Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

2014 дж. ноябрны 20
"Къарачай"

«Къарачай» газетге — 90 джыл
БИРИНЧИ ГАЗЕТИБИЗНИ, БАСМАБЫЗНЫ ТАРИХИ БЛА
ЧОКУНА АПЕНДИ


Маданиятыбызны алчыларыны арасында Акъбайланы Исмаил (Чокуна апенди) алгъан орунну дараджасын ачыкълагъан зат басмада аз чыкъмагъанды.





Артыкъсыз да – «Къарачай» газетде: Орусланы Аминат (Аллах рахмат этсин), Байрамукъланы Фатима, Къойчуланы Аскербий д.а.к. башха джердешлерибиз джазгъан очеркле бла бюгюннге дери хайырланабыз. Талай китабда Хубийланы Осман, Акъбайланы Махамет, Байрамукъланы Халимат, Къагъыйланы Назифа (Аллах рахмат этсин), Биттирланы Тамара кёб джылны мындан алгъа белгилетген затланы келлик тёлюле да багъалатыб турлукъдула. Ала джазгъанла да, башха авторланыкъы да Чокуна апендини биографиясын ачыкълай келгенлери себебли, бу ахлубузну джетишимлерини ичинде айырыб бир затха эс бёлюрге излей эдим. Не ючюн десегиз, айтырыкъ затымы юсюнден бюгюннге дери басмада чыгъыб неда илму джаны бла тинтилиб эслемегенме. Ол да биринчи газетибизни тарихи бла байламлыды.

«Къарачай» атны джюрютген газет биринчи 1919-чу джыл чыкъгъаны, аны къуралыууна Биджиланы Хызыр апенди къошулгъаны эртдеден да белгилиди, аны юсюнден китаблада да бираз эсгериледи. Алай а аны юсюнден басмаланнган ишледе джангылыч затла (сёз ючюн, латин харифле бла басмаланнганды деген) чыгъыб къаладыла. Чуруму: алай джазгъан къауум ол газетни кесин кёзю бла кёрмегенди.

Арт кёзюуге дери алимлерибизни къолларына ана тилибизде чыкъгъан биринчи газет тюшмеген эди. Не ючюн десегиз, ол акъ аскерлени правительствосуну заманында чыкъгъанды, сталинчи режимни джылларында къарачайлыгъа ол газетни юйде сакъларгъа къоркъуулу болгъанды. Быйыл Чокуна апендини юсюнден (туугъанына 140 джыл толгъанына) китаб джазгъан заманымда, аны терслеу ишле (уголовное дело) ФСБ-ны биздеги управлениесини архивинде болгъанын билеме. Аны да алим эгечибиз Хабичланы-Боташланы Зинхара билдиргенди меннге, ол ишде арабча джазылгъан къагъытла да бар эдиле, деб, эсгерген эди.

Ол архивге барыб, аланы ичлеринде кертиси да араб харифле бла басмаланнган тёрт бетли, бюгюлюб, къалгъан документлеге тигилген къагъытха тюртюлеме. Араб харифле бла бираз шагъырейме да, аллымдагъы не зат болгъанын билирге къыйын тюл эди – газет. Логотипинде (статьяда беребиз) аты: «Къарачай»! Ол сёзню тюбюнде рубрикаланы къарачай тилде тизгини: «сиясатдан» (политикадан), «адабиятдан», «миллетден», «къазауатдан»...

Логотипни онг джаныда джазылгъаны: «Екатеринодарда басылады» (бюгюнлюкде «басмаланады» дейбиз); «багъасы: джылгъа – 90 сом, алты айгъа – 40 сом, юч айгъа – 24 сом». Сол джанында – газетни адреси эмда чыкъгъан кюню (1919 джылны ноябрь айыны 19).

Бу номерде газетни чыкъгъанына алгъышла, «Окъургъа керекди» деген назму д.а.к. башха затла басмаланадыла...

Алай бла быйыл биринчи миллет газетибизни экземпляры тарихчилени къолларына тюшдю.

«Къарачай» газет 1919-чу1920-чы джыллада хайырланнган алфавит буду:



«Къарачай» газет 1920-чы джылны джазына дери (Къызыл Аскер келгинчи) чыгъыб тургъанды. Ол, къуру къарачай-малкъар миллет къой эсенг, бусагъатдагъы Къарачай-Черкесде джашагъан бютеу муслиман миллетлени ичинде биринчи газет болуб къуралгъанды.

Чокуна апендини терслеген ишни андан ары тинтгенимде, аны «Къарачай» газетге редакторлукъ этгени ачыкъланады (кеси джазгъан, башхала да белгилеген къагъытла бардыла). Репрессияланы заманында ол редакторлукъну эсгериб, аны бла да терслегендиле Акъбай улуну...

Биринчи «Къарачай» газет араб харифле бла басмаланнганды, деб къойсакъ, хапарыбыз толу боллукъ тюлдю. Ол араб графиканы тамалында къуралгъан биринчи къарачай алфавитге кёре этилгенди, аны къурагъан да Чокуна апенди кесиди.

Айтхан затыбызны магъанасын теренирек ангылатырча, къарачай-малкъар миллетни джазмасыны тарихин бираз эсге тюшюрюрге керекди. Бизни атабабаларыбыз джазманы талай тюрлюсю бла хайырланнганларын буруннгу тарихчиле, эсгертмелеге таяна, кесибизни алимлерибиз да (Хабичланы Махамет, Байчораланы Сосланбек) бегитгенлери окъуучуларыбызгъа эртдеден белгилиди. Артдагъын айтсакъ а, эм азы бла 300 джыл джазма тарихибиз араб харифле бла байламлыды.

Бу графиканы тамалында орта ёмюрледе «шимал-кавказ тюрким» («северокавказский тюрким», бизде анга «аджам тил» дегендиле) деген литература тилни алфавити къуралгъан эди. Аны бла хайырланнган эдиле биринчи поэтлерибиз, дин адабиятчыларыбыз – аладан къалгъан къол бла джазылгъан китабла, дефтерле анга шагъатдыла.

Чокуна апенди джазгъан къарачай-малкъар тилде басмада урулгъан биринчи китабы «Мавлид» («Маулут китаб») 1898-чи джыл Темир-Хан-Шура деген, бусагъатда Буйнакск, шахарда чыкъгъанды. Ол да башында айтылгъан «тюрки» тилни алифбасы бла джазылгъанды (аны ол китабы экинчи кере да чыкъгъанды). Бираздан а, 1912-чи джыл, апендини «Иман-ислам» деген китабчыгъы да басмаланады.

Алай болса да «аджам» алфавит тилибизге тюгел келишмегени ачыкъ эди, фонетикабызгъа да джарашмай эди. Революциягъа дери миллетибизге энчи алфавит къураргъа талай белгили адам тырмашханды: Орусбийланы Сафаралий, Кърымшаухалланы Ислам, Биджиланы Тохтар, Хубийланы Иммолат, Батчаланы Аубекир. Аланы терен къыйнагъаны: Россиягъа Къарачай-Малкъар къошулгъандан сора 80 джыл ётгенинде да, ана тилни, адабиятны школларыбызда окъутмагъандыла. Чуруму да бегиген энчи алфавитибиз болмагъанында эди. Ансыз халкъ кесини миллетлигин, тин-маданият байлыгъын сакълаялмазлыгъын ангылаб кюрешгендиле сагъынылгъан ахлуларыбыз.

Алай а барысыны ичинде таблыгъы Чокуна апендиге буюрулгъан болур эди. Талай джылны бу джарсыудан къутулур халда кюрешиб, Акъбай улу миллетибизге энчи алфавитни джарашдырады. Тамалына да араб графиканы салады. Нек?

Эм биринчи, эски джазмалы къарачай-малкъар адабият (Дебо улу Кючюкню, Семенланы Къалтурну кёзюую) ол графика бла эртдеден хайырланыб эди. Бютеу джаза-окъуй билген къауумгъа белгили эди: XIX-чу ёмюрден къалгъан эллени администрациялары бардыргъан документле, сын ташла, мухурла араб харифле бла джазылгъанларын кёребиз.

Экинчиси, тюрк тилли халкъланы кёбюсю (Россияны къыбыла джанында – къумукълула, ногъайлыла, кърым татарлыла) ол кёзюуде араб графика бла хайырланнгандыла, аны юсю бла культура джууукълукъну тутаргъа тынч болгъанды.

Ючюнчюсю, Кюнчыгъышдан бизге литература классиканы белгили затлары ол джазманы юсю бла келгендиле: «Дахир бла Зухра», «Лейла бла Меджнун», «Юсуф бла Зулейха» деген поэмала, Насра Ходжаны хапарлары д.а.к. башхала.

Тёртюнючюсю, къарачай-малкъар халкъ муслиман дунияны бир кесеги болгъанын бегитген бу джазма болгъанды.

Кеси джарашдыргъан алфавитге Чокуна апенди аджам джазмада болмагъан, къарачай тилни тауушларын кёргюзтген (сёз ючюн, «ё», «ю», «нъ», «ы») джангы харифлени къошады.

Ол алфавитни сингдирир ючюн, Баталпашинскеде, Екатеринодарда, Тифлисде орналгъан администрациялагъа чыгъыб, тохтаусуз эслерине салыб, кёб кюрешгенди Исмаил.

Тифлисде ишлеген азербайджан алим Эфендиев Рашид-бек бла тюбеб, Исмаил аны дерс (Кавказдагъы тюрк миллетлени ичинде ана тилинде биринчиди) китабына уллу эс бёледи. Аны тамалында 1916-чы джыл Тифлисде Акъбай улу джарашдыргъан «Ана тили» деген биринчи окъуу-дерс китаб басмаланады. Бу джетишимге Екатеринодарда чыкъгъан «Кубанский курьер» газет, уллу эс бёлюб, ол джылны октябрь айыны 11-де билдиреди: «Теберди элни тамада апендиси Акъбайланы Исмаил... къарачай тилде юч китаб джарашдыргъанды», «къарачай тилни алфавити эмда хрестоматия тамалда хазырланнган биринчи джыйымдыкъ китаб этилгенди».

«Ана тили» Къарачай бла къалмай, Малкъаргъа да тюшеди. Баталпашинск бёлюмге окъуу джаны бла къарагъан Г.Меденик: «Малкъар, Чегем, Холам, Орусбий джамагъатлада, Схауат, Кёнделен элледе джашагъанла «къарачай тилде сёлешедиле», - деб, тамадалагъа ангылатыб, 1917-чи джыл ары бу китабны джиберирге тыйыншлысын айтады.

Экинчи кере «Ана тили» совет властны кёзюуюнде (1924-чю дж.) басмаланнганды. Ол заманда бу китаб ногъай школлада да джюрюгенди.

Ол кёзюуде миллет басма (издательство), миллет типография (анга «басма-хана» дей эдиле) эмда къарачай газетни редакциясы бир-биринден айырылмай тургъандыла. 1922-чи джылдан башлаб ол типографияны къураугъа Акъбай улу Исмаил джууаблы болгъанды, ол джумушлагъа кърал бюджетден ачха табаргъа Москвагъа джиберилгенди. Аллай болушлукъ табыб, 1923-чю джыл ол, Тифлисге барыб, андан араб шрифтни, Алаверды Расулов деген басмачы устаны да келтиргенди Баталпашинск шахаргъа. Органланы соруу къагъытларында типографияны джарашдырыу бла бирге къарачай тилде газетни («Таулу джашау») чыгъарыу ишле бла кюрешгенини юсюнден Исмаил кеси джазады.

«Бир замандан, - дейди ол, эки ишни – ана тилде окъуу китабла джарашдырыуну эмда газетге редакторлукъ этиуню – бардырыргъа къыйын болгъаны себебли, Гюрджю улу Къурманны (Къарачай-Черкес автоном областны тамадасы эди) буйругъу бла мен типографияны ишинде тохтайма». Алай а газетде да ишлегенин къоймайды. Аны бла да къалмай, ары фахмулу къуллукъчула табады, кесини тебердичи сохталарын – Батчаланы Махамет бла Байкъулланы Исмаилны – ол газетге биринчи редакторлукъгъа бош теджемегенди. Алагъа ышаныб, базыб тургъанды, кеси да болушлукъ этгенди. 1924-чю джылны октябрь айыны 9-да Батча улу М. облисполкомда къарачай эмда черкес тилледе басмагъа шрифтни толтуруу бла байламлы джарсыуланы юсюнден сёлешеди. Областны тамадалыгъы ол затха типографиядан (Акъбай улу башчылыкъ этген) тюшген хакъ бла хайырланыргъа эркинлик береди. 1925-чи-1926чы джыллада къарачай газетде ючеулен ишлегенди: Чокуна апенди, Хубийланы Ислам (Къарачайлы), Къаракетланы Исмаил...

Революциягъа дери Акъбай улу Исмаил къурагъан алфавит бла бизни миллетибиз он джылдан артыкъ заманны (1916-чы1928-чи дждж.) хайырланнганды. Алийланы Умар 1927-чи джыл джазгъаннга кёре, араб джазманы «Къарачайда бютеу къара таныгъан халкъ» биле эди. Ол айтхандан, Акъбай улу Исмаил «къарачай тилни эм иги билгенледен» эди, «къарачай джазма бла басманы ёсдюрюуюнде бек багъалы ишчи» эди.

Латин графикагъа (Алийланы Умар джарашдыргъан алфавитге) окъуу китабла 1926-чы джылны аягъында кёчюб башлагъандыла, алгъын а аланы текстлерини джартысы араб графика бла чыгъыб тургъанды. «Таулу джашау» газет а джангы (латин) графикагъа 1928-чи джылны ортасында толу кёчеди...

***

Айтылгъаннга кёре, ана тилибизде 1924-чю джыл джангыдан чыгъыб башлагъан газетни къураб, миллет прессабызны айнытхан Чокуна апенди болгъаны ишексизди.

Идеологияны бир джанына атыб, тюз газет тарихге таянсакъ, бусагъатдагъы «Къарачай» газетге 95 джыл толгъанды, дерге боллукъбуз. Нек?

Биринчиси, коммунистлени идеологиялары бийлик этмейди бу кърал газетге, сора коммунист кёзюуден (1924-чю джылдан) нек тергерге керекбиз миллетни биринчи газетини тарихин? Артыкъсыз да «Къарачай» атны джюрютгенни?

Экинчиси, акъ аскерчиле (1919-чу-1920-чы дждж.), коммунистле (1920-чы-1991-чи дждж.) бийлик этген кёзюуде да къарачай газет Россияны регионал кърал органларыны газети эди. Бусагъатдагъы «Къарачай» газет да алайды. Алыб къарасакъ, не башхасы барды?

Ючюнчюсю, бир миллетге джангыз газетни эки кере да бир адам къурагъанды. Ана тилде газетни Чокуна апенди, 1919-чу1920-чы джыллада къураб, анда ишлеб, 1924-чю джыл джангыдан чыгъарыб башлагъанды. Аты да беш кере тюрлениб («Къарачай», «Таулу джашау», «Таулу джарлыла», «Къызыл Къарачай», «Ленинни байрагъы», джангыдан «Къарачай»), ызына къайтханды.

Тарих бла къарасакъ, 1920-чы бла 1924-чю джылланы арасында ол газет чыкъмагъанында хата джокъду: 1943-чю бла 1957чи джылланы арасында да чыкъмай тургъанды. Азиядан къайтханыкъда «джангы газет чыгъарабыз» демей, «газетибизни айнытдыкъ» деген эдик. Сора 14 джылдан чыкъгъан газетни айныгъаннга санаб, 4 джылдан чыкъгъанны айнытыугъа тергерге ким къоймайды?

Терс даталаны тюзетирге керегин барыбыз да бек ариу ангылайбыз. Сёз ючюн, алгъын Къарачай башха миллетле бла Россиягъа 1557-чи джыл къошулгъанды деб, ётюрюк датаны байрамлаб турдукъ. Илмугъа таяна, КъЧР-ни Правительствосуну Президиумуну бегими бла (¹127, 2008 дж.), 1828-чи джылдан – Хасауканы кюнюнден – санайбыз.

Энтда бир юлгю: КъарачайЧеркесни муслиманларыны дин тамадалыгъыны тарихи 1990-чы джылдан санала эди. Ол джангылычны кёб болмай архивде табылгъан документ тюзетеди: «Духовное управление мусульман Карачаево-Черкесии» 1923чю джылны 22-чи декабрында къуралгъанды. Анга киргенле: Акъбайланы Исмаил (председатель), Найманов Махмут, Озов Нух, Табулов Татлустан, Халкёчлени Абдул-Керим, Эрикгенлени Хаджи-Мырза, Байрамукъланы Мусса, Алтадуков Асхад дагъыда башхала. 1990-чы джыл а дин тамадалыкъ айныгъан этгенди, аны билсе, былтыр 90-джыллыгъын байрамларыкъ эди...

Ол себебден, тарихни кертисине келлик болсакъ, быйыл «Къарачай» газетге, 90 джыл тюл, 95 джыл толады. Беш джылдан а, ол къараб-къарагъынчы ётерикди, миллетибиз ана тилинде чыкъгъан газетини 100-джыллыгъын белгилерге болур. Аллах барыбызны да ол байрам кюннге да сау-эсен джетдирсин!

ХАТУУЛАНЫ Рашид.

2014 дж. ноябрны 20
"Къарачай"

Сагъышла
БИЗ КЪАЙДАН ЧЫКЪГЪАНБЫЗ?

Къысха джууукъ джетген адамымы бир къууанчында олтурургъа керек болдум. Тёртеулен энчи тепси къурадыкъ. Къайда да болуучусуча, дунияда, къралда ишлени айта келиб, политикагъа да джетдик. Кёб турмай, халкъыбызны юсюнден хапаргъа кёчдюк. Сёзге алай бек къошулмагъан бирибиз: «Аланла, мени бир сорлугъум барды. - деди – Мындан алда юйдегими эм гитчеси, кеси да 10-чу классха барады, биз, къарачай халкъ, къачан, къайдан чыкъгъанбыз? Аны юсюнден хапарланы эшитгенбиз, китабладан окъугъанбыз. Алай а кёб зат ангылашынмайды», деди. Билгенимча ангылатыргъа кюрешдим.

«Аття, устаз башха тюрлю айтхан эди», – деди.

«Да, къайдам, мен билген алайды», - дедим. Андан ары не айтыргъа билмедим.

Аны юсюнден Алийланы Умардан башлаб, кёбле джазгъандыла. Озгъан ёмюрледе башха къралланы алимлери, джолоучулары да бери, Кавказгъа, келиб, кёб айланнгандыла. Къарачайда да болгъандыла. Аланы бизни юсюбюзден джазгъанларындан бюгюннгю алимлерибиз, тарихчилерибиз, миллетибизни юсюнден теренирек хапар билирге излегенле кёб зат аладыла, хайырландырадыла. Сёз ючюн, белгили алимибиз Шаманланы Ибрагим, онла бла джылланы узагъына ма аллай материалланы джыйыб, къысхача магъаналарын «Къарачайны» окъуучуларына билдиргенлей келеди, сау болсун. Кёб адам, ол джазгъанлагъа таяныб, биз миллетни тарихи ма былай болургъа керекди деб, разылыкъларын билдиргенлей турадыла. Быллай алимлерибиз дагъыда бардыла. Ала да, Шаман улуча, тарихибиз бла байламлы материалла излейдиле, табадыла, басмалайдыла.

Бир миллетни тарихи ма былайды деб, биреу кесича бегитиб сирелсе, ол да тюз болмаз. Бу ишге онла, джюзле бла джылланы узагъына къарала, сюзюле, ахыры былайды деб, бегитирге излегенле тюз болурла.

Биз миллетни джашау джолун, терен тинтиб, тюзюне тюз деб, бетибизге кир джагъаргъа излегенлени джазгъанларын айгъакълау, кёчгюнчюлюкню 14-джыллыкъ къыйынлыгъы бошалыб, Кавказгъа къайтыб келгенли башланнганды. Андан берги заманны ичинде сейирсиниб окъурча тюрлютюрлю китабла джазыб чыгъаргъандыла. Аланы бирин алыб, «хы да, ма буду халкъыбызны керти тарихи» дериксе. «Къарачай» газетде да кёзюу-кёзюую бла уллу статьяла чыгъадыла. Аланы джазгъанла архивледе, тюрлю-тюрлю китаблада, газетледе, журналлада чыкъгъан статьяланы шагъатлыкъгъа тутадыла. Алайды да, Къарачайны тарих джолу, къайсы ёмюрледе, къайда, къалай башланнганды, деген соруугъа джууаб табхан тынч тюлдю. Джазылгъанла кёб болгъанлыкъгъа, джазгъанларында бири бирине келишмеген, ол огъай, къаршчы келген затла кёбдюле. Бири Къарачай къуралгъанлы 2000 джыл болады дейди, экинчиси 1000 джылды деб бегитеди, ючюнчюсю да «Къарачай» деген сёз эски архивледе 1600-чю джыллада табылады деб, Тбилисини кърал архивинде болгъанын айтады.

Мен былайда Ючкекенде джашагъан Хапаланы Исмаилны юсюнден бир бёлек сёз айтыргъа излейме. Исмаилны кеси бла шагъырей тюлме, кёрмегенме, алай а кёб джылладан бери «Къарачай» газетни юсю бла таныйма. Мени сартын, ол миллетин бек сюйген адамларыбызны бириди. Халкъыбызны къуралгъаны, джашау джолу бла байламлы газетни бетлеринде чыкъгъан статьялары бек сейирдиле. Сейири олду, Хапа улу «Къарачай» деген сёз джазылгъан, бурун заманлада чыкъгъан китабланы, журналланы хар бирин къайсы къралда, къачан чыкъгъанын, автору ким болгъанын, таб ол зат чыгъарманы къайсы бетинде болгъанына дери ачыкълайды. Огъай, алай болмаз, деб айтырча тюлдю.

Миллетлени къуралыу джоллары тюрлю-тюрлю болгъаны да белгилиди. Сёз ючюн, къыргъызлыла Сибирь джанындан келиб, эндиги джуртларында джашагъан джергили миллетлеге къатышыб, миллет атны алай алгъандыла. Не уа ногъай къарнашларыбыз, Уралны Шимал джанында Алтын ордадан айырылыб, Кавказ таба кёчюб неда къачыб келгендиле. Халкъланы джангыз бири да джерден чыкъмагъанды, кёкден тюшмегенди, бир халкъны аты да, джери да болгъанлыкъгъа, башха джуртладан кёчюб келиб неда кёчюб кетиб тургъандыла. Алай бла келгенле ол халкъны динин, тилин, адебин, джорукъларын алгъандыла, ол миллетге саналгъандыла.

Бизде: «О, къой-къой, биз бир джыйымдыкъбыз», деб, кеси миллетин хыликке этгенле тюбейдиле. Аланы дунияда джангыз бир халкъны къалай къуралгъанындан хапарлары джокъду. Алагъа энтда бир джууаб: бюгюнлюкде эм кючлю уллу кърал Америка къуралгъанлы 300 джыл да болмайды. Джерни юсюнде, ол джылланы ичинде джюзле, мингле бла адамла, башха къралладан ары келиб, Американы гражданлары болгъанларын барыбыз да ариу билебиз. Бизден да бардыла анда. Алайды да, ол тукъум андан, бу тукъум мындан чыкъгъанды, деб сермеучюле сагъыш этселе иги болур.

Ма бу айтылгъанла бла байламлы, кёлюме келген бир затны билдирирге излейме. Аны кёбле айтханларын да эшитгенме, ол джанына эс бёлюб, джазыб тургъан адамларыбыз да бардыла, Аллахны игилигинден. Аланы хар бири мен айтхан тюздю, деб тургъанына да ишек джокъду. Ёзге, бир оноугъа, бир иннетге келейик, деб оноулашсала, иги боллукъ эди. Сёз ючюн, белгили алимлерибиз Тебуланы Рамазан, Шаманланы Ибрагим, Хатууланы Рашид башчылыкъ этиб, халкъыбызны тарихинден, джашау джолундан хапар излеб кюрешген джашларыбыз бла къызларыбызны бир столну тёгерегине олтуртуб, бир-бирине тынгылаб, кёллериндегин, билгенлерин ачыкъ айтсала, бир оюмгъа келселе иги эди. Ала кеслерини разылыкълары бла, редколлегияны членлери, алай демеклик авторлары болуб, «Къарачайны тарихи ма буду» деб, китаб джазыб чыгъарсала, ол хар къарачайлыны столунда болур эди деб, акъылыбыз алайды. Алай болмаса, хар ким бирер тюрлю айтырыкъды. Айтханла да, биз шумерледен, гунналадан, аланладан, хазарладан, маджарладан айырылыб чыкъгъанбыз неда аланы юзюклерибиз, дейдиле. Дагъыда биз Кърымдан келгенбиз, бизни бир джерге джыйыб «Къарачай» атны бериб, миллет этиб къурагъан Къарчады, деб бегитедиле. Ол терсди, бу тюздю, деб айтмакълыкъ кёбчюлюкге къыйынды. Ахырында айтырым: мен алим тюлме, миллетибизни тарихин ачыкъ билирге излегенлени бириме. Бу огъары джазгъан тизгинлеримде мен ангыламагъан, билмеген затла болурла, аллай затла бар эселе, кечмеклик тилейме.

ХАПЧАЛАНЫ Маммет.
Джёгетей Аягъы шахар.

2014 джыл,
декабрны 2 гюрге кюн


90 джылны халкъ бла бирге
Халкъны кючю - бирликде!

Газет 1924
джылдан
бери чыгъады



ЧЫГЪАРМАЧЫЛЫКЪ
ДЖЕТИШИМЛЕ
ТЕДЖЕЙМЕ

«Къарачай» газетни 90-джыллыкъ юбилейи бла аны редакциясында къуллукъ этгенлени, ол коллективни ветеранларын эмда окъуучуларын хакъ джюрекден алгъышлайма!

Анча джылны узагъына газет окъуучуларын экономика, культура джангылыкъладан, миллет адетледен хапарлы этгенлей келеди. Уллу сынамы, бай журналист тарихи болгъан «Къарачай» газет республикада болгъан ишлени хапарлайды, анда белгили экспертлени оюмлары да юлгюге келтириледиле. Алай бла «Къарачай» газет халкъыны тил байлыгъын сакълайды, ёсдюреди.

Адамларыбыздыла да бизни байлыгъыбыз, газетде алагъа да тыйыншлы эс бёлюнеди: джердешлерибизни юслеринден материалла басмаланадыла. Мындан ары да газетни къуллукъчулары, тюрлю-тюрлю темалагъа джазылгъан терен магъаналы сейир материалла басмалаб, окъуучуларына иги ишле этерге учунмакълыкъ бере, аланы кёбден кёб эте барлыкъларына ишегим джокъду.

Уллу насыб, саулукъ-эсенлик эмда джангы творчество джетишимле теджейме сизге!

Къарачай-Черкес Республиканы
Башчысы ТЕМРЕЗЛАНЫ Рашид.





БЮГЮНЮБЮЗНЮ
ТАРИХИН ДЖАЗА

Хурметли шохла! Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) Президиумуну аты бла къарачай тилде газетни биринчи номери чыкъгъанына 90 джыл толгъаны бла алгъышлайма!

Газет къачан да информация бериб тургъаныны тышында да, культураны тамалы болуб, джамагъатны тин байлыгъын ёсдюрюрге болушады. Сизни газетни уа социал магъанасы болгъан шарты да барды. Ол да неди десегиз – ана тилде чыкъгъаныды. Миллетге ол тилни билиуде болушханы бла къалмай, аны сакъларгъа, бегитирге, айнытыргъа да джарайды. 90 джылны узагъына газетни редакциясында къуллукъ этгенле ол борчларын толтурур джанындан кюрешиб келедиле.

Ала, бюгюнюбюзню тарихин джаза, властны джангы социал идеологиясын, джамагъатны эмда кёбчюлюк информацияны бегитиуге тири къошуладыла.

