинде джашай эдиле. Алайдан ары кесим барырма да къалырма деб, алагъа билдирмеген эдим. Къонакъ юйге джыйылгъандан сора ангыладым терс этгеними. Алайда сорургъа, сёлеширге керек болду. Талай адамдан джангыз бирин ангыламадым ансы (ол къралны башха къыйырындан келген кёре эдим), къалгъанлагъа ана тилим тылмач болду.

Бир джолда Москваны къатында Переделкино элде Джазыучуланы солуу юйлерине путёвка бердиле да, ары бардым. Джай эди. Кюнорта азыкъдан сора уллу арбазгъа чыгъыб, къралны джер-джеринден келген джазыучула бир-бири бла таныша, алгъындан шагъырейле да хапар соруша туруучан эдик. Аллай кёзюулени биринде бешеулен ушакъгъа сингдик. Горно-Алтайскеден литературовед, Дагъыстан бла Къазандан эки поэт, Башкириядан прозаик, мен. Къалмукъдан Алексей Балакаев, барыбыздан да онглу джазыучу, бизни иги таныгъан адам, арлакъда сюелиб, къараб турду. «Тартынма да бизге къошул», - деди къайсы эсе да анга. Келди къатыбызгъа.

- Джашла, тартынмайма, сизге асыры сукъланнгандан, энтда бу насыблы адамлагъа бир кесек къарайым, деб сюеле эдим, - деди. Бешигиз беш халкъны джашлары, аралары узакъ джуртладан келгенсиз, бир тилде сёлешесиз. Билсегиз, ол уллу къууанчды. Ма былайда къалмукъ тилде мени ангыларыкъ башха миллетден бир адам табылса, башым кёкге джетгенча боллукъ эдим...

Быллай юлгюлени мен да, сиз да келтирирге боллукъбуз. Башха миллетлеге саналгъанлыкъгъа, тиллерини тамыры тюрк тил болгъан халкъланы кёрюрге неда аладан бир бёлек адамгъа дунияда къралланы барында да тюберге боллукъду, деген да хазна джангыллыкъ тюлдю. Абайханланы Мусса «Переводы с арийского» деген джангы китабында 2001-чи джыл Марадан 80 джыл болгъан къарт Къаракетланы Ахмат айтхан хапарны джазады: «Джесирге тюшгенлени немецле Италиягъа элтдиле. Алайда бизни ахлуларыбызгъа ушагъан адамны эслеб саламлашдым. Ол да бизни тилде сёлешди. Къарачайны къайсы элинденсе, деб сордум: «Мен къарачай деб эшитген да этмегенме, мындан адамма, аланма. Кёб адам барбыз. Ата-бабаларыбыз Уллу Аланиядан кёчюб келгенбиз, дей эдиле», - деди. Алайды да, бизден тышына чыкъгъанлагъа къарачай тил нёгерлик да, тылмачлыкъ да этерикди. Тёрт джанына джол ачылгъан бюгюннгю заманда аны бу магъанасын да унутмайыкъ.

Ана тил ана сют бла бирге сингиб башлайды адамны къанына, джанына да. Артда бирер тыйгъыч бла, чурум бла кёбледе аны ол дараджасы аз да болады, дейдиле. Мени сартын анга ийнанмайма. Кёчгюнчюлюкню джылларында ана тилибизге алай учхара къарасакъ, хакъыбыз анда уллу халкъланы арасында чагылыб, къаргъышда айтырча болуб къаллыкъ эдик. Къыйын эди ана тилни сакъламакълыкъ. Школлада башха тилледе окъуй эдик. Насыбха, юйде уллула, ким болгъаныбызны ангылатыб, тилибизни юсюнден билдиргенлей, джырла бла таурухла айтханлай тура эдиле.

«Мен къарачайча къыйналыб окъуйма», «окъуй билмейме», дегенле да тюбер ючюн къалмайдыла бусагъатда. Ала бош сылтауладыла. Окъургъа, билирге излеген ол муратына джетеригин кесими юлгюмде сынагъанма. Мен узбекча, къазахча да окъугъанма. Мында юреннгенме къарачайча, орусча джармаларгъа да. Мени тенглилени, менден гитчереклени да кёбюсю алай билгендиле. Аны хазна излемегенле уа сылтауланы тизедиле. Бусагъатдагъы джаш тёлюлеге алай дыгалас этерге да керек тюлдю. Юйде аталарыаналары орусча чакъдырыб турмай, кесибизча аслам сёлешселе, школлада да кесибизни тилде дерсле болушуб, окъургъа, джазаргъа да уста боллукъларына мени ишегим джокъду. Биз халкъны адамыбыз дей эсек, аны баш шартын - ана тилибизни - сакълау эм уллу, эм сыйлы борчубуз болгъанын эсде тутайыкъ.

АППАЛАНЫ Билял.

2015 дж. январны 31 "Къарачай"

Алим айтады
АЛЛАХ БЕРГЕН БАЙЛЫГЪЫБЫЗНЫ ТАС ЭТМЕЗ ЮЧЮН

Адам дегенинг туугъан заманында огъуна эркек-тиши, ариу-эрши, алаша-мийик болурун, тукъумун (атасы-анасы), миллетлигин эмда къаллай бир джашарын сайлаб алмайды – бу алты зат Аллахдан сайлаусуз бериледиле, алай демеклик, ала Аллахны бизге бу дунияда джашау этерге берген мюлкюдюле. Ол себебден быйылгъы джыл Ана тиллени джылы боллугъу да бек ашхы ишди – миллетлигибизни сакъларлай, тилибизни айнытырлай джылды!


Ана тилни магъанасы

Эм алгъа миллет тил не болгъанын, аны бизге къаллай магъанасы болгъанын айтыргъа тыйыншлыды. Хар миллетни биология саны, джашау турмушу, тили да башха болгъанча, бу дунияны кёрюую, ангылауу, сагъыш эте билиую да энчиди, башхады. Сёз ючюн, илму кёзден къарагъанда, джангкъылыч джети бояулуду: къызыл (красный), ... (оранжевый), сары (жёлтый), джашил (зеленый), ... (голубой), кёк (синий), ... (фиолетовый). Кёргенибизча, оптика спектрны джети бояуундан къуру тёртюсюне эс бёледи къарачай адам, ол себебден, бирси бояуланы (оранжевый, голубой, фиолетовый) атлары да джокъду. Къарачай адам голубой бла синийни башхалыкъларына эс да бёлмейди – экиси да кёкдюле (кёк да кёкдю (голубой), кёбдюреуюз да кёкдю (синий). Ол къой эсегиз, фиолетовый да кёкдю: эрнинг-бурнунг сууукъдан кёгереди; кюлтюм кём-кёк болады. Андан да озуб, таб, ханс да кёкдю (зеленый), кёк (белый) аджирни уа айтмай огъуна къояйыкъ.

Алай демеклик, бу бар дунияны тилде джюрюген сураты дунияны кесинден иги огъуна кемди эмда бираз башхаракъды. Болса да, къарачайлы акъны-къараны танымагъан дальтоник тюлдю – къарачай тилде бютеулей да алты таза бояу барды: акъ, къара, кёк, джашил, къызыл, сары. Быладан сора да мор (коричневый) бла боз (серый) энчи бояулача джюрюйдюле.

Кёргенибизча, къарачай адамны бояу дуниясы оптика спектр бла тюгел келишмегенликге (аны юч бояуун «кёрмейди»), тюзюне келсек, андан эсе байды – сегиз тюрлю энчи бояуну белгилейди. Орта адамны кёзю бояуну 2000-ден артыкъ шартын айырса да, бизни ангыбыз ала бла хазна хайырланмайды, алагъа ат атаб да кюрешмейди. Дунияда джюрюген миллет тиллени асламысында бир 4-6 бояуну энчи атлары болуучанды. Къарачай адам а, кеси джанындан сурат саллыкъ болса неда ол суратны аууздан сёз бла айтыргъа тюшсе, къуру ол ангысындагъы (тилдеги) сегиз бояу бла эмда аланы тюрлю-тюрлю халлары бла хайырланныкъ эди...

Аны айтханым, хар миллет бу бар дунияны, кесича, энчи кёреди, таныйды, аны кибик джаратылгъан кюнюнден бери джыйгъан билимин кесини тилинде сакълайды. Ол себебден, ана тилин тас этген адам миллетини мингле бла джылланы узагъында джыйгъан билиминден къуру къалады. Хар миллет тил джокъ болгъаны сайын адам улусу аллай бир билимни тас эте барады. Билим фарыз эсе, сау миллетни билими къалай фарыз болмаз экен?! Ана тилибизге бу кёзден къарай билгинчи, не къралны, не миллетни, не адамны бир деб бир иши аллына барырмы экен?

Кърал кесине сау джылгъа байракъ этген тема кёзюулю бюрократия кёзбау болмаз ючюн, ана тилни бюгюннгю халын, болумун, джашауда алгъан орнун социолингвистика джаны бла ачыкъласакъ, къралгъа, джамагъатха да эки арада этерик ишлерин белгилеген бираз тынч боллукъ болур эди.

Тил политика

Биз область неда край тюлбюз, биз – республикабыз, къралбыз эмда Россия Федерацияны биринчи кюнюнден къурагъан субъектлени бирибиз. Белгилисича, къралны кърал этген талай шарты болады, аланы бири да аны кърал тилиди. КъЧРни Конституциясында республикабызны кърал тиллерине абаза, къарачай, ногъай, орус эмда черкес тилле белгиленибдиле. Болса да, ётген 20 джылны ичинде бизни бу баш эркинлигибиз джашауда ишлерлей бир деб бир закон этилмегенди. Кърал тиллени хакъындан КъЧР-ни бюгюн да джокъду закону! Ол а Парламентни эркинлигиндеди, аны борчуду.

Бир къауумла 1996-чы джыл къабыл этилген «Закон о языках народов Карачаево-Черкесской Республики» бла баш алыргъа излейдиле. Миллет тил бла кърал тилни башхалыгъын туталмагъанла Парламентде не ишлейдиле, бу партияла да быллай къарангы адамланы кеслерини списокларына нек къошадыла? Ол 96-чы джылгъы закон миллет тиллени хакъынданды. Закон бла уа, миллет тилни айныуу аны джюрютген миллетни, джамагъатны эркинлигинде къалады. Аны юсюнде къралны бир тукъум бир борчу джокъду – ол джамагъатны ишине къатышмайды. Кърал тиллени алларында уа къралны закон джаны бла, ачха джаны бла, социал джаны бла да борчлары болады. Депутатларыбызны «къарангылыкълары» бла 20 джылны узагъында кърал кесини бу 3 уллу борчун абаза, къарачай, ногъай, орус эмда черкес тиллени алларында толтурмай турады, алай бла Конституцияны да бузады.

Конституция джашауда толусу бла ишлер ючюн, аны къалай ишлерин белгилеген законлары болургъа керекдиле. Ол къралны джоругъуду! Ким билсин, Ана тиллени джылы бу амалсыз керек болуб тургъан законну алыргъа себеб болуб къалыр эсе уа...

Тилни бюгюнлюкде болуму

Тилни бюгюнлюкде болумун тюз ангылар ючюн, 3 затха эс бёлюрге керекбиз: 1) аны хайырландырылыуу; 2) тилни джюрютгенлени аны юсюнден оюмлары; 3) башха тиллени ичинде орну.

Биринчиси, ана тилни джашауда хайырландырылыуу. Федерал окъуу стандартны (ФГОС) игилиги бла школлада ана тилден дерсле бериледиле – ыйыкъда 3 сагъат. Ол затха, аз-кёб деб, багъа берирча тюлдю. Нек? Биз республикабыз, къралбыз, аны азгъа санасакъ, кесибизни джаныбыздан да талай сагъат къошарлай эркинлигибиз барды! Къошханбызмы? Огъай! Ол себебден, федерал аралыкъ берген ол 3 сагъатны бир уллу саугъагъа, «халявагъа» санарлайды.

Ол къой эсегиз, ФГОС берген 3 сагъатчыкъны да игиси бла хайырландыралмайбыз. 1-чи классдан 11-ге дери ана тил бла литературадан къаллай бир билим берирге излегенибизни эмда ол билимни агъачлыгъын белгилеген окъуу концепциябыз джокъду! Былай этер эдим деб, бир белгили умутунг, муратынг болмаса, не этеринги къайдан билликсе, этген ишинг да бет джарыкълы болалырмы?

Сёз ючюн, ана литератураны школда жанрла бла окъур орнуна бюгюн-бюгече да авторла бла окъуйбуз. Миллет адабиятны бютеу жанрларын белгилеген, аны сохталаны джылларына кёре класслагъа, сагъатлагъа юлешген окъуу концепция болмагъаны себебли школ китабла да авторланы бир джыйым китабларыча къураладыла. ФГОС ФГОС-ду, амма, аны тышында илму дараджада къуралгъан республикан окъуу стандарт да болургъа керекди.

Ана тилибизде баш билим берген джангыз бир учреждениебиз барды – КъЧКъУ. Филфакда «къарачай тил бла литературадан эмда орус тилден устаз» деген усталыкъ барды. Ай медет, педфакда 5 джылдан артыкъ ал башланнган школлагъа ана тилден устазла хазырланмайдыла. Черкесскедеги педучилищеде уа миллет тилледен бёлюмю ёмюрде да болмагъанды. Джарсыу а недеди? Филфакны бошагъан устазла 511 класслада дерс берелликдиле. Гитче классланы методикалары иги огъуна да башхады, филфакчыла уа андан не аз да хапарсыздыла. Ётген беш джылгъа гитче классланы окъутурукъ устазла сау бир тёлюге «къарт» болгъандыла, джангы тёлю уа къошулмагъанды. Алай бла эки арада сынджыр юзюле барады. Бу затха бир мадар этилмесе, сабий садла бла ал башланнган школлада ана тилибиз окъутуллукъ тюлдю. Аллындан окъулмагъан тилни артда къалай окъутурукъбуз да?!

Тилни джашауда хайырландырылыууну юсюнден айтханда, ана тилибизде бир газет, теле эмда радиопрограммала болгъанларын да айтыргъа дурусду. Андан аргъысында, кърал эмда джамагъат ишледе ана тил не аз да хайырландырылмайды. Ол къой эсегиз, къарачай халкъны атында ишоноу джюрютюрге излеген джамагъат организацияла огъуна кеслерини съездлерин, башха джыйылыуларын, къагъыт-иш чотларын орус тилде бардырадыла. Кертисине келсек, ана тилде, таб, пол джуууучу болургъа деб, къагъыт джазыб берирлей мадар да джокъду. КъЧР-ни кърал тиллерини хакъындан законубуз болса, бу затланы асламысына хайырлы джууабла да, мадарла да къураллыкъ эдиле.

Экинчиси, тилни джюрютгенлени аны юсюнден оюмлары. Ол-бу тилни дунияда болурун бла болмазын, айнырын бла тунчугъурун эм алгъы бурун ол тилни джюрютгенле кеслери белгилейдиле. «Ана тил бизге амалсыз керекди! Ол бизни миллет шартыбызды!» - деген халкъны тили, не къыйын халгъа тюшсе да, не бек абызыраса да, тюгел джокъ болуб кетмейди. Анга юлгюге 1,5 минг джылны кёчгюнчю болуб айланнган чууут халкъны неда чыганлыланы келтирирге боллукъма. Махтау Аллахха болсун, алача болмай, бизни энчи къраллыгъыбыз – республикабыз барды, орналыб джашагъан 100-ден артыкъ элибиз барды, кърал эмда джамагъат органларыбыз барды... Алай а бир затыбыз бек азды (аны да, джокъду демез ючюн, айтама) – ана тилибизни магъанасын ангылауубуз, аны багъалатыуубуз.

Юлгю? Айхай да, 10-15 минутну барлыкъ ушакъны огъуна кёбюбюз ана тилибизни джармалаб, чанчакълаб, къарачай, орус да болмагъан бир «къадыр» тилде сёлешиученбиз. Кеси балабызны юйде ана тилде сёлешиб юретмесек, аны школ неда ораммы юретирикди?! Мен газетде ишлеген заманымда ушагъын ана тилде бардыралгъан джангыз бир чиновникге неда джамагъатны аллына сирелирге излеген тамадагъа тюбемегенме. Эшта, «чабакъ башындан чирийди» дегенлери керти болур. Болса да, ала да кесибизни ичибизден чыгъадыла. Аны айтханым, къарачай халкъ кесини ана тилине эс бёлмей, аны кеси багъалатыб башламай, ким болса да тышындан игилик этерик тюлдю. «Къарауашым келликди да, башымы отдан аллыкъды» деген бийчелей болуб да къалмайыкъ, марджа!

Ючюнчюсю, ана тилни башха тиллени ичинде алгъан орну. Кърал тиллени хакъындан законубуз болмагъаны себебли бютеу республикада хар не ишде да орус тил джюрютюледи. Ол себебден, ана тилибиз экинчи орундады дерлей эди. Болса да, кертисинде алаймыды экен?

Бюгюннгю джашауну «тирмен» чархын глобализация бургъаны себебли школда, вузда да ингилиз тилге кёбден кёб магъана бериле барады. Федерал аралыкъны дараджасында огъуна ингилиз тилни ЕГЭ-ге къошаргъа дей тургъанларын кёребиз. Глобализацияны аллын тыяйыкъ дегенлигим тюлдю, алай а анга кёре кеси тилибизге сакъ бола билирге керекбиз. Къарачай тилибизни, орус тил бла къалмай, энди ингилиз тилден да джакъларлай мадарла къурай билирге керек боллукъбуз.

Былайда, бир къауумла чарларыкъ эселе да, энтда бир затха эс бёлюрге тыйыншлыды. Бу арт джыллада динни юсю бла араб тилден кире баргъан сёзлеге да сакъ болургъа керекбиз. Затны аты ана тилибизде бола тургъанлай, аны араб сёз бла айтханыбыз ючюн не Аллахха, не диннге артыкъ джууукъ болалырбызмы экен? Сёз Сыйлы Къур’анны юсюнден бармайды. Къарачай тилге эртде кириб, ана тилибизни джорукъларына кёре «ийлениб», къарачай сыфат алыб бошагъан араб сёзлени джангыдан арабча айтыргъа тырмашыуну юсюнден айтханлыгъымды. Орусчамы джармалайбыз, арабчамы джармалайбыз, тилибизге не башхасы барды?! Ана тилде баргъан хутба болсун, дерс болсун неда бирси ушакъ болсун, бу затлагъа сакъ болургъа керекбиз. Бизни миллетлигибиз да, ана тилибиз да Аллахны мюлкю эселе, аманатха хыянат болмайыкъ, марджа!

Этеллик ишлерибиз

Ана тилге джораланнган сёзюмю тамамлай, республикабызны дараджасында этилинеллик ишлени энтда бир кере сагъыныргъа излейме.

КъЧР-ни кърал тиллерини хакъындан законну алыу.

Къарачай тилни бюгюннгю орфографиясын къурау эмда кърал дараджада мюкюл этиу.

Ана тил бла литератураны школда бла вузда окъутууну концепцияларын джарашдырыу эмда аны тамалында республикан окъуу стандартланы къурау; ол стандартлагъа кёре окъуу китабланы джарашдырыу.

Ана тиллеге ФГОС берген 3 сагъатха аны вариатив кесегинден 3-4 сагъатын ана тилге, литературагъа, миллет адетлеге къошуу.

Кесини ишин ана тилибизде бардырмазлыкъ джамагъат организациялагъа миллетни атындан иш джюрютюрлей эркинлик бермеу.

Бу айтылыннган ишлени хайырлары джугъар ючюн а, эм алгъы бурун юйде бирбирибиз бла ана тилде сёлеширге керекбиз.

АКЪБАЙЛАНЫ Харун,
Къарачай НИИ-ни тилден бёлюмюню тамадасы.


Сохта айтады
АЙЫРЫБ БЕК БАГЪАЛАТХАН ДЕРСИМ


Мен ангылагъандан, дунияда адамгъа хайыры болгъан не иги зат да ана бла байламлыды. Аны себебли джангы сёлеше тебреген сабий да биринчи сёзюн «ана» деген сёзден башлайды. Поэтле биринчи назму тизгинлерин, композиторла, художникле биринчи чыгъармаларын анагъа атайдыла. Ана тил бла ана литература да ана бла байламлыдыла. Аны себеби ана бла ана тилден багъалы зат джокъду дунияда. Ана тилин билген халкъын, джашагъан джерин да, джырын, тепсеуюн да биледи. Ана тилни хауасы бла солуйду, ана тилинде сагъыш этеди, къууанчын, къыйынлыгъын да ол тилде айтады, къызгъа, джашха сюймеклик сезимин да ол тилде билдиреди. Ана тилин сюйген Джуртун, миллетин да сюеди. Ана тилде сёлешир, джырлар, сагъыш этер эркинлигин сакълар ючюн, ол керек кюн ёрге да турады.

Мен, анам, атам, джууугъум-тенгим бу тилде сёлешгенлери ючюн, ана тилими – къарачай тилими – айырыб бек сюеме. Къарачай тилни дерслерине да сюйюб барама. Ол дерслени уа бизге къарачай тилни керти патриоту, устасы Хубийланы Юсуфню къызы Марьям окъутады. «Сиз, къарачай тилни билсегиз, биринчиси, кеси кесигизни билликсиз, экинчиси, дунияда кёб халкъны тилин ангыларыкъсыз. Эм кереклиси уа - халкъыгъызны, аны юсю бла да уллу къралыгъызны сюериксиз. Ол себебден тилигизни сюйюгюз, аны билигиз», - деб юретеди.

Ол айтхандан, дунияда 7 мингнге джууукъ тил бла диалект барды, официал тилле уа 95-диле. Россияда 180 миллет джашайды. Ала 25 тилде сёлешедиле. «Россияда 180 халкъ джашай эсе, бизде аллай бир тил нек джокъду да?» - деб сордукъ бир джолда Марьям Юсуфовнагъа. «Аны себеби, деб ангылатды ол бизге, миллетликлери башха болгъанлыкъгъа, талай халкъ бир тилде сёлешген тилле бардыла. Сёзден, адыгейлиле, къабартылыла, черкеслиле юч миллет болуб саналгъанлыкъгъа бир тилде сёлешедиле. Къарачайлыла бла малкъарлыла да алайдыла ала къарачай-малкъар тилде сёлешедиле. Россияда кеслерини тиллери болмай неда сакъланмай, хоншуларыны тиллеринде сёлешген миллетле да бардыла. Ма аны ючюн аздыла тилле миллетледен, халкъладан эсе. Ол биринчиси. Экинчиси, Россияда кърал тил орус тилди. Республикалада да бютеукърал тилге орус тил саналады. Алада къагъыт- документация да ол тилде джюрюйдю. Аны бла бирге ол республикаланы къурагъан халкъланы тиллери джергили кърал тиллеге саналадыла. Къарачай-Черкесияда да абаза, къарачай, ногъай, черкес тилле республиканы кърал тиллери этилиб белгиленнгендиле. Аны себебли ол тилледе газетле, китабла, окъуу пособиеле чыгъадыла, радио сёлешеди, телебериуле бардырыладыла».

Марьям Юсуфовна «Къарачай» газетни юсюнден да кёб хапар айтады. «Аны алыб, окъуй турсагъыз, республиканы джашауундан хапар билген бла бирге халкъны тарихинден, адебинден-намысындан да, тилинден да кёб зат билликсиз. Ана тилигизни да, ана тилигизде чыкъгъан газетигизни да сюйюгюз», - дерге да унутмайды.

2015-чи джыл Россияда да, Къарачай-Черкесияда да Ана тил бла литератураны джылы этилиб баямланнганы бла байламлы бизни школда да кёб зат этилирге белгиленнгенди. Ол ишлеге школну сохталары да тири къошуладыла.

БОСТАНЛАНЫ Халимат,
Первомайское элде 6чы номерли гимназияны сохтасы.

2015 дж. январны 31 "" КЪ А Р А Ч А Й ""

Юлгюлюле
ТИЛ МИЛЛЕТНИ БАЙЛЫГЪЫДЫ, ТАРИХ ГЁЗЕНИДИ

Тил адамны ангысыны кюзгюсюдю. Бу айтыуну тюзлюгюне артыкъ да ана тил дерследен окъутхан устазны иши шагъатлыкъ эте болур, эшта. «Устаз кимди?» деген соруугъа, кёб ашхы сёзню айтыргъа боллукъду. Алай болса да, анга «юретиучю», «осуй», десек джангыллыкъ болмазбыз. Сохтала не джаны бла да устазларындан юлгю алыб, алача болургъа тырмашадыла. Эсимден кетмейди, экинчи классда окъугъан къызчыкъны анасы: «Къызчыкъны сёлешгени, кесин джюрютгени, ол къой эсенг, джюрюгенине дери устазын эниклейди, аныча болургъа тырмашыб кюрешеди», - деб сюйюнюб хапар айтханы.

Алайды да, балалагъа юлгю болгъан, ана тилни билдиргенден сора да, сюйдюрген устазлагъа махтау-сый берирге барыбыз да борчлубуз.

Къартджурт элни орта школуну 9-чу классыны сохтасы Эбзеланы Лейля ана тилин деменгили билгени бла махтанады, ол дерслени сюйгенини юсюнден былай айтады: «Ана тил дерслени окъутхан устазны анангча кёресе, сюесе анга не ашхы сёз да келиширикди. Бизни ана тил дерследен окъутхан Тамара Хамидовна да аллай устазды. Джарсыуубузну, къууанчыбызны да биз аны бла юлешебиз. Аны дерслерин кюн сайын да ашыгъыб сакълайбыз».

Алайды, дерсни сейир этерик, сюйдюрлюк да устаз кесиди. Аллай устаз а, сохталаны ич дунияларын толусу бла ангылайды, Хачирланы Хамидни къызы Тамарача. Ол Къартджурт элни орта школунда 5-чи-11-чи классланы сохталарын 1985-чи джылдан бери ана тилден окъутады. Адет-адеб, намыс деген шартланы къылчыгъындан чыкъгъан Тамара, айхай да, сабийлеге билим бергенден сора да, аланы ариу халиге юрете биледи. Ол окъутхан сохтала атларын иги бла Россияны узакъ шахарларында да айтдырадыла.



Къалгъан джерледе да алай болур, алай а, Къартджурт школда ана тил дерслеге айырылыб уллу эс бёлюнеди десек, джангылмазбыз. Анга юлгю: январны 23-ден бери республикада къоруулау-кёбчюлюк ишлени айлыгъы бардырылады да, ана тил дерслени устазлары, сохталары анга тири къошулгъандыла. Этер ишлерини планларын салгъандыла.

- Сохталаны арасында ана тилибизде хапарла, назмула джазгъанла кёбдюле. Сегизинчи классны сохталары Къазийланы Джамиля, Ачабайланы Мадина, тогъузунчу классдан Эбзеланы Лейля бла Сарыланы Милана ана тиллеринде кеслери назмула, сценарийле джазадыла. Сценарийлерине кёре да спектаклле саладыла, кеслери джазгъан назмуларында миллетибизни бушуу кюнлеринден башлаб, бюгюннге дери джашауларын суратлайдыла. Аллай сабийлени кесингикилеча сюймезге къалай боллукъду? - дейди Тамара Хамидовна.

2013-чю джыл Тамара, «Джылны устазы» деген район конкурсха къошулуб биринчи орунну алгъанды. Тилни кеси аламат билгенича, сохталагъа сюйдюре да биледи. Алагъа башчылыкъ этиб, тилни юсюнден излеутинтиу ишлени да бардырадыла. Конкурслагъа, эришиулеге къошуладыла.

Тарихчи Василий Ключевский: «Иги устаз болур ючюн, берген дерсинги сюйген бла къалмай, кимлени окъута эсенг, аланы да сюерге керексе», - дегенди. Ол сёзлени кертиликлерине Тамара Хамидовнача устазланы ишлери шагъатды.

КЪОЗБАЛАНЫ Зарина.

Уста айтады
КЪАРАЧАЙ АДАБИЯТНЫ ЁСЮУ ДЖОЛЛАРЫ

Къарачай тилде, бу бара тургъан джылдан башлаб, литературадан школ сохталаны окъуу-хрестоматия китабларын адабият деб тюрлендиргендиле.


Алай бла, 5-чи, 7-чи, 8-чи класслагъа джангы чыкъгъан окъуу китабла ол атны джюрютюрюкдюле. Энди чыгъарыкъ, алай демеклик, 9-чу, 10-чу, 11-чи классланы литературалары да, джангы программалагъа таяна, ол атха бурулгъандыла.

90 джылны узагъына (сюргюнню 14 джылын къошмасакъ) кючюн, къарыуун аямай къуллукъ этиб келген литературабыз бюгюннгю кюнде къаллай болумдады, къаллай джарсыулагъа тюбеди, къаллай борчланы толтурду?

Мени кёлюме келген бла, бу соруулагъа ишине, билимине кёре тюз джууабны, джалан да, ана тилни устазлары эмда литература бла кюрешгенле берликдиле. Мен да, аланы бирича, бу ишни юсю бла талай сёз айтыргъа излейме.

Алайды да, башыракъда сагъыннганымча, бизни миллет сюргюнден къайтыб келгенли аны литературасы, тил байлыгъы, суратлау чыгъармаларыны иннет магъаналары ёсгенди, хайт деб айныгъанды. Сюргюнню аллы джыйырма джылда къарачай совет джазыучуланы Акъбайланы Исмаилны, Семенланы Исмаилны, Боташланы Абидатны, Байкъулланы Даутну, Аппаланы Хасанны, Ёртенланы Азретни - эсге тюшюрсек, аны кибик быланы джашау джоллары бизни аз санлы миллетибизни литературасын ёсдюрюрге, айнытыргъа багъышланнганына киши ишекли болмаз. Семенланы Исмаилны «Акътамагъы», «Минги Тауу», «Ана тилим», Къаракетланы Иссаны «Биринчи шигирле» атлы назму китабы, Ёртенланы Азретни поэмалары (артыкъсыз да «Сафият» поэмасы), Аппаланы Хасанны «Къара кюбюр» романы уллу литератураны дараджасындадыла дерге боллукъду. Быланы ызларындан келген литераторла Орусланы Махамет, Бостанланы Хасан, Борлакъланы Тохтар, Байкъулланы АбулКерим, Байрамукъланы Халимат, Хубийланы Осман дагъыда башха джангкъозлача чагъыб, юйреб келген джаш джазыучуларыбызны бир къауумун, репрессияны отунда кюйдюрдюле, джойдула, бирсилери уа Ата джуртларын къанлы джауладан сакълай, Ата джурт къазауатда джан бердиле, ол къалгъан кесеги да миллетибиз бла бирге сюргюнню 14 джыл азабын чегиб, алай къайтдыла Джуртларына.

Литературабыз, 1957-чи джылдан башлаб, джангы ёсюмню джолуна тюшюб, алгъа таукел атламла этиб башлады. Тилни, литератураны дерслери школ программалагъа кириб, Аллахха шукурла болсун, сюргюнде туугъан къарачай сабийле элибледен башлаб окъуб тебредиле. Педагогика институт ачылыб, анда къарачай тилни устазларын хазырлагъан факультет ишлеб башлады. Бу джыллагъа деричи къарачай литератураны ёсюу, айныу джолларын толусу бла сюзген, тинтген, ачыкълагъан, илму джаны бла къарагъан киши чыкъмагъан эди. Алай этерге джол чыкъса да, амал болмай, башындан ыргъаджик илиндириб, чырмау болгъанлай тургъан эдиле. 80-чы-90-чы джыллада, бу къаршчылыкълагъа да хазна къулакъ иймей, филология илмуланы кандидаты, алгъыннгы ана тилни устазы Къараланы Асият литературагъа илму кёзден къараб, анга тыйыншлысыча багъа бериуню кесине борч этиб, къыйын, джууаблы джумушну баджарыргъа алланнган эди. «Очерки карачаевской литературы» деген тамамлы китабын басмалаб чыгъарды. Китаб устазлагъа, сохталагъа билим хазна болуб, бюгюн да болушлуб турады. Ай медет, берги джыллада уа литературабызгъа илму джанындан къараб, эс бёлюрча таблыкъ чыкъмагъанлай барады. Арт джыллада школлада ана тилни, айырыб литератураны дерслерини сагъат санларын къысхартыб, хар классда бирер сагъатха джыйгъандыла. Литературабыз а ёсгенден ёсе, кюч ала барады.

Школ программаланы джангыргъанларына кёре окъуу-хрестоматия китабла да джангыртылыб, къошулуб-къоратылыб чыгъа барадыла. Бюгюнлюкде къарачай джазыучуланы – Союзгъа член болгъанла бла махтаулу журналистлени саны 40-дан атлагъанды. Аланы чыгъармаларын чыгъарыргъа кърал джанындан болушлукъ джокъду. Бу бара тургъан джыл республиканы Башчысыны оноуу бла Ана тил бла литератураны джылы болуб баямланнганына таяна, республикада Джазыучуланы правлениесини тамадасы Л. Бекизова, къарачай джазыучуланы секцияларыны тамадасы Аппаланы Билял, республикан библиотеканы тамадасы Хапчаланы Салых, биригиб, оноулашыб, къарачай джазыучуланы буклетлерин чыгъарыб, школланы библиотекаларына чачсала бек иги боллукъ эди.

Бу биринчиси. Экинчиси, литератураны, джазыучуланы юслеринден устаз школ программалагъа кёре сабийлеге 10-15 минутну хапар айтхан бла тыныб къалмай, джылда 1-2 кере дегенча джазыучуланы кеслери бла тюбеше турса да иги иш боллукъ эди.

Ючюнчюсю, бюгюнлюкде башха миллетлени джазыучуларыны творчестволары бла танышырча мадарланы да хайырландырыргъа керекди. Алай этер ючюн кёчюрюу ишни бир кесек джангыртыргъа, аланы юсюнден газет бетледе бере турургъа дурусду. Сабий драматургиягъа да къараргъа кереклиге санайдыла устазла. Литератураны джылы болгъаны бла хайырлана, джаш джазыучуланы чыгъармаларындан джыйым китабла чыгъарылсала, деб да умут этебиз.

ДОЮНЛАНЫ Абдурахман.



Алгъын ана тил бла байламлы не джаза эдиле?

ДЖАНЫМ, ТИНИМ - АНА ТИЛИМ

«Ауругъан джерден къол таймаз» дегенлей, къачан да газетге ана тилибизни юсюнден, анга къайгъы этиб, джанлары ауруб джазгъанла аз тюл эдиле. Анга аталыб бусагъатдача кёб а бир за­ манда да келм егенди письмо. Алим, сохта да, инженер, ишчи да, джазы­ учу, устаз да, къарт, джаш да къысхасы, халкъны бютеу къат-къатындан кёб адам къошулады бу сёзге. Аны чуруму кёб за­ манны узунуна, «джазмабыз бар, литературабыз бар, театры бы з бар», «алгъын тин байлыкъны айнытыр мадар джокъ эди, энди уа - аламат» деб, хош кёллюкге дженгиб, заман тилни аллында салгъан проблемаланы эслей билмегенибизни, тил кеси аллына сакъланныкъча, айный барлыкъча кёрюб, къайгъы этмей келгенибизди, къуугъун этер джерибизде аны, окъутууну, анга юретиуню ю сюнде бола тургъан терсликлени, тыйгъычланы юсюнден сёлеширге «адеб» этиб тургъаныбызды. Ана тилибизни халын бюгюнден ары оздурмай оюмларгъа, анга чырмау болгъан затладан тазал аргъ а, аны кючю, хыйсабы толу хайырланырча, ариулугъу эркин джаш нарча этер джанындан кюреширге борчлубуз. Неден баш­ ларгъа керекди? Бу сору­ угъа редакциягъа джаз­ гъанла бары сы бирча джууаб бередиле - школдан. Окъутуу оюмлу къуралмагъаны, школланы иги кесегинде уа, таб, ана тилден, литературадан дерсле бардырылмагъанлары адамланы къайгъылы этеди. «Ол тюз тюл­ дю!» - деб джазадыла. Къа­ рачай сабийле болгъан школланы барында да ана тилде окъууну къураргъа ке­ рекди, дейдиле. Былайда ата-анадан да, «сабийинг ана ти л ин гд е окъ усунму?» деб разылыкъ алмазгъа керекди, «математиканы, немец тилни окъусунму?» деб, сормай шойдула да.

Редакциягъа ана тилни ю сю нден д ж азгъ анл аны арасында орус тилде джазгъанла да аз тюлдюле. Ана тилде джазаргъа, окъургъа мадарлары болмагъанлары ючюн къыйналгъанларын билдиредиле ала.Кими атаананы, кими шахарны, кими халкъ окъуугъа башчылыкъ этгенлени терслейди ол затда. Заман озду деб да къарамай, энди кеслери джа­ заргъа, окъургъа юрениб кюрешедиле. Хо, суу эски ызына къайтханча, барабаргъан сагъатда адам да туугъан джерине, юйюне, ти­ лине да тартыб тебрейди. Ол табигъат кеси берген сезимди. Алайды да, сабийлерибизни келир кюнлерини сагъышын эте, ала ана тилден кенгде къалмазча этерге бор­ члубуз. Тил бла байламлы болгъанлары н да унутмайы къ м иллет хали, адет, адеб-намыс да.

«Хар миллет тил бютеу къралны тин хазнасыды, анга уллу кёллю болургъа джарарыкъ тюлдю», - дейди М. С. Горбачёв джолдаш. Сора, «ана тил неге керек­ ди, сабийге билим алыргъа чырмау болгъан болмаса, не хайыры барды?» - деб, оюмсуз сёлешген къауум сагъышланса иги эди. Ана тилин иги билмеген бирси тилле­ ни да тыйыншлысыча биляллыкъ тюлдю - алайына тюшюнюб къалсын ол къауум.

Кертиди, орус тилни билиу кимге да амалсыз керекди. Аны билмеген джаш ауда джунчургъа боллугъу сыналыб бошалгъанды. Башхасын къой, аскер къуллукъда, бирси миллетден адамла бла сёлешген кёзюуде да аны билмегенле уятлы бо­ луб къаладыла. Бизни уллу къралда ол халкъланы кес­ лерини разылыкълары бла миллетле арасында джюрютюлген тилге бурулгъанды. Эки тилни билиу джашау джо­ рукъ болуб бошагъанды. Бир тил бирине чырмау болмагъанын да джашау кеси ачыкълагъанды. Ол себеб­ ден ана тил орус тилни билиуге тыйгъычлыкъ этеди дегенле да, орус тил ана тилни тунчукъдурады дегенле да терсдиле. Ала бир-бирлерин б айы нды рады ла, кючлю этедиле. «Бирини кючю бла бирин да иги би­ лирге мадар чыгъады: би­ ринде билген сёзюнг, бирин­ де къалайды деб излейсе, табаса, тенгл еш д иресе, алай бла кеси кесинги тил байлыгъынгы ёсдюресе», дейдиле эки тилни да билген адамла.

Былайда юлгюле келти­ рирге да боллукъду. Сёз ючюн, ана тилибизни тамам иги билген адам, аламат поэт Биджиланы Асхат орус тилден къалай уста кёчюргенине барыбыз да шагъатбыз. Ол кеси орусча да аман джазмагъанды назмула. Замансызлай джашауу юзюлген фахмулу джазыучубуз Батчаланы Мусса эки тилде да бирча иги джаза эди. Байрамукъланы Халимат да талай китабын кеси орус тилге кёчюрюб чыгъаргъанды. «Таула бла джыл­ ла» деген романыны экинчи китабын а чырт бир учхарасы, бузугъу болмагъан асы­ улу орус тилде джазгъанды. Техника илмуланы кандида­ ты Алийланы Исмаил, меди­ цина илмуланы кандидаты Батчаланы Сеит-Умар ана тилде, орус тилде да бирча уста д ж азад ы л а. Аллай адамларыбыз дагъыда аз тюлдюле.

Алайды да, эки тилни бирбирине хайыры болмаса, хатасы джокъду. Аны юсюн­ ден сёлешгенден эсе, тилибизни иги билмегенибизни, аны джолу-джоругъу бла тюз хайырландырмагъаныбызны ангылайыкъ, ол затны тюзетир джанындан болайыкъ. «Шатык, сейир тилибиз барды, биз а талай джюз сёз­ ден ары билмейбиз, аланы татыуларын сезмейбиз, аны амалтын кёбюсюне тюз да джюрюталмайбыз». Сёзле­ ге «эски» деген тюз тюлдю, «кесибиз билмеген сёзле» дерге керекди, дейдиле бир къауумла. Алай айтыб, хал­ къда джюрюб тургъан кёб сёзге китаб, газет бетлеге чыгъаргъа джол берилмейди. Тилни байлыгъы, мадар­ лары толу хайырландырылмасала уа, ол кесини джуму­ шун тыйыншлысыча баджаралмай башларыгъына не сейирсиниу барды.