Газетни 90-джыллыкъ юбилейи бла алгъышлай, редакцияда ишлегенлени барына да сюек саулукъ, юйдеги насыб, берекет, узакъ ёмюр эмда джетишимле теджейме!

Къарачай-Черкес Республиканы
Халкъ Джыйылыууну
(Парламентини) Председатели
ИВАНОВ Александр.



БИЗНИ АЛГЪЫШЛАЙДЫЛА

Газетибизни юбилейи бла байламлы бу кюнледе редакциягъа джер-джерден кёб алгъышлау телеграммала келедиле. Аланы талайын окъуучуларыбызгъа да кёргюзюрге излейбиз.

«Къарачай» газетни 90-джыллыкъ юбилейи бла аны коллективин алгъышлайма.

Республиканы джашауунда магъаналы ишлени юслеринден хапар бере, коллектив кесини творчество хатын къурай, бегите уллу сынам джыйгъанды. Сизни профессионал шартларыгъыз бютюн да бюгюнлюкде, регионугъузну, бютеу къралыбызны да боюнларына социал-экономика эмда джамагъат-политика джаны бла къыйын борчла тюшген сагъатда, керек боладыла.

Газетни коллективине джетишимле, журналистлеге, бирси газет къуллукъчулагъа саулукъ-эсенлик теджейме.

НАРЫШКИН С.Е.,
РФ-ны Кърал Думасыны Председатели.


Багъалы «Къарачай» газетни ишчилери бла окъуучулары!
Къарачай тилде чыкъгъан газетибизни 90джыллыгъы бла сизни таза джюрекден алгъышлайма!

Ол заманны ичинде газетни бетлеринде, республикада болгъан тюрлениулени, социал-экономика ёсюмню, миллетибизни культурасыны, белгили адамларыбызны, адетлени юслеринден ана тилибизде кёб аламат, ашхы затла джазылыб тургъандыла. КъарачайЧеркесияны халкъларыны арасында тынчлыкъ, келишмеклик, шохлукъ бегигенинде да сизлени кёб къыйыныгъыз барды. Бюгюнлюкде алай болуб турурча, миллетибиз башха халкъланы арасында джашауу, ишлери бла юлгюлю болурча, барыбыз да къолубуздан келгенни этиб турургъа керекбиз. Ана тилибизни сыйын Минги Тауча мийик кёрейик, газетибизни басма джолу тауусулмасын!

Бу сыйлы кюн, барыгъызгъа да кючлю саулукъ, берекет, юйдеги насыб, рахатлыкъ, ишде уллу джетишимле теджейме!

Сыйыгъызны кёре,
Россия Федерацияны Федерал Джыйылыууну
Федерация Советини члени СЮЙЮНЧЛАНЫ Мурат.





Сабийлеринг къарачайлы болур ючюн,
Туудукъларынг къарачайлы болур ючюн,
Миллетинги тин байлыгъы азмаз ючюн,
Адеб-намыс, ишленмеклик тозмаз ючюн,

Ёмюрледе сакъланырча алан нюрю,
Кёрюр ючюн тау джуртунгда айны, кюнню
Сен магъана излей эсенг Джер юсюнде
Сёлеш, ойла, джырла, сарна Ана тилде!

«КЪАРАЧАЙ» ГАЗЕТГЕ

Кёб джылланы кюзгю болуб джашаугъа,
Къууанчны да, къайгъыны да хапарлай,
Сен киресе таулу элге, шахаргъа,
Халкъ бек сюйген газетибиз «Къарачай».

Алан тилни тазалыгъы, байлыгъы,
Къара сууча, сакъланадыла сенде,
Къарачайны адеб-намыс джарыгъы,
Сюймеклиги кёрюнелле бетингде.

Алдауукъну билмейин не болгъанын,
Байракъныча, мийик тутуб хакъ сёзню
Келесе сен - ёкюлю тау халкъынгы.
Барды сенде учунмакълыкъ эм тёзюм.

Аталаны нюзюрлери болуб сен
Туугъан эдинг, кёб сакъланнган уланлай,
Джашарыкъса ёсе, тола джетекден,
Ёмюрлени узагъына «Къарачай».


2014-чю джыл. Газетни бюгюннгю коллективи.

БИЗНИ АЛГЪЫШЛАЙДЫЛА

Багъалы къаламчы шохларыбыз!

"Къарачай» республикан газетни биринчи номери чыкъгъан кюнден бери бюгюн 90 джыл болады. Ол халкъгъа уллу магъанасы болгъан къууанчлы ишди.

Он джылла бла заманны ичинде ол республиканы иннет эмда джамагъат-политика джашаууну айырылмазлыкъ кесеги болуб келеди, джашауну хар тюрлю джанын кёргюзтеди, адамланы кёз къарамларын, тюз джамагъат оюм къураугъа себеблик болады, огъурлу ишле этерге чакъырады. Къарачай халкъны джарыкъландырыугъа, аны тилин эмда культурасын айнытыугъа, ашхы тёрелерин эмда адетлерин сакълаугъа, неден да бек а миллетни бирикдириуге уллу юлюш къошханды эмда къошады.

Арт джыллада джыйышдырылгъан сынаугъа таяна, редакция кесини ишин джангы мийик дараджагъа кёлтюргенди. Газетни тыш къарамы да, ич магъанасы да иги болгъандыла, заман бла бирге атлай, ол мамырлыкъны, огъурлулукъну, шохлукъну, джарашыулукъну иннетлерине къуллукъ этеди.

"Заманда" ишлегенлени атларындан эмда энчи кесими атымдан редакцияны коллективин юбилей бла исси алгъышлайма! Журналистлеге, "Къарачай" газетни чыгъаргъанланы барына да, аны окъуучуларына да саулукъ, насыб, ашхылыкъла тилейме, чыгъармачылыкь ишигизде джангы джетишимлеге джетеригизни сюйгеними билдиреме.

АТТАЛАНЫ Джамал,
"Заман" газетни баш редактору.



Редакторну сёзю
ХАЛКЪ БЛА БИРГЕ,
ХАЛКЪГЪА КЪУЛЛУКЪ ЭТЕ

1924-чю джылгъа Совет власть бегийди, миллет автономия къуралады, социалист джамагъат джорукъла джашау тамаллы боладыла. Газетни къурагъанла РКП(б)-ны оргбюросу бла облисполком - басма органны магъанасын терен ангылагъандыла. Аны кючю бла да белгиленнген уллу борчланы юслеринден миллетге айтыргъа, аланы толтуруугъа къызындырыргъа кёбге тынч боллугъун билгендиле. Неден да алгъа къарангылыкъны къурутургъа, халкъны культурасын ёсдюрюрге мадар къураргъа керек эди. Ол затны халкъ кеси да иги ангылай эди. Ол себебден аны алчы адамлары уллу талпымакълыкъ бла джакълыкъ этедиле газетни чыгъарыргъа деген башламчылыкъгъа.

«Таулу джашауну» биринчи номерине редакторлукъ Батчаланы Махамет этеди. Амма, газетни ары дери да чыгъыб тургъанына ол биринчи номерде басмаланнган материалла огъуна шагъатлыкъ этедиле.

Тил илмудан, тарихден алимле Хатууланы Рашид, Акъбайланы Харун, Шаманланы Ибрахим, Батчаланы Шамил ачыкълагъаннга кёре, ана тилде «Къарачай» деген ат бла араб харифлени тамалында газет Деникинни аскери Къарачайгъа кирген кёзюуледе (1919-чу джыл) чыгъыб тургъанды.

Халкъгъа билим джайыб кюрешген белгили алим эмда публицист, 1916-чы джылгъа араб графиканы тамалында ана тилде биринчи окъуу китабны чыгъаргъан, Бакудан кереклени келтириб, биринчи типографияны къурагъан Акъбайланы Исмаил (Чокуна апенди) бла Биджиланы Хызыр редакторлукъ этгендиле. Андан къарасакъ, бюгюнлюкде газетни 95-джыллыгъын белгилерик эдик. Алай болса да бизде Совет власть бегигенден сора, 1924-чю джыл октябрны 19-да, къарачай тилде газет «Таулу джашау» деген ат бла 1-чи номерге саналыб басмаланнганды.

Газетни, аны этгенлени джазыуларыны халкъны джазыуундан башхасы болмагъанды. Уллу Ата джурт къазауат башланнганлай фронтха кетиб, газетни къуллукъчулары, белгили поэтле, джазыучула Къаракетланы Исса, Бостанланы Хасан, Борлакъланы Тохтар, Орусланы Махамет, Баболаны Азрет, джигитлеча сермеше, джан бергендиле. Эбзеланы Ханафий, Байрамукъланы Халимат, Хубийланы Осман, Байкъулланы Абул-Керим, къазауатдан сау-эсен къайтыб, редакцияда ишлерин бардыргъандыла. Редакторланы бир къаууму 30-чу джыллада репрессиягъа тюшеди. 1943-чю джыл а газет джабылады.

Газетни бюгюнлеге дери чыкъгъан 10 мингден артыкъ номери халкъыбызны 90 джылны узагъында джашауун, ишин, къайгъысын, сагъышын, къууанчын, бушууун, умутун, муратын кёргюзген уллу тарих китабды, десек, чыртда джангылмазбыз.

Къыйын, къайгъылы заманлада, рахат, мамыр заманлада да газетде ишлеген тынч болмагъанды. Биринчилени сынамлары болмагъаны, джазманы джарашмагъаны, полиграфияны къарыусузлугъу, политика репрессияла джунчутхан эселе, артдагъыланы тюзлюк болмагъаны, халкъыбызгъа джалгъан терслеуле салыу, тарихибизни джашыртыб, тюзюн айтыргъа къоймау, миллет излемлерибизни истемеу, къаты цензура джюреклерине ауур тийгендиле.

1943-чю джылгъа дери газет чыгъыб башлагъанлы, джыл сайын дегенча, редакторла ауушдурулуб баргъанлары огъуна политика джашау тынчлыкълы болмагъанын кёргюзе болур, эшта. Сёз ючюн, къуру бир джылны ичинде - 1928-чи джылда - талай редактор ауушдурулгъанды. 1924-чю - 1943-чю джыллада




ГАЗЕТНИ АЛГЪЫННГЫ РЕДАКТОРЛАРЫ:


Акъбайланы Исмаил
(Чокуна апенди).


Хубийланы Ислам
(Къарачайлы).


Батчаланы Махамет.


Орусланы Асият.


Тохчукъланы Хусей.


Баучуланы Аубекир.


Блимгъотланы Мунир.


Айбазланы Дагерман.


19 джылгъа - 11 редактор ауушдурулады. Редакцияда ол кёзюуде халкъыбызны баш къылчыгъы, миллет литературабызда атлары ёмюрлюкге къалгъан адамла - Ёртенланы Азрет, Къаракетланы Исса, Орусланы Махамет, Борлакъланы Тохтар, Байкъулланы Абул-Керим дагъыда башхала - ишлегендиле.

Газетни ёсюуюню джангы кёзюую 1957-чи джылдан башланады. Ол бютеу халкъ ашыгъыб сакълагъан иш болады. Адамланы анга къалай къууаныб тюбегенлерин айтыб айталмайдыла бюгюн да.

Къарачай газетни биринчи номерин (2046-чы), Орта Азиядан Джуртубузгъа миллетибизден алгъаракъ келиб, Тохчукъланы Хусей (редактор), Байрамкъулланы Алибек, Лайпанланы Сейит, Ортабайланы Тохтар, Чотчаланы Магомет, Алийланы Солтан, Хубийланы Осман, Кульбекланы Алий, Алийланы Ракай 1957-чи джыл апрелни 10-да чыгъарадыла. Бюгюн аладан къуру Алий улу Солтанды сау, Аллах анга энтда кёб джыл джашау берсин.

Сюргюнден къайтхан кёзюуде чыкъгъан газетни хар номеринде миллетни элледе орунлашдырыу, юйле ишлеу, мюлклени аякъ юсюне салыу, ол ишлеге чырмаулукъ этген чурумла, джууабсызлыкъ танытхан чиновникле хыртха урулгъанларын кёребиз.

Аланы ызындан Баучуланы Аубекир (редактор), Эбзеланы Ханафий (редакторну заместители) эмда башхала келедиле редакциягъа. Газетни оноу этерге эркинлиги болмаса да, оноула чыгъарыугъа, «джангур къоркъууун джел этер» дегенлей, алда боллукъ ишлени сезе, миллетни алагъа хазырларгъа кюрешгенди ол, юретиучю да, къураучу да бола, къарачай халкъны биригирине, не джанындан да ёсерине, джашнарына юлюшюн къошханды, халкъны кёлюн кёлтюрюрге, кеси кесине ийнаныргъа юретгенди.

Журналистни борчлары кёбча, аны эркинликлери да аз тюлдюле - кесини энчи сёзюн, оюмун, сезимин окъуучулагъа айтыргъа мадары барды.

Ол себебден, айтхан сёзлери ючюн джууаблылыкъны ангылай, газетни журналистлери тюзлюкден таймагъандыла, адамланы сейирсиндирирге, ачыуландырыргъа излеб, керексиз, тутхучсуз затланы джазмагъандыла, миллетлени араларында шохлукъну бегитиуге, тёзюмлюлюкге чакъыргъандыла, адебнамыс, ишленмеклик, халаллыкъ деген ашхы шартланы махтагъандыла. Ала кёб затда биринчиле болгъандыла. СССР-де джангырыу башланнганында, алкъын киши джамагъат къозгъалыуланы сагъышын да этмеген заманда, газет биринчи болуб, халкъны юсюнден айтылгъан ётюрюклени, Совет Союзну джигитлерине, ол сыйлы атланы бердириуню, миллетни Ата джуртуна къайтарыуну тарихин ачыкълауну, Н. С. Хрущёвгъа тюбеген делегацияланы юслеринден да уллу статьяла басмалагъанды. Артда, «Джамагъат» организация къуралыб, ол халкъыбызны тюзлюгюн орнуна салыр ючюн кюрешиб тебрегенинде, анга тири джакъчы, болушчу болгъанды. Ол затланы барысына шагъатлыкъла газетни 1984-чю - 2000чи джыллада чыкъгъан номерлеринде эркин табыллыкъдыла.

Эм къыйыны газетчилеге 1974-чю, 1983-чю джыллада халкъыбызны аман бетли этерге, сыйын тюшюрюрге аталгъан кампанияланы кёзюулери эди. Пленумланы материалларын къоймай басмалатсала да, аланы джумушатыб кёчюрюрге, артда КПСС-ни обкому джамагъатда аланы джакълаугъа атаб бардыргъан джыйылыуланы юслеринден материалланы бирер сылтау бла бермей къояргъа ётлери джетгенди.

Не къыйын кёзюуде да редакция миллетчиликге таймагъанын, шохлукъгъа, келишиулюкге, мамырлыкъгъа заран боллукъ затланы басмаламагъанын, алай а миллетибизни терслеуге, аны тарихин кесилерге, сыйын тюшюрюрге излеген дыгаласлагъа тыйыншлы джууаб бергенлей келгенин чертиб айтыргъа керекди.

Мен газетге келгенимде (1978-чи джыл) ана тилни уста билген адамланы, керти фахмулу журналистлени арасына тюшген эдим. Блимгъотланы Мунир (редактор), Лайпанланы Рашид (редакторну заместители), Ортабайланы Тохтар (джууаблы секретарь), бёлюм тамадала Чотчаланы Магомет, Лайпанланы Сейит, Акъбайланы Азрет (Хамитни джашы), Джанибекланы Билял, Джаубаланы Хусей, Хубийланы Назир, Хубийланы Абу-Хасан, Джаубаланы Тамара, Иссаланы Азий, Кёбекланы Билял, Къобанланы Махмут, Чанкаланы Къазий-Магомет (фотокорреспондент), Джанкёзланы Махмуд меннге бек джылы тюбеген эдиле.

Коллективде менден джаш джокъ эди да, барысы джылы сёзлери, къайгъырыулары бла кеслерине дженгил илешдирген эдиле. Корректорла, машинисткала, башхала да - Чотчаланы Пазлий бла Тамара, Ёртенланы Рая, Лепшокъланы Фатима, Джазаланы Аминат, Батчаланы Лидия, Акъбайланы Галя - ишлерин керти сюйген асыулу адамла, хар неде болушлукъ эте эдиле. Артдаракъда корректор, ана тилни керти аламат билген Алийланы Супият, корреспондентле Эгизланы Сафар, Мамчуланы Дина, Байрамукъланы Фатима, Аппаланы Билял, Лайпанланы Билал, Ёзденланы Якъуб келген эдиле. Тамам бирикген, ашхы хауалы коллектив къуралгъан эди.

Заман алай болуб, кеслери сюйген темалагъа узалырча, эркин джазарча мадарлары болмасала да, ол кёзюудеги журналистлени бири да, коммунист идеологиягъа, совет режимге бойсунуб, кеси бетин джоймагъанды. Эсигизге тюшюрюгюз, къарачай тиширыула джюн затла бла кюрешедиле, эркишиле джай айлада къой къыркъаргъа, чалкъы чалыргъа тышына кетедиле, къарачай джашла аскер училищелеге окъургъа барыргъа сюймейдиле, къарачай тукъумлу атла, къойла джокъдула деб, халкъыбызгъа къаршчы кюреш баргъан сагъатда, ол болумну огъурамай, Лайпанланы Сейит, Эгизланы Сафар, башха журналистле къаллай статьяла, публицист материалла джазгъанларын.

Мангылай териси къурумай, къадалыб уруннган, къралдан даулаб кюрешмей, уллу юйдегилерин не этиб да асыраргъа, окъуулу-билимли этерге кюрешген миллетге, сау бол дер орнуна, сюймегенлик этилгени барыбызгъа да джюрек джарала сала эди. Ол затлагъа къаршчылыкъдан джазылгъан кёб материал басмалана эди газетде. 1988-чи джыл Байрамукъланы Халиматны «Къоркъуу тюбюнден чыгъалмайбыз» деген статьясы, ызы бла «Онтёрт джыл» деген романындан юзюкле бергенибиз да ол тизимденди. Ол кёзюуде Акъбайланы Магометни «Терсликни тюзетиу» деген интервьюсу эмда къарачай делегацияны Н. С. Хрущёв бла тюбешиуюню стенографиясы, къарачайлыла немец оккупацияны кёзюуюнде Тебердиде сакъат сабийлеге къалай болушханларыны юсюнден ленинградчы джазыучу Ю. Логиновну «Кесим кёргенме, сынагъанма» деген статьясы басмаланнган эдиле. Ол материаллада къарачай халкъны реабилитациясы бла байламлы айтылгъан проблемала артда, 1989-чу джыл, миллет съездле бла митингледе, «Джамагъат» организация алгъан бегимледе кёлтюрюлген эдиле. Редакцияны аллай атламларына ол сагъатлада КПСС-ни обкомуну къаллай кючю болгъанын унутмагъанла бераллыкъдыла тюз багъа.

Ол затланы халкъ сезиб, кёрюб, ма аны ючюн газетге да, анда ишлегенлеге да джылы сёзюн айтханлай, керек джерде джакълыкъ, болушлукъ этгенлей да тургъанды. Бюгюн да алайды. Анга шагъат - адамланы келиб айтханлары, редакциягъа джиберген бюсюреу этген, разылыкъ билдирген письмолары. Газетни кёб адам джаздырыб алгъаны, анга кёб письмо келгени да кёргюзеди халкъ бла байламлылыкъ кючлю болгъанын.

Ай медет, бусагъатда ана тилни иги билгенле аздан аз болуб баргъаннга ушайды. Мен газетде письмо бёлюмню тамадасы болуб ишлеген кёзюуде, 1980-чы - 1991-чи джыллада, ишчи-элчи хапарчыларыбызны саны 200-ден атлагъан эди. Кюн сайын 10-20, таб, андан да аслам письмо келе эди редакциягъа. Бусагъатда бир юч къатха азайгъанды аланы саны.

Биз ишчи-элчи хапарчыларыбызны унутмайбыз. Ол заманладагъы ана тилни усталары, керти фахмулу, закий адамла эсибизден кетмейдиле. Учкуландан устазла Текеланы Идрис бла Джанибекланы Сосланбек, Джангы Къарачайдан устаз Дудаланы Батдал, Терезеден ветврач Ёзденланы Хамзат, Чапаевское элден устаз Блимгъотланы Исса, тарихчи Шаманланы Ибрахим, археолог Биджиланы Ханафий, географ Хапаланы Сафар, фольклорист Биджиланы Ахья, критик Байрамукъланы Нина, алимле, филологла Орта


Планёрканы кёзюую. 1976-чы джыл.

байланы Римма, Байрамукъланы Умар, Сюйюнчланы Ханафий, Элкъанланы Магомет, Хабичланы Магомет, тарихчиле Лайпанланы Къазий, Байрамкъулланы Ахмат, джазыучула Хубийланы Осман бла Магомет, Байрамукъланы Халимат, Сюйюнчланы Азамат, Хапчаланы Маммет, Къобанланы Ахмат, эл мюлк уста Къарабашланы Ильяс, кърал къуллукъчу Хапчаланы Салых, - къайсы бирин айтхын! - дагъыда алача кёбле - ишчиле, эл мюлк устала, алимле, культура, джамагъат-политика, кърал къуллукъчула, джазыучула таймаздан тюрлю-тюрлю темалагъа сейир, магъаналы материалла джазыб, газетни дараджасын кёлтюргендиле. Республикан почтаны алгъыннгы тамадасы Хубийланы Сагъит, почтаны Джёгетей Аягъы бёлюмюню алгъыннгы тамадасы Сарыланы Владимир – газетни керти шохлары - кеслери да кёб темагъа тири джазгъандыла, газетге джаздырыу ишге да терен къайгъыргъанлай тургъандыла. Огъурлу къартларыбыз, джаш тёлюню ариу халиге юрете, адеб-намыс джорукълагъа, миллет адетлеге, ишленмекликге, ана тилни, Джуртну сюерге аталгъан ашхы материалла басмалагъандыла. Аладан бир къауум - Шаманланы Ибрахим, Хапчаланы Маммет, Хапчаланы Салых, Къарабашланы Ильяс, Джанибекланы Сосланбек, Эсеккуланы Мурат, Эркенланы Владимир дагъыда башхала бюгюнлюкде да газетге джазгъанлай турадыла. Аланы барысына Аллах саулукъ, узакъ ёмюр берсин.

Тюзюн айтыргъа керекди, бюгюнлюкде алача ана тилде тыйыншлы дараджада джукъ джазгъан азыракъ болгъанды. Алай а халкъда газетге излем уллуду. Биз джамагъатны джюрек тебиуюн сезебиз, газетге ол къаллай сый бергенин, аяулу болгъанын сынагъанлай келебиз. Поэтле, джазыучула Акъбайланы Азретни, Лайпанланы Билалны, Байрамукъланы Фатиманы, Ёзденланы Альбертни, филолог Лайпанланы Нюр-Магометни дагъыда башхаланы, халкъыбызны бюгюнюню, тамбласыны да сагъышын эте, джазгъан терен магъаналы материаллары кёзюу-кёзюую бла газетде басмаланыучандыла.

Халкъ миллет газетге сууумагъанды, кёлтюргючлюк этгенлей турады. «Къарачай» газетни 1957-чи джылдан бери номерлерин джыйыб, тигиб китабла этиб тургъанланы да билебиз. Бир къауум школлада уа газетге аталгъан мюйюшле бардыла. Ана тилни устазлары газет материалланы дерслеринде хайырландырыб турадыла. Айхай да, газетни шохлары журналист ишни ауурлугъун сезедиле, ол себебден кёлюбюзню кёлтюрюр ючюн бир кесек къошуб махтай болурла, деб ишек да этебиз. Кертиси да, журналист иш къыйын, саулукъгъа къатылгъан къоркъуулу ишди. Айтыугъа кёре шахтёрладан сора журналистлени арасында кёбдю ёлюм. Алай огъуна болур, «Къарачай» газетде ишлегенледен терен къартлыкъгъа дери джашагъан хазна болмагъанды. Арт кёзюуледе ишлеб кетгенледен Блимгъотланы Мунир, Айбазланы Дагерман, Байрамкъулланы Маулан, Джаубаланы Хусей, Эгизланы Сафар, Джаубаланы Тамара, Лайпанланы Сейит бла Рашид, Чотчаланы Магомет, Кёбекланы Билял, Тюрклюланы Альберт бары 50-ден джангы атлагъан, 70 джылгъа да джетмегенлей ауушхан коллегаларыбыздыла. Джандетли болсунла.

Бюгюн коллективде уллу сынамлары болгъан ашхы журналистле ишлейдиле. Аланы хар бири кесича фахмулу, энчи ызы, къарамы болгъан адамладыла. Драматург, джазыучу, публицист Аппаланы Билялны, джазыучу Джазаланы Балуаны, Къур анны кёчюрюуге джашаууну 25 джылын берген Хубийланы Абу-Хасанны, КъЧР-ни халкъ поэтлери Мамчуланы Динаны, Къобанланы Махмутну, Лепшокъланы Хусеинни, публицистле Ёзденланы Якъубну, Къозбаланы Заринаны, филология илмуланы кандидатлары Семенланы Аминат бла Джанкёзланы Маринаны, тамблагъа ашхы умутла этдирген фахмулу журналист Тешеллеуланы (Байрамкъулланы) Зульфияны, «Къарачайым-Малкъарым» деген, дагъыда аныча онла бла аламат джырланы автору, поэт Созарукъланы Норийни Къарачайда танымагъан, билмеген адам аз болур.

Кесигиз эслей болурсуз, газетни журналист джыйыны творчество бла кюрешген адамладыла. Алай демеклик, алгъынча, энтда ана тилде чыкъгъан газет къарачай литературагъа кадрла хазырлагъан гюрбеджилей къалгъанды. Бюгюнлюкде газетде ишлегенледен алтаулан РФ-ны Джазыучуларыны союзуну члениди.

Дагъыда талайы ол дараджагъа джетиб турады.

Мен бусагъатхы журналистле алгъыннгыладан онглудула, фахмулудула деб бегитмейме. Алай болса да арт 40 джылда чыкъгъан газетлени ары дери чыкъгъанла бла тенглешдирсенг, профессионализм ёсгени, темаланы кенгергенлери, газетни тили игиленнгени, тыш къарамы да кёзге ушагъыулу болгъаны ачыкъ кёрюнеди.

Аны ючюн не бюсюреу - заман бла сынам келгенди, тюрлютюрлю сёзлюкле чыкъгъандыла, литература тил джарашдырылгъанды, ишге, турмушха кёре терминология къуралгъанды. Ол да алай, аныча, бюгюн джангы технологияла да мадар бередиле газетни деменгили этерге.

Кеслери джазабыз деселе да къолларындан келлик фахмулу, болумлу къызларыбыз - газетни джууаблы секретары Джазаланы Лидия, корректорла Батчаланы Лидия, Семенланы Зарема, Байчораланы Алина, операторла Теуналаны Лида, Биджиланы Асият, Айбазланы Эльмира - болмай газетибиз алай джарашыб, чыгъыб турмаз эди.

Тири, билимли къызыбыз, техсекретарь Лепшокъланы Зухраны кючюнден бютеу къагъыт ишле, властла, окъуучула бла да байламлылыкъ тыйыншлы дараджада бардырылады. Баш бухгалтерибиз Эбзеланы Мадина терен билимлилиги, болумлулугъу бла танытханды кесин. Шукур Аллахха, бюгюнлюкде редакцияны коллективи бирикмеклиги, ашхы адетлери бла бизге дери ишлегенлени байракъларын джерге тюшюрмей келеди.

Джангы заманлада, джангы болумлада джашайбыз. Халкъны джашауу, турмушу бла бирге ангысында, халисинде да тюрлениуле болгъандыла. Халкъны кёлюн салкъын этген кёб проблема къоратылгъанды, ёзге джангы проблемала да чыкъгъандыла. Аладан эм уллусу бюгюн ана тилни, адеб-намыс, адет-тёре джорукъланы, тин-иннет хазналаны сакълауду.

Республиканы Башчысы, Халкъ Джыйылыуу, Правительствосу социал-экономика, джамагъат-политика магъаналары болгъан уллу ишлени толтуруугъа, республикада мамырлыкъ сакъланыр ючюн, миллетлени арасында шохлукъну, ангылашынмакълыкъны бегитиуге кючню салгъандыла. Ала бла халкъны арасында байламлылыкъны бегитиу, бютеу этиле тургъан ишледен миллетге хапар бериу газетни борчуду. Ол борчну «Къарачай» газет бусагъатха дери да тынгылы толтуруб келгенди, мындан ары да толтургъанлай турлукъду.

Аны бла бирге биз баш борчубузгъа халкъыбызны бирикдириуню, аны кёлюн кёлтюрюуню, культурада, искусствода, литература ишледе башхаладан артха къалмазгъа, сейирлик джерибизни, бир-бирибизни да сюерге юретиуню санайбыз. Къысхасы, алгъынча, къураучу да, агитатор да, юретиучю да, халкъ джакъчы да болгъанлай къаллыкъды «Къарачай» газет. Ашхы адамларыбызны, малчылыкъ, джерчилик бла кюрешгенлени да, бизнесчилерибизни, интеллигенциябызны, алимлерибизни, спортчуларыбызны да, кърал эмда аскер къуллукъчуларыбызны да, иги, юлгюлю юйдегилени, спонсорланы, джигитлени да – къысхасы, джашауну бютеу санагъатларында миллетни бетин чыгъаргъан, сыйын кёлтюрген адамларыбызны юслеринден хапар айтырыкъды. Айхай да, бюгюн ол затлагъа эс бёллюк сынгар «Къарачай» газет болмаса, башха небиз барды? Къарачайлыланы юслеринден джазгъан да, джазарыкъ да олду. Халкъ терен ангылайды ана тилде чыкъгъан джангыз кърал газетни магъанасын. Ол халкъгъа керекди. Бюгюнлюкде 90 джыл толгъан газетибиз къарачай джазманы, миллет культураны, искусствону ёсюулерине, ана тилни сакъланырына, аны айныууна себеблик этиб, литература тилни къуралыууна тамал болуб келген басма органды.

Ётген 90 джылда къралны, халкъны джашауунда бек уллу, терен тюрлениуле болгъандыла. Бизни халкъны джашауунда уа бютюн да бек. Джашау тамалы малчылыкъ болуб келген таулу халкъыбыз бюгюннгю къайнай тургъан дуния цивилизацияда кесини орнун табаргъа,тунчугъуб къалмай, кесини ауазын эшитдирирге, сыфатын сакъларгъа кюрешеди. Революция, коллективизация, индустриализация, репрессияла, Уллу Ата джурт къазауат, сюргюн, ахыры уа 2000-чи джыллагъа дери аны сыйын тюшюрюуге аталгъан кир кампанияла – барысындан бюгюлмей, сынмай, тюнгюлмей ётюб, алгъа ашхы умутла, муратла бла атлайды халкъыбыз.

Газет да, джашаудан, замандан артха къалмай, аны биргесине атлайды. Мындан ары да атларыкъды, Аллах айтса.

КАКУШЛАНЫ Хусей.





Багъалы Хусей Аскербиевич!

Редакцияны коллективин эмда окъуучуланы газетни биринчи номери чыкъгъанына 90 джыл толгъаны бла таза джюрекден алгъышлайма.

Къуралгъан кюнюнден башлаб сизни газетни джазыуу республиканы джазыуу бла къысха байламлыды. 90 джылны узагъына «Къарачай» газет республиканы летописин къураб кюрешеди. Газет къуллукъчуланы талай тёлюсюне ол чемерликни аламат школу болгъанлай келеди.

Сизни газет дуниягъа джаратылгъанлы бери аны кёб заты тюрленнгенди (саны, тиражы, полиграфия сыфаты, публикацияланы тематикасы). Алай а хаман да бирчалай тургъан бир шарты барды. Газет уллу, файдалы ишледен тюз хапар айтханлай, Къарачай-Черкесияны насыбы ючюн къаджыкъмай кюрешген адамланы сыйларын чыгъаргъанлай турады.

Бюгюнлюкде сизни газетигиз республикада кёбчюлюк информацияны мадарларыны арасында тыйыншлы орун алады.

Редакцияны къуллукъчуларыны барына да ол къыйын ишигизде джетишимле теджейме. Юйюгюзге-юйдегигизге саулукъ-эсенлик, насыб излейме, сизни ангылагъан, сизни къыйыныгъызны билген окъуучуларыгъыз кёб болсунла!

МАКСИМОВА Н.С.,
РФ-ны Кърал Думасыны депутаты.


БИЗНИ АЛГЪЫШЛАЙДЫЛА

Багъалы тенгле!
Сизни эмда «Къарачай» газетни коллективин юбилей бла таза джюрекден алгъышлайма.

90 джылны узагъына газет Шимал Кавказны социал-экономика эмда культура джашауунда магъаналы ишледен джазгъанлай келеди. Халкъны бирлигин, джамагъат джашауну адеб-намыс тамалын бегитиуге, Ата джуртха, туугъан джерге сюймекликни сингдириуге сизни басма изданиегиз уллу эс бёлгенлей турады.

Сизге джылы саламыбыз бла бирге кийик саулукъ, джангы творчество джетишимле теджейбиз. Дуния ашхылыкъланы не тюрлюсюн да берсин Аллах сизге!

СТАРШИНОВ М.Е.,
Кърал Думада миллет ишлени хакъындан
комитетни председателини заместители.

2014 дж. декабрны 2 "Къарачай"

ДЖЫЛЛА ЭМДА САНЛА

1897-чи джыл Россияда адам санны тергеуню эсеблерине кёре Къарачайда окъуйджаза халкъны сынгар 4,5 проценти билгенди. 1902-чи джыл саулай къарачай элледе 12 школ саналгъанды, алада 450 сабий окъугъанды. Не келсин, инспекция тинтиу бардырылгъанында, школла бардан джокъ болгъанлары, билим бериб онгдурмагъанлары ачыкъланнганды.

1920-чы джыл Совет власть джангы орналгъан сагъатда миллетде окъуй-джаза билгенлени саны 6,7 процент эди.

1923-чю джылдан башланады къарачай тилде китаб, газет аслам басмаланыб. Ол джыл ана тилде «Таулу джарлыла» деген газетни талай номери чыкъгъанды. 1924-чю джыл октябрны 19-дан а «Таулу джашау» деген газет чыгъыб башлагъанды. Ол агитатор, пропагандист борчланы толтургъаны бла бирге, ана тилден окъуу китабны орнун да тутханды.

Биринчи литература бет 1927-чи джыл Октябрь революцияны 10-джыллыгъына чыкъгъанды.

Ал кёзюуде Къарачайда, ким да билгенден, шахар болмагъанды, полиграфия база джокъ эди. Ол себебден биринчи китабла Нарсана шахарда, газет а Баталпашинскеде чыгъыб тургъандыла.

Микоян-Шахар ишленнгенинде областны баш органлары бла бирге 1929-чу джыл шахаргъа газетни редакциясы да кёчеди, аты да «Таулу джарлылагъа» бурулады. 1928-чи джылгъа дери китабла, газет да араб харифле бла басмаланыб тургъандыла.

1929-чу джылдан башлаб латин, 1937-чи джыл а орус алфавитге кёчеди басма.

1931-чи джыл Микоян-Шахарда джангы типография ишленеди, полиграфистле хазырланадыла, кёбчюлюк-политика, медицина, эл мюлк темалагъа брошюрала, школлагъа окъуу китабла чыгъарыладыла. 1932-чи джыл а «Джарыкълыкъ» деб экинчи область газет да чыгъыб башлайды. Ол джыл «Таулу джарлыла» газетни атын да тюрлендиредиле: ол ат джангы джашауну шартларына, социалист тюрлениулени джолуна тургъан халкъны баджаргъан ишлерине, ашхы муратларына келишмей эди. Алай бла газет «Къызыл Къарачай» ат бла чыгъыб башлайды.

1938-чи джыл Джёгетей Аягъы, Зеленчук районлада да газетле чыгъадыла. Ол джыллада бир ызгъа чыкъгъан газетлени тиражлары 12 мингден атлайды.

1928-чи джыл газетни къуру 26 номери чыкъгъан эсе, арадан 10 джыл атлаб, 1938-чи джыл, 752 номери дуния джарыгъын кёреди.

Эски газетлеге къараб чыкъсанг, областны ол джылладагъы джашауун кёргенча боласа: ол замандагъы колхозланы ишлерин, къайгъыларын, класс кюрешни, дуния болумну... Сейирсиндирген затлагъа да тюбейсе. Сёз ючюн, ма Къызыл Октябрь элден звено башчы, Ленинни орденини кавалери Батчаланы Баладжан 1938-чи джыл хар гектар джерден 452 центнер гардош джыйгъанды. 45 тонна!

1940-чы джыл а Баладжанны шекирти Кипкеланы Байдымат 4 гектар джерден 680-шар центнер гардош алыб, сейирлик рекорд салгъанды. Къумукъланы Халимат бла Къойчуланы Кулистанны звенолары да хар гектардан 420-480-шар центнер гардош алгъандыла. Аллай бир бусагъатда да алалмайдыла.

Артда уа, Уллу Ата джурт къазауатда, душманны хорлар ючюн, тылда баргъан ишни, фронтлада болумну, джигитлени, патриотлукъ башламланы юслеринден хапарла басмаланнгандыла.

1965-чи джыл «Къызыл Къарачай» «Ленинни байрагъы» ат бла чыгъыб башлайды, кеси да ыйыкъда юч кере.

Газетни тиражы да джылдан джылгъа ёсе барады. Аны биринчи номери 400 экземпляр болгъан эсе, 1962-чи джылгъа 3000 экземпляргъа джетеди. Андан ары, ёсгенден ёсе, 19802010-чу джыллада ортача 10-12 минг болады. Таб, бир-бир джыллада 14-15 мингнге джетеди.

Арт 10 джылда да джылына тираж ортача 9000-10000 минг экземпляр болгъанлай келеди. Быйылны экинчи джарымында 6000 мингнге тюшгени федерал почта газетлени багъаларын эки къатдан артыкъгъа кёлтюргени эмда аны къарыусуз ишлегени бла байламлыды.

Алай болса да, тираж биягъы чегине джетеригине ийнаныу барды.

Tinibek, къыйыныг Аллахдан къайытсын.
Газетибизге 90 джыл болгъанын башхала къой, мен да унутхан эдим.
Сау бол, кёб джаша.

2014 дж. декабрны 2
"Къарачай"

Джамагъат, кърал къуллукъчула айтадыла
АНА ТИЛИБИЗНИ САКЪЛАРГЪА КЕРЕКБИЗ


Совет Союзну джылларында аварлы поэт Расул Гамзатовну аты, къуру бизни къралда тюл, башха тыш къраллагъа да белгили эди. Ол бютеудуния поэзиягъа да киргенди. Къаллай акъылман поэт болгъанды ол. Аны назмуларын, хапарларын окъусанг, кесинг джашауда сынагъан затланы кёрюб къояса. Аллах берген фахму, деб бош айтмайдыла.

Бютеу дуниягъа къалай белгили болуб къалды таулу поэт? Фахмусу бла, ана тили бла. Аны кючю бла не уллу, не терен магъананы да алгъанды. Ма алай ана тилинг сени да, миллетинги да мийикге кёлтюрлюкдю аны иги билсенг. Хар бирибиз да кесибизни ана тилибизни билирге, сюерге керекбиз. Эсигизде болур, Н. Хрущёв, ол джыллада КПСС-ни АКны биринчи секретары болуб ишлей эди, ууакъ миллетле кеслерини тиллеринде сёлешмезча этерге керекди дегенинде, Расул Гамзатов болмаса, башха миллетлени онглу поэтлери, ауузларында къууут джуммакълары болгъанча, къара тынгылауну басыб къойгъанлары. Расул Гамзатов а, унутмагъан эсем, «Правда» газетде ана тилни юсюнден назмусун басмалагъан эди. Анда: «Ана тилим тамбла ёллюк эсе, мен бюгюн огъуна ёлюб къалайым», - деб джазыла эди. Ол назму газетге чыкъгъанында, Н. Хрущёв да ууакъ миллетлени тиллерин къурутууну къойгъан эди.

Бир кюн мен бачхада тюрт-мюрт эте тура эдим. Басха керек болду да, къатымда сюелиб тургъан джашыма:
- Басханы бир келтир, - дедим да, ишими андан ары бардырдым. Басханы келтирген болур деб, белими да тюзетиб, къарагъанымда, сюелген джеринден тебмей тура. Атын да айтыб:
- Басханы къайда болгъанын табмаймы келдинг? – деб сордум.
- Папа, мен бир джары да бармагъанма – ол басха дегенинг не затды? Ангылатыб бир айт, - деди.

Былайда мен кесиме айыб этдим. Юйде сабийле бла ана тилибизде аз сёлешебиз. Ол-бу не зат болгъанын ана тилибизде ангылатмайбыз. Терслик кесимде болгъанын ангылаб:

- Басха деген сёзню орусчагъа кёчюрсенг, ол грабли болуб чыгъады. Сен аны талай кере къолунга алыб, бачхабызны да ариулагъанса. Энди, ол не болгъанын ангыладынг эсе, ал да кел...

Къарачай сабийле окъугъан школда окъуса, басха не болгъанын биллик эди. Нарсанада уа, къарачай тилден дерсле болмайдыла. Анда школлада дерсле бары да таза орус тилде бардырыладыла. Сабийлерибиз шахарда окъуб, ана тилибизден хапарсыз эселе, бир да къуруса да ала бла юйде кесибизча сёлешиб турургъа керекбиз. Сабийлерибиз къарачай тилде джазылгъан китабланы окъурча болум къураргъа тыйыншлыбыз.

Бизни республикада ана тилде чыкъгъан джангыз бир газет барды. Ол да миллетибизни атын джюрютеди. Мени кёлюме келген бла, тилибизни сакъларгъа «Къарачай» уллу юлюшюн къошады. Адамла аны алыб, юйлеринде окъуб турадыла. Сабийлерине, туудукъларына да окъутуб, кеслери тынгылаучандыла анда джазылгъан затлагъа. Мен районну школларында болуб, устазла бла сёлешген заманда, бир къауум устаз:

- Къарачай тилден китабла джетишмегенлери себебли, дерслени «Къарачайда» басмаланнган статьялагъа таяныб бардырабыз, деучендиле. Ана тилибизде окъуу китабла нек джетишмегенлерин мен билмейме, ангыламайма. Аланы чыгъарыргъа деб, республиканы бюджетинден ачха бериле эсе, окъуу китабла эркин болургъа тыйыншлыдыла.

Мен «Къарачайны» эртдеден бери алама, окъуйма. Тюздю, чабыучу ат да хаман бирча иги чабыб турмайды. Аны бетлеринде терен магъаналы, ариу тилде джазылгъан материалла кёб чыгъадыла. Бютеулей алыб къарасакъ а, «Къарачайны» миллетни джашауунда уллу магъанасы барды. Миллет ансыз болмайды. Ол анга керек болмаса, бир киши да аны джаздырыб аллыкъ тюл эди. Артыкъ да бек быйылны экинчи джарымында газетге джаздырыуну багъасы эки къатха кёлтюрюлсе да, халкъ аны алгъанын къоймагъанды. Бюгюнлюкде газетни тиражы 6000-ден атлагъанды. Аллай уллу тиражы болгъан газет джокъду бизни республикада.

Бизни районда «Къарачайны» окъургъа бек сюедиле. Газетге джаздырыу башланса, мен кесим къол салыб, «Къарачайгъа» джаздырылыгъыз» деб, бютеу организациялагъа, учреждениелеге къагъытла джибериб турама. Бусагъатда газетге бизни районда, Совет Союзну джылларындача, джамагъат кёб джазылмаса да, республиканы башха районларына кёре, алчы орунну алабыз десем, ётюрюкчю болмам, эшта. Тюзге тюз дерге керекди. Башында айтханымча, гитчекъарачайчыла «Къарачайны» бек сюедиле. Олду бизни ана тилибизни сакъларгъа болушхан.

Сёзюмю ахырында айтырым буду: газетде ишлеген журналистлени барын да «Къарачайны» 90-джыллыгъы бла алгъышлай, алагъа саулукъэсенлик, ишлеринде джетишимле теджейме.

БАЙРАМУКЪЛАНЫ Рамазан,
Гитче Къарачай районну администрациясыны башчысы.





ТАРИХНИ КЮЗГЮСЮ БОЛУБ


Белгилисича, тарихни юсюнден кёбле джазадыла: алимле, этнографла, джазыучула, суратчыла, драматургла дагъыда башхала. Аланы хар бири кесини джолу бла, ангылагъаныча, билгенича джазады.

Алай а, мен оюм этгенден, хар затны джик-джигине дери джетдириб, тюппе-тюзюча, киши сёз табмазча журналистледен иги джазгъан джокъду. Политиканы, промышленностну, эл мюлкню, окъууну, культураны, медицинаны, спортну, башха кёб затны юсюнден адамланы хапарлы этген материалланы газетде табаргъа боллукъду. Ол бары да халкъны джашаууду, эртдеги эмда бусагъатхы тарихиди. Къарачайны тарихи озгъан заманны теренине кетеди. Архивледе сакъланнган газетлени, документлени окъусанг, халкъны хар кюннгю иши, джашауу кёзюнге кёрюнюб барады. Сёз ючюн, коллективизация, индустриализация, Уллу Ата джурт къазауат, Уллу Хорлам, аны кибик къралны бюгюннгю кюнде иши, джашауу - барысындан хапарлы боллукъса.

«Къарачай» газетни юсюнден айтсам, ол халкъны тарихинден тюз, ачыкъ хапар айтады. Анда джангыз бир зат джокъду. Депортацияны заманы, къарачай халкъ Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлюб тургъан кёзюу.

Мен, бизни газетни 1937-чи джылгъы подшивкасына къарай барыб, адамны эсин бёлюрча бир сейир затха тюбедим. Ол заманда Эски Джёгетей элде кеслерини сайлаучуларыны аллында, аланы джергили депутатлары толтургъан ишлерини, джумушларыны хакъындан отчёт этгендиле. Джыйылгъан джамагъат бирлени ишлерин игиге санагъанды. Бирсилени уа, элни аллында борчларын тыйыншлысыча толтурмай, башбоюнлукъ этиб айланнганлары ючюн хыртха ургъандыла. Алайда огъуна, джыйылыуда чёб атыб, джангы депутатла сайлагъандыла. Сайлау комиссия болмагъанына, чёб атыуну кюню белгиленмегенине да къарамагъандыла. Аны окъусанг, аллай зат бусагъатда болгъан эди, деб кёлюнге келеди.

Кертини айтайым, мен 1996-чы джыл КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутатыча, сессияда сёлеше, халкъны аллында борчун толтурмагъан депутатны орнуна ма ол халда башханы сайларгъа кереклисин черте айтханымда, «ол зат федерал законнга къаршчы барады», деб теджеуюмю къабыл этмей къойгъан эдиле.

Бусагъат заманда мен башчылыкъ этген Байрамукъланы Халимат атлы кърал миллет библиотеканы коллективи уллу магъанасы болгъан иш бардырады.

Келлик кюннге, тамблагъы тёлюлеге деб, республикада чыкъгъан беш миллет газетни тигилгенлери сакъланырча этеди. Аны ючюн Москва шахарда В. Ленин атлы ара библиотеканы юсю бла, кесамат халда, тюрлю-тюрлю джылланы газетлерин микрофильмировать эталгъанбыз, аланы хайырланыргъа деб, алгъанбыз. Андан тышында да биз, бир джылны мындан алда, «Культура России» деген иш этиб къуралгъан федерал программагъа кириб, 1990-чы джылгъа дери чыкъгъан «Къарачай» газетни барыны да электрон тюрлюсюн этиб, 2014-чю джылны аягъына аны къолубузгъа алыргъа деб, кесамат этгенбиз. Ол зат бизни халкъны баш байлыгъын сакъларгъа мадар береди. Дагъыда уллу магъанасы болгъан бир затны юсюнден айтыргъа излейме. Ол «Къарачай» газетни къуллукъчуларыны айлыкъларыны азлыгъыды. Къарачай интеллигенция, хар адам кесини орнунда ол проблемагъа эс бёлюрге, къолундан келгенни этерге керекди. Газетни материал-техника болуму иги болургъа, бусагъат заманны излемине кёре ёсерге тыйыншлыды. Газетчилени бусагъатда иги транспортлары, оргтехникалары джокъду. Басманы юйю иги ремонт этилир керекли болуб турады, кабинетлени халлары къолайсызды, газет къуллукъчуланы айлыкъ джаллары бек азды. 5-6 минг сом айлыкъ джал алгъан корреспондентге джерджерге айланыб магъаналы материалла джаз, деб айтхан къыйынды.

Мени акъылым бла ол проблеманы оноуун асламысына кърал этерге керекди. Предпринимателле, башхала да бир джанында къалыб кетмей, газетге болуша турсала иги боллукъ эди. Газетни бир затына айыб этерге, аны къуллукъчуларына юретиб сёз айтыргъа излеген адам, алгъы бурун кеси кесине, мен газетге не бла болушханма, деб сорургъа борчлуду. Аны юсюнде Халкъ Джыйылыуну (Парламентни), шахарланы, районланы депутатларыны джууаблылыкълары да уллуду. Газетни финанс джаны бла болумуна ала да толу эс бёлюрге керекдиле. Таза джюрекден айтсакъ, журналистледен кёб излейбиз, болушлугъубуз а азды.

Газетни юсюнден айтсам, аны 90-джыллыкъ джолу сейирди. Ол джолну хар кесеги бир тюрлюдю. Тиги, тюзю, джанбашы да барды. Алай болса да, газетчиле алагъа салыннган джууаблы борчну сый бла толтургъанлай келедиле. Эртдегиле, къыйын болса да, биз тёлюге иги ыз къойгъандыла. Бусагъатдагъы журналистлеге да газетни чыгъаргъан тынч тюлдю. Ала кеслерини борчларын джамагъат-политика хал тюбю бла тюрленнген, адамлыкъ шартла седирей баргъан заманда, бирлешген, кескин идеология болмагъан, арада хозрасчёт орун ала баргъан кёзюуде ишлейдиле. Алай болса да, халкъыбызны джангыз басма органыны, «Къарачай» газетни, кесини энчи хаты, профессионал усталыгъы, хар болумгъа терен анализ эте билиую, келлик заманда хар зат игиден иги бола барлыгъына ышанмакълыгъы барды. Газет халкъы бла къысха байламлылыкъ тутуб ишлейди.

Мен кесим, аны эртдеги окъуучусу, ансыз джашаууму кёзюме кёргюзалмайма. Газет бла 50 джылдан аслам заманны шохлукъ джюрютеме. Анда биринчи чыкъгъан заметкамы къууаныб эсиме тюшюреме. Ол заманда «Къызыл Къарачай» эди, мен Гюрюлдеуюк школну 4чю классына бара эдим. Элчи киномеханикни, Ш. Айбаз улуну, юсюнден эди информациям. Андан бери кёб джылла оздула, газетни бетлеринде мени материалларым, назмуларым, хапарларым, статьяларым басмалана турадыла. Аны ючюн мен газетибизге бек разыма.

Сёзюмю аягъында газетни, аны къуллукъчуларын, бютеу къарачай халкъны газетни 90-джыллыкъ юбилейи бла таза джюрекден джылы алгъышлай, мамыр джашау, уллу къууанч, кёб игиликле теджейме. Мындан ары да, кёб ёмюрлени узагъына, газетибизни джолу джарыкъ болуруна ышанама.

ХАПЧАЛАНЫ Салых,
КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутаты, Байрамукъланы Халимат атлы кърал миллет библиотеканы директору.



РАЗЫЛЫГЪЫМЫ БИЛДИРЕМЕ


«Къарачай» газетге 90 джыл! Кавказда кёб джашагъан къартланы эсге ала къарасакъ, ол джашауну терен билген, ангылы, акъыллы, оюмлу кёзюуге саналады. Алай болгъанын бюгюн газетни юлгюсюнде да кёребиз. Ол, аллай къартча, оюмлу кёзден халкъыбызгъа къараб, джашауда джетишимлерибизни, кемликлени, ёсюмюбюзге чырмау болгъан затланы эслейди, джюрек джарсыуланы, къууанчланы хапарларына къулакъ иеди. Баш нюзюрю халкъ бла бирге атлауду, халкъны джашауу бла джашауду, анга къайгъырыуду, керек джерде дагъан болурча мадарланы излеудю.

Узакъ джолну баргъан тынч тюлдю. 1924-чю джыл чыгъыб башлагъан газет кърал, джамагъат хауаны тюрлениую бла кёб тюрлю затха тюбегенди. Анга кёре, кёб сынамладан да озгъанды. Къаллай болумда да «Къарачай» джазманы, литератураны айнытыуну кесини баш борчуна санаб келгенди. Къарачайлыланы фольклорлары, аланы тамалында къуралгъан джырланы, назмуланы, хапарланы, очерклени юслери бла таулу халкъны культурасын, тин байлыгъын баямлай, джангы джашауну кюзгюсю болгъанды. Къазауатны, кёчгюнчюлюкню къыйынлыкълары бла газет да чыкъмай къалгъаны халкъны ауазы эшитилмегенча ауур тиеди миллетге.

Алай болса да тауланы къойнунда джашагъан къарачайлыла, алача тёзюмлю, чыдамлы, бегиген адамла, фашистле салгъан азабланы, геноцидни кёзюуюнде къыйынлыкъланы да хорлаб, Орта Азия бла Къазахстанда урунууда джигерлик этиб, атларын махтау бла айтдыргъандыла. Ол затладан тёлюлени хапарлы этген да артда чыгъыб тебреген газет болгъанды.

Кёчгюнчюлюкден къайтыб келгенден сора да, чачылгъан эллени аякъ юсюне салыу бек къыйын эди. Газетни бетлеринде чыкъгъан материалла ол затланы кёргюзген бла бирге, къайдан, къаллай болушлукъ боллугъун, анга ким къайгъырыргъа кереклисин ачыкълаб, джашауну джангыдан къурауну джолларын белгилеб, адамлагъа айтыб, кёргюзюб, ангылатыб тургъанды.

Не къыйын заманлада да, миллетни фахмулу адамлары джырла, кюуле этгендиле, назмула джазгъандыла, тау тепсеулени балаларына юретгендиле. Культура миллетни джол нёгери болгъанлай тургъанды. Газет да, чыгъыб башлагъан кюнюнден бери бу затланы кёз туурасында тутханды, культураны, литератураны тамалында тин байлыгъыбызны ёсдюрюр ючюн кюрешгенди. Алыб къарасанг, не аз да чыгъармачылыкъ ишде фахму джилтини болгъанланы назмуларын, хапарларын басмалаб, алагъа кёл этиб, керек джерде джакълаб, болушуб тургъанын ачыкъ кёресе. Ол огъай, белгили поэтлерибизни, джазыучуларыбызны сан биринден къалгъаны редакцияда ишлеб творчестволарыны тамалын анда бегитгенле болгъандыла. Культурада къуллукъ этгенлеге магъана бериую да алайды.

Аллахны игилигинден, бусагъатда халкъ ансамблле, республиканы тышында да атлары айтылгъан джырчыларыбыз, актёрларыбыз, къобузчуларыбыз кёбдюле. Ол адамларыбызны юслеринден джазыб, ала бла миллетни толу шагъырей этиб, кеслерин да кёллендириб тургъанды газет. Алай джакълыкъ этгени, мындан ары да тин байлыгъыбызны ёсдюрюрге себеб боллугъу хакъды. Мени сартын, культура джашауубузда бола тургъан иги тюрлениуледе журналистлерибизни да юлюшлери уллуду.