Сабийликден юретирге керекди адамны ана тилине. Ол а юйдегиден башланады, ахыры школда бегитиледи! Бизде уа, бютюн да бек шахарчы къауумда, юйде, ана тилибизге юретирге тыйынш лысыча эс бёлм ейбиз. Школлада да, асламында, бусагъатха дери окъутуугъа ат башындан, сансыз къаралгъанды. Ол дерслени алай бош атлары этилсе да болуб къаллыкъгъа, аланы ким да бардыраллыкъгъа санагъандыла...

ОСМАНЛАНЫ Хусейн.


Алгъын ана тил бла байламлы не джаза эдиле?

АМАЛСЫЗ КЕРЕКДИ

Ана тиллерин билирге тырмашханлагъа болушургъа керекди. Аны бир иги мадары, мени сартын, окъуу китабды. Адам кеси окъуб къарачай тилге юренирге джарарыкъ китабны юсюнден барады сёз. Орусча аны таб аты барды - самоучитель. Бизде да аллай китаб чыгъарыргъа керекди.

Былайда бир затны, ажымсыз чертиб айтыргъа тыйыншлыды. Самоучитель кёблеге башха окъуу китабланы орнун толтураллыкъ тюлдю. «Бусагъатда сабийиме ана тилни билирге керек тюлдю. Керек болса, бара-баргъан заманда къолуна самоучителни алыр да, эрлай юренир», - деб оюмлагъан адам джангыллыкъды, сабийине артыкъ азаб берликди. Самоучитель - ол амалсызлагъа, кечикгенлеге керекли затды.

Тилге юренир ючюн, билмегеннге эм иги мадар - аллай тилде сёлешгенлени къатларында болууду, «къазанлашыуду», ала бла аз-аз сёлеше башлауду. Ол хакъды. Анга лингвистле «сёлешиу практика» дейдиле. Хо, юренеме дегеннге андан иги мадар джокъду. Алай а областны тышына окъургъа баргъан, аскер къуллукъгъа кетген адамгъа аллай мадар джокъду. Ариу, сёлешиу практикасы болгъаннга да самоучителни, хайыры болмаса, хатасы боллукъ тюлдю.

Аны орнуна уа школлада джюрютюлген тюз окъуу китабла джарамайдыла, ол белгилиди.

Биз кереклиге санагъан китабны кюсегенле къуру ана тиллерин билмеген джаш адамла болуб къалмайдыла. Аны башхала да излейдиле. Сёз ючюн, тюрколог алимле бла студентле аллай ишни джаратырыкъларына ишек джокъду. Ол биринчиси болсун.

Экинчиси. Къарачайлыла къатыш джашагъан, ишлеген оруслуланы, башха миллетлени адамларыны ичинде бизни тилибизни билирге излегенле аз тюлдюле. Карачаевск шахарда ишлеген педагогика институтда окъугъан заманымда кесим огъуна аллайланы кёб кёргенме. Сау къаллыкъла, айтымланы джазыб алыб, кюлюмсюрегенледен да тартынмай, айтыргъа кюреше эдиле. Ахыры эджиклемей, къыйын болмагъан затланы ангылата эдиле. Областыбызда промышленность, къурулуш, башха ишле кёбден кёб бола барадыла, алай бла, джашаргъа-ишлерге деб, бизге джангы адамла асламдан аслам келгенлерин да унутмайыкъ.

ДЖАНКЁЗЛАНЫ Махмуд.


Алгъын ана тил бла байламлы не джаза эдиле?

МАГЪАНАСЫН АНГЫЛАЙБЫЗМЫ?

Мен 1972-чи джыл Важное элден Карачаевск шахаргъа джашаргъа келдим. Элде ёсген 20 джыл болгъан джаш адамгъа шахар джашау къыйыныракъ эди. Алай болса да, тюзелдим джашаугъа, шахар джорукъгъа. Къараб-къарагъынчы джылла ётдюле. Мени бу тизгинлерими окъугъанланы сыйлары тёппемде болсун, айыб этмесинле, юйдегили болдум. Сабийге бир джыл толгъанында, юйдеги ишге чыгъаргъа керек болуб, аны сабий садха бердик.

Бир-эки джылдан сабийчик орусча ариучукъ сёлешиб башлады. Элге атама, анама барсакъ, атам джашчыкъны орусча ариу сёлешгенине бек къууана эди. Биз да къууана эдик. Алай бла арадан бир талай заман озду. Бир кюн юйде нени юсюнден эсе да кесибизни тилде сёлеше тура эдик. Джашчыкъ, къатыбызгъа келиб, тюбюбюзден ёрге къараб: «Папа, мама, вы на каком-то интересном языке лазговаливаете, говолите по-русски», - деди.

Сабийни алай айтханына мен бек уллу къыйналдым. Не ючюн десегиз, кесинги миллетинги сёлешген тилин сабийинг билмесе, аны махтар джугъун кёрмейме. Уллу джашчыкъ да, гитчеси да, бир-бирлери бла орус тилде сёлеше, бир-бирин ангылай эдиле.

Ишден келгенден сора, ингир сайын, сабийлеге къарачай тилни юретиб тебредим. Сёзюмю ангылай башладыла.

Школгъа барыр заманлары джетиб, окъуу-билим алыргъа керек болду.

Бир кюн джашчыкъ, меннге къараб, кёзчюклери суудан толуб: «Папа, бюгюн меннге школда бир устаз «къарачайча нек сёлешесе, говори по-русски», дегенди, - деди. - Ол меннге алай нек айтды, мен къарачайлыма да?». Сабийге не айтырыкъса, «бар, дерслеринги эт», дедим да къойдум.

Быллай затланы юсюнден джазайым деб, кёб кере башлай эдим, алай а айталмай эдим. Тюз болгъанынгы билсенг да, айтырча заман тюл эди.

Сау болсун М. С. Горбачёв, кёб джылны джашасын. Аны «Джангыртыу эмда джангыча оюм этиу» деген китабы чыкъмаса, «ана тил» деген темагъа, киши, да къарарыкъ болмаз эди.

Бизни бир миллетге да уллу кёллюлюгюбюз джокъду. Къонакъны сыйын кёре билгенибизни, анга хурмет этиуюбюзню юсюнден Л.Н. Толстой да, башха джазыучула да джазгъандыла. 100 къарачайлыны ичинде башха миллетден бир адам бар эсе, биз аны сыйлаб, андан тартыныб, ол адам да ангыласын деб, орус тилде сёлешебиз. Биз эсгермей, не эслемей къалгъаныбыз болса, ол джангыз адам: «Говорите по-русски», дерге тартынмайды. Ол нек болады алай?

Карачаевск шахарда юч минг къарачай сабий окъуйду. Келир джыл (1989-чу джыл. Ред.) ана тилни окъурукъдула, дейдиле. Башха миллетли сабийле бизни тилни билселе, алагъа аманмы боллукъ эди? Огъай, кёб тилни билсе адам, ол джарлы тюлдю. Ол байды. Бусагъатда бизни джаш тёлюню кёбюсю 10 къарачай сёзге, 3-4 орус сёз къошмай хапарын ангылаталмайдыла. Къарачай-малкъар сёзлюкде уа 40 мингден артыкъ сёз барды. Биз а къаллай бирин билебиз? Бек байды тилибиз, бек ариу тилди. Ол себебден бизни сабийле ана тилни окъусала, ана тилни билселе, къарачай миллет миллетлей барыр, джокъ болмаз.

ДОТДАЙЛАНЫ С.


САГЪЫШ ЭТДИРГЕН ЗАТЛА

Шахар школлада ана тилден окъутургъа дерсле ачаргъа оноу этилгенини магъанасы уллу болгъанына сёз джокъду. Аны огъурагъанларын кёб адам газетни бетлеринде айтады. Энди ол оноуну джашаугъа синге баргъаныны юсюнден газетде хапарла къысха-къысха чыгъа турсала иги болур эди. Ансын оноу «оноулай» къалырына къоркъуу барды.

Бир-бири ызындан джаш тёлюле ёсюб, окъуу-билим да алыб, джамагъат джашаугъа интеллигенция болуб къошуладыла. Кимни интеллигенциясы? Къарачайны? Не тилин, не тарихин, не адетин-намысын, не джырын-оюнун билмеген «къарачайлыма» деб не ёхтем айтса да... Былайда сагъыш этдирген затла бардыла.

1981-чи джыл Черкесскени 7-чи номерли школунда ишлеген заманымда классларымы бирине талай къарачай сабий тюшген эди. Ненча джыл ишлейме устаз болуб, бизни сабийлерибизни ишленмекликлерине, акъылларына къууаннганлай турама. Мында, Ставрополда, хар школда бирэки къарачай сабийге тюберге боллукъду - юлгюге айтырчадыла.

Черкесскеде, айтханымча, бир классда талай сабий болгъаны себебли, эртде муратымы толтурургъа кюрешген эдим. Кесим да, шахарчы болуб, тенглеримча, сабийликден ана тилден кери къалгъан эдим. Тырмашыб бек кеч окъуб, джазыб тебрегенме ана тилимде. Джашауумда къууанч да, дагъан да болгъанды меннге ана тилим. Аны ючюн, кесим орус тил бла литературадан устаз болсам да, къарачай литературадан факультативле бардыра эдим. Алай айтсам да, тюзю, кружок эди. Факультатив ючюн ачха тёлейдиле устазлагъа. Меннге va эрши-буршу къараб, сёзюмю этерге кюрешгенле да болгъан эдиле. Биреулен: «Ким бергенди сеннге эркинлик кесигизни сабийлени айырыргъа?» - деб да соргъан эди. Не джууаб берирге боллукъ эди? «65 джыл мындан алгъа Совет власть бергенди эркинлик ана тилде окъургъа», - деб, башымы алгъан эдим. Алай а, не джашырыу, школ тамадала бла арам табсыз болду.

Джангы ишге джан аурутуб, эсгертирге кюрешеме шахарлада ана тиллеге окъутханлагъа болушургъа эмда бек къаты сорургъа керекди. Ана тил бла ойнагъан халкъны бети бла ойнайды.

Устазланы билимлерин ёсдюрюу институтда ана тил бла литература методика бла кюрешген тиширыу «Ленинни байрагъын» окъуялмайды, деб джазасыз. Школлада ана тилни бергенле окъуялмасала газетибизни - ол керти къыйынлыкъды.

1981-чи джыл мен сохталарыма къарачай тилде китаб, газет окъуб, областны тарихинден, джеринден, сууундан хапар айтыб башлагъанымда, хар сёзюмю экинчисин кёчюрмесем ангылаялмай эдиле. Юй ушакъда джюрюген сёзледен башхасын билмей эдиле. Алагъа «сёзлюкле» джазаргъа керек болгъан эди.

КИПКЕЛАНЫ Зарема.
Ставрополь ш.

Бу материалла къысхартылыб бериледиле.

Редакциядан:

Бюгюнлюкде ана тилни кенг хайырландырыргъа мадарла бардыла. Кеслерини чыгъармаларын ана тилде джазгъан джазыучуларыбыз, джырчыларыбыз джетишедиле.

Къарачай театр барды. Ана тилде газет чыгъады. Къарачай-Черкес кърал университетде ана тилни устазларын хазырлайдыла, илму бла кюрешедиле, илму-тинтиу институтда ана тилде илму ишле джазадыла, радио, телевидение къарачай тилде бериуле бардырадыла, школлада ана тилден, литературадан окъутуу къуралыбды.

Бу башында басмаланнган материаллада айтылгъан джарсыуланы асламы заман бла къорагъанды. Сёз ючюн: сёзлюк болуб хазна джукъ джокъ эди, бюгюн а «Орфография сёзлюк», «Орус-къарачай-малкъар сёзлюк», «Къарачай-малкъар-орус сёзлюк», «Къарачай-малкъар орус ангылатма сёзлюк», дерслик, суратлау китабла дагъыда башха кёб затла бла хайырланабыз. Шахар школлада да ана тилден, литературадан дерсле бардырыладыла. Къысхасы, ана тилни тыйыншлысыча билирге излегеннге мадарла джетишедиле. Сынгар ёсюб келген джаш тёлюбюз анга сууумазча, аны сюерча, билирге тырмашырча этерге борчлубуз.

2015 дж. январны 31 "Къарачай"

Соруу-джууаб НЕНЧА СЁЗЛЮГЮБЮЗ БАРДЫ?

Мени «Къарачаймалкъар-орус сёзлюк» деб сёзлюгюм барды. Биз аны бютеу юйдегибиз бла бек багъалатабыз.

Бизни тилни андан сора да барды сёзлюклери, деб эшитгенме. Аланы атлары къалайды, къайда, къачан чыкъгъандыла, къайда табаргъа боллукъду?

Салам бла САЛПАГЪАРЛАНЫ Мурадин.
Зеленчук стансе.

Багъалы Мурадин!
Сен айтхандан сора да кёчгюнчюлюкге дери да, андан сора да къарачай-малкъар-орус тилни кёб тюрлю сёзлюгю басмаланнганды. Аланы ичинде ондан артыкъ орфография, ангылатма, фразеология, тылмач сёзлюк барды. Ол китабланы эм уллуларыны бири – Къарачай-Черкес илму-тинтиу институтну алимлери хазырлагъан «Къарачай-малкъар-орус сёзлюк» - 1965-чи джыл Москвада, экинчиси – Къабарты-Малкъар Республиканы Правительствосуну гуманитар тинтиу институтуну алимлери джазгъан «Къарачай-малкъар тилни ангылатма сёзлюгю» 2002-чи джыл Нальчикде чыкъгъандыла.

Аланы китаб тюкенледе излерге керек болур.
Газетни информацион къуллугъу.

Ма санга!..
48 БОЛУШУ БОЛГЪАН ТИЛ

Бютеу дунияда къыйын тиллеге саналыб, Гиннессни рекордла китабына тюшюрюлген къытай, эскимос, чиппева, хайда тилле бла бирге табасаран тил да барды.


Ол тилде этимни заманнга, тутушлагъа кёре бетледе эмда санлада тюрлениуюню къыйын системасын ангылагъан алай тынч тюлдю. Табасаран тилде 48 болуш хайырландырылгъаны да аны къыйын болгъанына шагъатлыкъ этеди.

Табасаран тилни харифлери латин грамматиканы тамалында 1928-чи джыл къуралгъандыла. Ол тилде биринчи китаб 1931чи джыл чыкъгъанды. Ол заманда табасаран тилде уллу хариф бла джазгъан адет болмагъанды. Уллу харифлени артхаракълада хайырландырыб башлагъандыла. 1938-чи джыллада СССР-ни халкъларыны тиллери бла бирге ол да кириллицагъа кёчюрюлгенди.

Ол къыйын тилде сёлешген адамла Дагъыстанны къыбыла джанында джашайдыла.

Синоптикле джарашдыргъан прогнозгъа кёре, "Къарачай" газет басмадан чыгъарыкъ кюн, январны 31-де хауа болум былай боллукъду: Доммайда 1...+3 (булутла), Махачкъалада +4...+6 (джангур).

Газетни информацион къуллугъу.


БАРДЫ, БАРДЫ АНА ТИЛДЕ КЪУУАТ, ХЫЙСАБ, АРИУЛУКЪ

Бу тил байлыкъ болмай НЕДИ?

«Потолокга» къарачайча не дейдиле? Тилибиз алай бай эсе, бу соруугъа бир джууаб табыгъыз», - деб силдеучюле эслерине да келтиралмайдыла къарачай-малкъар тилибизни къаллай бир кючю, къууаты, хыйсабы болгъанын. Ай медет, хар ким кесини «потолугуна» кёре оюм этеледи. «Тилибиз бай тюл эсе, Семенланы Джырчы Сымайлны, Къулийланы Къайсынны, Чокуна апендини, сёзню бирси чемерлери джазгъанланы окъугъанмысыз?» - деб сорурум келеди мени да алагъа, «ала кимледиле?» - деб сорууума соруу бла джууаб этериклерин да биле тургъанлай.

Сёз ючюн, биз газетчиле, хазна къалмай барыбыз да элде джерге, малгъа урунуб джашагъан джамагъатны

ичинде ёсгенбиз, ана тил джюрюген джерде да ишлейбиз, алай а къой малны (ууакъ аякълыланы) неда хансны хар чакъда атларын джарашдырыб толусу бла айталлыкъ

джокъду ичибизде. Эсибизни не бек къармаб кюрешсек да 7-шер – 8шер атларын тизаллыкъбыз. Не уа джылны чакъларын, табигъатны ышанларын белгилеген сагъатда ата-бабаларыбыз ненча тюрлюге юлешгендиле. Сёз ючюн, къуру кюн бла кечени ууахтылары 12диле.

Иги къарагъыз:

Танг къаранды (сарашны заманы)
Танг ала (кюн чыгъар заман)
Эртден (кюн джангы чыкъгъан заман)
Кюн къышлыкъ (эртден азыкъны заманы)
Кюнорта (кюн къушлукъгъа келген заман)
Уллу тюш (кёб къойну сауар заман)
Гитче тюш (аз къойну сауар заман)
Экинди (кюнортадан эсе ингирге джууукъ заман)
Ингир (кюн батар заман)
Ашхам (кюн джангы батхан заман)
Джассы (кече кючюне кирген заман)
Кече арасы (кечени ауурлугъу кетер заман).

Белгили поэтибиз, сёзню эркин ойнатыучу чемер Семенланы Азрет, къой малны 18, хансны 15 тюрлю атларын назмугъа салыб огъуна тизгенди.

Бу тил байлыкъ болмай неди?

КЪОЙЧУ

Джюмел десе - къыш туугъаны,
Мызанг десе - джай туугъаны,
Алай къошмай, къозу десе,
Джаз туугъанын бил сен аны, Деучен элле алгъын къартла,
Тёлю алыудан хапар айта.

Джангы туугъан - къагъанакъды,
Джаланса уа - элтир аты.
Аджал аны элтмез ючюн,
Кюрешед ол хаман къаты,
Бир тириле, бир сюрюне,
Анасындан уууз эме.

Аджал аны элтмей къойса,
Керпеслениб, чёбле чайнар,
Сютден тоя, этден тола,
Ол болады тёбедеойнар.
Бираздан а - шатык маркъа,
Адетине тарта-тарта.

Маркъа болса, кёрпе болур,
Анасына эрке болур.
Джай айлада чырпа къозу,
Кюзге джетсе, джайдан озуб,
Токълу дейле кюз а анга,
Къышлар малгъа къоша санда.

Къач артына - къраукъакъгъан,
Ишек дерле, джазгъа джетсе,
Эки джылдан ёнгеч болур,
Мангырамаз - юч джыл ётсе.
Терс айтмайма муну бирин,
Къууанама, байды тилим.

Эркек токълу, азман, къочхар
Башхадыла бир-биринден,
Кесерге уа иркни аллыгъем
Мен аланы ичлеринден.

Онсегиз ат къоюна атаб,
Къой кютгенди мени атам.
Ол да къойчу! Мен да къойчу!
Къой кютеме! Джокъду хатам...


ЧАЛКЪЫЧЫ

Шимал сууугъун чакъырыб кетди,
Джерни акъ къапталын кюн оймат этди,
Къыбыла джазын бизге теджеди,
Теджелген кеси мычымай келди.

Биргесине уа - джаз кёк кёгере,
Сора гяхиник, дагъыда кырдык,
Кырдык ханс болду, ханс солум болду,
Джаз ётдю, кюзге ашыгъыб турдукъ.

Солумдан сора - инген неда ингил,
Ала бишерге, биченлик - чаллыкъ,
Чаллыкъны чалсанг, тюбю - къысханик,
Чалкъы ызда къалыб ёсе-ёсе барлыкъ.

Ол кёрпейгенлей, болады отлау,
Отлаудан - юрюш, андан - алысын,
Алысындан - чий, къалгъаны - къаудан,
Хайырланабыз муну барысын.

Бирджыллыкъ хансха онбеш ат атаб,
Бичен этгенди мени къарт атам,
Ол да чалкъычы, мен да чалкъычы,
Чалкъы чалама, джокъду бир хатам.


Джаш тёлю къалай сёлешеди?
«ДАВАЙ ПОХАПАРИМ...»

- Тоха, салам алейкум! Къалайса? Тас болуб кетесе, тенгим. Тюнене городда бир крутой тачканы терезесинде баш токъмагъынгы кёреме да, сеннге звонить этеме. Бир типсон:



«Я не Тоха, я Ауэс», - дейди да мурулдайды. Прикинь! «Лирикадан» атыб тура болур эди, ауазы да бир буршу эди. Не этерик эдим: «Извини, братан», дегенни айтама да, салама. Телефонунгу уа къачан ауушдургъанса? Эртденли Магагъа тюбеб къалгъанма да, джангы номеринги ол айтханды. Эсингдемиди, бир серебристый «четырнадцатыйде» айлана эди? Огъай, «пасаженный» тюл эди, скорее «заезженный» эди. Къызылладан къачама деб столбагъа сукъгъан эди да харибни ахыры «заслуженный отдыхха» ашыргъан эди... Энди, менича, джаяу айланады.