Биз, бу санагъатда къуллукъ этгенле, энтда газет бла къысха байламлылыкъ тутарыкъбыз. Газет да культурабызны ёсдюрюрге болушуб турлугъуна ышаннганыбызны билдире, редакцияны коллективин юбилей бла алгъышлайбыз.

АЛИЙЛАНЫ Темирлан,
КъЧР-ни культурасыны болджаллы министри.




ХАЛКЪНЫ ДЖОЛ НЁГЕРИ


Токъсан джылны ичинде Совет Союзда, ол оюлгъандан сора Россияда, Къарачай-Черкесияда да кёб тюрлениуле болгъандыла. Анга кёре, бизни халкъны, бизни хар бирибизни джашауубузда тюрлениулени санаб айтхан да къыйынды. Аланы барыны да къалынында болгъанды газет. Хар нени ачыкъ кёргюзгенди, иги затланы къууаныб баямлагъанды, терсликлени айгъакълаб кюрешгенди, аланы тюзетир мадарланы белгилегенди, не къалай болгъанын миллетге ангылатханды, керек джерде дагъан болгъанды, кёл этгенди.

Бу мен санагъан затлагъа кёб тюрлю юлгюле келтирирге боллукъду. Талайын эсигизге салайым.

Биз кёчгюнчюлюкден къайтхан джыллада адамла оюлгъан эллеринде юй-турмуш болумларын джарашдыралмай, къурулуш материалла, отун, кёмюр табмай инджилир ючюн къалмагъандыла. Редакцияны журналистлери айланыб, бу былай нек болады деб джазыб, айтыб, джууаблы адамланы сагъайтыб кёблеге джарагъанларына мен кесим шагъатма. Джолла, школла, сабий садла, клубла... Алагъа ремонт этерге, джангыла ишлерге амалсыз керек эди. Бу затлада газет оноучуланы джагъаларындан алгъанча кюрешгенди. Аны ол джыллада номерлерине кёз джетдирген мен айтханлагъа шагъатла табарыкъды.

Андан бери атлай, 1970-чи-1980-чы джыллада, белгили адамларыбызны джашауларындан, ишлеринден толу хапар айта, миллетибизге болмагъан айыбланы салгъанланы ауузларын джабаргъа себеб болгъанын да чертерге тыйыншлыды. Ёмюрледен бери махталыб келген асыл адетлерибизни, джорукъларыбызны, культурабызны сакъларгъа уллу юлюш къошханы барыбызгъа да белгилиди. Джамагъат къозгъалыуланы кёзюулеринде да кесини кескин оюмун айтханды газет. Къазауатны джылларында джаула бла сермешген адамланы ызларын табыб, аланы джаш тёлюге юлгю этер джанындан да бек уллу ишни баджаргъаны белгилиди. Алгъын «Джигит» деген ат берилмей къалгъанлагъа ол саугъаны алдырыр ючюн журналистле КъарачайЧеркесияны тамадалары, халкъыбызны джамагъат организациялары тенгли кюрешгенлерине да киши сёз табарыкъ тюлдю. Ол адамланы юслеринден очерклени да аны бетлеринде окъугъанбыз.

Бюгюнюбюзню алыб къарасакъ, журналистле миллетни, оноучуланы да эслерин бёлюрча темалагъа узалыр ючюн къалмайдыла. Хыртха урулурча кемликле алгъындан кёб тюл эселе аз тюлдюле. Аланы юслеринден хазна джазылмайды. Журналистле алай эталмай турмайдыла. Мен ангылагъандан аны бир чуруму барды: алгъын аллай джукъ басмаланса, партия, совет органла терсликлери болгъан джууаблы адамланы «джолгъа салгъынчы» къоймай эдиле. Ол хыртлау статья бла байламлы не этилгенин артда редакциягъа билдире эдиле да, ол газетде чыгъыб, миллет окъуй эди. Меннге да алай къатылырла, деб къоркъуб, бир къауум мюлк, предприятие, организация тамадала, таб, аладан онглу къуллукъчула да сакъ бола эдиле, ишлерин излемге кёре къурар джанындан бола эдиле. Мен билгенден, энди хыртлау материал чыкъгъанлыкъгъа, анга хазна магъана берилмейди. Алай болса да кемликлени юслеринден газетни бетлеринде айтылгъанлай турургъа дурусду. Бири болмаса бири джарар.

Аллахны игилигинден, хар не тюзеле, джараша барады джашауубузда. Алай болса да бизни, уллайгъан адамланы, къайгъылы этиб тургъан юч проблема барды. Аланы бири ана тилибизге учхара къаралгъаныды. Мени сартын, кесини ана тилин билмегеннге, ол миллетни адамыды, дерге джарамайды. Аны билдирликле уа ата-анала, уллула, школ. Бусагъатда, башхаланы къой, джыллары келген адамланы асламысы да башха тилледен сёзлени къошмай, таза къарачай тилде сёлешмейдиле. Окъуу программалада ана тилни дерслерине аз заман бериледи. Сохталагъа окъуу китабла джокъдула. Устазланы арасында да тюз ишге барыб келгенча этгенле аз тюлдюле. Аллай устазла билимлерин, сынамларын ёдюрюрге уллу къайгъырадыла, деб да эшитмейбиз. Бирбир школлада ана тилни кабинетлери джокъдула.

Алгъын джарашыб тургъан аллай бёлмелени энди башха затлагъа хайырландырадыла. Бизге ана тилни устазларын, журналистле да хазырлаб кюрешген Алийланы Умар атлы кърал университетди. Анга да тамадаларыбыз, джамагъат организацияла мындан эсе бек къайгъырыргъа керекдиле, мен оюм этгенден. Бу мен айтханланы асламысы джоюм этилирге керекли затладыла. Биз, къартла, КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашидге, бу ишлеге аслам эс бёл, деб тилейбиз. Газет да анга кёре байламлылыкъ тутаргъа керекди.

Экинчиси, джерибиз. Биз аны къалай сакълайбыз? Къалай хайырландырабыз? Чегетле, суула, гарала не халдадыла? Аланы журналистле кёз туурада тутарларын излейди джамагъат.

Ючюнчю айтырым, миллет шартларыбыз бла культураны юсюнден игибизни, кемлигибизни да ачыкъ кёргюзселе журналистле, деб аны излейбиз. Чыгъадыла аллай материалла. Не келсин бек аздыла. Атабабаларыбыздан келген адетлерибизни ангылатырча къартла бардыла, Аллахны игилигинден. Ала бла ушакълагъа газетде орун табылыб турургъа керекди.

Сиз къалай эсегиз да, мени сартын, эжиу бла джырланнган джырлагъа тынгыларгъа бек сюеме. Телевизор бла радио бла неда концертледе аллай юч-тёрт номерни къайтарыб бериб турадыла бу арт 10-15 джылда. Эски джырла, ийнарла, кюуле бек кёбдюле бизде. Алагъа магъана бермеген культура къуллукъчуланы хыртха урууда газетни бир борчу болургъа тыйыншлыды!

Газетни кючю, сыйы да уллуду. Мындан ары да кесини ол дараджасын тутарыгъына ышаннганымы билдире, 90джыллыкъ юбилейи бла алгъышлайма.

КАТЧИЛАНЫ Ахмат,
«Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияда Къартланы советини тамадасы, РФ-ны махтаулу къурулушчусу.





БОРЧУН СЫЙ БЛА ТОЛТУРАДЫ


«Къарачай» газетни 90джыллыгъына сагъышлансанг, эсинге ана тилинг, джуртунг, эм багъалы миллет шартларынг келедиле. Бизнича гитче миллетлени тарихлеринде, империя джашауда, ёлмей-къалмай, сокъмакъ салыб келген дыгалас джашауда ана тилибизде чыкъгъан газетни энчи орну барды. Аны миллетибизге магъанасы айтыб айталмазча уллуду. Ол алай болгъанын къуру бир зат огъуна кёргюзтеди: сюргюн джыллада Орта Азияда, Къазахстанда аталарыбыз-аналарыбыз газетни къазауатха дери чыкъгъан номерлерин, хамайылныча сакълаб, багъалатыб тутхандыла. Джуртха асыры тансыкъдан, джыйылыб, джангыдан окъугъан да этгендиле. Газет, анда чыкъмаса да, аны эски номерлери джурт бла миллетни ортасын байлаб тургъандыла.

«Къарачай» газет, миллетге къара танытхан бла къалмай, джашауубуздан, тарихибизден, турмушубуздан хапар бериб тургъанды. Совет власть кириб, юч ёзенден 38 эл къуралгъанында, аладан хапарла бериб, бир-бирине таныш-шагъырей этиб, миллет сезимлерин бир этиб тургъанды. Сагъыш этсенг, газетни алгъыннгы ишчилерини халкъыбызда къыйынлары уллуду: ол заманда, бусагъатдача, Интернет, джюзле бла телевизион каналла, радио амалла мингден бир болгъандыла. Таб, миллетни информацион джумушун джангыз ана тилде чыкъгъан газетибиз, кюнюне бир талай минут сёлешген чыбыкъ бла тартылгъан радио толтургъандыла. Дунияда бола тургъан затлагъа да миллет ол газетни къурагъан джашларыбызны, къызларыбызны кёзлери бла къарагъанды, аланы ангыларындан чыкъгъан оюмла бла байыннганды.

Сюргюнден къайтханлы да газетни къурагъан бир эки-юч тёлюню миллет ангылары «Къарачай» газетни юсю бла къуралгъандыла. Кесибизни башха не тарих, не адабият журналыбыз болмагъаны себебли «Къарачай» ол ишни да толтуруб келеди. Айхай да, бу капиталист джашауну ал джылларындан бюгюннге дери да «Къарачай» газет, биягъынлай кеси толтуруб келеди: миллетни арасында бютеу информацион, адабият, маданият, тарих къуллукъну да ана тилде ол бардырады.

Газетни КъЧР-ни Парламенти бла Правительствосу къурагъандыла. Алайды да, газет къуру аланы ишлерин кёргюзюб турса да, орнун толтурады дерикме. Алай а джангыз болгъаны себебли газет миллетни тилин сакълагъан борчун да бардыргъанлай турады. Айхай, бюджети джетишимли болса, хал башха боллукъ болур эди: хар кюн сайын чыкъса газет, бек аламат боллукъ эди! Хар юйдеги да аны амалсыз алыргъа керекди! Кесини тилинде газет окъумагъанны, ана тилин билмегенни миллетни толу адамына санаргъа боллукъмуду?! Миллет ангы ана тили бла киреди адамгъа. «Къарачай» газетге ана тилибизни ёсдюрюуню затынача, аны дагъанынача къарай эсек, хар бирибиз аны таймаздан алыб турургъа керекбиз! Газетде ишлегенлеге да минг бюсюреу-сыпас эте Аллахдан халкъыбызгъа узакъ ёмюр, насыблы джашау тилейбиз.

Газетибизни 90-джыллыгъы бла алгъышлайма барыгъызны да.

ЛАЙПАНЛАНЫ Нюр-Магомет,
Краснокурган элни администрациясыны башчысы.

2014 дж. декабрны 2
"Къарачай"

«Къарачай» газетни къысха тарихи

«Таулу джашауну» биринчи номери 1924-чю джыл октябрны 19-да араб графиканы тамалында чыкъгъанды. Ол кюн газетни къуралгъан кюнюне саналыб официал халда мюкюл этилгенди.

Аны биринчи редактору партия-совет къуллукъчу Батчаланы Махамет болгъанды. Ёзге ол номерде материалла огъуна ана тилибизде газет ары дери да чыгъа тургъанын кескин кёргюзедиле. Арт кёзюуде алимлерибиз аны алайлыгъын бегитгендиле. Таб, 1919-чу джыллада басмаланнган газетлени да табхандыла. Алай болса да, бусагъатха дери аны туугъан кюню официал халда бегитилгенича, белгилениб келеди. Алай бла быйыл октябрда «Къарачай» газетге 90 джыл толгъанды.

20-чы-30-чу джыллада «Таулу джашауну» редакторлары къуллукъну Байкъулланы Ислам, бюгюнлюкде да къарачай журналистикада алкъын киши аллына чыгъалмагъан Хубийланы Ислам (Къарачайлы), Текеланы Рамазан, Къоркъмазланы Маджит, Халилланы Махсут толтурадыла.

1928-чи джыл май айдан газет латин графиканы тамалында басмаланыб башлайды. 1929-чу джыл аты да тюрленеди - «Таулу джарлыла». Анга редакторлукъ Текеланы Рамазан, «Сюрюучю Хамит» (Батчаланы Хамит), Созарукъланы Махмут, Тамбийланы Ислам, Кипкеланы Магомет этедиле.

1930-чу джылдан газетни бютеу материаллары да къарачай тилде басмаланыб башлайдыла. Ары дери бир къауум материалла орусча да берилиб турадыла.

1933-чю джыл сентябрда газет «Къызыл Къарачай» деген ат бла чыгъыб башлайды. Аны редакторлары Къарабашланы Юсюб, Текеланы Рамазан, Тохчукъланы Хусей, Лайпанланы Хамит, Кульбекланы Алий, Элкъанланы Асият болгъандыла. 1937-чи джыл газет орус графикагъа кёчеди.

Къарачай халкъгъа зорлукъ этилиб, ол Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлген заманнга газетни 2045-чи номери чыгъады. 1943-чю джыл ноябрны 2-ден 1957-чи джыл апрель айгъа дери газетни чыкъгъаны тохтаб турады. Къарачай халкъ зорлукъ сюргюнден Джуртуна къайтыргъа эркинлик табханлай, ол джангыдан чыгъыб башлайды - апрелни 11де биягъы аты бла, кеси да ыйыкъда беш кере.

Биринчи редактор Тохчукъланы Хусей болады. Ызы бла Баучуланы Аубекир, Блимгъотланы Мунир, Айбазланы Дагерман редакторлукъ этедиле. 2004-чю джылдан бери газетни баш редактору-директору Какушланы Хусейди.

1965-чи джылдан «Къызыл Къарачай» «Ленинни байрагъы» ат бла чыгъыб турады - уллу формат бла (А2) эмда ыйыкъда юч кере. 1990-чы джыл, къыйын болум къуралгъаны амалтын, республиканы ол замандагъы башчылыгъы газетни бир болджалгъа дери ыйыкъда эки кере чыгъарыргъа оноу этеди. Бюгюн да ол халда чыгъады.

1991-чи джыл апрелде газетни аты «Къарачай» болады.

1974-чю джыл газетни биринчи номери чыкъгъанына 50 джыл толгъаны бла байламлы, областны, халкъны джашауунда уллу магъанасы болгъанын черте, кърал аны «Хурмет Белгиси» орден бла саугъалайды.

2006-чы джыл газет Бютеуроссия эл мюлк тергеуге тири къошулуб 1-чи орунну алгъаны ючюн Хурмет диплом эмда медаль бла саугъаланнганды. Тюрлю-тюрлю темалагъа аталгъан регионал, республикан конкурслада ёчлю орунлагъа талай кере ие болгъанды.



Бюгюннгю газетни толтургъанла ма быладыла
КЪАЛАМЛАРЫГЪЫЗ ДЖИТИЛЕЙ ТУРСУНЛА

Багъалы коллегала!

Сизни барыгъызны да юбилейигиз бла - «Къарачай» газетни биринчи номери чыкъгъанлы 90 джыл толгъаны бла - таза джюрекден исси алгъышлайма!

Ол джылланы ичинде сизни газетни коллективи туугьан халкъыны бай литература тилин сакълауну сыйлы иши бла кюрешгенди. Окъуучуларына КъарачайЧеркесияда, аны кибик Россияда бола тургъан затланы юслеринден хапарла бергенлей, къарачай халкъны белгили джазыучулары бла поэтлерини, джаш джазыучуларыны чыгъармалары бла танышдыргъанлай, республиканы адамларын къайгъылы этген проблемаланы, ёсюб келген тёлюню миллетни адебине - намысына юретиуге аталгъан материалла басмалагъанлай тургъанды.

Ол а, сизни коллективигизге махтаулу юбилейине талай тёлюню бай иш сынамы бла къолланыб, билимин, этимлилигин ёсюрюб тюберге мадар бергенди. Аны бла да къалмай, ол газетни магъанасын ёсдюрюрге, аны къызыныб окъугъанланы санын аслам этерге болушханды. Болушуб да турады.

Республиканы бютеу журналист бирлешлигини атындан сизни газетигизге керти окъуучуларыны санын кёбден кёб эте, джангыра барыр насыб, коллективге уа творчество джетишимле теджейме.

МХЦЕ Олеся,
Россияны Журналистлерини Къарачай-Черкес регионал бёлюмюню председатели.







Какушланы Хусей – газетни баш редактору, КъЧР-ни махтаулу журналисти.


Хубийланы Абу-Хасан – газетни баш редакторуну заместители, Совет басманы айырмасы, РФ-ны культурасыны махтаулу къуллукъчусу, КъЧР-ни махтаулу журналисти.


Джазаланы Лидия – газетни джууаблы секретары, КъЧР-ни махтаулу журналисти.


Мамчуланы Дина – газетни тамада корреспонденти, КъМР-ни эмда КъЧР-ни халкъ поэти.


Ёзденланы Якъуб – газетни социал бёлюмюню тамадасы, КъЧР-ни махтаулу журналисти.


Къобанланы Махмут – газетни Гитче Къарачайда энчи корреспонденти, КъЧР-ни махтаулу журналисти, КъЧР-ни халкъ поэти.



Тешеллеуланы Зульфия – газетни информация бёлюмюню тамадасы.


Аппаланы Билял – газетни культура бёлюмюню тамадасы, РФ-ны культурасыны махтаулу къуллукъчусу, КъЧР-ни халкъ джазыучусу, КъЧР-ни махтаулу журналисти (онгда) эмда Созарукъланы Норий - КъЧР-ни махтаулу журналисти.


Джазаланы Балуа – газетни экономика бёлюмюню тамадасы, КъЧР-ни махтаулу журналисти, КъЧР-ни культурасыны махтаулу къуллукъчусу.


Лепшокъланы Хусеин – газетни Карачаевск шахар бла Къарачай районда энчи корреспонденти, КъЧР-ни халкъ поэти.


Семенланы Аминат бла Джанкёзланы Марина – газетни тамада корреспондентлери, филология илмуланы кандидатлары.


«Къарачайны» редколлегиясыны членлери (солдан онгнга): Къобанланы Махмут, Аппаланы Билял, Джазаланы Лидия, КъЧР-ни Халкъ джыйылыууну (Парламентини) депутаты Хапчаланы Салых, Какушланы Хусей, Хубийланы Абу-Хасан, Джазаланы Балуа, Лепшокъланы Хусеин.


Эбзеланы Мадина – газетни баш бухгалтери.


Лепшокъланы Зухра – газетни техсекретары.


Семенланы Зарема, Батчаланы Лидия, Байчораланы Алина – газетни корректорлары.


Биджиланы Асият – газетни оператору.


Айбазланы Эльмира газетни оператору.


Юрченко Георгий – газетни шофёру.

2014 дж. декабрны 2
" К Ъ А Р А Ч А Й "

Дин
АЛЛАХНЫ РАЗЫЛЫГЪЫН ТАБЫГЪЫЗ


Басма сёзню кючю уллуду. Аны себеби бла кёб иги иш баджаргъанча, джаман затланы да этерге болады.

Къур'ан да, анга дери келген сыйлы китабла да, басма сёзге бурулуб, тюрлютюрлю умметлеге алай бла джайылгъандыла. Тегаран адамла, терсейиб,, хакъ джолдан тайыб, Къур аннга дери тюшген китабланы хукмулары бузулгъандыла.

Аллах адамлагъа уа тюз бла терсни сайларгъа эркинлик бергенди...

Ана тилде чыкъгъан джангыз кърал газетибизни да магъанасын, халкъгъа хайырын-хатасын ачыкъларгъа излей, сагъыннганлыгъымды аны барысын да. Сау 70 джылны узагъына кърал идеология халкъны арасында динсизликни, иймансызлыкъны джайыб кюрешгенди. Ол чакъда газетле атеистлени къолларында кючлю сауут эдиле. Сёз ючюн, мен сабий болуб эсгереме, башхаладача, бизни газетде да атеизмге аталгъан материалла кёб басмалана эдиле. «Аллах» деген сёзню уллу хариф бла джазаргъа мадар джокъ эди. Ёлгенинги джаназы къылыб, муслиман джорукъда асыраргъа къоймай эдиле, сора межгитле ишлерге, Кябагъа барыргъа къайдан мадар боллукъ эди? Ол болумда газет къуллукъчулагъа, сюйселе, сюймеселе да, ол идеологияны арбасында барыргъа керек бола эди. Аны джырын джырламагъанны да арбадан бек дженгил тюшюре эдиле. Тюзю, Аллахдан къоркъгъан адамла не къыйын болса да, тюз джолну барыргъа кюреше эдиле.

Бюгюнлюкде, диннге болушлукъ болгъан заманда, ала ол джаны бла халкъгъа хайырларын джукъдурургъа бютюн да бек тырмашадыла. Мени сартын, «Къарачай» газетде аллай адамла бюгюн да аз тюлдюле. Аланы себеблери бла бизни газет динни юсюнден бирсиледен эсе аслам джазады. Дин къуллукъчуланы тюз джамагъатха айтыр затлары кёбдю. Керек сагъатда редакция алагъа газет бетлени къызгъанмай береди.

Дин джаны бла илмусу болгъан адамла, джамагъатны аллында сюелген имамла, тюз муслиманла, мукъминле авторлукъ этген публикацияла аз тюлдюле. Аны кибик къыйын джыллада репрессиягъа тюшген, тюрме азаб сынагъан динчилени юслеринден журналистле кеслери джазгъан статьяла, очеркле миллетге, бютюн да бек джаш тёлюге юлгю кёргюзедиле. Меккягъа, Мединагъа барыудан да тыйыншлы хапарла берилгенлей турадыла. «Адебнамыс ийманны джарымыды» дегенди сыйлы Файгъамбарыбыз (Аллахны саламы болсун Анга). Ол кёзден къарасанг, «дин» деб къычырмагъанлай, адамлыкъны, ишленмекликни, ариу халини байракъ этиб джазылгъан газет материалла да къаллай бир хайыр бередиле! Аллай асыл адамларыбызгъа «Къарачай» газет хар къуру да сый бергенлей турады.

Узун сёзню къысхасы, бизни, дин къуллукъчуланы, «Къарачай» газетге бюсюреубюз уллуду. Газет окъуучуладан бек кёбле дин ахлу адамла болгъанларын унутмагъаныгъыз ючюн бек сау болугъуз. Аллахны разылыгъын табыгъыз. Мен кесим редакциягъа барыб, газетчи къарнашларымдан, эгечлеримден джылы сёз эшитмей, аладан джакълыкъ табмай бир да къалмагъанма.

Газетибизни 90-джыллыкъ юбилейи ол къуру сизни къууанчыгъыз тюлдю, бизни, окъуучуланы да, къууанчларыды. Барыгъызны да бу джарыкъ юбилей бла алгъышлайма. Сизге, аз айлыкъ алыб, кёб ишлеген газетчилеге, Аллах онг берсин!

КАТЧИЛАНЫ
Казим хаджи, Черкесскеде ара межгитни имамы.




Бар эдиле заманла!
ИШИБИЗНИ КЪУРАРГЪА БОЛУША ЭДИ

- Бизни юйдегибиз Кавказгъа Къыргъызстанны Чуй районуну Калиновка деген элинден кёчюб келген эди. Ол кёзюуде меннге 17 джыл да тюгел толмагъан эди, - деб хапар айтады бусагъатда Карачаевск шахарда джашагъан пенсионер тиширыу Болатчыланы (Джаубаланы) Халимат.

1957-чи джыл майны 3-де поезд джюрюшюн аздан аз эте келиб, Пашинскеде темир джол станцияда тохтайды. Алайда уллу къууанч, той-оюн башланады. Станциядан бизни сакълаб тургъан машиналаны бирине хапчюгюбюзню джюклеб Таллыкъгъа джыйылабыз. Келгенибизден сора, 12 кюнден ишге чыкъгъан эдим. Талай къыз болуб, кёл джагъасында нартюх бачхалагъа чага этерге барабыз. Кёб да турмагъанлай, мени сабанчы звеногъа башчыгъа саладыла. Къачха дери бачхалагъа къарыуубузну салыб къараб турабыз. Бизни къыйыныбыз бошуна кетмейди - уллу битим джыябыз. Хар гектардан 60-65 центнер чыкъгъан эди. Экинчи джылында шекер чюгюндюр салабыз. Чагасын заманында этиб, ашау бериб ол культурадан да адам айтырча кёб битим алгъан эдик – ол кёзюуледе хар гектардан 350-400 центнер джыйылса, аны рекордха санай эдиле.

Хапарымы бир кесек къысхартыб айтайым. Мен чюгюндюр ёсдюрген звенолагъа 25 джылдан артыкъны тамадалыкъ этгенме. «Холоднородник», «Къумуш» совхозлада ишлегенме. Кёб ишни барысын дегенча къол къыйыныбыз бла тындыра эдик. Ол кёзюуледе техника болуб хазна джукъ джокъ эди. Комбайнала тюзюнлей къазыб, ариуланмагъан чюгюндюрню кирелеге къуюб кете эдиле.


Ростовда кенгеш. Болатчыланы Халимат Светличный Владимир бла.

Чюгюндюрчю звенола ким чагасын алгъа бошаса да, ким кёб битим джыйса да деб, бир-бирибизни эришиуге чакъыра эдик. Эришген звеноланы ишлерин ол кёзюудеги «Къызыл Къарачай», артда «Ленинни байрагъы» газетледе джазгъанлай тура эдиле. Къуру джазыб къоймай, эришиулени болумун хар ыйыкъда дегенча чыгъарыб бара эдиле газетледе. Область газетни эл мюлк бёлюмюню корреспондентлери Къарабашланы Юсуф бла Гочияланы Джагъафар бизни шохларыбыз эдиле. Аланы биргелерине хаман келиучю Чанкаланы Къазий-Магомет бизде эришген звенолада ишлегенлени суратларын алыб газетде чыгъарыб туруучан эди.

Газетни ол номерин бюгюн да тансыкълаб сакълайма. Алагъа къарасам, джаш заманыбыз эсиме тюшеди. Ишге къалай берилген адамла эдик биз. 1963-чю джыл июнну 26-да «Ленинни байрагъы» газетни 126-чы номеринде Къарабашланы Юсуфну уллу репортажы басмаланнган эди. «Эришген звенолада» деб алай эди газет материалны аты. Анда «Къумуш» совхозда ишлеген бизни звенону, дагъыда Герюгланы Любаны, «Къарачай» совхоздан Хасанланы Халимат бла Алчакъланы Мамурханны юслеринден джазыла эди. Барыбызны суратларыбыз салыныб эдиле.

Артдан да газетде бизни юсюбюзден кёб материалла чыгъа эдиле. Ала бизни ишге кёллендире эдиле. Бир джолда мени, дагъыда талай звено башчыны Кочубей районда Чапаев атлы колхозгъа чакъырадыла. Анда сау къралгъа белгили чюгюндюр ёсдюрюуню устасы, Социалист Урунууну Джигити Светличный Владимир ишлей эди. Аны иш сынамына къараб, кёб затха юрениб ызыбызгъа къайтхан эдик. СССР-ни заманында ишлеген адамгъа бир да уллу сый бериле эди. Бизни орденле, медалла бла саугъалай эдиле. Ачха ёчле ала эдик.

Мени Ставрополь крайда болуучу «Урунуугъа махтау» деген эл мюлкню алчыларыны джыйылыуларына хар къуру да чакъырыучан эдиле. Аланы биринде КПСС-ни край комитетини 1-чи секретары Болдырев меннге Урунууну Къызыл Байрагъыны орденин берген эди. Ары дери Москвада эл мюлк кёрмючге эки кере барыб, эки кере да медалла алгъан эдим. Ростовда ётген эл мюлкню алчыларыны джыйылыууна да ол кёзюудеги областны тамадалары бла баргъан эдим. Москвадан КПСС-ни Ара Комитетини секретары Воронов да келген эди. Ары джыйлгъанла барыбыз бирге суратха тюшген эдик. Ол суратланы барысы да менде сакъланадыла.