Мага кеси да менден узакъ болмай турады. Мен алгъын джашагъан джеримден кетгенме. Бусагъатда Космодромда джашайма, бир хатаны снимать этиб...

Траликде бара турама бусагъатчыкъда уа. Бир «мюйюзю» юзюлгенди да, ма, Парковыйде чончаябыз. Не зат мюйюзмю? Троллейбусну чыбыгъына айтама, хадауус. Бир къыйын ангылаб башлагъанса... ха-ха-ха. Санта-Мария болуб башлагъан болурмуса, тенгим...

Короче, сеннге бир сёзюм бар эди. «Россияны» къатында тюшерикме, матушкам бир срочный джумушчукъ бергенди да, эрлай аны тындыргъанлайыма, кел, заманынг бар эсе, «Чарлиде» тюбешейик. Алайда банкоматдан да ачхачыкъ тешерикме. Гиро-миро дегенледен да чайнай-чайнай, давай похапарим!..

***

Оюн-оюн болса да, ма быллай тилде сёлешедиле бусагъатда джашларыбыз бла къызларыбыз, бютюн да бек шахаргъа джайылгъан къаууму. Джырлары, тепсеулери да аны кибикди.

Джашауубузну хар бир къууушуна сугъулуб кюрешген цивилизацияны шайтан джели бюгюн ана тилибизге да джетгенди.

Тойда, кюбюрчек оюнда, чалкъыда, дырында, сабан ишде бир-бирин таныб, айла бла, джылла бла бирбирин сынаб, сезимлерин ийнарда, джырда кёргюзюучю ата-бабаланы туудукълары бюгюн Интернет бла къатын алыргъа тюзелгендиле. Мындан озса, энди кюёулеб барыуну да, эшта, Интернет бла тындырыб къоярыкъ болурла. Виртуал джашау - дамсыз джашау.

Хы, алай болса да, тилге къайтайыкъ. Бюгюннгю джаш тёлюбюз, эслеймисиз, кесине сленг къурагъанды. Иш этиб джаш адамлагъа соруб, биз «таш джаудуруб» кюрешген Интернетни да «джегиб», аны сёзлюгюнден газет окъуучулагъа деб бёлек сёзню айыргъанма. Мен сезген бир зат барды аны юсюнде. Бир къауум сёзлени (сёзтутушланы) орус тилден калька этиб алгъандыла, бир къауумла кесибизни ана тилибизни юзгересинден «ычхыныб» кетген сёзледиле.

Ахырында айтырым: джыларгъа, джырларгъа да керек тюлдю, бу да бюгюннгю заманны бир шартыды деб къараргъа, Интернетин, башхасын да, иги джерин, хайырлы джерин таба билирге, кесибизге ишлетирге юренирге керек болурбуз. Унутмайыкъ: ата-бабаларыбыз агъачны агъач чюй бла джара билгендиле.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.


Толгъан ай багъыр
бет алгъанды

(«Окрасился месяц багрянцем»)

Толгъан ай багъыр бет алгъанды,
Къая - тенгизге къадама.
Кел, ариу, бери бир айлан да,
Олтур къайкъда къатыма.

«Айхай барайым, мен джигерме,
Сюеме толкъун оюнну.
Къолдан джелпекни сен джиберме,
Кесим джибермезме рулну».

Ашыкъма, аман кюн келликди;
Къуджурду кюнню ышаны.
Ма бу боранда уа неликди,
Ой, толкъунлагъа ышаныу?

«Нечик ышаныу дейсе, алан?
Этген антынгы унутдунг,
Сеннге ышана эдим хаман Къалайды керти умутунг?

Сен бир алдагъанса; алданмай,
Эки къат болурма мурдар, Деб къурч бычакъны мен алгъанма;
Кёрюрсе: кимни ким алдар!»

Къызны кёзюне къараялмай,
Ол джаш ташлагъанды эсин.
Ургъанды джашны къыз, аямай Артда ёлтюргенди кесин.

Толгъан ай багъыр бет алгъанды,
Ойгъанды тенгиз къаяны.
Да, ариу, озгъанды заман да Киши сакъламаз аллыннгы.

Яков ПОЛОНСКИЙ
/ 1819-1895 /


ЧЫГАН КЪЫЗ

Романс

Тубанда отум джарыйды,
Хауагъа джилтин бюрке.
Ким кимни кече таныйды?
Кел тартынмай кёпюрге.

Тюгел танг атхынчы, тамбла
Кетерикме ашыгъыш.
Кенг дангыл тюзде арбам бла
Мен чыган къызла къатыш.

Джаулукъну бир къыс алгъынча
Белимден, меннге къарай.
Джаулукъну къанатларыча,
Байламлы эдик алай.

Джазыуум болду къачханча,Деб джарсыйма кёлюмден,
Джаулугъуму сен къысханча,
Ким тешер деб белимден?

Айт хапарымы, тёзалмай,
Сюйгенинге огъуна,
Джырласа, сенден кёз алмай,
Ол чёгюб тобугъунга.

Джанмайды отум алгъынча,
Джилтинсиз болгъанды ол.
Наным, мен кетиб къалгъынчы,
Кёпюрде тутарбыз къол.

В.ЧУЕВСКИЙ


Джарыт, джарыт сен,
джулдузум
(«Гори, гори моя звезда»)
Романс

Джарыт, джарыт сен, джулдузум,
Меннге энчи салам бере.
Сенден башхам болмаз, тейри
Арабызда уа джол узун.

Эниб, джерге къонса чууакъ кече,
Къадар джулдуз нюрюн тёгер.
Джарыт меннге энчи джангыз кесинг,
Джашауумда джарыкъ нёгер!

Ышаннгылыса, хурметлисе, - деб
Сездим азаб чегерими.
Батмаз джулдуз, ёмюрледе себеб
Бол термилген джюрегиме.

Нюр хурметинг меннге, джарыкъ джулдуз,
Джашауумда болмаз ёге.
Ёлсем да мен, турурса тохтаусуз
Къабырыма сен нюр тёге.


АППАКЪЛАНЫ Ибрагим
кёчюргенди.

Лермонтовдан
«Иблис» деген поэмадан

Ант этеме кече арада,
Чыкъгъан Темиркъазакъ бла.
Эртден, ингир тау башлада,
Къызаргъан кюн таякъ бла.

Гареминде джангыз Ханны
Суу чачыучу бир фонтаны.
Кюн иссиде эркелетиб,
Богъагъына саулай джетиб.
Джуумагъанды аллай санны.

Аллай къызны адам къолу
Чуба бауун тешмегенди.
Эркелетиб, сырты толу,
Къутас чачын эшмегенди.

Дюллю дуния къуралгъанлы,
Ант этеме, ол маталлы.
Къыбыла джанында айыбсыз,
Ёсмегенди джангыз бир къыз.

БИДЖИЛАНЫ Асхат кёчюргенди.


ТХАГАПСОВ Увжук, черкес поэт

ДУНИЯ БЕШИГИ

Джутлукъ болуб аны тамалы,
Ёсюб аманлыкъ сабанында,
Джерни сибире отлу джалы,
Барады уруш джер башында.

Аны къолу шыбыла кибик,
Аналаны этиб къыйынлы –
Кюед отда гюнахсыз сабийлик,
Ёлюмню болмай учу-къыйыры.

Къазауат отунда джылыннган,
Кесин санаса да адамгъа,
Джюреги ишленибди ташдан,
Мыйысы бёлениб ауруугъа.

Кеси къыйыны бла джашагъан,
Сюеди заманны хар чагъын
Насыбды анга, сабий ышара,
Аллына чабса, джая къучагъын.

Алай тазады не да сабийде –
Сёзлери, джюреги, кюлкюсю.
Шохну, джауну айыра билмейд,
Халаллыкъны болуб кюзгюсю.

О, ол къууанчлы сабий кёзле,
Неге да бола билген тамаша!
Алагъа къарагъаннга, кюзде
Джашнагъанча, кёрюнюр джашау.

Сабий джюрек - дуния бешиги,
Я, Аллах, джазыкъсын сен аны.
Джабылыб урушла эшиги,
Мамырлыкъ джарыта дунияны.


ШЕБЗУХОВА Лариса, абаза поэт

АБХАЗ АНА

Бир къазауат да къалмайды бошалмай,
Абхаз да кёрдю ахырын аны.
Сени бла этеме бушуу, джылайма
Эмда джырлайма, абхаз ана.

Джанны джурту, сен таурухха ушайса,
Амма, бир кёбдюле сенде палахла.
Сени бла этеме бушуу, джылайма
Эмда джырлайма, абхаз ана.

Абхазия, къара кийиб, тынгылайды,
Сый бере ёлген джашларына.
Сени бла бушуу этеме, джылайма
Эмда джырлайма, абхаз ана.

Отлу тепсеуча, джашау да алайды,
Сый тюшюрмей бараса алгъа.
Ёхтемленеме, къууанч джыр джырлайма
Сени бла бирге, абхаз ана.

КАКУШЛАНЫ Хусей кёчюргенди.




Абай КУНАНБАЕВ

***

Юсюме тиймегенлей бир кюн джарыкъ,
Былай ёлюб кетерик мен да хариб.
Сен кесинги къайгъынгы унутуренг,
Мени кюйген джюрегими кёрсенг джарыб.

***

Сабий, сеннге табылгъанды бир тар бешик,
Бизни джолда ачылмазлыкъ темир эшик.
Сыйынмазса, сен да ёссенг бу дуниягъа,
Андан къачыб, излериксе кирир тешик.

***

Бу дунияда барды насыб эм къууанч
Деген сёзге, сыйлы тенгим, къарама.
Мен джашауда къайгъы, бушуу болмаса,
Чырт аллай зат эслемейин барама.

***

Ай бла кюн бирге чыгъыб, нюр тёкселе,
Джылыу, джарыкъ урлукъ болмаз мени юсюме.
Сен табарса менден иги, ишексизме,
Сеничаны табалмазма мен кесиме.

Сюймекликни къачын эсде тутмасанг да,
Мени къыйналгъанымы сан этмесенг да,
Атынг джашар джюрегими теренинде,
Сеннге тюбеб, муратыма джетмесем да.

АППАЛАНЫ Билял кёчюргенди.


Суюн КАПАЕВ, ногъай поэт

***

Сюймеклик – ол элтед бизни хорламгъа
Сюймекликди адамгъа къарыу берген,
Сюймеклик – джашау толад аны бла
Сынгар толу сууланы сюеме мен.

СОЗАРУКЪЛАНЫ Норий кёчюргенди.


ТЕНГИНГ ТЕНГЛИКГЕ СЁЗ САЛСА
(«Если друг оказался вдруг»)

Ол тенгинг тенгликге сёз салса,
Джау да, тенг да болалмай къалса
Халисин айыргъан тюлдю тынч,
Болма сен джангылыч.

Таулагъа ал аны биргенге,
Кесин атмай, кесинг бла бирге
Сен ёрлей, ангыларса аны,
Эрнинде къаяны...

Джитиге ол чыгъа, айтса «Ах»,
Ма джетгенча анга джюз палах.
Аз тайыб этгенде къычырыкъ,
Ол хомухду ачыкъ.

Хыны этда аны бир къыста,
Ёрлеуге бир да тюлдю уста.
Аллайны нёгерге алыу джокъ,
Сый, махтау салыу джокъ.

Ма алай а ол болмай хомух,
Таулагъа уа къарай, айта «Ух»,
Ёрлесе ёргеден ёргеге,
Сени атмай, бирге.

Урушну терк ётген кибик ол,
Джитиде сирелсе бериб къол
Кесингеча ышан сен анга
Ол ашхы уланнга.

БАТЧАЛАНЫ Башир кёчюргенди.





КЪАРАЧАЙ ТИЛДЕ НЕ ТЕРЕН
ОЮМНУ ДА АЙТЫРГЪА БОЛЛУКЪДУ

*Аман акъылынг болмаса, аман ишлеринг да боллукъ тюлдюле.
Конфуций.

*Адамгъа не къадар аз керек эсе, ол Аллахха аллай бир джууукъду.
Сократ.

*Иги адам итден да уялады.
А. Чехов.

*Сюймеклик шорпагъа ушайды: биринчи уртлам иссиди, артдан су- уукъдан сууукъ бола барады.
Испан айтыу.

*Кеслерини ангылары джеталмагъан затланы терслеб тебреу сай адамланы адетлериди.
*Адамла эслерини къарыусузлугъундан тарыгъыучандыла, акъылларыны къарыусузлугъундан тарыкъгъан а джокъду.
Ф. де Ларошфуко.

*Сакълай билгенлеге не да заманында келеди.
О. Бальзак.

*Хар адамны багъасы ол кеси излеген затны багъасы чакълыды.
М. Аврелий.

*Бек аз адам джашайды бюгюню бла, кёбюсю уа артдаракъдан джашаргъа хазырланады.
Дж. Свифт.

*Минг чычхан джангыз пилни орнун тутмаз.
Къытай айтыу.

*Махтау иги адамны андан да иги этеди, аманны уа - андан да аман.
*Тартына-тартына тилегеннге «огъай» деген тынчды.
Кичи Сенека.

*Эрге чыгъаргъа излеген къызны тыйгъандан эсе, джангурну тыйгъан тынчды.
Абхаз айтыу.

*Керти тенг джетген кюн танылады.
Эзоп.

*Телилик кемликди. Анга дарман джокъду.
И. Кант.

Марда сакъланмаса, не аламат зат да татыусуз болуб къалады.
Демокрит.

*Игилик этген тынчды, иги болгъан къыйынды.
Вольфрам.

*Кёб затны излеб кюрешгеннге кёб зат джетишмейди.
Гораций.

*Кеси кесин къолда тута билген, кимден да кючлюдю.
Сенека.

*Сезимлеринге ие бол ансы, ала сеннге иелик этерикдиле.
Эпиктет.

2015 дж. январны 29

Уллу Хорламны 70-джыллыгъына ХАЛКЪНЫ ТЮЗ ИННЕТЛИ ДЖАШЫ

Уллу Ата джурт къазауатны заманында бизни къралны халкълары аскер къарнашлыкъны, шохлукъну керти кючюн кёргюзгендиле. Таулула Уллу Ата джурт къазауатны отлу джолларында джигитлик танытханлай тургъандыла.

Алчакъланы Хаджи-Исмаилны джашы Осман да ол къауумданды. Ол 1917-чи джыл Тёбен Тебердиде урунууну сюйген огъурлу юйдегиде туугъанды. 1930-чу джыл Хаджи-Исмаилны юйдегиси Сарытюзге кёчеди. Осман, школну бошагъандан сора рабфакны тауусуб, Элтаркъач элни школунда устаз болуб ишлегенди. Андан сора ол Къарачай шахарда прокурор Гербекланы Ахмат бла ишлей тургъанлай, къазауат башланады. Осман да кёбле бла бирге Джуртун фашистледен къорууларгъа кетеди. Аллында 1941-чи джыл джаяу аскер училищеде Орджоникидзе шахарда окъуйду. Аны бошагъандан сора тамада лейтенант Алчакъланы Осман училищеде устаз болуб турады.

Алчакъ улуну къазауат джолу Сталинграддан башланады. Таулу джаш къаты сермешледе джигитлик танытады. Мараучу ротаны


Осман (онгда) аскерчи тенги бла Берлинде.

командири, гвардиячы капитан Алчакъланы Осман 1942-чи джыл Къыбыла-Батыш, 1943-чю джыл Ючюнчю Украина, 1944-чю джыл Биринчи Белорус фронтлада болады. Аны этген джигитликлери кёб тюрлю саугъала бла белгиленедиле. Одер сууну джагъаларында фашистлени аскер кючлерин чачыб, Берлиннге чабыуул этерге джол ачаргъа юлюш къошханы ючюн, 1945-чи джыл апрелни 23-де Берлинни алыуда джигитлик этгени ючюн, 1945-чи джыл майны 2-де Висла сууну батыш джагъасында джауну бетджанларын чачхан заманда батырлыкъ танытханы ючюн, 1945-чи джыл январны 16-да Польшаны уллу промышленность магъанасы болгъан Лодзь шахарын алыуда тирилиги ючюн И.В. Сталинден кёб бюсюреу къагъыт алгъанды.

Алчакъланы Османны уллу кърал саугъаларыны арасында Къызыл Джулдузну эки ордени, талай медалы бардыла.

Аскер бёлекни командири, гвардиячы майор Гродетский 1945-чи джыл февралны 24-де Алчакъ улугъа берген характеристика аны юйдегисинде бюгюн да сакъланады. Анда былай айтылады:

«Гвардиячы капитан Алчакъланы Хаджи-Исмаилны джашы Осман керти джигит командирди. Сабырлыгъын, басымлылыгъын, ётлюлюгюн, ишни тындырыргъа къолундан келгенин къазауатны аллындан артына дери кёргюзгенлей баргъанды. Аны таукел, джигит офицер болгъаны ачыкъ танылады. Уллу сынамын, къураучулукъ фахмусун, эркишилигин хар заманда кёргюзгенди. Сталинграддан Берлиннге дери уруш джоллада кесини аскер бёлеги бла джолдаш Алчакъ улу сый бла баргъанды. Аны ючюн ол талай кере кърал саугъала, махтау грамотала бла белгиленнгенди.

Немец-фашист зорчула бла урушлада халкъны тюз иннетли джашы болгъанын кёргюзгенди».

Ата джуртну керти уланы къазауат джолун Германияны Дрезден шахарында тамамлагъанды.

Совет Аскерни тизгинлеринден 1946-чы джыл январны 18-де запасха чыгъарылгъанды. Аскерден къайтхандан сора Осман, джашагъан джери Сарытюзге келиб, ата-анасын, юйдегисин табмагъанды. Анга мында, Ставрополда, иш теджегенлеринде, унамай, юсюнде аскер кийимлери, белинде героху бла Къыргъызстаннга барыб, юйдегисин табханды. Къыргъызстанны ара шахары Фрунзеде сыра заводну директору болуб бир кесек ишлегенден сора, Джуртуна, Кавказгъа, къайтады. Черкесскеде сюдю болуб тургъанды. 1962-чи джыл Москвада Бютеусоюз юрист институтну тауусханды. Андан сора да Осман прокурорну заместители болуб ишлегенди.

1976-чы джыл ауушханды. Джашагъан элинде, Сарытюзде, басдырылгъанды. Халкъ кесини джигит, джигер уланларын унутмайды. Адамла, Османны багъалатыб, атын айтыб, бюгюн да эслеринде тутадыла.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.







2015-чи джыл — Ана тилни джылы
АНА ТИЛНИ БИЛГЕН БЛА КЪАЛМАЙ, АНЫ СЮЕРГЕ ДА КЕРЕКДИ

- О, адамла! Бизни джюрегибизде
Джылы сезимге болмасын тарлыкъ!
Хар заманда да эсибизде
Джашагъанлай турсун адамлыкъ!

– Бу сёзле не заманда да эсимден кетмегенлей джашаууму ашырыб барама. Аланы магъаналарын ёсюб келген джаш тёлюге сингдире, аланы джюреклеринде ёмюрлюкге орналырларын излейме, - деб башлайды бизни бла ушагъын Гитче Къарачай районну Терезе элини 5-чи орта школунда ана тил дерследен устаз, школну музейини тамадасы Акъбайланы (Сылпагъарланы) Халимат.

Халимат КъЧР-ни махтаулу устазыды, СССР- ни билим бериуюню айырмасыды, «Эм иги устаз» деген Бютеуроссия конкурсда хорлаб, РФ-ны Президентини грантына ие болгъанды. «КъЧР-ни эм иги устазы» деген конкурсда да ана тил дерслени окъутхан устазланы арасында алчылыкъны кишиге бермегенди. Кёб болмай а «Кавказны Баш ордени» деген сыйлы саугъаны да бергендиле.

Мен Халимат бла ушакъ этген кёзюуде, бу керти устазгъа кёлюм бла сукъландым. Миллетини, Джуртуну керти патриотлары деб, ма быллай адамлагъа айта болурла, деб келди кёлюме.

Халимат Ильясовна бла тюбеген кюнюмде мен кёб сейир затны кёрдюм, джашырмай айтсам а, бир-бир миллет адетле бла шагъырей да болдум. Ол халкъыбыз Орта Азиягъа кёчген заманда, анга ыйыкъ болгъанын, гузабада бусхулчукъладагъы Халиматчыкъны абадан эгешчиги аны къарт аталары кесине хазырлаб тургъан сын ташны юсюнде къоюб кетгенин, къолунда автоматны сабийге буруб сюелген солдатдан джангы туугъан балачыкъны анасы къалай къутхаргъанын, быланы уллу юйдегилеринде кеслерини алты сабийден сора да тёрт ёксюз сабийни асырагъанларыны юсюнден хапар айтхан заманда, меннге эслетмезге кюреше, кёзлерине къысха-къысха узала эди Халимат...

Ана тилинг бла махтаныргъа керексе
Орта Азиядан Кавказгъа къайтхандан сора Сылпагъарланы Ильясны юйдегиси Терезе элде орналады. 1963-чю джыл Халимат орта школну бошаб, Карачаевск шахарда устазланы хазырлагъан институтну орус тил бла литература факультетине окъургъа киреди. 1968-чи джыл аны джетишимли тауусуб, кеси окъугъан школгъа устаз болуб къайтады. 1970-чи джылда уа Халимат бла Акъбайланы Мустафа бир юй боладыла.

- Иш китабчыгъымда бир джазма барды – ма былайда джазылгъан, - деб ышарады Халимат. - Ишими асыры сюйгенден болур, устаз болуб ишлеген 48 джылым сагъатлача кёрюннгендиле кёзюме. Артыкъсыз да эртденбласында сабийчикле бла тюберинг, алагъа джангы затла юретиринге къууана, ашыгъыб атдыраса тангынгы. Башында айтханымча, мен ал джыллада орус тил дерследен окъута эдим сохталаны. Чырт эсимден кетмейди школда ана тил дерследен устаз табалмай, бир бек инджиле эдиле. Башчыла устазлагъа, ол дерслени окъут, деселе, эринлеринбурунларын чюйюрюб къоя эдиле. «Джылан кеси къабына джийиргеннгенча» кёрюне эди кёзюме, аланы алай этгенлери бир да ауур тие эди джюрегиме. Адам кеси тилинден къалай джийиргенирге, къалай къачаргъа боллукъду. Сен ол миллетни адамы эсенг, анга махтаныргъа, къууаныргъа, башынгы ёрге тутаргъа керексе, деб акъылым алайды. Адамла бары да алай нек тюлдюле деб къыйнала эдим. Бир кюн школну директоруна, ана тил дерслени мен бардырайым, деб тилеген эдим. «Да, сен къарачайча иги да сёлеше билмейсе, сабийлени къалай окъутурукъса?» - дегенинде, кеси кесиме сёз берген эдим, айны ичине ана тилими кереклисича билирге. Айтханымча да этген эдим.

1985-чи джыл кёчгенме бу дерслеге, ал заманда керти да хапарым джокъ эди не этеригимден. Школда сабийле бла тенгликде окъуй эдим. Ингирде юйге келсем, кюзгюню аллыма салыб, анга къараб, къарачай сёзлени тюз айтыргъа юрене эдим.

Дерсни бардыргъан атлы этиб кетерге джарамайды. Сеннге ышаныб сабийин келтирген ата-ананы разы этерге керексе. Мен 2-чи-4чю классланы сохталары бла бардыргъан дерсле ФГОС-ха киредиле, аны «Адет, адеб, намыс» деген темала бла бардырама. 2чи-10-чу классланы сохталары «Джангкъылыч» деген кружокга джюрюйдюле. 9-чу10-чу классланы сохталарын да ана тил дерследен окъутама. Дерслени кёзюуюнде башында айтылгъан темаладан сора да, миллет ашарыкъланы, ичериклени этерге, дарман хансланы билирге юретеме. Сохталарым район, республикан, Бютеуроссия конкурслагъа, къошуладыла, алчы орунлагъа ие болгъанлай турадыла. Ол меннге уллу къууанчды.


Акъбайланы Халимат кесини музейинде.

Окъутхан сохтанг тамбласында джашауда кесине орун табханын билсенг а андан да уллу къууанчды. Айтыргъа, окъутхан сабийлеринги хар бирин кесингикинча сюесе, школну бошаб, кетселе кёлюнг бла джарсыйса, кесинги балангдан айырылгъанча къыйналаса. Ала къайда айлансала да, джоллары болурун излейсе. Кёлюнг бла тансыкъ боласа. Сау болсунла, сохталаны асламысы школну бошаб кетгенлигине, «кёзден кетди, кёлден кетди», деб къоймайдыла. Байрамлада кеслери келалмагъанла да открыткала бла сени унутмагъанларын билдиредиле. Сёз ючюн, Сылпагъарланы Магометни джашы Юсуф бу школну бошагъанды. Ол окъугъан классха мен башчылыкъ эте эдим. Бюгюнлюкде Юсуф Москва шахарда аскерчилеге аскер кийимле тикген предприятиени тамадасыды. Ол, хар джангы окъуу джыл башланнганы сайын иш этиб келиб, мени алгъышлаб кетеди. Келсе уа, классха, музейге не кереклиси барды деб, джарсыуну айтдыргъынчы тынчлыкъ табмайды, болушхан да этеди. Юсуфча адамла тюненеги сохталары болгъанын ангылагъан устаз, ёмюр джарымны бу къуллукъгъа бергенине айхай да къууанады...

Башында да бир сагъыннган эдик Халимат Ильясовна школ музейни кеси къурагъанын. Аны юсюнден хапар айтырдан алгъа, 1997чи джыл музейни республикан культура аралыкъгъа тергеуге тюшгенине шагъатлыкъ этген къагъытны кёргюздю.

«Къаллай музейибиз барды!»
- Мен, музейни къураргъа излегеними районну билим берген бёлюмюню тамадасына айтханымда, ол алай дженгил этилинник иш тюлдю деб, къойгъан эди. Алай а мен «хо, алай эсе» деб, тынчлыкълы болуб къалмадым. Къысха заманны ичинде экспонатланы джыйдым. Энди уа, кёресиз къаллай музейибиз барды, - деб Халимат Ильясовна бизни анга киргизеди. Хар экспонатны юсюнден хапар айтды. XVIII-чи, XIX-чу ёмюрледен шайнекле, самоварла, ёгюз боюнсхала, 200 джылдан аслам болгъан къама, дарий джолну кёзюуюнден къалгъан къонгурау, чабырла, тылы тегене, Романовлары тукъум саугъагъа берген аякъ урчукъ, 250 джылны мындан алда тыш къралладан келтирилген джезден этилиннген тиширыу таракъ бла ууакътюек салыннган аякъ, къапчыкъ, гыбыт, гадура - аланы къайсы бирин айтхын. Аланы атларын айтхан бла къалмай, Халимат Ильясовна, ол затланы ата-бабаларыбыз неге джаратыб тургъанларындан да хапарлы этеди.

- Майна, анамы джегени, анга да аны анасындан къалгъанды. Алайды да 100 джылдан атлагъанды. «Не да ма бу чепкенле», - деб, юс кийимле таба бурулады. Миллет кийимлени арасында юч тиширыу чепкен бла эки да эркиши къапталны кёргюзеди. «Былагъа да болады 100-150 джыл», мени къарт атам бла анамыкъыладыла. Джегенни кёргюзе Халимат Ильясовна, «джегенден тюшген» деб нек айтылгъанын билемисе деб, сохтагъа соргъанча соргъанында, мен билмегеними джашырмай айтдым. Ол кюн Халимат меннге айтханны толусу бла джазайым, ким биледи, окъуучуланы арасында менича билмеген бар эсе джарар.

Бурун джангы джетген къыз сабий тойгъа къошулурну аллы бла анга джегенни бергендиле. Ол кесини къыз тенгчиклерин алыб, «Ийнай» деген халкъ джырны да джырлай, юч тюрлю кийиз сокъгъанды. Тышына чыкъгъан кюн а кийизни бирин къайын атасына саугъа этгендиле, экисин да кесинде къойгъандыла. Къызны тышына берген кюн мюйюшге джегенни салгъандыла, аны юсюне тенг къызлары бла бирге сокъгъан кийизлени джайыб, келинни аны юсюне сюегендиле. Алгъыш айтылгъандан сора, кийизни юсюнден джангы келин атлаб тюшерге керек болгъанды, ма анга айтхандыла джегенден тюшген деб.

Халимат Ильясовна быллай сыйлы устазлыкъ ишни бардыргъаны ючюн анга джюрек разылыкъларын билдирген кёб тюрлю алгъышлау къагъытланы да окъудум мен ол кюн. Айхай да, быллай сынамлы устаз окъутхан сохтала устазларыны сыйын кёре да биледиле. Ала тюрлю-тюрлю конкурслада, эришиуледе хорлагъанларындан сора да дерслени кёзюулеринде этген ишлери да къууандырады устазларын. Уллу Ата джурт къазауатда, Афганда болгъан элчилерини юслеринден рефератла, элчи къартланы атлары, тукъумлары, хапарлары джазылгъан альбомла, атларын айтдыргъан элчилерине аталыб джарашдырылгъан стендле, устазны билим бере билгенинден сора да, юретиу ишлени таб къурагъанына шагъатлыкъ этедиле.

Быллай устазла болуб джаш тёлюбюз тайгъакъ джолгъа тюшмезлигине, билимли, адебли-намыслы боллугъуна, джашауда орун табарыгъына чыртда ишек джокъду.

КЪОЗБАЛАНЫ Зарина.







Прокуратура билдиреди
БАГЪАЛАГЪА КЪАРАУ БАШЛАННГАНДЫ

РФ-ны Баш прокуратурасы салгъан борчну толтура, республиканы прокуратураны органлары кесибизде чыгъарылгъан ашарыкъ продукталаны багъаларын тинтиб башлагъандыла.

Тинтиу ишни шахарла бла районланы прокурорлары РФ-ны КъЧР-де Антимонополия къуллугъуну эмда Россельхознадзорну управлениесини, аны кибик КъЧР-ни Экономика ёсюмюню министерствосуну специалистлери бла бирге бардырадыла.

Ачыкъланнган кемликлеге право джаны бла багъа берилликди эмда аланы юслеринден джюрюген законнга кёре оноу этилликди.

Алай демеклик, эм керекли социал магъаналы азыкълагъа (ётмекге, сютге, крупалагъа д.а.к.) ала бла баджарыучула, аланы чыгъарыучула, оптовикле неда розницада сатыучула багъаланы кёлтюргенлерини юсюнден хапар чыкъгъанлай, туура телефон бла 2513-24 номер бла прокуратурагъа билдирирге боллукъду.

Кёргюзюлген законодательствону бузулгъаныны юсюнден билдириуню prоkkchr@rambler.ru электрон почтаны юсю бла республикан прокуратурагъа да джиберирге боллукъду.

2015 дж. январны 29 "Къарачай"

Ма санга!..
БАГЪАЛЫ ПИСЬМО

Associated Press кёб болмай RR аукционда «Титаник» деген кемени сау къалгъан пассажирини письмосу хазна къалмай 12 минг долларгъа сатылгъанын билдиргенди.

Ол письмо 1912-чи джыл майда джазылгъанды. Аны автору Люсиль Дафф-Гордон, «Титаник» батыла башлагъанында, баш иеси бла бирге 40 адамгъа джораланнган гитче къайыкъгъа кёчюб, сау къалгъанды.

Ала бла бирге ол къайыкъда дагъыда 10 адам джанын къутхаргъанды.

Экипажгъа улху тутдуруб, къайыкъны бата тургъан кемеден узакъгъа терк къачыргъанды деб, ол заманда Люсиль ДаффГордонну баш иесин сюдге тартыб да айланнгандыла. Алай а, аны алай этгенине шагъат табылмай, терслеу иш джабылгъанды.

СМИ уа, ол къайыкъ бла хайырланыб, къуру бай адамла сау къалгъанлары амалтын анга Money Boat (Ачха къайыкъ) деб атагъанды.

«Алай айтхан айыб болса да, киши къайгъылы болмай, джаныбызны къутхарыргъа ашыкъгъан эдик», - деб джазгъанды ол тиширыу письмосунда.

Аукционда бурундан сакъланнган письмону 11 минг 875 долларгъа сатыб алгъан адам атын кёбчюлюкге билдирирге излемегенди.

Синоптикле джарашдыргъан прогнозгъа кёре, "Къарачай" газет басмадан чыгъарыкъ кюн, январны 29-да, хауа болум былай боллукъду: Бостонда -19...-2 (булутла), Архызда -3...0 (къар).

Газетни информацион къуллугъу.



Аллы газетни 4-чю номериндеди.

КЪОБАНЛАНЫ Махмут

ОН КЕЧЕНИ КЪАБЫРЛАДА...
Хапар

- Мен да сенича сагъыш этеме. Танг ата келирбиз да, ол быланы бош фатарларында джукъларыкъ болур, киши да эслемегенлей, ишибизни этербиз да кетербиз, - деди экинчиси. – Бир кесек олтурайыкъ да, чачылышайыкъ... Файруз аланы сёлешгенлерин эшитгенинде, бети тюрлениб: «Была кир иннет алыб айлана кёреме», - деб, къайгъылы болду. Алай а бары да чачылышхынчыларына, Магометге эшитген хапарын айтмады. Бары да юйлерине кетгенлеринде:

- Магомет, бу экиси кир иннет алыб айланадыла, деди, аны бетине сагъышлы къарай.

- Ангылатыб айт, - деди Магомет Файрузгъа.

- Была, сени ёлтюрюб, башынгы районнга элтиб, ачха алыргъа излейдиле.

- Къайгъырма. Экиси да эсиргендиле, не айтханларын да билмейдиле. Меннге бир орун салсанг, тынчайыр эдим...

Файруз бош фатарда Магометге орун салды. Ол, ары кириб, орундукъгъа олтурду. Джукъусу келсе да, джатмады. Джатса, джукълаб къаллыкъ эди, юйню адамлары джукълагъанларында, ёрге туруб, арбазда бау бар эди да, ары кириб, бош габдешни ичин биченден толтуруб джатды.

Кёзлери къысыла турсала да, кесин джукъугъа хорлатмазгъа кюрешеди. Талай кюнню ач, джукъусуз болуб, арыб джыйылгъанды элге. Энди уа кёресе. Файруз тюз ангылагъан эсе, ала бир-эки сагъатдан келликдиле. Аллай бирге уа ол тёзерикди. Танг ата башлагъанында, джукъусу да кете башлады...

Ай джарыкъды. Элни гугуруклары, анда-мында къычыра, тангны джууукълашыб келгенин билдире тебрегендиле. Джай айлада джауум эркин джаугъан болур да, нартюх бачхала мийик ёсгендиле. Аланы ичине кирген адам ташайыб кетерикди. Бир-биринг бла тюртюлюб къалмасанг, аланы ичлеринде киши кишини кёраллыкъ тюлдю.

Тёрт сагъатдан бир кесек атлай, нартюхлени не эсе да шыпырдатды. Ит болур деб, Магомет, габдешден ёрге туруб, бачхала таба къарады. Орнуна джангыдан джатаргъа хазырлана тургъанлай, экеуленни къарантхалары, бачхаладан чыгъыб, арбазгъа кирдиле. Ай сыртларындан тийгени себебли, аланы бетлери ачыкъ кёрюнмейдиле. Алай а, ала бирбирлери бла сёлешгенлеринде, бирини ауазы танышча кёрюндю. Ингиргиде тепси къураргъа излегенлени бирини ауазы эди ол. Ол таныш ауазы болгъан нёгерини къулагъына, адам эшитирча, шыбырдаб, былай айтды:

- Сен былайда тур, мен къонакъ къалайда джатыб тура эсе да, билиб келейим. Къолуму булгъасам, келирсе.

- Сен айтхан болсун, деди да, экинчи адам арбазда сюелиб къалды. Бирсиси уа юй таба тебреди. Кёб да турмай, ызына ашыгъыш къайтды.

- Юйчюкде киши джокъду. Орну да джыйылмагъанды, деди. – Къалайда эсе да былайладады. Кеси кереклисине чыкъгъан болур. Сен, былайда сюелиб турма да, бауну ичине къара, мен а тёгерекге къараб чыгъайым...

Была керти да кир иннет алгъанларын Магомет ангылады. Кеслери да экеулен тюлдюле: ючеулендиле. Ючюнчюлери, къалайда эсе да, узакъда болмаз, арба бла быланы сакълаб тура болур.

Табсыз бола башлагъанын Магомет, ангылаб, кишиге кёрюнмей, баудан чыгъаргъа изледи. Алай а ол да, бауну эшигин шыкъыртсыз ачыб, чыгъаргъа башлагъанлай, бу танымагъан, эшикни ачыб, муну юсюне тюртюлюб къалды. Джунчугъан болур эди да, артына туракъларгъа излегенлей, Магомет аны тюз къулакъ джанына онг къолу бла уруб, джерге сойландырды. Эрлай чыгъыб, нартюх бачхалагъа кирди. Джерге сойланнган, бир кесек эс джыйгъан болур эди да, ынгычхаб, тенгин чакъырды.

- Нек сойланнганса? Не болгъанды? – деб сорду.

- Болуб а не боллукъду? Баудан чыгъыб, тюз къулакъ джаныма бериб, джерге сойландырды. Ауур джумдуругъу бар кёре эдим.

- Къайры кетди?

- Бачхагъа кириб кетди.

- Ёрге тур, ызындан айланайыкъ. Узакъгъа кетерге мадары джокъду...

Была керти кёллери бла мени ызымдан тюшюб айлана кёреме деб, Магомет, нартюхлени шыпырдатмазгъа кюреше, Файрузланы бачхадан чыгъама деб, хунаны юсю бла чынгагъанлай, бир таш джерге тюшюб, таууш этди. Экиси да, бир кесекни сирелиб туруб, таууш эшитилген джерге къарадыла. Магомет, эрлай башха бачхагъа кириб, иги кесекни барыб, джашырылыб къалыргъа изледи. Экиси да муну ызындан айландыла. Алай а табалмадыла. Кечегиде нартюх бачхада къайдан табарыкъ эдиле. Магометни къаты бла эки-юч кере ётселе да, эслемедиле. Ол а аланы бачханы ичинде ары-бери баргъанларын, кёрюб, сёлешгенлерин эшитиб турады. Кесин эслетмезге излеб, къымсыз болгъанды. Юсюне келиб къалгъанлары болса, къачаргъа хазырды. Къалай-алай айтсакъ да, экеу биреуню джунчутурукъду. Алагъа да, кесине да ол хата салдырмай, къутулургъа муратлыды. Къазауатда ёлюклени кёре безгенди. Тюздю, кюреше кетсе, экисин да онгларыкъды: тахсачы заманында аны кёб затха юретгендиле. Былагъа хата салса, аны джанлы киши боллукъ тюлдю. Тутдуруб иерикдиле. Ол а анга керек тюлдю. Быладан сау-эсен къутулуб, адамларына бир джыйылса, андан сора анга джукъ керек тюлдю.

Бачханы шыпырдата, иги кесек заманны ары-бери бара, арыгъан болур эдиле да, танг джууукълашыргъа, экиси да Магометни излегенлерин къоюб:

- Энди биз аны бюгюн туталлыкъ тюлбюз, - деди аланы бири. - Энтда келир бери. Келмесе да, биз аны излеб табарбыз. Излегенибизни къояйыкъ...

- Тюз айтаса, - деди башхасы. – Бизни биреуню бачхасында кёрселе, гудулукъ этиб айланадыла, дерле. Кетейик, - деди Аскербий.

Бу сёзлени эшитгенинде, Магометни кёлю бир кесек басылды. Кеси кесине: «Фашистледен къоркъмагъан джаш сизден къоркъду. Къоркъмай да не этериксе, эки аягъынг джер тутмаса. Энди былагъа кёрюнмезге керекме», - деди ичинден. Танг ата, кишиге кёрюнмей, къабырладан узакъ болмай, уллу чегет бар эди да, башын ары атды.

Къабырлагъа кириб, чегет таба тебрегенлей, кёбден бери, кимге эсе да къазылгъан болур эди, топурагъы да бир джанына атылыб, бош къабыр орунну кёрдю: «Кече къабырлагъа киши джюрюмейди. Башха мадар табмай эсем, кече сайын былайда къала турурма. Киши болмагъан заманда ичин терек булчукъладан толтуруб, башына атаргъа чымыртала джыярма», - деб, тёрт джанына сакъ къарай, чегетге кириб кетди...