Аллах айтыб, «Къарачай» газетни 90-джыллыгъына да джетдик. Ол байрам бла газетчилени барын да алгъышлайма. Мен бир джылны да къалмагъанма кесибизни тилибизде чыкъгъан газетни алмай.

2015-чи джылгъа да джазыллыкъма. Анга джазылыргъа барыгъызны да чакъырама, багъалы газет окъуучула.

Басмагъа ДЖАЗАЛАНЫ Балуа хазырлагъанды.




Ёхтемлик
ДЖЫЛДАН ДЖЫЛГЪА КЮЧ БЕГИТЕ


Джыл къошула барса, дунияда не да къарт бола барады. Газет а ол джорукъгъа сыйынмайды. Къаллай джашауланы кёре, аладан ёте келди. Колхозланы къуралгъанлары, къолларында бир кесек рысхычыкълары болгъанланы, баш тутханланы лишон-кулак этиу. 1937-чи джыллада репрессияла, динни къурутуу, сыйлы межгитлерибизни чачыу, Уллу Ата джурт къазауат, андан сора миллетибизге келген къара кюнле – Азиягъа сюргюн. Былай алыб къарасанг, иги ишле азыракъ болгъандыла. Ёнге, джашау алгъа баргъанлай тургъанды. Газетибиз да джашаудан артха къалмазгъа кюрешгенди. Джылдан джылгъа сынам джыя, кюч бегите келгенди.

Азияда тургъан 14 джылыбызны санамасакъ, 1924-чю джылдан бери газетибиз чыкъгъанын тохтатмагъанды. 1957-чи джылны апрелинден башлаб, миллетибиз туугъан Джуртуна къайтхандан сора газетни да экинчи иги джашауу, джолу башланнганды. Миллетибизни ишге берилиб, джангы колхозла бла совхозланы къалай къурагъанлары, ара байлыкъны ёсе баргъаны, алчы адамларыбызны малчыларыбызны, сабанчыларыбызны иш джетишимлери – барысы джазылгъандыла аны бетлеринде. Иш кёб болгъандан гитче форматлы газетге сыйынмай, сабий ёсе келиб, анга джангы кийимле алгъанча, газет чапыракъла да уллугъа бурулгъандыла, тиражы ёсгенди.

Газетни ал бетинде алчыланы атлары джазылыб баргъан сыйлы къангасы бар эди. Ол а кёблени ишге кёллендире эди. Къралда джашау тюрлене, бир властны бир власть ауушдура газетчилеге да къыйын болгъанды. Айлыкълары аз, алгъынча фатарла, машинала бир журналистге да берилмейдиле. Ёзге, сау болсунла, анда ишлеген журналистле, энди да къарыуларын, билимлерин аямай кюрешедиле. Аны себебинден газет кючюн тас этмегенди. Биз «Къарачайны» сюйюб окъуйбуз, окъугъан да этерикбиз. Аллах айтса, келир тёлюле да газетден айырылмазла. Мени къууандыргъан, былайда башха районланы тамадаларыны кёллери къалмасын, газетни хар къуру да кадрла бла баджаргъан ол бизни, Джёгетей Аягъы, районду. Ачыгъыракъ айтсакъ, сарытюзчюле бла джёгетейчиледиле газетни ара багъанасы болуб тургъанла. Къуру Сарытюзден огъуна Гочияланы Джагъафар, Акъбайланы Азрет, Чеккуланы Кемал, Къойчуланы Зейтун, Доюнланы Абдрахман, Темирлиланы Азрет, Чораланы Борис, Джёгетейден бюгюнлюкде ишлеб тургъанла Какушланы Хусей, Къобанланы Махмут, Джазаланы Балуа, Созарукъланы Норий, Джазаланы Лидия, Ёзденланы Якъуб, Элтаркъачдан Къозбаланы Зарина бла Байрамкъулланы Зульфия, эл хапарчыла Хапчаланы Маммет бла Салых, Къушхаланы Айтек, Дибирланы Шамил, Джашеланы Борис, Ёзденланы Ибрагим, Боташланы Унух, Атайланы Хасан дагъыда башхала къаллай бир къыйынларын салгъандыла газетни ишин игилендирир ючюн – аны санагъан да къыйынды.

Къарнашла Хапчаланы Маммет бла Салыхны айтсакъ, кёчгюнчюлюкден бери къайтханлы, ала джаш адамчыкъла болуб, ма бюгюнлеге дери да газет бла байламлы болгъанлай келедиле. Маммет газетни юсю бла КъЧР-ни культурасыны махтаулу къуллукъчусу болду. Ол 30 джылны Джёгетей Аягъы радиовещаниени ишин къураб тургъанды, 4 китабны авторуду, белгили публицистди, Салых бютеу республикагъа белгили политика-джамагъат къуллукъчуду, КъЧРде Парламентге 5 кере сайланнган депутатды, «КъЧРни махтаулу журналисти», «Кърал къуллукъну махтаулу къуллукъчусу» деген атланы сый бла джюрютеди. Ол РФны Джазыучулары бла Журналистлерини союзларыны члениди, орус тилде 6 китабны чыгъаргъанды. «Къарачай» газетни оноууна да къошулады – редколлегияны члениди. Джазаланы Балуаны юсюнден да бир-эки сёз айтыргъа излейме. Ол алгъаракъ джыллада республикада радио бла телевидениени къарачай бериуледен баш редактору болуб ишлей тургъанлай, Джёгетей Аягъында орус тилде «Джегутинская неделя» деб район газетни къураб, анга редакторлукъ этгенди. Ол газет бюгюн да чыгъады. Бизни кёчюргенден сора, андан алгъаракъда да районда «Народное слово» деб газет чыгъыб тургъанды. Аны чыгъаргъанланы бири эди бютеу къралгъа белгили джазыучу, Ленинчи саугъаны лауреаты, талай уллу романланы автору Семен Бабаевский. Аны китабларыны бирине кёре салыннган эди халкъ унутмагъан «Кавалер золотой звезды» деген аламат кинофильм.

Статьямы аягъында газетге джаздырыуну юсюнден кёлюме келгенни айтыргъа излейме. Почта бёлюмле тарифлени кёлтюрюлгенлери бла байламлы газетге джаздырыуну багъасы экиюч къатха ёсгенди. Газетни таймаздан окъуучуларына – пенсионерлеге артыкъда ол къыйын тиеди. Биз, районда башчылыкъда джюрюгенле, предприятиелени тамадалары, предпринимателле газетге кесибиз джазылгъандан сора да, тийрелерибизде джашагъан, кесибиз таныгъан пенсионерле газетни алырча этерге керекбиз. Ол сууаблыкъ иш боллукъду, газетибизге да джарарыкъды.

ТЕБУЛАНЫ Шамил,
Джёгетей Аягъы муниципал районну тамадасы.



Окъуучулагъа
БАРЫБЫЗ ДА ДЖАЗДЫРЫБ АЛАЙЫКЪ

Орта Азиядан къайтхан джылларыбызда кеси тилибизде чыкъгъан газетибизни биринчи номерин къолума алгъанымда, къууанчым ичиме сыйынмай, газетни да къолумда къаты тутуб, журналист джашланы алгъышлайым, разылыгъымы билдириб, бюсюреу да этейим деб, редакциягъа таукел келеме. Кёчгюнчю болуб келген миллет, алкъын узакъ джолоучулукъда джунчугъанындан эс джыйыб къоялмай, тюгел орунлашыб да бошамай, къыйын халгъа тюшюб тура эди ол заманда. «Къарачай» газетни (ол заманда аты «Ленинни байрагъы» эди) къуллукъчулары да аллай халда эдиле. Ала, ишлеген джерлеринде кече къалыб, ашагъанларыичгенлери да алайда болуб, иш бардыра кёре эдим. Джатар орунлары болмай, хант этер джерлери джарашмай, ишлеген джерлеринде керекле толу болмай тургъанлай, «Къарачайны» корреспондентлери миллет тилибизде газет чыгъарыб кюреше эдиле, сау къаллыкъла! Ол джашла бары да халкъыбызны бек сюйген, тилибизни багъалатхан эмда толу билген болумлу адамла эдиле. Алай бла ала туугъан джуртуна къайтыб, къууанчы ичине сыйынмай тургъан миллетибизге бек уллу саугъа этген эдиле. Олтуруб джазаргъа шиндик, стол джетишмегенине да уллу джарсымай, миллетни кёлюн кёлтюре, учунуб ишлей эдиле ол журналистле...

Ол замандан бери мен газетибизни алгъанлай, окъугъанлай турама. Андан бери 57 джылдан аслам заман ётсе да, газетибизни джангыдан чыгъарыб башлагъан джашлагъа разылыгъым джюрегимде бюгюн-бюгече да сакъланыб турады. Алайды да, мен газетибизни эртдеден шохума, сюйюб окъуйма. Кесим да джазыучанма газетге кёлюме келген бир къауум затланы юслеринден. Менича, ана тилибизде чыкъгъан джангыз газетибизни сюйюб окъугъанла, аны келир номерин ашыгъыб сакълаб тургъан адамла бек кёбдюле. Алай а, ай медет: «Мен къарачай тилде джазылгъан газетни окъуялмайма», «Къарачайча окъугъанымы ангыламайма», - дегенле дагъыда аллай сылтаула-чурумла салыб джашагъанла да тюбер ючюн къалмайдыла.

«Къарачай» бусагъатда республикан дараджада чыкъгъан газетлени ичинде эм уллу тиражы болгъан газетди. Ол республикада власть органла бла уруннган халкъны арасында байламлылыкъны бегитиб, сакълаб тургъан, тюзлюк джолда баргъан басма органды. Аны бетлеринде джазылгъан статьяла, очеркле тарихибизни, культурабызны, адабият эмда маданият хазнабызны, джамагъат-политика халны, социал-экономика болумну юслеринден толу хапар бередиле джамагъатха. Аны кибик джигитлерибизни, джигерлерибизни джашау эмда урунуу джолларындан юлгюлю затла, 100-джыллыкъ къартларыбыз айтхан сейирлик тарих хапарла басмаланадыла. Джаш тёлюню ашхылыкъгъа, игиликге, джуртубузну, къралыбызны сюерге юретген материалла да кёбдюле. Да сора аллай магъаналы, хурметли газетибизге джазылмазгъа, окъумазгъа къалай болады да?!

Мен кёб тюрлю затны кёргенме тёрт джыйырма джылдан аслам заманны ичинде, талай къуллукъну баджарыргъа чёб тюшгенди. Къаллай къуллукъда болсам да, газетибизге сый бергенлей, аны джаздырыб алыргъа кереклисин айтханлай тургъанма адамлагъа. Бусагъатда да айтханлай турама ол затны. Джангылыкъланы билдиргенлей, тилибизни унутдурмай сакълаб тургъан, халкъыбызны аты аталгъан джангыз газетибиз хурметли миллетибизде джангызлыкъ сынамасын! Аны чыгъаргъан журналист джашларыбыз бла къызларыбызгъа Аллах кючлю саулукъ, кетмез насыб берсин.

Багъалы джамагъат! Келигиз, барыбыз да «Къарачайны» джаздырайыкъ да, аны тиражы бусагъатдан да аслам болурча этейик!

ЭСЕККУЛАНЫ Мурат,
къазауатны, урунууну да ветераны.



Тышында ахлуларыбыз
Къыргъыздан Къарачайгъа кёпюр

Узакъ Къыргъызстанны ара шахары Бишкекден сизге салам иебиз. Ана тилибизде чыкъгъан газетибизни 90-джыллыгъы бла сизни барыгъызны да таза джюрекден алгъышлайбыз. Къарачай газетни 2010-чу джылдан бери таймаздан алгъанлай турабыз. Аны юсюне да мындан ары баргъан адам болуб бизге газетле, китабла келтирмеген къалмайды. Газетлени барысын «Ата-Джурт» атлы бирлешлигибизде джыйыб, сакълаб турабыз. Бери келгенлени барысы да аланы тансыкълаб окъуйдула. Биринчиси, газет мында, Къыргъызстанда, джашагъан адамларыбызгъа, ана тилибизни унутмазгъа болушады, экинчиси, аны юсю бла Къарачай-Черкесияда болгъан джангылыкъланы билгенлей турабыз. Бизни юсюбюзден да кёб зат джазылады газетни бетлеринде.

Мен ишими юсю бла Ата джуртубузгъа баргъаным болса, эм алгъа «Къарачай» газетни редакциясына барама. Редакцияда ишлегенледен кёблени иги таныйма. Биринчи болуб газетни джамагъат-политика эмда экономика бёлюмюню тамадасы Джазаланы Балуаны таныгъан эдим. Ол ыз тюзетиб, республиканы Башчысы Темрезланы Рашидни, Правительствону Председателини биринчи заместители Байчораланы Эльдарны телефонларын табыб, аланы кеслерине энчи тюбеб сёлешген эдим.


Шидакъланы Зухра Къарачайдан баргъан делегация бла (солдан тёртюнчю).

Ала Къыргъызстандан Кавказгъа кёчерик адамла болсала, алагъа юйле ишлерге джерле берирге, не джаны бла да болушлукъ этерге айтхандыла. Бизге, Бишкекге, келген артистлени да редакцияны къуллукъчулары ашыргъан эдиле, адреслерибизни бериб. 2013чю джыл мындан ары делегация болуб баргъан эдик.

Эм алгъа «Къарачай» газетни редакциясында къонакъда болгъан эдик. Журналистлени сорууларына, мында джашауубуздан, белгили адамларыбызны юслеринден кёб хапар айтхан эдик. Газетни къуллукъчулары бизни къарачай телевидениеге элтиб сёлешдирген эдиле.

Хапарларын айтырча кёб махтаулу адамыбыз барды мында - Къыргъызстанда. Къумушчу Чочуланы Борис Къыргъыз Республиканы Президентини экономика джаны бла кенгишчиси эди, ол экономика илмуланы доктору эди, генерал чыны да бар эди. Юч кере Къыргъызстанны Баш Советине депутатха сайланнган эди. Эки джылны мындан алгъа ауушуб къалды. Джандетли болсун. Къоркъмазланы Хаджи-Мурат кёб джылланы Ич ишлени министерствосунда ишлегенди, чыны генерал-лейтенантды. Бусагъатда ол Къыргъызстанны Баш Советини депутатыды. Къочхарланы Эристина да республиканы Баш Советини депутатыды. Ол, профессор Къочхарланы Эристина, Къыргъызстанны кърал юрист академиясында дерс береди. Къобанланы Борис экономика илмуланы докторуду. Ол кёб джылланы Къыргъызстанны халкъ окъуу министрини заместители болуб тургъанды. Бусагъатда баш окъуу заведениелени бирини ректоруду. Шидакъланы Юсуф медицина илмуланы докторуду. Саулукъ сакълауда джетишимли урунуб келеди. Ол 100-ден артыкъ илму ишни, 18 монографияны авторуду. Къаракетланы Казим Къыргъызстанда Балчыланы федерациясыны президентиди. Байрамукъланы Асият медицина илмуланы кандидатыды, белгили врач-кардиологду. Къаракетланы Мудалиф чабыучу атланы эм иги тукъумларын чыгъаргъан фермерди.

Мен кесим да Къыргъызстанда къарачай миллетни ассоциациясыны президентиме. Къыргъызстанны халкъларыны ассамблеясыны президентини заместителиме. 1971-чи джыл Фрунзеде сатыу-алыуну, 1980-чы джыл да Москвада сатыуалыуну институтларын бошагъанма. Фрунзеде «Заготторгда» товаровед, бёлюмню тамадасыма. Къыргъызстанны «Госагропромунда» да ишлегенме. Бусагъатда бизнес иш бла кюрешеме.

Мен башчылыкъ этген «Ата-Джурт» бирлешлик саулай Къыргъызстанда кёб тюрлю, кёб хайырлы джамагъат-политика ишлени бардыргъаны бла эм алчыланы бирине саналады. Мында «Ючкекен» деген ансамбль къуралгъанды.

Бусагъатда Къыргъызстанда 2 мингнге джууукъ къарачайлы джашайды. Аланы асламысы туугъан Джуртубузгъа кёчерге кёлленибди, бизни бла байламлылыкъны юзмейди.

Къыргъызлыла, къарачай миллетни адамларын кеслерини къарнашларына санаб, алагъа айырылыб иги къарайдыла. Газетибизни байрамында къыргъыз миллетни келечилери, анда джашагъан джердешлерибиз да, бизни алгъышлай, салам бередиле, къарнашлача къол узатадыла.

«Ата-Джурт» ассоциация, Ала Таудан Минги Таугъа тартылгъан шохлукъну кёпюрюн салдырыргъа кюрешеди. Къыргъыз къарнашларыбыздан уллу делегация къуралыб, эки кере, Кавказгъа, келиб кетгендиле. Сыйлы къонакъла Нарсанада, «Медовые водопады» деген курорт зонада, Карачаевск шахарда болуб, къарачай миллетни келечилерине тюбеген эдиле. Делегацияны къурамында устазла, врачла, депутатла, бизнесменле, журналистле бар эдиле. Аланы биргелерине Къыргъызстанда джашагъан Миллетлени ассамблеясыны президенти, академик Мурзубрамов Бектемир да бар эди. Ол къарачай миллетни адебни-намысны кючлю тута билгенине, ишни сюйгенине, окъуугъа, билим алыргъа тырмашханына уллу багъа берген эди.

Былтыр сентябрда къарачай миллетни «Къарачай - алан халкъ» къурагъан делегациясы, Бишкекге барыб, анда «Ата-Джурт» бирлешликни къууанчына къошулгъан эди. Делегациягъа «Къарачай - алан халкъ» организацияны председатели Хабланы Руслан башчылыкъ этген эди.

Мындан ары да эки миллетни арасында шохлукъну, тенгликни бегитир ючюн, бютеу къарыуун саллыгъын айтхан эди.

ШИДАКЪЛАНЫ Зухра,
Къыргъызстанда «АтаДжурт» бирлешликни тамадасы.

2014 дж. декабрны 2
" К Ъ А Р А Ч А Й "

Эсге тюшюрюу
ЗАМАННЫ ЭС КЮЗГЮСЮНДЕ...

Огъары Мараны школунда бир кесек ишлегенден сора, джазыу мени Черкесскеде чыкъгъан «Ленинни байрагъы» газетни редакциясына келтиреди. Мен былайда халкъыбызны интеллигенциясыны баш къылчыгъы бла танышханымы джашауумда уллу насыбха санайма. Ана тилибизде чыкъгъан газетни коллективине къонакъгъа келмеген адам джокъ эди - алимле, тарихчиле, устазла, врачла, культура бла литератураны адамлары, джамагъат къуллукъчула эмда политикле. Ол заманлада ана тилде чыкъгъан газетибиз творчество интеллигенцияны бирикдирген, миллетибизни джетишимлеринден хапар айтхан, кемликлеге сагъайтхан кесича бир тюрлю бир мийик уя эди. Халкъыбызны эм фахмулу, эм джити адамлары былайда ишлей эдиле, аллай мадарлары болмагъанла да чыгъармаларын, илму ишлерин басмалай эдиле, къонакъгъа келиб, ушакъ эте эдиле.

Газетни редактору Блимгъотланы Мунир акъыллы, сабыр, кимни да сёзюн бёлмей тынгылай билген адам эди. Ай медет, ол дуниядан эртде кетди. Аны заместители Хубийланы Абу-Хасан эди, ол бюгюн да ишлейди тилни иги билген, сыйлы Къур'анны къарачай тилге кёчюрген фахмулу адамды. Билмеген затынгы анга сорсанг, тынгылы джууаб табарыкъса.

Литература бёлюмге белгили поэт Джаубаланы Хусей башчылыкъ эте эди - биринчи назмуларыма ол джол бергенин ёмюрде да унутурукъ тюлме. Чотчаланы Магомет, терен билимли адам, фахмулу джазыучу, халкъына сюймеклиги эмда тюзлюкге имтиннгени ючюн тюрме азабны сынагъан улан да, газетни махтаулу джолуну бир джарыкъ бети эди. Акъбайланы Азрет, патриот джюрекли джаш, орус тилден кёчюрюучю болуб ишлей эди, юй бийчеси Галя да газетни къуллукъчусу эди. Магомет бла Азрет да, ашхы ыз къоюб, замансызлай керти дуниягъа кетгендиле. Редакцияда урунуу джолуму Магометни юй бийчеси Тамара бла корректорланы кабинетинде башлагъанма. Ол кесин тутханы, адеби-намысы бла юлгюге айтырча бир тиширыуду.

Кёбекланы Билял партия бёлюмге башчылыкъ эте эди, журналист джолуму аны къолунда башлагъан эдим комсомол, джаш тёлю бла байламлы ишле мени бойнумда эдиле. Билялдан да, башхаладан да кёб затха юреннгенме. Ала бары да керти дуниядадыла, Аллах аланы джандетли этсин.

Бу адамланы атларын сагъыннган заманда энтда бир огъурлу адамны атын айтмай болалмайма - Джанибекланы Билялны - газетни джууаблы секретарын.

Ол ишден башын кёлтюрмеген, бир инсаннга хыянаты болмагъан ашхы адам эди. Ол да керти дуниядады, Аллах рахмат этсин.

Газетни Къарачай бла Гитче Къарачай районлада эки энчи корреспонденти бар эди - Хубийланы Назир бла Лайпанланы Сейит. Сейит керти асыулу, иги затха къууана билген онглу журналист, джазыучу, публицист эди. Аны бир кёб ариу сёзюн эшитгенме, аны ючюн разыма, Аллах джатхан джерин джумушакъ, кенг этсин.

Бу адамланы бары да мында туууб кетгенле эдиле Орта Азиягъа. Ол себебден сюргюнню «татыуун» иги биле эдиле. Ана тилибизни тас болгъан бир сёзюн излеб сау джылны айланырча, бир тукъум бир сейир-аламат, халкъларын сюйген адамла эдиле. Аланы кёзюме кёргюзюб, сагъыш этсем, энди дуниягъа быллай адамла тууарламы, дегенча да болама.

Бу адамла, сёзсюз да, газетибизни халкъ сюйюб окъурча кёб зат этгендиле. Мен газетде джангы ишлеб башлагъан заманда джазылгъан затны барын да къол машинкала бла басмалай эдик.

Джазылгъан статьяланы типографиягъа элтиб, анда газет бетлени джарашдырыргъа керек бола эди. Бир-бирледе кече сагъат экиге-ючге дери къалыб да кете эдик. Алай а ишин ауурсуннган адам джокъ эди магъаналы, халкъгъа керекли джумуш этилгенин хар


Джаубаланы Тамара.

бири да толу ангылай эди. Редакциягъа къонакъгъа таймаздан келиучюлени ичинде белгили джазыучула Байрамукъланы Халимат, Хубийланы Осман, Семенланы Азрет, Батчаланы Мусса, Къагъыйланы Назифа, Гочияланы Софья дагъыда башхала бар эдиле - бу асыл адамла бла газетни юсю бла танышханма. Ол зат ючюн газетге бек разыма.

Редакцияда айырылыб мени бир ашхы тенгим бар эди - Джаубаланы Тамара. Ол промышленность бёлюмге башчылыкъ эте эди, мен келгинчи журналистлени ичинде андан сора тиширыу да джокъ эди. Мен артда ангыладым: журналист иш къыйыннга саналгъаны себебли, тиширыуланы алмай тургъандыла, мени да ол къуллукъгъа бек къыйналыб алгъан эдиле. Бир-эки джылдан Байрамукъланы Фатима да къошулду бизге, тиширыула журналист болуб ишлеяллыкъ тюлдюле деген оюм унутула тебреди.

Тамара бла къуру да командировкалагъа бирге барыучан эдик. Экибиз кирмеген республикада бир эл къалгъан болмаз десем, уллу джангыллыкъ да болмазма. Аны адам джанындан юлюш этерча бир иги халиси бар эди. Ким да джаратхан шарты уа джарыкълыкъны сюйгени эди. Джыйылыб, коллектив бла байрам этсек, Тамарагъа джырла деб, тилекчи болуучан эдик. Ол журналист джолгъа турмай, сахнаны сайласа, белгили джырчы боллугъуна сёз да джокъ эди. Аны къуру да профсоюз комитетге членнге сайлаучан эдик - къураучулукъ джаны бла да фахмусу уллу эди, танышы, шагъырейи кёб эди. Хар зат къыйын табылгъан заманда, ол нени да табыб, тепсини джарашдырыб къоюучан эди. Экскурсиялагъа, тенгизге да барыучан эдик коллектив бла, бирибиз бармаса, экинчибиз да бармай эдик.

Тамараны ауурлугъу уллу эди, аны айтханым, юйдегиси уллу эди, юч джашы, ауругъан къайын анасы, джууаблы къуллукъда ишлеген баш иеси. Тири, болумлу болгъаны себебли, юй джумушун да баджараб, ишин да апчытмай тынгылы тындыра эди.

Джюгюм ауурду деб, бир кюнню айтыб эшитмегенме. Джууаблы джерге кимден да алгъа джетерик эди, бир джанынгдан билек болуб, ёрге турлукъ эди.

Амалсыз джазылыргъа керекли затны, газетни джарсытмаз ючюн, шабат неда ыйых кюнледе келиб джазыучан эдик. Тамара кесини кабинетинде, мен да кесими кабинетимде ишлеб арысакъ, телефон бла сёлешиб, болду ишлегенинг, чай ичейик, деб чакъырыучан эди. Алайды да, биз солуу кюнледе да тюбешгенлей туруучан эдик. Тамараны саулугъу иги эди, мен аны кесекледен ауруб да кёрмегенме. Алай а арт заманда не эсе да тюш кёрюучю болгъан эди.

Къайын анасы кёб джашаб ауушхан эди. Арадан эки джыл чакълы бир заман ётгенден сора, тюш кёргенме деб, хапар айтханы бюгюн кибик эсимдеди.

Къайын анасы чай ичирирге бир кел, деб чакъырады. Арадан кёб да озмагъанлай, Тамара джай кёзюуде инсульт болуб, ауушуб къалды. Ол больницада джатхан кюнледе, ишге келсек, Тамарадан не хапар деб, ишибизни алай башлай эдик.

Юйдегиси анга этмеген къалмады, алай а Аллахны буйругъун тюрлендирелмедиле. Тамара ауушханында, барыбыз да терен бушуу этген эдик, ол алтмышдан атлаб кетген эди, кёб заманны ийнанмагъанча болуб тургъаныбыз эсимдеди.

Ол дунияда тёре болгъанына ийнандырыргъа излегенча, Тамара меннге тюшюмде келгенлей, тюшюндюрюрча затла айтханлай да турады. Ахыр кере былай айтды: «Кюн сайын бир сагъатны хауада айлана тур». Уяннганымда, анга бек сейирсиндим. Арадан бирэки джыл ётгенден сора, джюрегим ауруб башлады, дармандан-дарыдан да уллу хайыр кёрмедим. Бир кюн эртденбла джюрегим къысыб уяндым, не мадар этейим деб, сагъышха киргенлей, Тамараны тюшюмде айтханы эсиме тюшдю. Эрлай кийиниб, къатымда школну стадионуна чабдым. Сагъатны джюрюгенден сора, себеблик табханча да болдум. Андан бери джаяу джюрюрге бек сюеме.

Хоншуларым бла, заманым болгъанына кёре, эртден-ингир стадионда айланама, ол зат саулукъгъа иги джарагъанына толу шагъатлыкъ этерикме.

Дуниясын ауушдургъан тенгиме, Тамарагъа, уллу джюрек разылыгъымы билдире, джандетли бол, керти дуниянг джарыкъ болсун, дейме.

Он джылны башха джерледе ишлеб, энтда ызыма къайтыб, биягъы газетде къуллукъ этеме.