Чегетден узакъ болмай, нартюх бачхала бар эдиле да, кесине кюндюз къалыр джер табханында, олтуруб, бир кесек солуду. «Тюшюмдеми огъесе тюнюмдеми бола турама былай?» - деб сагъыш этгенинде, хар затны кёзюне кёргюзюб, тюнюнде бола тургъанын ангылады. «Он кюнден келирсе», - деген эди анга военком. Аллай бир заманны къайда джашасын, не ашасын? Сагъыш этиб, барыр джери болмагъанын билгенинде, къабырлада турургъа оноу этди. Бир кесекден ёрге туруб, нартюх бачхаланы теренине кириб кетиб, талай качанны алыб, сайлагъан джерине - батыучукъгъа - къайтыб келди. Алайы бир да таб джер эди. Батыучукъдан узакъ болмай, юсюн да чегет басыб, къая барды. Аны тюз тюбюнде къара суучукъ чыгъады. Бутакълары да кёкге джете, агъач кертме терек ёседи. Анга неда къаячыкъгъа миниб къарасанг, къабырла, къол аязынгдача, кёрюнедиле: келгенни, кетгенни кёрюб турлукъса. Кюндюз заманын былайда ашырлыкъды, кече уа къабырлада джукъларыкъды.

Кече джукъламагъаны себебли, кёзлери кеслери алларына къысыла турсала да, ачлыкъ аны хорлаб, бачхадан келтирген нартюхлерин да отда тишлеб, аланы ашаб бошагъанында, шинелин да тюбюне джайыб, кертме терекни тюбюнде бир кесек солуюм деб, сыртындан джатханлай огъуна джукълаб къалды.

Сууукъсурабмы огъесе бетине терекни кёгети тюшюбмю уянды, эки кёзюн ачханында, джулдузла да чыгъыб, ай да тау артына батыб бара эди. «Чапыракъланы не зат шыпырдатады? Ызымдан ызлаб, келибми къалдыла ол экиси?» - деб, башын акъырын бир джанына бургъанында, кийик тонгузла, араларында да уллу къабан джерде агъач кертмечиклени ашаб айлана эдиле.

Муну эслеген тонгузла къачсала да, къабан къачмады. Кеси да, танача, бир мазаллы зат. Аны кёргенинде, Магомет керти кёлю бла къоркъду. Ол экеуленден къачыб къутулсам да, мындан а къутулалмам. Ёрге турама дегенлейме башын меннге атарыкъды, деб, джатхан джеринден ёрге турмады.

Юйюрю кетмесе, ол анга чабарыкъ да болур эди. Ол кетгенинде уа: «Бу джандан мени юйюрюме, кесиме да къоркъуу джокъду» дегенча, къабан, Магомет таба энтда бир кере къараб, акъырын-акъырын сюрюуюню ызындан кетди.

«Танг атаргъа кёб къалмагъанды», - деб, Магомет, мындан ары, къаллай бир джатыб турса да, анга джукъу келмезин ангылаб, ёрге туруб, бетин да къара суучукъда чайкъаб, кюлде асырагъан кёсеулени да ачыб, къургъакъ отунланы аланы юслерине атды. Бир кесекден отунла къабыныб, тёгереги джарыкъ болду. Сыртындан тюшюб, кёзлерин да кёкге аралтыб, тюрлю-тюрлю сагъышлагъа кесин берди. «Джаным саулай былайдан бир къораялсам, андан сора джукъ да керек тюл эди», - дей тургъанлай, эсине къазауатны джыллары тюшдюле.

Эм алгъа ол тахсачы бёлекге тюшген эди. Асламысына тахсачыла кечеги заманда «тил» алыб келиучен эдиле. Душманны тюз къатына барыб, уллу чыны болгъан офицер джолда тюбегенлей неда кече арбазгъа чыкъгъанлай, джашла, къушлача, джетиб, эрлай буууб, алыб къачыучан эдиле. Бир кере уа душманны къолуна тюшерге аз къалгъан эдиле. Бюгюн а бу экеуленден къоркъуб, къачыб айланнганына кеси кесинден уялады. Дагъыда «Сакъ анасы джыламаз» деген айтыу эсине тюшюб, кеси кесине кёл эте: «Тюз этесе алай этгенинги. Меннге бир джукъ болгъаны болса, киши излеб айланныкъ тюлдю. Миллетимча, мен да бусагъатда къралгъа керек тюлме. Он-онеки кюнню, чегет ичинде кесими сакълайым», - деб, артдан ат дивизиягъа къалай тюшгенини юсюнден сагъыш этиб башлады.

Мындан арысы басмаланныкъды.



Литература джашау
КЪАЛМУКЪ ОКЪУУЧУЛА БЛА «ТЮБЕШИУ»

Элиста шахарда къалмукъ тилде чыкъгъан «Тюзлени эмда тауланы джырлары» деген назму китабха къарачай авторладан да тёртеуленни чыгъармалары киргендиле.

Аны автору Къалмукъну халкъ поэти, ол республикада Джазыучуланы союзуну правлениесини председатели, поэзияны «Золотое перо» деб Москвада бардырылгъан VII-чи халкъла арасы конкурсуну лауреаты, талай кърал саугъаны иеси Эрдни Эльдышевди.

600 бетден къуралгъан бу уллу литература-суратлау изданиеге дуния литератураны классиклери Александр Пушкинден, Михаил Лермонтовдан, Тарас Шевченкодан, Важа Пшавеладан, Симон Чикованиден, Аветик Исаакяндан башлаб, Шимал Кавказны бюгюннгю поэтлерине дери бютеулей да 4 джыйырма авторну чыгъармалары салыннгандыла. Анда дагъыда орус, удмурт, чуваш, алтай эмда башкир джазыучуланы назмулары да бардыла. Китабдагъы назмуланы барын да къалмукъ тилге Эрдни Эльдышев кеси кёчюргенди.

Тёрт къарачай поэтни (Семенланы Исмаилны, Байрамукъланы Халиматны, Аппаланы Билялны, Ёзденланы Альбертни) назмуларына да табылгъанды орун бу китабда.

Не тюрлю болумда да литература миллетлени бирикдирген кюч болгъанлай къалады. Бу китаб ол затны ашхы юлгюсюдю.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.



Сабийлеге къайгъырыу
РАЗЫЛЫКЪЛАРЫН БИЛДИРГЕНДИЛЕ

2015-чи джыл январны 26-да КъЧР-ни Сюдю приставларыны управлениесини башчысы Орусланы Маратха Черкесск шахарда «Надежда» деген сабий аралыкъдан разылыкъ письмо келгенди. Анда бу учреждениени къуллукъчулары аралыкъдагъы сабийлеге къайгъыргъанлары ючюн разылыкъларын билдиредиле.

«Надежда» реабилитацион аралыкъда 80 сабий барды. КъЧР-ни сюдю приставларыны къуллукъчулары ол учреждениени администрациясы бла бирге сабийле заманларын бошуна ашырмаз ючюн кюрешедиле. Аланы хар бирини творчество джанына фахмусун ачыкълар джанындан да бек кёб иш этедиле.

Озгъан джылны узагъына сабийле кеслерин кёб тюрлю усталыкълада сынагъандыла. Сёз ючюн, телевидениеде бериулени бардырыучу болургъа излегенлеге кеслерин ол усталыкъда сынарча мадарла къурагъандыла, журналистликни сайлагъанла да, сынамлы журналистле бла тюбеб, аладан интервью алгъандыла. Суратха алыргъа сюйгенле да кеслери алгъан суратланы «День республики» газетге ашыргъандыла. Кеслери джазгъан материалланы сюйюб окъугъандыла.



Аралыкъдагъы сабийлени бары да «Анам, мен сени бек сюеме!» деген акциягъа да къошулгъандыла. «Архыз 24» каналда «Надеждада» джашагъан Темирдашев Саша уа «Звезда по имени Солнце» деген белгили

джырны джырлагъанды. Сашаны музыкадан билими джокъду, алай а вокал бла эртдеден кюрешеди. «Асламысына кесиме джырлайма», - деб къояды ол. Сашаны биринчи кере телевидениеге чыкъгъаны бир кесек джунчутса да, ол кесини фахмусун ачыкълагъанды. Джаш артист айтхандан, энди мындан ары не бла кюреширигин белгилегенди кесине.

Сюдю приставланы бёлюмю да Сашагъа, башхалагъа да джашауларында уллу джетишимле теджейди. «Архыз 24» каналны баш режиссёру Мамаланы Асиятха бютюн да бек разылыкъларын билдиредиле. Быллай фахмулуланы ачыкълау ишле мындан ары да республиканы башха социал учреждениелеринде бардырыллыкъларын излейдиле.

(БИЗНИ КОРР.).



Спорт
ЭСДЕ КЪАЛЛЫКЪ ЭРИШИУЛЕ

Ленинград къуршоуну къурутулгъаныны кюнюне аталыб гандбол бла дзюдодан Черкесск шахарда сабийлени арасында эришиуле бардырылдыла.

Бу Джигит шахарны блокадасыны заманында анда джашагъан Александрина Вера Андреевна, «Подвиг» деген излеучю отрядны башчысы Псху Зоя Давлетовна, Къазауатны, урунууну, аскер къуллукъ бла джамагъат джорукъну сакълаучу органланы ветеранларыны келечилеринден талай адам ол турнирни сыйлы къонакълары болдула.

КъЧР-ни физкультура бла спортдан министрини эмда спортсменлени атларындан министрни заместители Агирбов Мурат эришиулеге келгенлени алгъышлаб сёлешди эмда алагъа джетишимле теджеди.

Агирбов Мурат, бу спорт эришиуле Уллу Хорламны 70-джыллыгъына аталыб бардырылгъанларын айтыб, ала джаш адамланы Ата джуртха сюймекликлерин ёсдюрюрге джораланнган ишлени ал атламлары болгъанларын чертди.

Александрина Вера Андреевна турнирге келгенлеге Ленинград блокаданы юсюнден сейир хапарла айтды.

- Уллула не табханларын да бизге къабдыра эдиле. Аны бла сау къалгъанбыз биз, Ленинград блокаданы сабийлери. Ол заманда атамы къазауатха къалай кетгени, 13 джыл болгъан къарнашчыгъымы заводда уллула бла тенг къалай ишлеб тургъаны, къарт анамы ачдан къалай кёбюб ёлгени бюгюн да кёз аллымда турадыла. Мен ол къыйын джылланы бир заманда да унутурукъ тюлме, - деди ол. Къазауат бла аны чыгъарыучулагъа налат бериб сёлешди.

Совет аскерчилени къазауатда этген аскер джигитликлери бла тюз адамланы тылда кёргюзген урунуу джигерликлерини юслеринден турнирни бирси къонакълары да айтдыла хапарла.

Багъалы къонакълагъа джаш спортсменле гокка хансла, тюрлю-тюрлю саугъала бердиле.

Турнирни экинчи кесеги дзюдоистле бла гандболистлени эришиулери бла бошалды. Ол эришиуледе Сабий-джаш тёлю, «Олимпик» эмда «Эльбрусоид» спорт школланы спортсменлери, эркишилик бла чыдамлылыкъны керти юлгюлерин кёргюзюб, алагъа къараргъа келгенлени разы этдиле.

ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан.

2015 дж. февралны 5 "Къарачай"

Джангы китаб
ТАРИХ ЫЗЛАНЫ ИЗЛЕЙ

КъЧР-ни махтаулу суратчысы Абайханланы Халидни джашы Мусса халкъыбызны тарихин ачыкълай кёб тюрлю илму-излеу ишле бардырыб турады.


Литвада кърал университетни бошаб, джуртуна къайтханлай огъуна, аламат суратла салгъаны, чеканкала этгени бла къалмай, бу темагъа уллу эс бёлюб тебрейди. Республиканы музейинде сегиз джыл ишлегени, 15 кере археология экспедициялагъа къошулгъаны, талай кере да тинтиу-излеу экспедицияла бла кимерле, скифле, аланла джашагъан джерлеге айланнганы, миллетлени джашау джолларында Къарачайны ызы белгиленнген китабланы, журналланы, тюрлю-тюрлю документлени таймаздан окъуб тургъаны бла, бизни тарихчиле хазна табмагъан затланы табыб, хар нени кесини оюмуну «элеги» бла сюзюб, статьяла джазыб тургъанды. Барын да джыйыб, 2014-чю джылны аягъында орус тилде «Переводы с арийского» деген ат бла уллу китаб чыгъаргъанды. Онсегиз джылны кюрешгенди аны хазырлаб. Андан алгъа басмаланнган, халкъыбызны кёчгюнчюлюкде сынагъан къыйынлыкълары бла байламлы «Великое избиение» деген китабына миллет уллу магъана берген эди. Авторну бу китабы да окъуучуланы джюреклерине джол табарыгъына ишек джокъду. Мен бу статьяда аны юсюнден къысхача айтыргъа излейме.

Китаб тёрт бёлюмден къуралгъанды: «Переводы с арийского», «Где не ступала пята ас-алана», «Шумер, Библия и Къарачай», «Казаки - черкесы от Алтая до Варшавы». Къуру Къарачайны болуб къалмай, хоншу миллетлени буруннгу тарихлеринден алкъын хазна адам билмеген информацияла бардыла. Аланы излей автор Татарстаннга, Кама Булгаргъа, Астраханнга, Шимал Кавказны бютеу регионларына, Грузиягъа, Азербайджаннга, Туркменнге, Узбекистаннга, Таджикистаннга, Къаракъалпакъгъа, Къазахстаннга, Литвагъа, Доннга, Азовгъа, Кузбассха, Къыбыла Сибирге, Тюркге, Америкагъа барыб айланнганды. Иракга чакъырылгъан эди Вавилонну, Шумерни, Ассирияны джерлеринде бир бёлек затланы ачыкъларгъа. Анда къазауат болуб баралмай къалгъан эди.

Китабны биринчи бёлюмюнде арийлени юслеринден джазылады. Аланы туудукълары Кавказда кимледиле, алгъын къалай къуралгъандыла, къайсы заманлагъа дери джашагъандыла, Къарачайда ызлары, белгилери болуб не барды? Бу соруулагъа джууаб береди. Маршанкъуллары, Аджилары, Биджилары, Мамчулары аладан къалгъанларын чертеди. «Хайыр», «табигъат», «джамагъат» дагъыда алача джюзле бла сёзле шумерледен келгендиле, деб бегитеди. Интернетде Къарачайны арий къатышлары кёб болгъаны айтылгъанын белгилейди.

Экинчи бёлюмюнде асаланланы тарихлерин ачыкълайды. Ала, Прибалтиканы, Скандинавияны кючлеб, алада патчахлыкъ этгендиле. «Один» деб аллахлары да болгъанды. Автор Скандинав эпосладан 24-ню табыб, ол «Один» тюл, «Ас-Один» болгъанын да ачыкълагъанды. Кеси да Норвегияны биринчи патчахы болгъанын бегитеди. Аланла, саулай Европаны кючлеб, Африкагъа ётгендиле. Ростов джанында Русская Алания деб болгъанына документле табханды. Мусса славянлагъа «Русь» деб аланла атагъандыла деген оюмну айтады.

Китабны ючюнчю бёлюмюнде Къарачайны шумер тахини юсюнден сёз барады. «Терк», «долалай», «сарай», «тиширыу» дагъыда башха терминле ол бутагъыбыздан къалгъандыла. Къарачайлыла, Шумерден чыгъыб, Алтайгъа джайылгъандыла. Алтайда ары дери джашагъанла былагъа «Аландан келген» деб атагъандыла. Иранда не таурухларында, не башха затларында сагъыныу джокъду, алтай тилде уа «Аландан келген» деб миллет сагъынылады...

Китабны тёртюнчю бёлюмюнде къазакъланы, черкеслилени тарих джолларына къаралады. Бюгюн къаракъалпакъ миллетде, къазахлылада, къыргъызлылада, алтайлылада «черкес» деген миллетле бардыла. Ала бары ол джуртлада къуралгъандыла. Кавказгъа да андан келгендиле, дейди автор. Алгъын быланы атлары зихи, меоты, кашки болгъандыла. Кавказ къазауатдан сора тюрленнгендиле атлары адыгла, черкесле, къабартылыла деб. Была бары Индиядан келгендиле деген оюмну джакълайды Мусса.

Мен тарихчи тюлме. Абайхан улуну бу айтханы тюздю, бу айтханы уа келишмейди, деб бегитирча билимим джокъду. Анга тикирал къараб, толу багъа берликле бардыла, алагъа къояма ол ишни. Мен таукел айтырыкъ а, китабда кимни да ойлашдырырча, эсин бёлюрча, сагъыш этдирирча кёб сейир материал барды. Окъугъан адам сокъуранныкъ тюлдю. Ол Черкесскеде китаб тюкеннге тюшгенди, авторну кесинден да алыргъа боллукъду.

Былайда экеуленни атын айтыргъа тыйыншлыды. Ала да чыгъарманы басмаларгъа джоюм этген Нарсанадан Хачирланы Венера бла корректурасын этерге болушхан, аны эгечи Гульнарадыла. Ол адамлагъа автор разылыгъын билдиреди, биз да бюсюреу этебиз.

АППАЛАНЫ Билял.




Аллы газетни 4-чю, 5чи номерлериндеди.

КЪОБАНЛАНЫ Махмут
ОН КЕЧЕНИ КЪАБЫРЛАДА...
Хапар

Тахсадан къайтыб, иги кесек заманны тынчайыб, арбазгъа чыкъгъанлай, тамадасы, къатына келиб:

- Магомет, айтыугъа кёре, сен джылкъычы болуб ишлегенсе, ат юсюнде ойнаргъа устаса, - деди. – Атлы дивизияны тамадасы келиб турады бизге: анга бир эмилик атны бергендиле, аны юретирча адам табылмай турады. Сен, барыб, бир болушлукъ этсенг а... - Ким огъай, дейди. Барайым, - деди Магомет.

- Алай эсе, генералгъа айтайым да, сени алсын да кетсин...

Кёб да бармагъанлай, атла джыйылыб тургъан буруугъа джетдиле. Генерал, машинадан тюшюб, Магометге къарай:

- Ма ол акъ атны кёремисе? – деб сорду.

- Кёреме. Бек ариу атды.

- Ариулугъуна сёз джокъду. Къылыгъы уа, Аллах сакъласын, кишини къатына къоймайды. Шын туруб, ал аякълары бла урургъа, къабаргъа чабады. Аны юретиб берсенг, бек разы боллукъма. Сени кесимде къоярма, - деди.

- Тахсачы бёлекни тамадасы мени джибермез.

- Аны къайгъысын этме.

Ат бир да ариу атды. Узун аякълары, ингичге бели кёргюзюб тура эдиле аны чабыучу ат болгъанын. Магомет, къолуна аркъанны алыб, бурууну юсю бла чынгаб, бирси джанына тюшдю. Ат эс джыйгъынчы, эрлай аркъанны атыб, атны бойнуна тюшюрдю аны. «Бу зат неди?» дегенча, ат ачы кишнеб, шын туруб, артдан Магомет таба мыллыгын атды. Атны кесине келмеге къоюб, эрлай бир джанына турду. Ол иги кесекни барыб, аркъаннга кесин уруб, Магомет аны кесине тартханлай, джыгъылды. Эрлай ёрге туруб, къачаргъа излегенлей, Магомет аркъан бла аны бойнун буудуруб, алгъа атлам этерге къоймады. Аркъанны кесине тарта-тарта, ат да арыбери чынгай тургъанлай, тюз къатына барыб, бир кесек заманны джукъ да айтмай, кёзлерине къараб тохтады. Атха эс джыймагъа къоюб:

- Ай, аман зат! Алай къалай этесе? Экибиз бир-бирибизни ангыларыкъбыз, шохла боллукъбуз. Къылыкъ этме, - дей, атны пырх-чырх эте тургъанына да къарамай, къатына барыб, бойнун сылады. «Бу менден да залимди да, бой бермесем болмаз» дегенча, бурун сюеклери да туруб, пырх-чырх эте, орнундан тебмей, Магометге къарашыб тохтады. Ол, анга ариу айта келиб, аркъанны да онг къолуна чырмаб, сол къолу бла атны джалындан тутуб, эрлай юсюне секириб минди. Ат,

чочуй туруб, артдан мыллыгын буруу таба атды. Буруу бир кесек алаша болса, андан чынгаб кетеригине сёз джокъ эди. Чынгаялмазлыгъын ангылагъанында, ичинде тёгерек айланыб башлады.