Озгъан заманны эс кюзгюсюнде сакъланнган ишчи тенглериме джангыдан джолукъгъанча болгъанма. Газетни бюгюннгю коллективинде фахмулу джаш адамлагъа къууанама, алада джаннган джилтин джукъланмай, ызларындан келликлеге кёчерине да толу ийнанама.

МАМЧУЛАНЫ Дина.






Биринчиле
ФАХМУЛУ РЕДАКТОР

Газетни газет этер ючюн, журналистлени талай тёлюсю ишлегенди. Аланы барыны да хурметин эте, бюгюн Хубийланы Исламны (Къарачайлыны) юсюнден энчи айтыргъа излейбиз.

Джулдуз кеси джукъланыб бошаса да, аны джарыгъы Джерге кёб ёмюрлени кёрюнюб тургъанча, кеси эртде ёлгенликге, кёб заманны ичинде ауазы таукел эшитилиб, журналистлени джангы тёлюлерине юлгю болуб турады Ислам Къарачайлы. Алай уллу болгъанды аны джетишими, этген ишини магъанасы.

Ол 1896-чы джыл Къартджуртда Хубийланы АбулКеримни юйдегисинде туугъанды. Атасыны окъуй, джаза билгени, билимли адамла бла шохлукъ тутханы Исламны фахмусун эртде огъуна уятханды.

Джазыучулукъ ишни ол 15-16 джылында башлайды. Таулу халкъны джашау болумуна, анда тюбеген кемликлеге, джахилликге къаршчы, тиширыуланы эркинликлери ючюн кюрешиу, халкъгъа билим джайыу—ма бу муратла эдиле эртде огъуна Исламны халал, таза иннетли джаш джюрегин тебдирген затла.

Ставрополда гимназияда окъугъан сагъатында «Путь юношества» деген газетде ишлейди. Аны баш дагъанларыны бири болады. Алай а, газет терс джолну тутханын кёргенлей, ол тутхан джолгъа къаршчы болгъанын джазыб, газетден кетиб къалады. Исламны кетгени бла газет да джабылады.

Ма алай эртде, ма алай джашлай башлагъанды Ислам журналистиканы джолунда таукел, деменгили атламларын.

20-чы джыллада Хубийланы Ислам Шимал Кавказ крайны газетлеринде, башха басма органларында эм сыйлы авторланы бири болады: «Советский Юг», «Терек», «Молот», «Известия Советов» дагъыда башхала. Аны очерклери, публицистика эмда литература ста


Хубийланы Ислам
(Къарачайлы).

тьялары адамланы оюмлашдыргъан, ашхылыкъгъа учундургъан, билим берген материалла боладыла.

Ол джыллада Ислам Москвада баш журналист курслада да окъуйду.

Бу затла бары да анга уллу сынам, терен билим бередиле. Ол себебден бизни областда басманы къурау ишге, биринчи газетлени чыгъарыугъа уллу юлюш къошады.

1925-чи джыл «Таулу джашауну» баш редактору болуб (газет олсагъатда эки тилде чыкъгъанды — къарачай эмда орус тилледе), аны джарашдырылгъанын, тыш къарамын, магъанасын да эртдеден чыгъыб тургъан газетлени дараджаларына джетдиреди. Газет кеси да уллу форматлы болады. Исламны область газетде ишлегенини магъанасы къарачай журналист кадрла хазырлаугъа бек джарагъанды. Редактор, къураучу, юретиучю — Ислам хар джазыучугъа джашауну излемин ангыларгъа, джангы затны кёре билирге, кёб тюбеген затладан заманны, излемни шартын белгилеген юлгюлени айырыргъа юретеди.

1928-чи джыл Хубий улуну Дондагъы Ростовда чыкъгъан «Революция и горец» журналгъа джууаблы секретарь этедиле. Журнал джабылгъынчы Ислам ол къуллугъун бет джарыкълы баджарыб тургъанды.

Магъаналарын сюзмегенлей да, джазгъан затларыны кёблюгю бла темаларыны байлыгъына къарасанг, бир адамны къолундан алай кёб иш этерге къалай келгенине сейирсинесе. Къуру «Революция и горец» журналда 270 бет чакълы заты чыкъгъанды.

Эм проблемалы темалагъа джазады Ислам. Не ючюн десегиз, ол джашауну социализмни тамалында тюрлендирирге, адамланы ангыларын ёсдюрюрге тырмашады.

Хар кюндеги джашауда тюбеген затланы юсюнден информацияла, тау эллени юслеринден очеркле, проблемалы темалагъа публицистика статьяла, политика эмда халкъла арасы темалагъа статьяла, тарих очеркле, рецензияла, тенглерини юслеринден эсге тюшюрюуле дагъыда аны кибик кёб зат чыкъгъанды Исламны ётгюр къаламыны учундан.

Цомак Гадиевни юсюнден эсге тюшюрюуюнде, аны башха таулу редакторла бла тенглешдире, Ислам былай джазгъанды: «Ол башхаланы бютеу дараджаларындан кесини мийик квалификациясы бла, ишни аламат билгени бла, джазгъан затларыны политика джитилиги эмда эмоция байлыгъы бла, чексиз фахмусу бла да онглу эди».

ЛАЙПАНЛАНЫ Рашид.
(«Ленинни байрагъы», 1974-чю дж., ¹126).


Окъуучу
МЕННГЕ УСТАЗЛЫКЪ ЭТИБ ТУРГЪАНДЫ



Эм алгъа газетни къуллукъчуларын да, окъуучуланы да къарачай тилде газет чыгъыб башлагъанлы 90 джыл толгъаны бла таза джюрекден джылы алгъышлайма.

Мен «Къарачай» газетни 1957-чи джыл апрелден бери бир номерин къоймай окъуйма. Андан бир заманда да айырылмагъанма: институтда окъугъан заманымда да, юч джылны узагъына аскерде къуллукъ этген заманымда да, таб, солургъа бир кёзюуге тышына кетген заманларымда да, почта бла ызымдан джибериб тургъандыла.

Быллай бир нек сюйдюргенди газет меннге кесин? Ана тилде газет, китаб чыкъгъан, школда окъугъан къой эсенг, «къарачай» деген сёзню да унутдурургъа излеген заманланы тёлюсюнденме мен... Аны себебли мени школда къарачай тилден дерс алыр мадарым болмагъанды. Бюгюн мен ана тилимде окъуй да, джаза да биле эсем, меннге устазлыкъ этиб тургъан «Къарачайды» (алгъынлада «Къызыл Къарачай», «Ленинни байрагъы»).

Газетде ишлеб, аны ишине тири къошулуб, мени кибик кёблени тилге юретиб кетген бир къауум журналистлени, джазыучуланы, алимлени атларын, сый бере, эсиме тюшюргенлей турама. Къарачай тилни усталары Хубийланы Осман, Байрамукъланы Халимат, Лайпанланы Сейит, Чотчаланы Магомет, Къоркъмазланы Кёккёз, Текеланы Идрис, къайсы бирин айтайым, барын да сагъыныргъа мадар джокъду, барыбызгъа, бюгюн газетде ишлеген тамада къауумну да айтыб, ана тилибизден дерс бериб кетгендиле, десем, огъай дерик табыллыкъ болмаз. Ана тилибизде чыгъыб тургъан джангыз газетибизни къуру ол джумушун айтыб къойсакъ да, ол бек уллу бюсюреуге тыйыншлыды.

90 джылны узагъына газетде кёб онглу адамыбыз ишлеб кетгенди, аланы унутургъа джарамаз. Аланы къыйынларына сый бериб, Совет власть газетни орден бла саугъалагъан эди, ол властны къорагъаны бла орденни суратын да газетни бетинден къоратхан эдиле. Алай а бизни, окъуучуланы, тилегибиз бла газетни ордени орнуна салыннган эди. Ол саугъа кёблени къыйынларыды, ол затны эсде тутаргъа тыйыншлыды. Эсигизге салайым, газетге орден берилгенли да бу кюнледе 40 джыл болады.

Газетде ишлемеген адам газетчини къыйынын толусу бла ангылаяллыкъ тюлдю. Алайды да, газетни заманында чыгъарыб тургъан джашларыбыз бла къызларыбызгъа не кёб бюсюреу этсек да, азды. Аз зат джетмейди бизни кёлюбюзге джашауда. Газет да алайды: хар бирибиз сюйгенча болуб барала да болмаз, алай а, бюгюнлюкде тилибизни сакълагъан газетди да, аны сыйын кёлтюре билирге керекбиз. Бизни, окъуучуланы, газетге болушургъа, мен оюм этгенден, къолубуздан келлик эки зат барды: газетге джаздырыргъа бла газетге кесибиз да джаза турургъа. Газет джабылмаса, тил да къурумаз, тил унутулмаса уа, халкъ къурурукъ тюлдю. Алайды да, «Къарачайыбызны» кюню мингджылланы батмасын!

Газетни эм бюсюреулю иши уа 90 джылны узагъына аны, халкъ бла бирге атлай, халкъны тарихин джазыб тургъаныды. Ол зат озгъан ёмюрню 80-чы джылларыны аягъындан башлаб, 90чы джыллада халкъыбызгъа реабилитация этиуню къайгъысы джюрюген кёзюуде, республиканы андан ары джазыууну юсюнден, Черкесден айырылабызмы, къалабызмы деген соруу кёнделен салыннган заманда, газет халкъ бла бир болгъанын артыкъсыз да бек танытхан эди оюмларын айтыргъа излегенлени барына да сёз бериб... Газетни бир джолгъа тиражы да, мен билгенден, ол кёзюуден кёб бир заманда да болмагъанды 14 мингден атлагъан эди.

Мен бюгюн «Къарачайны» уллу юбилейи бла газетчилени да, анга къачан да кертилей къалгъан окъуучуланы да джылы алгъышлай, журналистле творчество джаны бла уллу джетишимлеге джетерле, окъуучуланы къууандырырча материалланы аслам джазарла, окъуучула да хаман да газетни сюйюб окъугъанлай турурла, деб ышанама.

ЁЗДЕНЛАНЫ Борис,
РФ-ны Джазыучуларыны, Журналистлерини да союзларыны члени, КъЧР-ни искусстволарыны махтаулу деятели.








Газетчи нёгерлерибиз
АЛГЪЫНЧА, БЮГЮН ДА ТАНСЫКЪЛАЙМА


Мен газетге 1969-чу джыл келген эдим. Кесиме да 19 джыл тюгел толмагъан эди. Унутмайма, редактор Баучуланы Джумукъну джашы Аубекир: «Огъур бла кел, эгешчигим, ишингде бет джарыкълы болурса деб ышанабыз», - деб, бек джылы тюбеген эди.

«Ленинни байрагъыны» редакциясы ол заманда Советлени юйюню экинчи этажында эди. Кабинетлери алай кёб да тюл эдиле, алай а кёзюме кёрюнмеген эселе, бир джарыкъла, бир джылыла эдиле. Талай адам бирге олтура эдик. Аны себебин мен артда ангыладым: алайгъа къууат салыб тургъанла анда ишлеген адамла эдиле.

Ана тилибизде джангыз газетибизни кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора джангыдан айнытыр ючюн къарыуларын аямай кюрешген къауум эди ол къауум. Газет ишге юрете, ызларындан джетиб келген джаш тёлюге да джюрек джылыуларын къызгъанмай эдиле.

Ол джылланы эсге тюшюре, мен кёб адамны тансыкълайма. Сюйген газетибизни юбилейи джууукълашхан кюнледе аланы атларын бютюн да сюйюб сагъынама.

Редактор Аубекир Джумукович кёбню кёрген, дуниядан хапары болгъан киши эди. Тышындан къаты адамча кёрюннгенликге, кертисинде джумушакъ, басымлы, адам эди. Кеси тамам джууаблы башчы болгъаны себебли къатындагъыладан да ол затны излеучен эди.

Редакцияда ишлегинчи Карачаевскеде пединститутну ректору болуб тургъанды. Пенсиягъа чыкъгъанындан сора уа ол область китаб басмада бир бёлек джылны къарачай бёлюмге редактор болуб тургъан эди.

Ол кёзюуде газетибизни редакторуну заместители фахмулу журналист, басымлы, намыслы джаш Блимгъотланы Хамитни джашы Мунир эди. Артда кёб джылланы кеси газетге башчылыкъ этиб тургъанын билесиз. Аны къолунда да мен талай джылны ишлегенме. Аны заместители Лайпанланы Сейит-Батдалны джашы Рашид да аны кибик огъурлу адам эди. Ауушуб кетгинчи, иги кесек заманны, ол Къарачай-Черкес кърал китаб басмада директорлукъ этген эди.

Аллай адамларыбызны юслеринден аслам джаза турургъа коллегаланы инсанлыкъ борчубузду. Ай медет, тыйыншлысыча атларын чыгъаралмайбыз. Ол къаламчыланы профессионал дараджалары, адамлыкъ шартлары бюгюннгю газетчилеге, окъуучулагъа да, артыкъ да бек джаш къауумгъа, юлгюдю. Анга, эски газет подшивкаланы аудура келсенг, джангыдан мюкюл боласа.

Хар къуру да мен сюйюб сагъыныучу адамланы энтда талайын айтыб къояргъа излейме. Журналистлени абадан тёлюсюнден башлайым.

Чотчаланы Магомет аланы бириди. Ол кёзюуде орус тилден къарачайгъа андан уста кёчюрген болмаз эди, десем, эшта, джангылмазма. Аны тил байлыгъы, билими, адамлыгъы, намысы эсимде кёб заманнга къаллыкъдыла. Алийланы Ракай, Акъбайланы Азрет да уста тылмачла эдиле. Тилни эркин «ойнатыргъа» хыйсаблары джетген къаламчыла эдиле. Газетде бёлек джылны джууаблы секретарь, артда культура бёлюмню тамадасы болуб ишлеген Джаубаланы Хусей, партия бёлюмню корреспонденти Байрамкъулланы Маулан, письмо бёлюмню тамадасы Байрамкъулланы Алибек, ол бёлюмню учётчиги Джазаланы Аминат, джууаблы секретарь Ортабайланы Тохтар, аны заместители Хатууланы Фатима, суратчы Чанкаланы КъазийМагомет, эл мюлк бёлюмню тамадасы Гочияланы Джагъафар, промышленность бёлюмню корреспонденти, артда тамадасы Джаубаланы Тамара, Гитче Къарачай районда энчи корреспондент, Къарачай районда ол джумушну баджаргъан Эбзеланы Ханафий да фахмулу адамла эдиле. «Ленинни байрагъыны» алгъыннгы редактору Тохчукъланы Хусей, журналист Иссаланы Азий, поэт, журналист Акъбайланы Азрет, журналист Чораланы Борис, журналист, джазыучу Кёбекланы Билял, джууаблы секретарь Джанибекланы Билял, литературовед, журналист Байрамукъланы Нина, корректорла Чотчаланы Пазлий, Чотчаланы Тамара, Батчаланы Лидия, газетни джарашдырыучу, машинистка Акъбайланы Галя эмда башхала газетибизге уллу къыйын салгъан адамладыла. Хар ким, кесини заманында газетни айнытыр джанындан кюреше, анга джюрек джылыуун бергенди. Мен башында сагъыныб ётгенледен Джазаланы Аминат, Иссаланы Азий, поэт Акъбайланы Азрет, Чотчаланы Тамара, Акъбайланы Галя болмаса, къалгъанла бары керти дуниягъа кетгендиле. Джарыкъ джандетде джатсынла. Аллайла ол кёзюуде творчество интеллигенциябызны ёзеги эдиле.

Ол кёзюуде ишлеген газетчиледен бир къауумла, Аллахха шукур, саудула, джаш къауумгъа юлгю бола, бюгюн да миллет журналистикабызны ауур джюгюн аркъаларында элтедиле. Аланы бири Хубийланы Абу-Хасанды, фахмусун, ишге толу берилгенин джаш заманында огъуна кёргюзген эди. Областда культура управлениени тамадасыны заместители болуб ишлей туруб, газетге кёчген эди. Эки джыйырма джылдан аслам болады, ол, бел тюзетмей, халал урунуб келгенли. Редакторну заместители болуб, газет бетлени «сюрмелеб» кюрешгенли. Журналистикадан сора да фахмулу джазыучуча танытханды ол кесин. Башхасын алай къоюб олтурсанг да, сый, лы Къур анны ана тилге кёчюргени ючюн унутурукъ тюлдю халкъ аны.

Какушланы Хусей а? Мен редакцияда ишлеген кёзюуде ол студент эди, алай а газетни штатдан тышында корреспонденти болуб тура эди. Фахмусу, адамлыгъы ючюн болур эди, кесин коллективге илешдирген эди. Арт он джылда, кесигиз билгенден, газетни баш редакторуду. Алкъын тириди, энтда кёб джылланы бизни, окъуучуланы, къууандырыр деб ышанабыз.

Къобанланы Махмутну да газетде къыйыны уллуду. Ол Москвада Горький атлы литература институтда билим алгъанды. Олсагъатда огъуна кёргюзген эди фахмулулугъун. КъЧР-ни халкъ поэти Къобан улу Махмут бюгюнлюкде талай назму китабны да авторуду. Журналистикадача, поэзияда да энчи хатын бирча танытханлай келген Махмут къарнашыбызны ишлер кюнлери энтда кёб болсунла.

Алайды да, бюгюн халкъыбызны атын джюрютген газетибизни ёмюрюню тюз джарымы мени кёз туурамда ётгенди. Бусагъатда да андан узакъда тюлме, ишлеген ишим да редакция болгъан юйдеди. Ол себебден газетчилени кюнде-кечеде джумушларын кёргенлей турама.

Къыркъ беш джылны мындан алдача, бюгюн да анда миллетни сюйген, ана тилни багъалатхан адамла ишлейдиле.

Къууанама, айхай да, «Къарачайны» тюненеги, бюгюннгю джетишимлерине да. Бу кюнледе уа джюрегими бютюн да бек джылытхан бир сезим барды менде. Газетни тарихинде аз, кёб эсе да, мени да барды юлюшюм, деген сезимди ол.

ГОЧИЯЛАНЫ Фатима,
республикан китаб издательствону къуллукъчусу.

2014 дж. декабрны 2
" К Ъ А Р А Ч А Й "

Газетни шохлары айтадыла
БАГЪАЛАТА БИЛЕЙИК



Мени джылым багъалы газетибизни - «Къарачайны» - юбилей джылы бла тенгди. Меннге быйыл 90 джыл болады. Алайды да, быйыл мен эки къууанчха бирден тюберикме. Къагъытда къара таный башлагъанымдан бери окъуйма газетибизни. Кёзюуден кёзюуге аты тюрлене турса да, ана тилибизде чыкъгъан джангыз газетибиз джамагъатда сыйы ёсе, кесине тыйыншлы орун ала келгенди бюгюннге дери. Аны ёсюм джолу кёб белгили, онглу адамларыбызны атлары бла байламлыды. 90 джылны мындан алгъа башлагъаныча, халкъыбызны тарих джолундан, культурасындан, урунууда джетишимлеринден, адетни, адебни юслеринден эмда къралыбызда, дунияны юсюнде джангылыкъладан да хапар бергенлей турады миллетге.

Газетибиз халкъыбызны джашау джолуну кюзгюсюдю. Анда не тюрлю джаны бла да ачыкъланыб, суратланыб кёргюзюледиле джетишимлерибиз да, умутубуз, нюзюрюбюз да. Джашауну къыйын айланчларындан, сыбабхадан ётгенча, ёте келген хурметли халкъыбызны джюрек ауазы болгъанлай турады газетибиз. Ол власть органла бла уруннган джамагъатны арасында тин-иннет байламлылыкъны бегитиб тургъан, тюзлюк джолдан таймай ишлеген басма органды. Бюгюнлюкде аны учредителлери республикабызны Правительствосу бла Парламенти болсала да, газетибиз халкъ бла бирге къалады, аны джашау болумун, джарсыуун, къууанчын да баямлаб, тыйыншлы джерлеге эшитдириб турады. Бизле, окъуучула, кёлюбюзге келген ашхы оюмубузну, юретир сёзюбюзню, юлгюге тутарлай затыбыз болса да, аны газетибизге джазсакъ, кёлюбюз хош болады. Къысхасы, газетибиз эгиз къарнашыбызчады. Халкъыбыз сынагъан джарсыуладан да ётгенди, ол чекген азабдан да джарсыгъанды (14 джылны узагъына басмадан чыкъмай тургъанды). Энди уа, Аллахха шукур болсун, къралыбызда чыкъгъан газетлеча, алагъа берилгенча эркинликде ишлейди! Алай а бир заманда тиражы 14-15 мингнге джетген «Къарачай» бусагъатда 8-9 мингнге дери тюшюб нек къалгъанды? Бу джыллада да газетни редакциясында ишлегенле билимли журналистледиле, ишлерин уста билген адамладыла. Миллетибизни адам саны да алгъындан аз тюлдю. Сора недеди чурум? Мен оюм этгенден, газетге джаздырыу иш бла кюрешгенле джокъну орнундадыла. Халкъ бу затха эртде сагъайыргъа керек эди. Газетибизни джаздырыб алыргъа излемеген адамны тилибизге турсунмайды, миллетлигине чарлайды деб ангыларча болады. «Къарачайгъа» джаздырыу сынгар да джангылыкъланы билирге излеу тюлдю, ана тилибизни сюйюудю, аны багъалатыуду эмда аллай сезимни юйюбюзде ёсюб келген сабийлерибизни ангыларына сингдириудю.

Газетибизни бетлеринде ийманлыкъны, адамлыкъны, адебни-намысны юслеринден джазгъандан сора да, къартланы сыйлауну, атаананы разы этиуню, кеслерин сыйсыз-адебсиз джюрютгенлени тюз джолгъа къайтарыу мадарланы юслеринден да кёб статья басмаланады. Джылдан джылгъа ашхы тау шартларыбыз унутула, аланы орнуна керексиз адетле къошула, миллет халибиз да тюрлене барадыла. Алай болгъаны халкъгъа уллу джарсыуду. Артыкъсыз да аманлыкъ джолгъа тюшюб барыу миллет сыйыбызны тюшюре барады. Ал джыллада афендиле, эллеринде сыйлы къартланы да болушдуруб, адамланы динни джолуна къайтыргъа, алай бла гюнахлы, аман ишлени этмезге, адамлагъа зарлыкъ, дерт тутмай, рахат джашаргъа чакъыра эдиле джамагъатны. Милицияны къуллукъчулары да джамагъат бла къысха байламлы ишлей эдиле. Районлада, шахарлада джыйылыулада сёлеше эдиле, адамла бла энчи тюбешиуле бардырыб, аланы тарыгъыуларына, оюмларына тынгылаб, анга кёре миллетни ичинде профилактика ишле бардыра эдиле. Керек болса уа, аманлыкъ этерге тырмашханлагъа законну излеминде къатыла эдиле. Миллет да милицияны сыйын кёрюб, джакълаб, болушуб тура эди. Эндиги болум ачыкъ кёрюнюб турады. Газетибиз а мен айтхан затланы юслеринден джазгъанлай тургъанды, энтда джазады.

Дунияда хар зат да Аллах буюргъанча болады. Ёзге, Боташланы Казимир МВДны КъЧР-де министри къуллукъгъа келгени бла республикабызда джамагъат-политика эмда криминал болум бусагъатдан эсе иги джанына тюрленир, халкъны рахатлыгъы, къоркъуусузлугъу да толу сакъланырла, деб ышанадыла адамла. «Къарачай» да алай, къурамлы баргъан ишлени миллетге баямлаб турлугъуна ишек джокъду.

Сёзюмю тамамлай, сыйлы газетибизни 90-джыллыкъ байрамы бла редакцияны багъалы къуллукъчуларын да, хурметли окъуучуларын да таза джюрекден алгъышлайма. Газетибиз мындан ары да халкъыбызгъа къууанчха чыкъгъанлай, тюзлюкге ишлегенлей турсун кёб ёмюрлени узагъына. Аны хар бир журналистине рахат джашау, юйдеги насыб, кючлю саулукъ берсин Уллу Аллах!

ЁЗДЕНЛАНЫ Баймырза.



БЮСЮРЕУ ЭТЕМЕ


Ким да болсун, халкъгъа бу джарар деб, уллу, гитче ишни этген да махтаугъа, сыйгъа тыйыншлыды, мен ангылагъандан. Ол себебден ана тилибизде газетни чыгъарыб тургъанланы къайсысына тюбесем да, анда ишлегенлеге бюсюреуюмю билдиреме. Сау болсунла, бизни, окъуучуланы, кёб тюрлю затдан хапарлы этер ючюн билимлерин, къарыуларын да салыб кюрешедиле.

Кесим журналист болмагъанлыкъгъа, редакцияны къуллукъчулары къаллай къыйын борчну баджаргъанларын иги билеме. Не бла десегиз, келинигиз 40 джылдан артыкъны, керти дуниягъа кетгинчи, редакцияда ишлегенди. Къысха джууугъум Джаубаланы Хусей да аны кибик. Къайда болсала да, не этселе да, окъуучуланы къалай къууандырайыкъ деб, ол эди сагъышлары. Аланы эсиме тюшюрсем, журналистлени бир, эки тюл, юч сменаны тохтаусуз ишлегенлеге санайма.

Алтмышынчы джылладан бери, кесимча джыллары келгенледен кёблеча, мен да газетни таймаздан окъуйма. Бир чырмау бла кёзюулю номери келмей къалгъаны болса, не кесим барыб, редакциядан алама неда анда джашлагъа былай бери джол тюшгени болса, ала келигиз, деб тилейме.

Адамны джашауунда магъанасы болурча темаланы барыны юсюнден материалла чыгъадыла газетни бетлеринде. Хар ким айырыб эс бёлген, окъургъа сюйген затын табады, алайды да, газет уллугъа, гитчеге да нёгерди, аны юсю бла ангыламагъан, билмеген, таб, эшитмеген затларыбыз бла шагъырей болабыз. Артыкъ да бек тарихибиз, сейирлик Джуртубуз, юлгюге тутарча онглу адамларыбыз, адетлерибиз бла байламлы темалагъа джазылгъанланы сюйюб окъуйбуз. Законнуджорукъну, сюдюлени, прокурорланы, полицияны ишлерини, аманлыкъчылагъа къаршчы кюреш къалай баргъаныны юслеринден очеркле, статьяла азыракъ чыкъгъанларына хош болмагъанымы да билдирирге излейме.

Сюйген газетибиз 90 джылны узагъына халкъгъа халал къуллукъ этиб келгенича, мындан ары да ол къыйын, алай а сыйлы борчун толтуруб турлугъуна ышанабыз.

ДЖАУБАЛАНЫ Салых,
МВД-ны ветераны, КъЧРни махтаулу юристи.




«КЪАРАЧАЙНЫ» ЮБИЛЕЙИ –- ХАЛКЪ БАЙРАМЫБЫЗ!


«Къарачай» газетибиз миллетибизни тин хазнасыны байрагъын мийикге тутуб ишлеген басма органды. Аны чыкъгъаныны магъанасы халкъыбызгъа бек уллуду. Ол къралда, республикабызда, таб, дунияда да бола тургъан затладан толу хапар берген басма чыгъармады. Быйыл толу 90 джыл болду газетибиз халкъгъа къуллукъ эте ишлегенли. Аллай бир джылны ичинде аны бетлеринде кёб зат басмаланнганды. Совет властны таулада орналгъан заманындан башлаб, демократияны джолуна тюшюб баргъан къралыбызны бюгюнюне дери халкъыбызны тарих джолун эмда джашау-турмуш, экономика халын кёргюзгенлей турады. Бизни халкъ тарихи, тили да бай, мийик культуралы, ашхы тау адетли, хоншу халкъла бла джарашыулу джашагъан халкъды. Кёб ёмюрлени узагъына джашау салгъан уллу, ауур сынамладан ёте, джигерлигин тас этмей, асыулу юзюклю малла къурай келгенди. Къонакъны сюйген, адебли-намыслы, келишиулю халкъды. Аны джетишимлерини, джарсыуларыны, ашхы адетлерини, джашау джоругъуну, бай тарих ызы бла фольклоруну, джигитлиги бла джигерлигини, дагъыда кёб ашхы тау шартларыны юслеринден статьяла, хапарла, очеркле басмаланнганлай турадыла «Къарачайны» бетлеринде. Аладан сора да адабият, маданият хазнабызны, санагъат ишледе, спортда онглу адамларыбызны юслеринден джазылгъанлай турады. Газетни редакциясында кёб адам ишлейди. Ала, бирлешиб, бир оноулу болуб иш баджарадыла, болумлу, билимли журналистледиле. Редакцияда бирикмеклик тышындан къарагъаннга бир уллу, кючлю организмча кёрюнеди. Аны къуллукъчулары газетни халкъыбызгъа къаллай магъанасы болгъанын толу ангылагъан, газет ишге джууаблы кёзден къарагъан, иш хакълары аз, льготалары джокъ эселе да къаджыкъмай ишлеген, ана тилибизни бек сюйген, багъалатхан адамладыла. Кертиди, ишлеген адам хаман да джетишимли болуб баралмайды, аны кемликлери болгъан кёзюую да болады, ауругъаны, инджилгени, джарлылыгъы-джумушу да болады. Журналистлени да бола болурла проблемалары. Алай болса да ала ишлерин бюсюреулю баджарадыла, сау болсунла. Газетибиз халкъыбызны «къанлы» кюнюнде да, баллы кюнюнде да тюзлюкге ишлегенлей, ана тилибизге, миллет адетлерибизге кертилей турады. Республикада джамагъат-политика, социалэкономика хал тюрленнген кёзюуледе да джамагъатха

эс табдырыб, оюмлу, тёзюмлю болургъа чакъыргъанлай, халкъла арасы шохлукъну бузулмазлыкъ тамалын джакълагъанлай, сакълагъанлай тургъанды. Миллетлени бир-бирлери бла джарашыулу турургъа чакъыргъанлай келеди биринчи номеринден бюгюннге дери. Газетибиз джаш тёлюбюзню ариу халили, адебли-намыслы этиб ёсдюрюуге да, джуртун, къралын сюерге эмда джакъларгъа, къорууларгъа юретиуге, патриотизм, интернационализм сезимлерин уллу этиуге тыйыншлы юлюш къошханлай турады. Ата-ананы, сыйлы къартларыбызны хурметлерин кёре билирге, ала юретген ашхы шартланы алыргъа чакъырады. Аны бла да къалмай, джаш тёлюню фольклорубузну билирге, тил байлыгъыбызны сакъларгъа, айнытыргъа чакъырады, халкъыбызны культура байлыгъын тас этмей, билиб эмда багъалы кёрюб джашаргъа юретеди. Миллет джырларыбыз, тепсеулерибиз, музыка, адабият, маданият джанындан халкъ байлыгъыбыз бла шагъырей этеди. Огъурлу къартларыбыз бла тарихчилерибиз тарихибизден, миллет адетлерибизден, тил байлыгъыбыздан, тау шартларыбыздан айтхан хапарланы барын да «Къарачай» кесини «газет архивинде» тутады. Арадан 100 джыл озса да, окъууну неда ишни юсю бла ол затлагъа эс бёлген адам, газет бетледе излегенин табыб къууанныкъды, эт джууукъ адамыны юсюнден хапар аллыкъды. Бара баргъан заманда баш окъуу заведениелени тауусхан джашларыбыз бла къызларыбыз ал джыллада чыкъгъан газетлеге къарай кетиб, диплом ишле, кандидат диссертацияла джазаргъа керекли материалла табыб джыяргъа боллукъдула. Тарихчилерибиз да онла бла джылланы мындан алгъа джашагъан хурметли акъсакъалларыбыз кеслери кёрген, билген затланы юслеринден айтхан керти хапарланы тарих ишлерине къошаргъа боллукъдула.

Къарачай-Черкес кърал университет ачылгъан кюнюнден бери да миллет тилибизде чыкъгъан газетибизни эм уллу шоху болгъанлай келеди. Газетни къуллукъчуларыны асламысы бизни университетде баш билим алгъанлары да эки учреждениени арасында тин, тил байламлылыкъны къаллай уллу магъанасы болгъанын кёргюзеди. Эки джаны да бир-бирлерине джарагъанлай, билекдагъан болгъанлай турадыла. Газет университетни урунуу джолундан, культура джашауундан, анда ишлеген алимлени, устазланы ишлерини юслеринден терен магъаналы статьяла, очеркле джазады, аны джетишимлерин баямлайды, проблемаларын ачыкълайды, джакълайды. Алай болса да хар къуру да халкъ сакълагъан затланы юслеринден толу хапарла басмаланыб турадыла, деб айталмайма. Нек дегенде, барыбыз да билгенден, республикабызда, къралыбызда да демография болум бек къолайсызды. Аны хакъындан статистика билдиргенни басмалагъандан тышында да тыйыншлы материалла аслам джазыла турсала иги боллукъ эди. Экономикабыз да ёсюмню джолунда болгъанлыкъгъа, бюгюнлюкде халкъны асламысына джашау-турмуш халы алкъын кереклисича иги тюлдю. Аны юсюне да, керти болумну ачыкълаб, кемликлени къоратыр джанындан этилген эмда этиле тургъан ишлени юслеринден кёбюрек джазыла турса хайырлы боллукъ эди. Республикабызны джер байлыгъы уллуду дейбиз, сора аны юсюнден да аслам материал басмаланыргъа дурусду. Нек дегенде, Джуртубузну белгили джерлерини, тюрлю-тюрлю ёсюмлерини, кийик джаныуарлары бла къанатлыларыны атлары ана тилибизде (ата-бабабыз айтханча) къалай болгъанын джаш тёлюбюзге айта турсакъ, ол да анга ана тилибизни, тарихибизни терен билирге болушурукъду. Бир къауум санагъат ишлени, джер хазнаны, ана тил бла тарихни хакъындан газетни къуллукъчуларына тыйыншлы халда хапар айтырча терен билимли устазларыбыз да, белгили алимлерибиз да бардыла, Аллахха шукур болсун.

Дагъыда табыллыкъдыла юлгюге айтырча затла...

Газет не тюрлю болумгъа тюшсе да, чыкъгъанлай, халкъыбызны ауазын дуниягъа эшитдиргенлей тургъанды. Тюркде, Америкада, араб къраллада джашагъан къарачайлыла Интернетни юсю бла алыб окъуйдула газетибизни, халкъыбызны джашауундан хапарлы болуб къууанадыла туугъан джуртубузда рахат джашагъаныбызгъа. Бек уллу насыбды нартла, аланла зорчуладан, джауладан къоруулаб бизлеге терекеге къойгъан джомакълы Джуртубузда джашаб, миллет тилибизде газет чыгъаргъаныбыз. Ол насыбыбызны Аллах алмасын!

Багъалы «Къарачай» газетибиз чыкъгъанлы 90 джыл толгъаны бла аны журналистлерин да, окъуучуларын да таза джюрекден алгъышлайма. Барына да кючлю саулукъ-эсенлик, энчи насыб, джетишимле теджейме.

ТАМБИЙЛАНЫ Бурхан,
КъЧКъУ-ну ректору.



АНА ТИЛДЕ ЧЫКЪГЪАН БИР ГАЗЕТИБИЗ БАРДЫ ДА...


Бюгюнлюкде мен «Медовые водопады» турист базаны баш директору болуб ишлегенликге, Совет Союзну джылларында кесими джашаууму эл мюлк бла байлаб тургъанма. Баш билим алыб, Гитче Къарачай районнга келгенимде, мен чынг алгъа ветеринар врач болуб «Ючкекен» совхозда ишлеб башлагъан эдим. Артдан, КПССни Гитче Къарачай район комитетини инструктору болуб талай джыл ишлегенимден сора, райкомну агитация бла пропаганда бёлюмюню тамадасы да болуб ишлеген эдим. Партия къуллукъчуча сынам алгъанымда, мени 168-чи ат заводха партком этиб джиберген эдиле. Муну барын да не ючюн айтама? Эл мюлкчю, партия къуллукъчу болуб ишлеген заманымда да мен ана тилибизде чыкъгъан газет бла джашаууму, ишими къысха байламлы этиб тургъанма.

Ол кёзюуледе газетни аты «Ленинни байрагъы» эди. Ол джыллада областда чыкъгъан тюрлю-тюрлю газетлеге джаздырыу бек къурамлы бара эди. Бюгюн да эсимдеди Гитче Къарачай районну джамагъаты бир джыл 3500 экземпляргъа джаздыргъан эди.

Эл мюлкде биринчи атламла этиб башлагъанлы бери мен ана тилибизде чыкъгъан газетибизни алгъанлай турама. Кесим алгъан бла къалмай, хурджунумдан ачха бериб, газетге джаздырырча хыйсаблары болмагъанлагъа да джаздыргъанлай турама.

Не айтыргъа излейме мен газетни юсюнден? Биринчиси, ол бусагъатда, алгъынча юч кере тюл, ыйыкъда эки кере чыгъады. Ол азды. Мен Къабарты-Малкъарда кёб болуучанма. Малкъар тилде чыкъгъан «Заман» газет ыйыкъда беш кере чыгъады. Биз да Къабарты-Малкъар Республикача бир субъектбиз. Сора аланы газетлери ыйыкъда беш кере чыгъыб, бизники эки кере нек чыгъаргъа керекди? Къарачайлыла адам санлары бла малкъарлыладан эсе кёбдюле. «Къарачайдан» сора ана тилибизде чыкъгъан не газет, не журнал джокъду. Джамагъат газетни сюйюб алады. Артыкъ да джыллары келгенле ансыз болмайдыла. Газетни окъуб, ала бир джерге джыйылсала, материалланы юслеринден бирбирлерине хапар айтыб туруучандыла. Былай алыб къарасакъ, джолну тиги, эниш сюреми болгъанча, газетде да бирча терен магъаналы, сейир материалла чыгъыб турмайдыла. Ёзге джашауубузну суратлагъан, бюгюн халкъны къайгъысын, ишин кёргюзген материалла чыгъадыла.

Бизни республикада адам сан алкъын 500 мингнге да джетмегенди. Аны не ючюн айтама: адам аз болса, тюрлю-тюрлю сейир материалланы табхан да къыйын болады. Аллай материалланы бир-бирде газет къайтарыб да басмалаучанды.

Башха газетибиз, журналыбыз болмагъаны себебли «Къарачай» аланы орунларын толтурургъа кюрешеди. Тарих темамы дейсе, литература, искусствому дейсе, барысына да эс бёледи газет.

Мен бюгюн «Медовые водопады» турист базаны баш директору болуб ишлесем да, газет бла къысха байламлыма. Аны бетлеринде турист базаны, мени кесими юсюнден материалла чыгъыучандыла. Джыл сайын турист базада «Къарачай айранны» фестивалы болуучанды да, газет аны юсюнден джазгъанлай турады.

Башында айтхан эдим, газет ыйыкъда эки кере чыгъады, деб. Газет КъЧРни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) эмда КъЧРни Правительствосуну органы эсе, ала газетни ыйыкъда беш кере чыгъаралмай эселе да, Совет Союзну джылларындача, юч кере чыгъарыргъа керекдиле. Культура, литература, спорт, искусство дагъыда башха санагъатлада бизни республика башха республикадан артха къалмайды. Сора газетни чыгъарыуда артха нек къалыргъа керекбиз?

Андан сора да мен эшитгенден, билгенден, газетчилени айлыкълары азды: уллу сынамлары болгъан журналистле 6-7 минг сом аладыла. Сёз ючюн, мен ачдан ёле турсам да, ол ачхагъа бир кюнню ишлерик тюл эдим. Аны бла юйдегинги къалай асыраяллыкъса? Алай болса да ишлейдиле. Сау болсунла, алагъа керти патриотла десек, чыртда джангылмазбыз.

Бюгюн ана тилибизде чыкъгъан газетге 90 джыл болады - 100 джылына да былай джетейик!

БОТАШЛАНЫ Мусса,
«Медовые водопады» турбазаны баш директору.




Журналист тенглерим бла махтанама



Газетибизни 90-джыллыкъ юбилейинде аны хар къуллукъчусуна саулукъэсенлик излейме. Газетде ишлеген журналистлени кёбюсюн иги таныгъаным, тенглик джюрютгеним бла махтанама. Алагъа бетсиниб айтмайма - барысы фахмулу, ашхы адамладыла, кеслерини къыйын ишлерин бет джарыкълы толтурадыла. Джёгетейден кёб фахмулу джазыучу, поэт, журналист чыкъгъанды. Бюгюн газетни чыгъаргъанланы кёбюсю да джёгетейчиледиле. Газетни баш редактору, РФ-ны Джазыучулары бла Журналистлерини союзларыны члени, КъЧР-ни махтаулу журналисти Какушланы Хусей, джууаблы секретары, КъЧР-ни махтаулу журналисти Джазаланы (Бытдаланы) Лидия, джамагъат-экономика бёлюмюню тамадасы, РФ-ны Джазыучулары бла Журналистлерини союзларыны члени, КъЧР-ни махтаулу журналисти, КъЧР-ни культурасыны махтаулу къуллукъчусу Джазаланы Балуа, эл мюлк бёлюмюню башчысы, РФ-ны Джазыучулары бла Журналистлерини союзларыны члени, КъЧР-ни халкъ поэти Къобанланы Махмут, тамада корреспондент, РФны Журналистлерини союзуну члени, КъЧР-ни махтаулу журналисти, поэт Созарукъланы Норий, социал бёлюмюню тамадасы, РФ-ны Журналистлерини союзуну члени, КъЧР-ни махтаулу журналисти Ёзденланы Якъуб Джёгетейдендиле.

Ала джазгъан терен магъаналы статьяланы барыбыз да сюйюб окъуйбуз. Газетни ара багъанасы болуб тургъан фахмулу журналистлеге, кёб сыйлы атны джюрютген джазыучулагъа, газетни баш редакторуну заместители Хубийланы АбуХасаннга, культура-джарыкълыкъ бёлюмню тамадасы, белгили къарачай драматург Аппаланы Билялгъа, газетни энчи корреспонденти, КъЧР-ни халкъ поэти, талай китабны автору Мамчуланы Динагъа да халкъгъа халал къуллукъ этгенлери ючюн кесими, тукъумуму атындан да джюрек разылыгъымы билдиреме. Газетни байрамында болуб къалмай, хар къуру да ала кеслерине салыннган борчну махтаулу толтургъанлай тургъанларын айырыб чертерге излейме. Ол а ала джазгъан материалладан кёрюнеди.

Юбилей болгъанына да къарамай, джанымы къыйнагъан бир затны айтыргъа излейме - ол газетни тиражыны энгишге тюшгениди, багъасыны кёлтюрюлгениди. Анга джууаблы почта органланы бёлюмлеридиле дейдиле. Ала газетлеге бийлик этиб нек къалдыла? Ма аны ангыламайма.

Дагъыда кёб затны айтыргъа излейме. Газетде ишлеген джёгетейчи журналист джашлагъа бир тилегим бар эди - Джёгетей ёзенни, анда эллени къуралгъанларындан, алчы адамланы джашау джолларындан бир джарагъан китаб джазсала деб. Газет окъуучуланы, журналистлени, миллетими адамларыны хар бирини кюнлери игилик бла башлансын!

ШАМАНЛАНЫ Амыр.
Гюрюлдеуюк эли.



АЛАНЫ СЫЙЛАРЫН КЁРЕЙИК


Къарачай тилде чыкъгъан джангыз бир газетибиз барды да, аны джаздырыб алмасакъ, окъумасакъ, багъалатмасакъ джарамаз. Газетибизни школда сохта заманымдан бери окъуйма. Ол меннге джол кёргюзген компасды. Мийик айтылгъан сёзлеге санамагъыз кюндекечеда да тюбей тургъан тенглерими бирине санайма «Къарачайны». Джюреклени джылытхан къуру аны аты огъуна нени багъасы барды! Ол мени биргеме Шималны тенгизлерини барысын дегенча джюзюб ётгенди, тыш къраллада да болгъанды, мени бла бирге тенгизлени теренлигине, тюбюне дери тюшгенди.

Газетибизни окъумасам, бир зат джетмегенча болама. Ол замандан артха къалмай, алгъа атлагъанлай барады. Мен басманы бир кесек билген адамча къарасам, Шимал Кавказда басма бла тенглешдирсем, онглугъа бизни газетни санайма. Политика, официал материалла, социал болумну, халкъ окъууну, культураны, транспортну, джорукъ сакълаучу органланы, эл мюлкню – бютеу санагъатланы ишлерин кёргюзген материалла, чам хапарла, назмула, адамны эсин кесине бургъан аналитика, тарихибизни ачыкълагъан статьяла – барысы басмаланадыла газетибизни бетлеринде. Ол а газетни журналистлерини кеслерини ишлерин иги билгенлерин, уллу сынамлары болгъанларын кёргюзеди.

Бизни, чекчи къауумну, да унутмайдыла газетни къуллукъчулары – къыйын ишибизни кёргюзюб, корреспонденцияла, репортажла, очеркле джазгъанлай турадыла. 2 джылны мындан алгъа, чекчилени юбилейинде, аны сыйына аталыб Къабарты-Малкъарны таулуташлы сыртлары бла бери, Худесге дери, атла бла келген байрам болгъан эди. Аны къураргъа болушхан эдиле «Къарачай» газетни, Малкъарда «Заман» газетни, КъМР-де телевидениени редакциялары. Журналистле бизни бла чекчи заставалада да болуучандыла, чекчилеге бизни миллетни болушуб тургъанларын да кёб джазадыла. Оразада, Къурманда тебердичиле, морхчула, учкуланчыла, хурзукчула чекни сакълагъан солдатларыбызгъа юлюш чыгъарыб хычынла иедиле, джылы кийимле бергенлери да болады.

Былайда къоша кетерим аскер къуллукъну юсюнден мындан да кёбюрек джазылсын газетибизни бетлеринде. Бизни джашларыбыз аскер къуллукъну не къадар кёб сюйсюнле, училищелеге барсынла. Бусагъатда аскер къуллукъчуланы сыйлары уллуду. Алагъа иги айлыкъ чыгъады, мадаргъа кёре джашаргъа фатарла да бериледиле. Дагъыда айтырым: журналистлерибиз кеслерини материалларында орус сёзлени асыры кёб къошадыла. Ала артдан тилибизде бегиб къалыргъа боллукъдула. Газетни 90джыллыкъ юбилейинде эм алгъа айтырым: редакцияны къуллукъчулары кёб джашасынла. Айлыкълары да аз бола тургъанлай, ала миллет ючюн деб, кеслерини ишлерине берилиб, заманларын, билимлерин, саулукъларын аямай кюрешедиле. Газетчилени ишлерин мен ангылайма. Киевде Баш аскертенгиз училищеде курсант заманымда Совет басманы тамалындан, газет ишледен кёб окъута эдиле. Шимал флотну газетлерине да статьяла джазыучан эдим. Бусагъатда ишим да басма бла байламлыды. Аны айтханым, кёб джылланы узунуна, кёз джауларын ашаб, кюнлери, кечелери басмагъа материалла хазырлаб тургъан тамам къыйын ишди журналистлеге, ол адамны арытхан огъай, бютеу къарыуун алыб къояды. Къаядан таш сындыргъан да тынчды журналистни ишинден эсе деб келеди кёлюме. Келигиз ол себебден алагъа биз да сый бергенлей турайыкъ. Алгъаракъ джыллада къарачай тилде чыкъгъан газетге «Хурмет Белгиси» орден берилген эди. Энди 100-джыллыгъында да анга бир орден къошулсун. Бизни барыбызны да саугъабыз газетибизни чыгъаргъан журналистлерибизни сыйларын кёргенибиз, алагъа къарнашларыбызча, эгечлерибизча сюймеклигибиз болсун!

БАЙРАМУКЪЛАНЫ Рашид,
аскер къуллукъчу.

Tinibek, cалам алейкум.
Форум къуру орус тилде джазгъан сагъатда, сен къарачай тилде статьяланы газетден алцб былайгъа салыб кюрешесе. Бизни тилибиз кёз туурада турады сени кючюнгден. Бу ишни бардыргъанлай тур. Сау бол, аллахны разылыгъын таб.

Salamıng uzak bolsun Sabr!

Saubol.. Allah razı bolsun.. Temanı sen açıp col col körgüstgeneng.. Esenlik barıbızga..

2014 дж. ноябрны 22
"Къарачай"

Юбилей
Къаламчы тенглерибизни таза джюрекден алгъышлайбыз

Багъалы окъуучу, быйыл октябрда «Къарачай» бла «Черкес хэку» газетле чыгъыб башлагъанлы 90 джыл толады. Эки къарнаш халкъныкъы болуб къалмай, бютеу республиканы къууанчыды ол. Нек десенг, газетлени чыкъгъанлары бизни халкъланы культура джашауларыны тарихлерини джангы бетлерин ачхандыла. Алфавит, ана тилде окъуу, литература тил бла миллет литература газет бла бирге андан ары ёсюм алгъандыла эмда бир-бири бла къысха байламлылыкъда кеслерине уллу айныу табхандыла, джашнагъандыла.

Бизни халкъланы тарихлерини бирчалыгъыча, эки газетни ёсюм джюрюшлери, алларында тургъан борчлары да бирчадыла.

«Черкес хэку» газетни 90-джыллыгъы толады бюгюн. Ол къууанч бла къаламчы тенглерибизни таза джюрекден алгъышлай, бу бетни алагъа атайбыз.

Танышыгъыз, бюгюн сизде къонакъда - «Черкес хэку» газет.

КЪАЛАМЛАРЫ БЛА ТЮЗЛЮКГЕ КЪУЛЛУКЪ ЭТЕ, ШОХЛУКЪНУ БЕГИТЕ...

Басманы юйюню 3-чю этажыны бир джанында бизни, «Къарачай» газетни, экинчи джанында да «Черкес хэку» деген газетни редакциялары орналгъандыла. Биз, эки газетни къуллукъчулары, хар кюн сайын тюбегенлей, республикада болуучу кенгешлеге, джыйылыулагъа, кёб тюрлю ишлеге, командировкалагъа да бирге джюрюгенлей турабыз. Къысхасы, журналистни къыйын, ёрюш джолунда бирге барабыз. Октябрь айда къарачай, черкес тилледе биринчи газетле чыгъыб тебрегенли 90-шар джыл толгъанды.

Эки газетни да къуралгъанлары бирча чурум бла болгъанды. Къарачай-Черкес автоном область къуралгъанында, большевиклени башчылыкълары бла «Горская беднота» деген газетни чыгъарадыла. Ёзге ол кёбге бармайды - 24-чю номери басмаланнганындан сора чыкъгъаны тохтайды. 1924-чю джылда уа


Бёлюмню редактору Бемурзов Зураб.

«Горская жизнь» деген газетни басмалаб башлайдыла. Анда материалла къарачай тилге да кёчюрюлюб бериледиле. Ол газетни да заманнга толу джууаб эталмагъаны ачыкъ болады. 1924-чю джыл октябрны 12-де орусча «Горская беднота», къарачайча «Таулу джашау», черкес тилде да «Адыгэ пеэутэ» («Адыгейская жизнь») деген газетлени биринчи номерлери чыгъадыла.

Къарачай, черкес тилледеги газетле араб алфавитни тамалында басмаланадыла. Ол а бек къыйын алфавитди - аны билген адамла джетишмейдиле. Арадан 5 джыл озуб басмалауну латин алфавитге кёчюредиле. Анда окъугъан да къыйын эди, ол себебден 1938-чи джыл а орус алфавитни тамалында басмаланыб башлагъанды газет.

1924-чю джыл октябрны 12-де чыкъгъан биринчи черкес газетни редактору Боташев Ибрагим Мурзович болады.

Ибрагим 1883-чю джыл Боташей деген элде гиназ юйдегиде туугъанды. Эм алгъа медресени, артда Петербургда къурулушчу инженерле хазырлагъан академияны бошагъанды. 1922чи джыл Къарачай-Черкес автоном областда аны, билимли джашны, халкъ окъуу бёлюмге тамадагъа саладыла. Эки джылдан а черкес газетге редактор этедиле. Ол редакциягъа араб тилни иги билген адамланы джыяды, къалгъанланы да ол тилге юретирча мадарла этеди. Газет заманында чыгъыб турурча болум къурайды. Ол кёзюудеги властланы, партияны идеяларын халкъны теренине кенг джаяргъа болушады газет. Эл элде аны хапарчылары болгъандыла. Газетни редактору бай юйдегиден чыкъгъанына кёбле хош болмай тургъандыла. Аны юсюне да Ибрагим Тазартукъладан гиназ юйдегиден тиширыуну алгъанында уа, андан да бек къадаладыла анга. Алай бла 2 джылдан Ибрагимни редакторлукъдан чыгъарадыла. Ол кёзюулеге, 1926-чы джылгъа, бирикген область, юлешиниб, андан Къарачай, Черкес автоном областла къураладыла. Къарачай автоном областны тамадасы Гюрджюланы Къурман, Ибрагимни кесине чакъырыб, Микоян-Шахарны ишлетирге башчыгъа салады.

1928-чи джыл ол, Дагъыстаннга кетеди да, анда къурулуш ишлени бардырады. Кёб да турмай, 1931-чи джыл, ауушуб къалады. Анга къуру 48 джыл болгъанды ол кёзюуде. Джашы Залимхан, къызы Инесса къаладыла.

Газетни экинчи редакторуна 1926-чы джыл Тюркде окъуб билим алыб келген, джазыучулукъ ишни иги билген Дышеков Мухамедни саладыла. 1928-чи джыл аны орнундан чыгъарадыла. Болмагъан затланы табыб, Тюркде окъугъанды, партияны ишине тюз тюлдю-зат деб терслеб турадыла. Артда башха джерде ишлей тургъанлай 1937-чи джыл тутадыла аны. 1943-чю джыл тюрмеде уруб къойгъандыла Мухамедни.

1928-чи джыл август айда черкес газетге джангы редакторгъа Москвада коммунист вузда Гюрджюланы Къурман, Балахонов Яков, Джегутанов Нарин бла окъугъан Тлюняев Абдуллахны саладыла. Ол келгенден сора, 1929-чу джыл, черкес газетни аты да тюрленеди, «Черкес плыжь» («Красная Черкесия»). Тлюняевни джазыуу да кесини аллында редакторладан маджал болмайды. Аны, газетден кетиб, Дагъыстанда илму-тинтиу институтда ишлей тургъан джеринден тутуб, халкъны джаууна санаб, 1937-чи джылны аягъында тюрмеде ёлтюредиле. 1930-чу джылны ноябрь айында черкес газетни редактору партия къуллукъчу Дохов Исмаил болады. Аны да, партиягъа, Совет властха къаршчы идеяланы бардырады деб, тюрмеге саладыла, репрессиягъа тюшюредиле. Аны ызындан 1931-чи - 1933-чю джыллада газетге редакторлукъ этген Кишмахов Магометни НКВД-ны джалдатлары къурутадыла.

1933-чю джыл газетге редактор болгъан Темиров Салих да тюрмеде ёлгенди. Агиров Магомет къуру бир джылны ишлегенди редактор болуб. Аны да, миллетни джаууна санаб, ёлюмге буюргъандыла. Наптухов Амин къазауатда джан бергенди, Дышеков Хасанбини гестапочула ёлтюргендиле. Аладан сора газетни редакторлары болуб Аджиев Чагабан, Мачуков ХаджиУмар, Охтов Анзор, Карданов Хасан, Сакиев Мусса, Добагов Султан, Аргунов Абубекир, Карданов Хасамби ишлегендиле.

Бизни халкъ Орта Азиядан къайтхан кёзюуледе Хусин Ханахович Гашоков эди газетни редактору. Аны, андан сора ишлеген Хатуов Сайдинни, Аслануков Пширимбийни, Шурдумов Кучукну черкес газетни ишин джангыртыуда уллу къыйынлары болгъанларын айтыргъа дурусду.