Адамла асыры къоркъгъандан, буруудан кенгирек джанлагъандыла. «Энди Магометден джукъ къалмазгъа башлагъанды», деб тургъанлайларына, ат, талай кере тёгерек айланнгандан сора, джюрюшюн сериуюн эте башлады: юсю акъ кёмюк болуб, кеси да ауур солуй тебреди. Талагъы туруб къалмасын деб, Магомет атны юсюнден секириб тюшюб, аркъаннга кесин урмагъа къойду. Аркъан бойнун иги буугъанында, ат, кёбге да бармай, тохтаб, хырылдаб тебреди. Магомет, ариу айта барыб, тартылыб тургъан аркъанны бошуракъ этди. «Джюген келтиригиз!» - деб къычырды. Атчы, къоркъа-къоркъа келиб, джюгенни Магометге узатды. Ауузлугъун да салмай, джюгенни башына киргизди. Бу джол ат алай чибинлемеди. Кесини кючюн билген болур эди да, не сюйсенг да эт, джанымы сау къой дегенча, сир къатыб, къымылдамай тохтады. Алайда джыйылыб тургъан миллет харс урду, Магомет аланы харс ургъанларын эшитмей эди: бютеу эси атха кетиб тура эди. Бир къауум атланы къылыкъларын ариу биле эди: бой салгъанча этиб, таблыкъ болгъанлай, шын туруб, адамны, эки ал аякълары бла уруб, тюблерине джыйыб къоюучан эдиле, бирсилери уа къабаргъа чаба эдиле. Уста атчы болгъаны себебли Магомет Атчы дивизияда къалды.

Тюгел танг атхынчы, Магомет, нартюх бачхагъа кириб, иги кесек качанны сындырыб, алыб келиб, бишириб, от кёсеулени да кюлню тюбюне джашырыб, сыртындан тюшюб, кёкде джулдузлагъа къарай, тюрлютюрлю сагъышлагъа кесин берди...

Танг атханында, ёрге туруб, къол-бет джуууб, биширген нартюхлерини талайын ашаб, ууакъ булчукъланы джыйыб, къабыр орунну къатына элтди. Артдан чымырталаны келтириб, аланы тюз къатларына салды. Булчукъланы къабырны тюбюне джайды. Кече джатарыкъ орну, тёшекча, джумушакъ болгъанын ангылады. Кеси кесине: «Фронтда быллай тёше-мёшелени кюсесек да, кёрюрге табмай эдик. Кечени кече узуну къаргъа джатыб, «тил» джолубузгъа къачан чыгъарыкъды деб, сууукъдан къата, сакълаб туруучан эдик. «Къоян тери да бир джылгъа тёзюученди» дегенлей, мен да талай кюнню тёзерме...»

Кече арасы болгъанында, бир затдан къоркъмаучу Магомет, андан ары чегетде къалыргъа къоркъуб, от кёсеулени да кюлге терен джашырыб, кёлю да тартмай, ёрге туруб, къабырла таба акъырын-акъырын атлай тебреди. Джылкъычы заманында, къоркъуу не болгъанын билмей, кече тюзде кёб къалгъанды. Тюнене уа, джукълаб къалыб, тонгуз сюрюуню тюз къатында айланнганын кёргенинде, тамам кёлю бла къоркъгъан эди. Къабан юйюрюне къоркъуб чабса, Магомет ёрге тургъунчу аны пара-чара этиб къоярыкъ эди. Бу джол, ол Магомет къайгъылы болмай, сюрюуюню ызындан ашыгъыш кетиб къалды...

Къаллай бир джашай эсе да, кече къабырла ичинде бир кере да айланмагъанды. Къоркъакъ джаш болмагъанлыгъына, аланы къатлары бла ётерик болса, джанлаб ётюб тургъанды. Энди уа къабырлада къалыргъа керекди. Алай этмесе, чегетде тюрлю-тюрлю джаныуарла кёбдюле, биринден болмаса да, башхасындан хата джетерге боллукъду. «Кийик джаныуарлагъа аш болгъандан эсе, къабыр ичине кириб, ёлюб къалсам, эртдекеч болса да, биреулен, кёрюб, элге билдирсе, адамла келирле да асырарла», дей, къабырланы буруууна джетгенлей, джюреги къызыу ура, санлары къыйыла башладыла. Ай джарыкъ болса да, бурууну эшиклерини къылычын табалмай кёб турду. Табханында, бармакълары къалтырай, кючден ачды. Ичкери киргенлей огъуна, сёзлери тамагъына тыгъыла, дууа этди. Сора джюреги бир кесек орнуна келди. Алай болса да аякълары анга тынгыламагъанча кёрюндюле. Абын-сюрюн эте, ёлгенлени тынчлыкъларын бузуб къояма дегенча, бети агъара, тёрт джанына сакъ къарай, сын ташланы аралары бла ёте, кеси да эслемегенлей, бош тургъан къабыр оруннга джетди. Киши кёрюб къояр деб къоркъгъанча, тёгерегине къарай да турмай, эрлай къабыр оруннга тюшюб, шинелин да джастыкъ этиб, чымыртала бла аны юсюн джабыб, онг джанына джатыб къалды. Сагъыш этерге излемесе да, тюрлю-тюрлю сагъышла башына келиб, иги кесек заманны джукълаялмай турду. «Джукъуну хорлагъан алкъын джукъ чыкъмагъанды» дегенлей, кёзлери, аны айтханын этмей, къысыла башладыла.

Тюрлю-тюрлю къуджур тюшле кёре, тангнга къалай чыкъгъанын да билмей къалды. Уяннганында, кюн таякъла, чымырталаны ачыкъ джерлери бла ётюб, къабырны ичин джарытыб тура эдиле. Киши кёрюб къояды деб, эрлай ёрге туруб, шинелин да къолуна алыб, къабырдан чыкъды. Чымырталаны киши кёрмез джерге джашырыб, чегет таба джол тутду...

Магомет чегетде джашагъан заманда талай кере къабырлада ёлгенлени асырагъан эдиле. Энди былайдан джанлар заман джетгенди деб, бир кюн танг да тюгел атыб бошагъынчы, ёзен тубанчыкъ да къабырланы юсюн басыб, Магомет ич кийимлери бла ёрге туруб, къабырдан чыкъгъанында, бир къабырны къатында юсюнде абасы, башында да сархы бла бир адамны кёрдю. Ол адам, башхаланы сакълаб турмай, дууа этдирирге къабырлагъа эртде чыгъыб кетген болур эди да, джангы къабырны юсюне ёрге сюелиб, къолларын да джайыб тургъанлай, Магометни кёрюб: «Я, Аллах, Сен сакъла, къабырдан джин чыгъыб къалды да!» деб, джюрегине кириб, джерге джыгъылды. Аны ёлгенин Магомет артдан билген эди - бир кесек замандан адамла къабырлагъа дууа этдирирге келиб, джангы къабырны къатында джатыб тургъанын кёргенлеринде. Ары-бери къымылдатыб, атын айтыб кюрешселе да, ол къымылдамады, ауузундан сёз чыгъармады. Ёлгенин билгенлеринде, къабырлада да кёб турмай, аны ёлюгюн арбагъа салыб, элге алыб кетген эдиле. Ол элни имамы болгъанын адамланы сёлешгенлеринден билген эди.

Алайда андан ары бир кюнню да къалыргъа болмагъанын ангылаб, Магомет, танг атыб бошагъынчы, кишиге да кёрюнмей, отда биширген нартюхлерин да алыб, район аралыкъгъа джол тутду. Кишиге да кёрюнмей, кюнорта заманнга, военкомну кабинетине кирди. Магометни кёргенинде, военком джарыкъ ышара:

- Магомет, къарайма да, сен джууукъ адамларынгда джашамай, чегетде джашаб тургъанча кёрюнесе, - деди. – Сакъалынг да джетиб, юсюнгде кийимлеринг да буршу болуб турадыла. Не болгъанды? – деб сорду.

- Болуб а не боллукъ эди, сиз айтханча болду. Къабырлада он кечени джукълаб, он кюнню да чегетде айланыб, сууукъ, ач бола, джанымы кючден сакъладым, - деди.

- Мындан ары бир кюнню да мычымай, кетерге боллукъса. Адамларынг къайда джашагъанлары ачыкъланнганды. Ма джашагъан джерлерини адреслери, – деб, бир къагъытны къолуна бериб, - иги джолгъа бар, - деди...

2015 дж. февралны 7 "Къарачай"

Шаманланы Ибрагимге —75 джыл
БЮТЕУ ДЖАШАУУН ИЛМУГЪА БЕРИБ

Къарачай миллетден биринчи профессионал этнографды Шаманланы Магомедни джашы Ибрагим. 1978-чи джыл аны башчылыгъы бла бизни миллетни тарихинде ёмюрлеге сакъланныкъ, башха чыгъармаланы бирине да тенг болмагъан «Карачаевцы» деб уллу китаб басмаланнган эди.



Шаманланы Ибрагим джазгъан илму ишле кёб къраллада, кёб тюрлю тилледе чыкъгъан китаблада, журналлада, энциклопедиялада басмаланнгандыла. Ол 150-ден артыкъ илму ишни авторуду. Ол ишлери «Народы мира» (1988 дж.), «Искусство народов мира» (1989 дж.), «Народы России» (1994 дж.), «Народы и религии мира» (1998 дж.) деген китаблада, энциклопедиялада Болгарияда, Тюркде, Америкада, Къазахстанда, Къыргъызстанда, Туркменистанда, Узбекистанда, Украинада илму журналлада басмаланнгандыла. Ибрагим къарнашыбыз тарихни, археологияны, этнографияны, илмуну башха джанларыны юсю бла кёб тюрлю конференциялада, кенгешледе, симпозиумлада болгъанды. Ташкентде, Самаркандда, Бишкекде, Москвада, СанктПетербургда, Тюркде, Сирияда, Египетде конференциялада докладла этгенди. Докладлары китаблада чыкъгъандыла. 1999-чу джыл Америкада болгъан къралла арасы конференцияда аны Кавказда этнография болумну юсюнден сёлешгени телевидение, радио бла берилген эди, кёб тиражлы илму журналлада да басмаланнганды. Къарачай миллетни бютеу джашау джолундан, тарихинден, этнографиясындан толу хапар айтхан китабны 2-чи томун Шаман улу Невская Валентина Павловна бла бирге 7 джылны кюрешиб, Ростовну кърал университетинде чыгъаргъанды. Аны аты «Къарачай-Черкесияны экономика, социал, политика эмда культура джашауу XVIIIчи ёмюрню аягъындан 1917-чи джылгъа дери» деб алайды. Ибрагимни къарачай тилде басмаланнган «Къобан башында» деген суратлау-публицистика китабын барыбыз да сюйюб окъуйбуз. Аны экинчи кесеги да барды. 1990-чы джыллада халкъыбызны реабилитациясыны юсюнден ишлеген комиссияны тарих джаны бла башчылыгъын баджаргъан Шаманланы Ибрагим эди.

Ол комиссия къараб, талай китаб джарашдырылгъан эди. Артыкъ да бек «Карачаевцы: выселение и возвращение 1943-1957 годы», «Наказаны по национальному признаку» деген китабланы кёб джерде хайырландырадыла. Францияда, Германияда, Тюркде да алим къауум ол китабланы уллу магъаналары болгъанларын айтхан эди. Шаманланы Ибрагим редакторлукъ этген, ал сёзюн джазгъан онла бла китабла чыкъгъандыла.

Аланы арасында «Къарачай тукъумланы къысха очерклери» «Къарачай адам атла», «Къарачай бла Малкъар. Кавказны джюрегине джолоучулукъ». (Бу китабны автору Тюркден алим Тохчукъланы (Таукъул) Уфукду). Китабны орус тилде чыкъгъан вариантыны редакторуду Шаман улу. Китаб бек магъаналыды. Кесини да тиражы аз болгъаны себебли тюкенледе сатылмайды.

Арт джылланы ичинде Ибрагимни «Къарачай бла Малкъарны тюз айраны бла гыпы айраны», «Карачаевский айран и кефир», «Къарачайны антропонимикасы» (Лайпанланы Рашид бла бирликде джазылгъан сёзлюк), «Хубийланы Исламны чыгъармачылыкъ джолу», «Къобан областда турмуш хал», «Тенгрианство в Карачае и Балкарии и вопросы этнокультурных связей», «Древнетюркское божество Тейри (Тенгри) в Карачае и Балкарии», «Пережитки древнетюркских религиозных воззрений в Карачае и Балкарии», «Алгъыннгы Къарачайда христиан динни болуму» дагъыда башха илму ишлери, чыгъармалары дуния джарыкъ кёргендиле.

Бу кюнледе да Шаман улуну бек уллу, 800 бетли китабы Москвада басмадан чыкъгъанды. Ол Къарачай бла Малкъарны тарихи бла этнографиясыны юсюнденди. Ол алкъын бизни республикагъа тюшмегенди, китабны автору аны чыгъартыргъа болушхан москвачы джашла Къаракет улу Мурат бла Тотуркъулланы Алийге, кесибизден Хатууланы Рашидге, Малкъардан Сабанчыланы Хаджи-Муратха уллу бюсюреу этгенин билдиреди.

Бизни миллетни джаш тёлюсюнден илму къуллукъчуланы хазырлаугъа уллу эс бёлгенлей турады Ибрагим. Ол кеси, Текеланы Кемал, Биджиланы Ханафий, артдан алагъа да Лайпанланы Къазий къошулуб (ала ючюсю да ауушхандыла джандетли болсунла), тарих илмуланы аспирантурасын ачхан эдиле Къарачай-Черкес кърал институтда. Бюгюнлюкде ол аспирантураны бошагъанла Борлакъланы (Тебуланы) Лариса, Къочхарланы Умар, Кипкеланы Ислам, Борлакъланы (Тебуланы) Фаризат, Ногъайлыланы Бэла, Батчаланы Шамил, дагъыда башхала илмуну джолунда таукел атлайдыла.

Белгилисича, 1943-чю джыл бизни миллетни Азиягъа кёчюргенлеринде ол кёзюудеги Микоян-Шахарда илму-тинтиу институтну къурутхан эдиле. 2002-чи джыл а белгили алимлерибиз биригиб, Къарачай илму-тинтиу институтну джангыдан ачхандыла. Ол ишде уллу къыйынлары барды Шаманланы Ибрагим бла Хатууланы Рашидни. Илмутинтиу институт Черкесск шахарда орналгъанды. Анга директорлукъ этген Шаманланы Ибрагимди. Институтну кесини издательствосу, музейи да бардыла. Институт къуралгъанлы бери он джылны ичинде 50-ден артыкъ илму, суратлау китаб басмалагъандыла. Кёб магъаналы затны ачыкълагъан журнал да чыгъады.

Бу арт айда Хатууланы Рашидни авторлугъу бла институтда Чокуна апендини юсюнден аламат китабны басмалагъандыла. Шаманланы Ибрагимге быллай бир ишни этерге, китабла чыгъарыргъа, статьяла джазаргъа къалай джетишалады деб сейирсинесе. Чыгъармачылыкъ, илму иш аны джашауу болуб бошагъанды. Сёзсюз да аны терен акъылы, уллу фахмусу барды.

Аны юсюне да чыдамлы, тёзюмлю болгъаны къошулуб, ишин алай къурайды. Джангы чыкъгъан китаб болуб, бирин къалмай окъуйду. Кесини билимин ёсдюре, кёб архивледе, библиотекалада болуучанды. Аны юсюне кесини да уллу архиви, библиотекасы барды. Миллетибизни тарихинден, этнографиясындан, фольклорундан хапар биллик адам эм алгъа Ибрагимге тюбеученди.

Аны джашау джолуну Ата джурт къазауатны аллында туугъан тёлюледен башхалыгъы джокъду. Ол 1940-чы джыл январь айда Учкуланда Шаманланы Муссалийни джашы Магомед бла Бостанланы Къараны къызы Асиятны юйдегилеринде туугъанды.

Атасы Магомед колхозда балчы болуб ишлегенди. Аны 4 къарнашы Уллу Ата джурт къазауатда болгъандыла. Салис Сталинград ючюн баргъан урушда джан бергенди. Хасан Брестде тас болгъанды. Юсуф Керчде джоюлгъанды. Халит фронтдан келгени бла кёб турмагъанлай ауушхан эди. Ибрагимни сабий джыллары кёчгюнчюлюкню къыйын кёзюулеринде ётгендиле. Аланы юйдегилери 1944-чю джыл Къазахстанны Гродеково элинде орналады. Ибрагим алайда орта школну алтын медалгъа бошайды. Ол бюгюн да анга билим берген устазларын - Русинаны, Татарскаяны, Янцинни, Полуничевни, Черныйны, Кривобоковну - атларын сый бериб эсине тюшюреди. Аныча, ол школда дерс берген Ёзденланы Зояны, Хубийланы Шамшюдинни, Шаманланы Азретни, Боташланы Салихни, Чагъарланы Османны, Ижаланы Адыханны терен билим бергенлерин айтады. Школдан сора анда политехника институтха киреди. Ёнге, ол кёзюуде Кавказгъа кёчюу башланады да, институтну къоюб, юйдегилери бла бирге 1957-чи джыл октябрь айда Уллу Къарачайгъа къайтадыла.

Артда Карачаевск шахарда устаз институтну филология факультетине кириб, аны 1963-чю джылны джайында айырмагъа бошайды. 2 джылны Псков джанында, Прибалтикада Ракета сауут джюрютген аскер бёлекде къуллукъ этеди. Бир талай джылны Учкулан школда устаз, завуч болуб турады да, окъууун-билимин ёсдюрюр муратда СССР-ни Илмула академиясыны этнографияантропология институтуну аспиратурасына киреди. Аны джетишимли тауусуб, тарих илмуланы кандидатына диссертациясын дуниягъа белгили Миклухо-Маклай атлы институтда джакълайды. Аспирантурада Шаман улу Кавказны иги билген, дуниягъа белгили алимле Гарданов Валентинден, Лавров Леонидден, Калоев Борисден (тегейли алим) дерсле алгъанды. Москвадан келгенден сора, Къарачай-Черкес кърал устаз институтда ишлеб туруб, Черкесскеде илму-тинтиу институтха кёчеди. Былайда 17 джылны илмуну джолунда урунады. Белгили алимле Къараланы Асият, Сюйюнчланы Ханафий, Ортабайланы Римма, Гочияланы Гомалий, Биджиланы Ханафий, Тебуланы Рамазан, Керейтов Рамазан, Татаршао Азрет, Алексеева Евгения бла бирликде ишлейди. Тарих илмуланы доктору, ногъай миллетни белгили алими Керейтов Рамазан бюгюн да Ибрагимни кесини устазына санайды.

1995-чи джылдан башлаб Шаман улу КъарачайЧеркес кърал технология академияны тарих бла политологиядан кафедрасында дерс береди.

Шаманланы Ибрагимни илмуда, джамагъат ишледе джетишимли уруннганына шагъатлыкъ этген кёб саугъалары бардыла. 2009-чу джыл анга «Россияны баш профессионал окъуууну айырмасы» деген сыйлы ат берилгенди. РФ-ны Халкъ окъуудан министерствосуну Хурмет грамотасы бла эки кере, юч кере да медалла бла саугъаланнганды. Ол кёб онглу адам бла шохлукъ, тенглик джюрютеди, кёбле анга сый бериб сёлешедиле. Кесини заманында Шаман улу Москвада Абхазияны алгъыннгы Президенти Ардзинба бла бирге окъугъанды. Экиси общежитиеде да бирге тургъандыла. Ол Ибрагимни байрамлада, къууанч кюнледе алгъышлагъанлай, къонакъгъа чакъыргъанлай тура эди. Аныча, Къыбыла Тегейни Парламентини Председатели Чибиров Людвиг Ибрагимни туугъан къарнашынча сыйын кёреди. Аллай юлгюлени дагъыда келтирирге боллукъду.

– - Ибрагим джазгъанладан хазна затын къоймай окъуйма, - дейди СССР-ни саулукъ сакълаууну айырма къуллукъчусу, РФ-ны махтаулу врачы Шидакъланы Ибрагим хаджи. - Аладан кёб затны алама, билмегенлерими ангылайма. Ол керти да кёб тюрлю илмуланы башына ёрлеген онглу алимди. Аны бизни миллетден болгъанына къууаннганлай турама. «Аты бирни - анты бир», - дейдиле. Аны бла тенглик джюрютеме. Бизни тюбешмеген хазна кюнюбюз къалмайды. Экибиз да Къазахстанда Гродеково элде джашагъанбыз, бир школда окъугъанбыз. Школда да ол айырма окъуй эди. Аны бютеу джашау джолуна айырма багъа салыргъа боллукъду.

- Мен Ибрагим бла Карачаевск шахарда устаз институтда талай джылны бирге ишлегенме. Чыртда кесин башхаладан онглу кёрмеген, тюз адамды ол. Мен джазгъан китабланы барысына эм алгъа къарагъан, тюзетген, ал сёзлерин джазгъан да Ибрагимди. Ишни юсюнде аны арыб-талыб кёрмегенме, дейди белгили географ-профессор Хапаланы Сафар.

Ибрагимни юсюнден джылы сёзлерин белгили алимлерибиз Хатууланы Рашид, Батчаланы Шамил, Бегеулланы Рустам, Кипкеланы Ислам дагъыда башхала айтадыла. Шаман улуну кесибизни республикада, хоншу Малкъарда болгъан джыйылыулагъа, къууанчлагъа, китабланы презентацияларына, белгили адамланы юбилейлерине, сыйлы къонакъныча, чакъыргъанлай турадыла. Ол да, мадар табыб, бармай къалмайды. Алим къарнашыбыз Шаманланы Ибрагим юлгюлю юйдеги ёсдюргенди. Юй бийчеси Лайпанланы Мудалифни къызы Роза бла эки джаш бла къызларына баш билим алдырыб, джашауну кенг джолуна чыгъаргъандыла.

75 джыл аны илмуда тамам «бишген» заманыды. Башында айтханыбызча, аны илму ишлерин кёб къралда, кесибизде, Россияда, хоншу регионлада да хайырландыргъанлай турадыла. Халкъыбызны атын, сыйын чыгъаргъан, кёб джерде белгили этген къарнашыбыз Шаман улу мындан ары да илмугъа кёб джангылыкъла къошуб, бизни барыбызны да къууандырыр, деб ышанабыз. Ибрагим бизни газетни да шохуду. Редакциягъа къысха-къысха келгенлей турады. 1961-чи джылдан бери ол джазгъан статьяланы, корреспонденцияланы барыбыз да сюйюб окъуйбуз. Анга айтырыбыз, Ибрагим къарнашыбыз, сен илмуну мийик къалаларыны эшиклерин ачыб, тёрге бюсюреулю ётерге тыйыншлы болгъанса. Кесинг къыллы къалмай, илмуда къалаланы эшиклерин кёб адамгъа да ачдыргъанса. Энтда кёб джылланы саулукълу джаша юйюнг бла, юйдегинг бла. Насыблы бол! Джангы китабларынгы, илму ишлеринги окъургъа ашыгъыб сакълайбыз.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.

2015 джыл, февралны 5 орта кюн


Уллу Хорламны 70-джыллыгъына
МАХТАУГЪА, СЫЙГЪА ДА ТЫЙЫНШЛЫЛА



Немец джазыучу Б. Брехтни: «Джигитлери болмагъан халкъ насыбсызды», - деген сёзлери сохта джылларымдан бери да эсимден кетмейдиле.

Мен озгъан ёмюрню 60чы джылларында Гюрюлдеуюк элни школунда окъугъан заманымда биз «джигит» деген сёзню кимни да кёллендирирча, ким да юлгю алырча адамгъа айтылгъаннга санай эдик. Аны бла бирге керти магъанасын да ангылай эдик. Джигит, батыр, ётгюр, керек болса, Джурту, халкъы ючюн отха кирирге да хазыр адамды. Ол себебден бизни джердешлерибизден «Совет Союзну Джигити», «Социалист Урунууну Джигити» деген атланы джюрютгенлени, къазауатда, ишде махтау орденле бла саугъаланнганланы атларын учунуб айта эдик. Джыллары бла тамада адамланы башчылыкълары бла биз, окъуучула, джашагъан эллерибизни тарихлерин, къартларыбызны, аталаны, аналаны джашау джолларын, Уллу Ата джурт къазауатда джаула бла сермешгенлени хапарларын джаза эдик, ала бла тюбешиуле къурай эдик, музейле ача эдик, альбомла къурай эдик. Быллай затла энтда этиледиле.

Элин, кесини джамагъатын сюймеген, багъалатмагъан джокъду. Мен да Гюрюлдеуюк элиме алайма. Аны тарихин джазаргъа кёлленнгеним бла излеб тебреген эдим Кумуков Халмурзаны джигитлик этгенини юсюнден материалланы. Ол бизни элде джашагъанды, атамы тенги болгъанды. Биз джыйыб басмалагъан затланы тамалында хар не ачыкъланыб, джууаблы къуллукъчуланы къайгъырыулары бла, арадан элли джыл озгъандан сора, Халмурзагъа «Совет Союзну Джигити» деген ат аталгъан эди.

Кёб джылланы узагъына бу адамны юсюнден документлени, аны джигитлигине шагъатлыкъ этерик аскерчи тенглерин излеб, табыб джарашдыргъанымы джашауумда баджаргъан эм уллу ишлерими бирине санайма. Халмурза тарихде аты сакъланныкъ джашларыбызны бириди. 1943-чю джыл, Александр Матросовча, кёкюреги бла фашист дзотну амбразурасын джабыб, бизни аскерни алгъа барырына себеб болгъанды.

Школчу джылларымда, андан сора да бизни халкъдан джигитле алай нек аздыла, деген соруу эсими кесине бёлгенлей джашагъанма. Миллетибизни къолуна сауут алыргъа мадары болгъан хар бешинчи адамы джаула бла сермешгенди. Совет Союзну Джигити Багъатырланы Харунну юсюнден айтыла эди. Артда Къасайланы Османны джигитликлерини юсюнден эшитиб къууандыкъ. Алай а ол атлагъа тыйыншлы болгъанла андан кёб болургъа керекдиле, деген оюм барыбызны да акъылыбызны алгъанлай тура эди. Кертисинде да алай болуб чыкъды.

Башха халкъладан адамлача, къарачайлыла да къанлы джаула бла джанларын аямай сермешгендиле. Къалгъанланыча, бизникилени да джигитликлерин билдире, кърал саугъалагъа теджегендиле. Алай а, репрессиягъа тюшген халкъны джашлары болгъанлары себебли, ол саугъала берилмей къалгъандыла. Арадан кёб заман озду. Ол кёзюуге Джуртубузда джамагъат-политика хауа тюрленди, демократияны биринчи атламлары башландыла. Халкъланы, аланы арасында къарачай халкъны да эркинликлери теблениб тургъанлары ачыкъландыла. Кърал кеси да ол терслигин бойнуна алды. Аны 1991-чи джыл чыкъгъан «О реабилитации репрессированных народов» деген федерал закон бла бегитди.

Бюгюнлюкде къарачай халкъдан Совет Союз бла Россия Федерацияны 11 Джигити эмда Социалист Урунууну джигитлери болуб да 6 адамы барды. Ленинни орденини, башха саугъаланы кавалерлери да кёбдюле. Белгили документледе, кёбчюлюк информацияда джазылгъанлагъа кёре энтда «Совет Союзну Джигити» деген атны атаргъа тыйыншлы болгъан 20 адамыбызгъа ол саугъа берилмей турады. Аланы къагъытларына алкъын кърал дараджада къаралмагъанды. Былтыр республиканы Парламентинде КПРФ-ни фракциясыны талай депутаты бу ишни юсю бла Белоруссияны Парламентинде болуб къайтханды. Мындан ары да излерге, документле табаргъа керекди. Аны къайгъысы да этилликди. Саулай да алыб айтсакъ, бусагъатда Къарачай-Черкесиядан Совет Союзну 19 Джигити, Россия Федерацияны 11 Джигити, Махтау орденни 7 толу кавалери, Урунуу махтауну орденини да 2 толу кавалери саналады.

Черкесскеде Джигитлени аллеясына, алайда Ёмюрлюк отну къатына келсенг, джюрегингде уллу сезимле тууадыла, аллай адамларыбыз болгъанларына къууаныб. Джигит джердешлерибизни барына да эсгертмеле салыныбдыла. Былай къарасанг, сынау кюнледе Ата джуртубузну къоруулагъан джашларыбыз, бир сафха тизилиб, керек болса, энтда алда барыргъа хазырбыз, дегенча кёрюнедиле кёзюнге.

Аллеяда тазады, шошлукъ уюбду. Ары барсанг, учунмакълыкъ сезим кючлеб, ёмюрюнгде унутмазча дараджагъа джетесе. Джигитлени бир къаууму бла джангыдан тюбешгенча боласа. Ол сезим мени да кючлейди. Нек десенг, ары барсам, алгъыннгы танышларым бла тюбешеме. Ма Виктор Александрович Степинни эсгертмеси. Мени 80чы джыллада толтуруучу властны органларында къуллукъ этген кёзюуюмде, ол областда граждан къоруулауну штабыны тамадасы эди. Аны къатында Ёзденланы Тананы джашы Дюгербийни эсгертмеси. Аны юйюнде кёб кере болгъанма, къазанлашыб джашагъанбыз. Ма Кунижев Замахшери Османович бла Карданов Мурат Асхадович... Была къошулуб комсомолда кёб тюрлю мероприятиеле бардыргъанбыз. Карачаевск шахарны сыйлы адамы Иван Петрович Меркулов да эсимдеди. Мен шахар исполкомну председатели сагъатымда анга джангы фатарны ордерин кесим берген эдим. Ол джыллада Гербекланы Чоманы джашы Магомет бла тюбешген кёзюулерими да ёмюрюмде унутурукъ тюлме.



Джашауумда ол джигитледен кёбле бла шагъырей болгъаным бла ёхтемленеме. Аламат адамла эдиле. Хар бирини юсюнден энчи китаб джазылыргъа дурусду. Ала, керти патриотла, интернационалистле, Джуртубузну хакъ джюрекден сюе эдиле. Халкъланы арасында шохлукъну бегитирге осият этиб кетгендиле ала. Аны эсде тутуб, ишибизни, джашауубузну ала айтханча къураргъа борчлубуз барыбыз да.

Дагъыда бир чертерим: аланы юбилейледе-затлада белгилеген бла къалмай, кюнде-кечеде да эсде тутаргъа керекбиз. Тарихибизни ол халда билдириу Россияны халкъларын бирикдириуню баш шартыды. Джигитлени атларын эсгере, биз этген затланы бары да этилирге кереклисини бир хурттагыды. Бу аламат Джуртубузда рахат джашаргъа таблыкъ къурагъан адамла не уллу сыйгъа, не уллу махтаугъа да тыйыншлы болгъанларын тёлюле билирге, унутмазгъа керекдиле.

Бюгюнлюкде биз аскерпатриот эмда интернационалист джаны бла ишлерибизни Уллу Хорламны 70джыллыгъы бла байламлы бардырыргъа тыйыншлыбыз. Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид, ол байрамгъа хазырланыу джумушланы мийик дараджада бардырыр ючюн къуралгъан комитетни членлерини алларында сёлешиб, кърал властны органларына борч да салгъанды.

Къазауатны джылларында къралны кёб миллетли халкъыны фашистле бла сермешиуде ёмюрде унутулмазча джигитлик этгенин не джаны бла да кёргюзюб, алгъындан сынамыбызны хайырландыра, толусу бла кенг баямларгъа керекбиз. Джаш тёлю кесини халкъыны болумун, тарих джолун терен билир ючюн, къазауатха къошулгъанланы юлгюге тута, патриот сезимлени сингдирирге тыйыншлыды. Аны бла да къалмай, къазауатдан сорагъы джыллада халкъ мюлкню аякъ юсюне салгъанлагъа да сый бере, аланы атларын да унутулмазча этиу уллайгъан къауумну борчу болгъанын да унутмайыкъ. Бу затла бла байламлы къарасакъ, къазауатда эмда урунууда махталыб тургъанланы атлары сакъланырча эсгертме къангаланы, обелисклени салыу, орамлагъа, школлагъа аланы атларын атауну ишлерине барыбыз да къошулургъа тыйыншлыбыз.

Биз, республиканы кърал миллет ара библиотекасыны къуллукъчулары, Хорламны юбилейине аталгъан бир бёлек ишни белгилеген эдик. Ол ишлени арасында Уллу Ата джурт къазауатны джигитлерини юслеринден эки китаб чыгъарыргъады муратыбыз. Ала къаллайла боллукъларындан да хапар айтыргъа излейме.

Биринчиси Сталинградны джауладан къоруулауда ал сафда сермешген джердешлерибизге аталлыкъды. Экинчиси Совет Союзну эмда Россия Федерацияны джигитлерини, Социалист Урунууну джигитлерини, Махтауну аскер эмда урунуу орденлерини толу кавалерлерини юслеринден хапарладан къураллыкъды. Ол адамла бары да бизни джердешлерибиздиле, Къарачай-Черкесияны тарихинде ёмюрлени сёнгмезча джарыкъ ыз къойгъанладыла. Документлени, материалланы джыйгъан сагъатда бир къауум сейир затлагъа да тюртюлдюк.

Волгоград шахарда, бу темаланы хакъындан излеутинтиу ишле бардыргъан алимле, бизден адамла джыйгъан материалла да ачыкълагъандан, Сталинград къазауатха джердешлерибиздан 100 адам къошулгъанды. Аны бла хош болмай, бизни библиотеканы бир-бир къуллукъчулары, кеслери аллай адамланы ызларын излеб тебредиле. Тёрт адамдан къуралгъан къауум, сау алты айны библиотеканы кесинде болгъан газетлеге, журналлагъа, китаблагъа, аудио-видео материаллагъа къараб, ветеранланы эмда аланы юйдегилерини архивлерин тинтиб кюрешдиле. Алай бла Сталинградны къоруулагъанланы тизиминде КъарачайЧеркесиядан 800 адам болгъанын ачыкъладыла. Аланы барын да документлени тамалында бегитдиле. Бизни ма ол излеу-тинтиу ишлерибиз бла тындырылгъан затланы тамалында 2012чи джыл Волгоград шахарда Мамаев Курганда къанлы сермешледе джан берген джигитлерибизге эсгертме салынды.

Ол къазауатда болгъан Къарачай-Черкесиядан адамланы ючден бири бизни ахлуладыла. 1943-чю джыл халкъыбызны кёчюрген кёзюулеринде, Къазахстан бла Орта Азиягъа къарачай джашла къоруулагъан Сталинград шахар бла элтгендиле сабийлени, къартланы, тиширыуланы. Ол къалайгъа баргъан затды?! Къуру аны бла да къалмай, библиотеканы къуллукъчулары Белоруссия бла Кавказда фашистле бла сермешген джашларыбызны юслеринден да хапар джыядыла. Сталинградны къоруулагъанлагъа аталгъан библиография китаб республиканы халкъына Уллу Хорламны 70-джыллыгъына саугъа боллукъду.

Энди башха ишибизни юсюнден айтайым. Арт кёзюуледе миллет библиотека джердешлерибиз Джуртубузну къалай сакълагъанларыны, Совет Союзну эмда Социалист Урунууну джигитлерини, ала бла бирге къазауат бла Урунуу махтауну орденлерини толу кавалерлерини юслеринден материалыгъыз, билгенигиз, эшитгенигиз бар эсе, бизге да билдиригиз деб, тилегенлей турабыз. Кёб зат барды. Алай а асыры чачылыбдыла да, ишни бардыргъан сагъатда джыйышдыргъан, къарагъан къыйын тиеди, бир-бирлерини бюгюнлеге магъаналары да джокъду. Излеу ишле уа этиледиле. «Золотые звёзды Карачаево-Черкесии» деген ат бла китабны къол джазмасын хазырларгъа бегим алгъан эдик да, аны тындыргъанбыз. Башында айтылгъан китабны да, муну да чыгъарыргъа спонсорла излейбиз.

Бу китабда окъуучу не джангы зат табаргъа боллукъду, деб соргъанла бардыла. Алагъа да джууаб этейим.

Сёз ючюн, Россияны джигитлерини тизимине Джёгетей Аягъындан Евгений Владимирович Остроухов къошулгъанды. Бу офицерни автобиографиясы, суратлары салынадыла. 1994-чю джыл декабрны 31-де аскер борчун толтура джан берген джашха «Россия Федерацияны Джигити» деген сыйлы ат аталыб, «Алтын Джулдуз» медаль берилгенди. Шимал Кавказны джеринде 1994-чю - 1996-чы джыллада конституцион джорукъну бегитиу бла байламлы бардырылгъан кампанияда быллай сыйгъа тыйыншлы болгъан биринчи адамды ол.

Китабда «Совет Союзну Джигити», «Россия Федерацияны Джигити» деген атла къалай аталыб тебрегенлерини тарихи, ол саугъаны бир кере, андан аслам алгъанланы да юслеринден сейир документле басмаланадыла.

Социалист Урунууну Джигити, аскер неда Урунуу махтауну орденлерини толу кавалерлерини бир-бирлери унутулуб тура эдиле. Аланы да джангыдан ачыкълагъанбыз. Быланы сагъыннгандан ары, ол къауумдан тёбенмарачы Качаланы Юсуфну джашы Анзорну юсюнден толу хапар айтыргъа излейме. Анзор кёб джылланы узагъына Ставрополь крайны Апанасенко районунда «Правда» колхозда ишлегенди. Джумушакъ тюклю къойланы ёсдюрюуде, джайыуда юлгюлю уруннган адамны атын энтда сый бериб айтадыла. Апанасенко район бла элни музейинде аны юсюнден материалла бардыла.

90-чы джыллада танышхан эдим аны бла. Экибиз да, иги билген биреуге къонакъгъа келиб, анда тюбешген эдик. Кимге да къабыргъасын берген, тынч, джарыкъ, кёб сёлешмеген, хар сёзюн да чегиб айтхан аллай адам кёре эдим. Ушакъ эте келиб: «Бери къайтыр заманынг болмаймыды?» - деб сордум. «Къарачай-Черкесиядан алай узакъда тюлме, деб ышарды. - Ставрополь край да бизни бир юйюбюздю», - деб къошду. Ол джолдан сора аны бла тюбешгеним болмады. 1997-чи джыл Черкесск-Доммай джолда, Знаменка элден узакъ болмай, джол чарпыуда ёлгенин эшитдим, Аллах джандетли этсин.

Анзорну юйдегиси Джёгетей Аягъы шахарда джашайды. Джууукъларындан, тенглеринден адамла республиканы башха джерлеринде кёбдюле. Къызы Зульфа Салпагъарланы Хасанны бийчесиди. Эки джашны ёсдюредиле. Къарнашы Ануар бла эгечи Фатима Зеленчук районда эмда Джёгетей Аягъы шахарда тамал салгъандыла. Милицияны ветераны, офицер, аламат юйдегини атасы Айбазланы Хусей кёб джылланы ич ишлени Ставрополь крайда органларында къуллукъ этгенди. Ол Анзорну урунууда джетишимлерини, юйдегисини юсюнден толу хапарлыды.

- Биз хоншула болуб джашагъанбыз, - деб хапар айтады Хусей. – Мен милицияда къуллугъуму ол элде участок инспектор болуб башлагъан эдим. Анзор айтылыб тургъан къойчу эди. Ариу халиси болгъан, урнууну сюйген, ишине джууаблы къарагъан, хоншусу-тийреси бла шох джашаргъа излеген, бизни республиканы халкъларыны адетлерин, адеблерин, культураларын кимге да ангылатыргъа излеген адам эди...

Анзор 1935-чи джыл Тёбен Марада туугъанды. Кёчгюнчюлюкню кёзюуюнде Къыргъызстанны ВоенноАнтоновка элинде джашагъандыла юйдегилери бла. Анда 7 классны бошагъанды. Джуртубузгъа къайтхандан сора, 1957-чи джылдан башлаб, «Мара» совхозда уруннганды. 1963-чю джыл Апанасенко районну М. Джалга деген элине кёчеди. Уллу къарнашы Ануар бла асыулу тукъумлу малла ёсдюрген мюлкде къойчулукъда ишлеб турады. 1970чи джылдан башлаб, джетишимлери ючюн уллу кърал саугъала алыб тебрейди. Ол кёб тюрлю знаклагъа, дипломлагъа, сыйлы грамоталагъа, саугъалагъа тыйыншлы болады. 1975-чи джыл Урунуу махтауну III-чю дараджалы орденин, 1980-чы джыл II-чи дараджалы аллай орденни, 1991-чи джыл да Iчи дараджалы орденни бередиле. 1991-чи джыл 3-чю декабрны 3-де Совет Союзну Президенти М. Горбачёв къол салыб, Урунуу махтауну орденини толу кавалери болгъанын бегитген книжка алады.

Быйыл Качаланы Анзорну джууукълары-тенглери, иги таныгъан адамла 80джыллыкъ юбилейин белгилерикдиле. Ол къууанч халда ётерине, тёлюлени арасында байламлылыкъны кёргюзе, эндиги адамла да джетишимлеге кёллене, къазауатны эмда урунууну джигитлерини джери КъарачайЧеркесияны мындан ары ёсюмюне себеб болур, деб умут этеме.

ХАПЧАЛАНЫ Салых,
КъЧР-ни Байрамукъланы Халимат атлы кърал миллет библиотекасыны директору, Россияны Джазыучуларыны эмда Журналистлерини союзларыны члени.