1980-чы джылдан 1993чю джылгъа дери редактор болуб ишлеген Карданов Мухамед Хасановични уа кесин энчи таный эдик. Аны атасы Хасан Нануевич Карданов 1940-чы - 1941-чи джыллада черкес газетни редактору болуб тургъанды. Ол, къазауатха кетиб, Севастополь шахарны къоруулай, 1942-чи джыл джан бергенди. Кеси да ротада политрук эди. Карданов Мухамедни атасы Хасан Нануевични джазыуу бир да сейирди. Ол ёксюз орус джашчыкъ болуб тюшгенди черкес юйдегиге. 1921-чи джыл Волга тёгерегинде элледе ачлыкъ башланады. Элледен адамла къралны джер-джерине чачылыб тебрейдиле. Бир къауумланы ачлыкъ, сюрюб, Кавказгъа дери ётдюреди. Кюнлени биринде Хабезни бусагъатдагъы Алибердуков элинде иги баш тутхан киши Карданов Нану Невинномысск шахарда уллу джармалыкъгъа барады кесини ат арбасы бла. Алайда кёк кёзлю бир ариу джашчыкъны абызыраб айланнганын кёреди да, биргесине алыб, элге къайтады. Ол он джылы джангы джетген Мищенко Ваня эди. Аны кесине джаш этеди Нану.

Джашчыкъ черкес тилге дженгил юренеди. Элде школгъа джюрюйдю. Артда Баталпашинскеде джангы ачылгъан совпартшколну айырмагъа бошайды. Аны черкес газетге ишге аладыла. Артда черкес автоном


Газетни коллективи.

областда искусстволаны юсюнден бёлюмге тамадагъа саладыла. 40-чы джыл а редакторлукъгъа кёчюредиле. Ол кесини орус миллетден болгъанын унутмагъанды. Черкес миллетни да бек багъалатханды. Кеси да черкес тиширыугъа юйленеди, юч джашы бла бир къызы болады.

Джуртну сакълай, къазауатда джан берген Карданов Хасаннга Черкесскеде Басманы юйюню къабыргъасына эсгериу къанга салыннганды.

Аны уллу джашы Мухамед атасыны бютеу ариу халисин алгъан эди. Ол Черкесскеде педагогика училищени черкес тилден бёлюмюн бошагъан эди. Андан сора Пятигорскеде педагогика институтну дипломун алгъанды. Москвада Баш партия школда окъугъанды. Алгъа школда устаз, партияны Къарачай-Черкес обкомунда инструктор, 5 джылны да Хабезде партияны райкомуну 1-чи секретары болуб тургъанды.

Андан сора «Ленин нур» газетге редактор этиб кёчю


«Черкес хэку» газетни баш редактору Тхагапсов Увжук.

редиле да, 15 джылны ол джууаблы къуллукъну бет джарыкълы толтурады Мухамед Хасанович. Ол ишге журналистикадан иги хапарлары болгъан джаш тёлюню алады. Аланы дагъыда кёб затха юретеди. Мухамед газетге редакторлукъ этген кёзюу къралда къыйын заманлагъа тюшеди. Горбачёвну джангыртыу ишлери башланадыла. Джамагъат организацияла къураладыла. Газетге ким нени сюйсе, аны джазаргъа излейди. Ёзге, Мухамед Хасанович интернационал идеяланы тутады. Миллетлени арасында шохлукъну, тенгликни бегитирге излейди. КъарачайЧеркесияда болгъан джангылыкъланы бирин къоймагъанча газетде кёргюзгенлей турадыла.

Аны заманында черкес газетге ишге Къарачай-Черкес кърал устаз институтну бошагъанладан кёб фахмулу джаш адам келеди. Аланы арасында Добагов Мухамед, Психомахов Мусса, Идрисов Назир, Кантемиров Туркби, Шоров Ахмет дагъыда башхала бар эдиле. Ала газет ишге берилген, кеслерине салыннган борчну толтургъунчу тынчлыкъ табмагъан къауумдан эдиле.

Карданов Мухамед редакторлукъ этген заманда аны башламчылыгъы бла Къабарты-Малкъарда, Адыгеяда, Къарачай-Черкесияда юч газетни бирлешген номерлери чыгъыб тебрейдиле. Аллай номерле айына бир кере басмаланадыла.

Карданов газетден кетгенден сора республикада джангы къуралгъан кърал телевидениеге директор болады. Пенсиягъа чыкъгъандан сора джашаууну ахыр кюнюне дери республикада журналист организациягъа тамадалыкъ этгенлей тургъан эди. Аны басмада ишине кърал джаны бла да уллу багъа берилген эди. Ол «КъЧР-ни махтаулу журналисти» деген атны джюрюте эди. «Халкъланы шохлугъуну» ордени бла да саугъаланнган эди. Мухамед Хасанович СССР-ни, РФ-ны Журналистлерини съездлерине делегатха да сайланнган эди. Мухамед Хасанович, газетден телевидениеге кете туруб, кесини орнуна аны заместители болуб ишлеген Добагов Мухамед Калабековични саллыкъларына разылыгъын билдирген эди.

Алай бла 1993-чю джыл черкес газетни редактору Добагов Мухамед болады. 1946чы - 1947-чи джыллада аны туугъан къарнашы Султан редактор болуб тургъанын да эсибизге тюшюрейик.

Редактор кёзюуюнде Добагов Мухамедге берилген саугъаланы, сыйлы атланы санасакъ огъуна белгили боллукъду аны газет ишни къалай уста къурагъаны. 1970-чи джыл аны СССР-ни Журналистлерини союзуна членнге аладыла, 1989-чу джыл ол Россияны Джазыучуларыны союзуна киреди. 1997-чи джыл Добаговгъа «РФ-ны культурасыны махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы ат бериледи. 2002-чи джыл Мухамед Калабекович «КъЧР-ни халкъ джазыучусу» деген атха тыйыншлы болады. Къабарты-Малкъар, Адыгей республикала бла бизни республиканы газетлерини бирлешген номерлерин джарашдырыб чыгъарыб тургъаны ючюн «Къабарты-Малкъар бла Адыгей республикаланы махтаулу журналисти» деген атны да алгъан эди ол. Мухамед чыгъармачылыкъ иш бла да таймаздан кюрешгенлей тура эди. Назмула, хапарла, публицистика статьяла джазгъаныны тышында драматургияда да фахмусун танытхан эди. Ол джазгъан пьесаланы черкес театрны артистлери сахнада кёб кёргюзгендиле. Ай медет, джашаууну 62-чи джылында ауушуб къалады ол.

Черкесскеде ара почтадан узакъ болмай Мухамед джашагъан юйню къабыргъасына эсгериу къанга салыннганды. Аны ачхан кюн Мухамедни къарачай, орус, абаза, ногъай тенглери аны уллу адамлыгъына, тенгликни тута билгенине, юсюнде миллетчилик халиси болмагъанына, ишин кючлю тындыргъанына сый бериб сёлешген эдиле. Добагов Мухамед газетге 1993-чю джылдан 2003-чю джылгъа дери редакторлукъ этгенди.

Былайда бизни эсибизге 1999-чу джылны къыйын кюнлерини бири тюшеди. Ол заманлада КъЧР-де президент сайлаула болуб, арада уллу дау чыкъгъан эди. Къарачайлыла Семен улуну теджеген эдиле республикагъа Башчы болургъа, черкесли


Джууаблы секретарь Абидокова Люсана.

ле да Деревни. Иш бек аманнга кетиб тебреген эди. Джер-джерде митингле къуралыб, эки миллетни адамлары ёрге туруб къалгъан эдиле. Къазауат чыгъыб къалады деб Москвадан, башха джерледен аскерлеге дери бери чакъыргъан эдиле. Ол заманлада газетлени, радио бла телевидениени хар ким кесича хайырландырыргъа, таб, кеслерине бойсундурургъа, кёбчюлюк информацияны органларына чабыуул этерге хыршыланыб тура эдиле. Миллет басмада не айтылады, деб анга сагъайгъан эдиле. Ол кёзюуде черкес газетге редакторлукъ этген Добагов Мухамед кесини сабырлыгъын, акъылын кёргюзеди.

Не джашырыу, редакцияны къуллукъчуларыны арасында да бар эдиле миллетчиле, араны бузаргъа кюрешгенле.

Бир кюн ингирде талай джаш болуб, ол кёзюуде черкес газетни фотокорреспонденти болуб ишлеген Идрисов Назирни кабинетине джыйылабыз. Арабызда Добагов Мухамед да барды. Сёлеше келиб: «Ёмюрюбюз бирге джашагъан миллетлени арасында былай къалай болады? Эки чиновник мийик шиндикни юлешалмай кюрешедиле. Тюз халкъны бирбирине удургъа кюрешгенле, андан башларына хайыр алыргъа излегенле митингле къурайдыла. Бирге къол тутушмасакъ болмаз. Мен сабий болуб, къарачайлыланы Азиягъа кёчюрюлгенлерин кёргенме. Анам джазыкъ, джангы бишген гырджынны алыб, кёчгюнчю миллетни аллына чабхан эди. Энди уа биз не эте турабыз? Биз ашагъан гырджыныбызны къачы бизни урур, къабырладагъы ата-бабаларыбыз бизге ирият берирле», деб Мухамед джыламукъларын тыялмай къалгъан эди. Бусагъатда ногъай газетде ишлеген Идрисов Назир да, биз да анга шагъатбыз. 1999-чу джыл эки миллетге да къаты, къыйын дерс болуб ётдю. Аллах аллай джылланы бери къайтармасын.

Бюгюнлюкде черкес газетни аты «Черкес хэку» деб алайды. 2003-чю джылны июль айындан бери газетге редакторлукъ этген Тхагапсов Увжук Аскербиевичди. Увжукну бютеу джашау джолу, иши чыгъармачылыкъ бла байламлыды. Окъургъа киргинчи Хабезде радиону редактору болуб тургъанды. Къабарты-Малкъар кърал университетде окъугъан студент заманындан башлаб, Нальчикде чыкъгъан газетлени хазна къалмай барысына дегенча статьяла, корреспонденцияла джазыб тургъанды. Орус тилде чыкъгъан «Советская молодёжь» газетде «Родник» («Псыкэ») деб черкес тилде бир бетни чыгъарыб тургъанды. Студент кёзюуюнде огъуна аны, фахмулу джашны, 1990-чы джылда СССРни Журналистлерини союзуна аладыла. Университетни бошагъандан сора «Хасэ» деген газетге редакторгъа саладыла. Ызы бла Къабарты-Малкъарда «Адыгэ псалъэ» деген республикан газетни бёлюмюне тамадалыкъ этеди. Увжук Аскербиевич журналистикадан сора да чыгъармачылыкъ иш бла кюрешеди. Терен философия магъаналы назмула джазады. Аны юч назму китабы басмаланнганды. Орусча атлары: «Колыбель мира», «Млечный путь», «Дети бога». Увжук уста кёчюрюучюдю.

Ол Дагъыстанны, Чеченни, Ингушну, Малкъарны, Къарачайны, Тегейни, башха регионланы белгили поэтлеринден 52 адамны джазгъанларын орус, черкес тиллеге кёчюргенди.

Тхагапсов Увжук газетге редакторлукъгъа къыйын джыллада келгенди. Бусагъатда журналистлени айлыкълары азды, джашаргъа фатар-зат берилмейди, башха таблыкъла джокъдула. Ёзге ол газетде коллективни ишин мийик дараджада къурагъанды. Редакцияны джангы компьютерле, башха оргтехника бла баджаргъанды. Басмаланнган материалла кёб тюрлюдюле. Республикада бола тургъан джангылыкъланы кёргюзгенден сора да халкъны тарихин, ашхы адетлерин ачыкълагъан статьяла чыгъадыла. Газетни къуллукъчулары барысы дегенча баш билимли джаш адамладыла.

Редактор бюгюнлюкде аны бла бирге къуллукъ этген заместители Езаова (Дзамыхова) Марина Фраловнагъа, джууаблы секретарь Абидокова (Шевхужева) Люсана Алиевнагъа, бёлюмлени редакторлары Бемурзов Зураб Мухадиновичге, Туаршева Ира Крымовнагъа, журналистле Гутякулов Дауд Алиевичге, Гутякулова Ирина бла Кушхова Фаризатха, корректорла Дахукова Розагъа, Муссова Зуридагъа, Кушдохова Анягъа, оператор Асланукова Мадинагъа, фотокорреспондент Туаршев Бесланнга уллу бюсюреу этгенин билдиреди. Алача эл хапарчыла Кетаов Аминни, Кидакоев Магометни, Черкесов Алийни, Братов Фатихни, Казаноков Хасамбини, Мамхягов Владимирни, Мешезов Рауфну атларын сый бериб айтады.

Тхагапсов Увжукну ишни къурай билгенине, чыгъармачылыкъ ишде джетишимлерине да уллу багъа берилгенди. Ол Къарачай-Черкесия бла Адыгеяны махтаулу журналистиди, Россияны Джазыучулары бла Журналистлерини союзларыны члениди.

Быйыл Москвада анга «Къралла арасы чыгъармачылыкъ академияны академиги» деген сыйлы ат берилгенди. Ол «Кавказны» ордени бла да саугъаланнганды.

Тхагапсов Увжук Аскербиевични чыгъармачылыкъ ишни ауушуну башына чыкъгъан заманыды. Мындан ары да ол кёб ауушладан таукел ётерине ажымсызбыз.

Статьябызны аягъында черкес газетни чыгъарыргъа кёб къыйынларын салгъан, кърал саугъалагъа ие болгъан талай адамны атын айтыргъа тыйыншлы кёребиз.

Шурдумов Кучук, Кантемиров Туркби, Шоров Ахмед РФ-ны культурасыны махтаулу къуллукъчулары болгъандыла. «Басманы айырмасы» деген сыйлы белги бла Богатырёв Исмаил, Хахандуков Рамазан, Братов Хабас, Добагов Мухамед, Кантемиров Туркби, Шоров Ахмед саугъаланнгандыла. «КъЧР-ни махтаулу журналисти» деген ат Адзинов Мухамедге, Карданов Мухамедге, Тхагапсов Увжукга, Дауров Джагъафаргъа, Хапанцев Сафарбиге, Заубидов Ахмедге, газетни штатдан тышында корреспондентлери Кетаов Аминнге, Мижаев Салихге берилгенди. Талай журналист хоншу республиканы уллу саугъаларын алгъандыла. Мындан ары да газетни аллай онглу адамларыны саны кёб болсун! Юбилейигиз бла, багъалы шохла! Къаламыгъыз тюзлюкге къуллукъ эте, халкъыгъызны да, бютеу Къарачай-Черкесияны да джашнатыугъа, шохлукъну бегитиуге аталыб бардыргъан хурметли ишигизде бет джарыкълы болугъуз. Хар биринге саулукъ, насыб, игиликле теджейбиз.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.

KARÇA - ÖMÜRLEDEN TAHSALA (Hasanlanı Nazir) kitapnı 354 - 373 sayfaları...

ТОККУЗУННУК БИЛЛИ КГИР СОРУКАТ

Къарчанын тейризи тилекеси сонга рды асмусланды бешинник кюнегиси озайыр кёрюз обасы сынгарды элмекемен ассалез чакары болду сонгай элмен суран сёз сёмерди сайлар бийнин эллик бийим боласагъын такъыллады кьармакъ къаладан беш уланы былан келекги бойташ шат къаршчлады ол кендсинин уллуз Къараджурт джерлигинде Къарачай эллигин балкъар бийменлигин гунмукь бийменлигин бириккетип уллуз Къарачай хан турун тёрюккю кёнесин бегитти науруз элмен джалгьан сёз джан салмаз джан къыйар дериксеп хынысыды сайлар бийнин эллик бийим боласагъын бегитти сайлар бий эллик бийимке тёрюксенди тейризим антын этти ант суран сёз сёмерди элмекемен ассалез чакары тюгелленди бойташ шат кече беш уланына сонгай алменнин науруз алменнин сайлар бийнин ёлюкгюрюн бегитти къарчанын уланы джантуугъаннын уллуз хан туруннга къалмазыкъ кёрюп томшар тентекке ёлтюртесин айтхан джантуугъаннын тенгил досугьу бойташнын кичик уланы долат ачыусуннап бойташгъа садакъ атхан бойташ ёлюннген бойташнын онглукъ уланы сымбат долатнын ёлтюрген эрттеминде элмекемен ассалез чакары болду бойташнын тёрт уланы сымбат чорумбат алгуннат асгуннат уллуз Къарачай чанкардан кьармакъ къалагъа сюргюсюленип къыслатылдылар сайлар бийнин эки кичик къарнашы ойлар бий былан асбар бий элджурт къалагъа къыслатылдылар бантау толгун чаушюгюр джазырлады

ОННУКЪ БИЛИКГИР СОРУКАТ

Бирсил Къарачай эллигиннен къарча эрлиги кетти беш джыл ёттю эпкъаз къызылбеклер къобакъаз чанкар джерине тоноугъа келейип кёп киши къыртылар кёп тоноу сюргейип аттуркъай элмен тин ата джыйрымман къаугъар ёзюрю былан къызылбеклерге барды анта ёлюнтю науруз элмен джюз къаугъары былан къызылбеклерге барды аттуркъай дертин алгъайып кёп тёлеуюк джанта секенин алды сайлар эллик бийимнин кичик къарнашы асбар бий элджурт къаладан уллуз Къарачай чанкар джерине къайтты бойташнын эки эгиз кичик уланы алгуннат былан асгуннат кьармакъ къаладан уллуз Къарачай чанкаргъа кёчюккен бантау толгун чаушюгюр джазырлады

354

Китабны биринчи бетин ачыкълау

ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ
ЭМДА
КЪАРАЧАЙ ЭЛЛИК

Ачыкълау кёзюую 1970—1979-чу джылла

23*355

Тангры джашауума нюрюн чачды,
Халкъымы ётген дуниясы —
Билим къазмугъа кенг джол ачды
Меннге дерс академиясы.

БАШЛАУ СЁЗ.

Адам улу кесин адам инсаннга санаб джашауун таныгьшічын огьуна, табигъатны кючю бла башланнгаидыла аны ёсюм джолунда болгьан тюрлениуле.

Джюз минглеген джылла анга, ёсюм берген бла къалмай, къоркъунучха табыныу бериб да тургъандыла.

Болса да адам табигъатны эбин ангылай, аны къылыгъына, усуна юрене, анга кёре джашау къурай, алдан алгьа барырча талпыргъа тин таукеллик таба, къарыуу джетген затлагъа къаршчы тура, джетмесе да, керн джанлай, бугъуна, кечинмек, дыгалас эте, кесин сакълай, туудугъун асырай, ёсе, туудукъдан туудукъгъа джашауу башхаракъ бола, тнриден тири, амаллы бола, ышан ала, джыйын сюрюу джашаудан джууукълукъ айыра, къауум-къауумгъа юлешиннген джашаугъа кёче баргъанды. Бир къауумдан адамла бир-бирине джакъ бола, болуша кечиннгендиле. Ала джаныуарла бла кюрешген бла къалмай, бир къауумдан адамла хоншу къауумгъа дау сала, орталарында керексиз илинмек чыгьа, зорлукъ кюреш кюнден кюннге кенг орун ала, онгсузуракъ къауум хорлана, джанлай, узакъ кете, онглу онгсузну джерине да ие бола, ориунда къалгъан бла биргелей джанлагъанны джерине да джерлене, адам улу джерни къалайына да джайылыб, кёб тюрлю инсанлагъа бёлюнюб, бирбиринден кенгде джашай, талай тюрлю тилле джаратыладыла. Артда бир тилде сёлешгенле башха тилде сёлешгенлени айры кёре, ол айрылыкъ дагъыда орталарында андан да уллу джаулукъ, чурум чыгъарыргъа себеб болуб, хар къауум-юзюк кесин сакълар, къоруулар ючюн, лагъым, амал излей, аллай лагъым да алагъа джангы ёсюм бере, онглу лагъымы бар кючлю бола, башхалагъа чаба, аланы бойсундура, тонай, кесин ёсдюре, хорланнганланы джеге, бир къауумдан юзюкле экиняилеге бийлик этген джашау да аллай джол бла джер джюзюне джайылыб, бийлик этиу адет

356

джорукъ болуб (бий — бийлик, къалгъанладан бийиклиги — мийиклиги бар деген магъанада) къалады. Ёмюрле узагъы джашау ёте, адамланы ангылары, тил байлыкълары ёсе, дагъыда бир тилде сёлешген юзюх — юйюрле бириге, къраллыкъ, ханлыкъ дараджагъа джетиб, дунияда халкьланы бир къауумлары къраллыкъ, ханлыкъ джюрюте, буруннгу халкъ деген атха ие боладыла.

Алай а, бара баргьан джашауда ол буруннгу халкьланы къралларына бащха къралла эзеулюк этиб, чабыб, неда арт да, кечирек кьурала келген юзюк — юйюрле бириге, бий менлик кючлери ёссе, бийджеклик излеб, бурундан бийлик джюрютгенлени сыйларына джетер умутлу иннетлери, за рлыкъ кесиб, неда ханлыкъда, бийменликде биреуню бий джеклигин чекген-джегилген юйюрле ийинч джашауну кёлтюралмай, къозгъалыб, биригиб, буруннгуну бийджек лигин тайдырсала, къозгъалгъан юзюк-юйюрледен бири онг лу ракъ болуб, дагъыда башхалагъа бийджеклик этиб, джегилгенле анга да къаршчы чыгъыб, уллу къазауатланы отунда бек кёб къралла, ханлыкъда тайдырылыб, халкълары да ол къазауатланы отунда къырылыб, тюгел тас болмасала да, уллу онгсузлукъгъа джетиб, кими унутулуб, кими да такъырлыкъда джашауун ётдюре, башха халкъланы бир бё леги болуб къошула, эригенди.

Экинчи джанындан а хорланнганланы бир къауумлары ханлыкъ, къраллыкъ юнериклеринден айырылгъан бла къалмай, киши бийликде эзиле, дагъыда бирлиги чачыла, ол бийликден къутулургъа дагъыда башха халкъны бийлиги башланыб, ол да джангыдан эзе, чача, ёмюрлери ийинчлик де ёте, ёсюмю тыйылыб, атала, онгсуздан онгсуз бола, кеси оноуу къолундан кетиб, кесине тёрлю ышыкъ табмай, джа шагьан джеринден керн къыстала, эзилиуде эритиле, къау ум-къауумгъа юлешиниб, чачылыб, бир-биринден кенгде къысдырыла, къауум энчиликде ёсе, орталарында байлам болмай, буруннгу бир халкъ талай тилли халкъгъа юлеши ниб, буруннгу бир халкъны тили буруннгу тамалын сакъ лай, талай диалектли тил болуб, аны хар къауумуна да башха ат аталыб, кесича, энчи халкъгъа саналыб, тюрлеи нгенди.

Бюгюнлюкде да алагъа кереклисича эс бёлюнмей, бурун нгу историяларына учхара кёзден къараб, алджау, джалгьан

357

сёз бла дараджа берилиб, буруннгу джашау джоллары кер тисинлей тинтилмей, тинтилсе да, башха магъанада кёргю зюлюб, буруннгу уллу халкъны туудукъларын гитчесиниб, азсымансыныб, историяны бетинде халкълыкъ сыйларына тутхучсуз сёгюш берген сёзле айтылыб, «аджаша келиб, ке чигиб джаратылгъан джыйымдыкъ» — деген оюмсуз дыга ласланы джорукъ этиб, анга тамал берирге кюрешиб, белгили алимле ишни тюзюне къарау сокъурлукъ этиб, кер тиге кёз ачмай, джекден джууукъ келмегенин кертича кёр гюзюб, кесинник арт акъыл иннетни джюрютюб, илмуну терсине бурадыла. Энди тёбенде айтыр, джазар сёзюбюз къарачай-малкъар халкъны историясыны, тилини юсюнден барлыкъды да, аны белгилисин ачыкълар ючюн, Къазакъгы улу Ботайны, Ботай улу Барлыуну джазгьанларыны тамал лыкъ этиулеринден буруннгу тинсир (тюрк) юйюрлени ис торияда джашау джолларын джазмай башларгъа болмазлыгъын эсге ала, тинтиуюл ишибизден бир аууз сёз айтайыкъ:

Буруннгу тинсир (тюрк) юйюрле бек эртегили юзюклени бирлери болуб, бизни эрагьа деричин заманлада бириге, эл ликле къурай, эм буруннгуланы бирине саналадыла. Бурун нгу Гунневар эллезинден сонгра уа (бизни эрагьа деричин заманны III ёмюрлеринден бизни эраны V ёмюрлерине де ри) бютеудуния историягьа ачыкъ белгили боладыла.

Тангюнерде Сары тенгизден Тюнгюнерде Къара тенгизге дери чек алгьан, Буруннгу Уллу Тюрк каганатны джылла рыидан (552-чи джылладан 659-чу джыллагъа дери) тюрк каганатланы эпохасы башланыб, уллу Евро-Азия джеринде Тюнайыкъда, Дунай, Балкан джерлеге дери талай каганат тёрленеди. Бизге белгили болгьан тема ол каганатланы бири 7-чи ёмюрню биринчи джарымында тёрлениб, XI ёмюрге де ри бирлигин сакълагъан, буруннгу историяда белгили, тёр лю орун алгьан Буруннгу Хазар каганат (царство) бла буруннгу хазар халкъды да, аланы Къазакгы улу Ботай бла Ботай улу Барлыу джазгьаннга кёре ангылаб, буруннгу Ха зар эллезини туудугъу, 14-чю ёмюрден сора тёрленнген, бу руннгу Бирсил Къарачай элликни эмда къарачай-малкъар халкъны буруннгусун таныйыкъ. Ботай улу Барлыу, Бантау Толгун чаушюгюр джазгьан, историябызгъа джангы бетле ачхан, эм багъалы китабны он сорукатыны хар бирини магь анасын бирем-башха сюзейик, хар биринде джазылгьанны тинтиб, айрым къарайыкъ.

358

Китабны биринчи бетинден:

СИБИЛТИНИН КЪАРАДЖУРТ СИБИЛЛАН ХАЗАРЛАР
БИРСИЛ КЪАРАЧАЙ ЭЛЛИГИНИН ЭЛМЕКЕМЕН
АРЛЕЗ АССАЛЕЗИНИН ИЛКИ БИЛИКЛЕР
ДЖАЗЫРЛАР ДЖАЗМАРЫН
БОТАЙ УЛУ БАРЛЫУ АЛСЫРЛАДЫ.

СИБИЛТИ ДЖЕРЛИГИНДЕ КЪАРАДЖУРТ
КЪАРАЧАЙ ХАЗАРЛАР, КЪАРАЧАЙ
КЪОЙМАНЛАР, КЪАРАЧАЙ АЛАНЛАР ХАКЪЫННАН,
АКЪАДЖУРТ ТЮЗГЕР ХАЗАРЛАР ХАКЪЫННАН
ДЖЕНГКИ ДЖАЗМАР БИЛИКЛЕР

359

Китабны 359-чу бетиндегиси

Сибилти деген сёз къарачай-малкъар халкъны тауранларында, таурухларында джигит нартланы атлары болуб, талай тюрлю айтылгьан бла къалмай, Къарачайда, бир къауум джерлеге аталыб, джюрюген сёздю. Аны бла биргелей, Къарачайдан тышында да адам ат, тукъум болуб да тюбейди.

СИБИЛ АТ БЛА АЙТЫЛГЬАН СЁЗЛЕ:

1. Сибил — буруннгу деулезлени туудукъларыны аты. (Къазакгы улу Ботай, Ботай улу Барлыу джазгьандан).

2. Сибилти — Север Кавказны, Донгал, Адыл, Джайыкъ, Мёнгюртю джерлени буруннгу' аты (Казакъгы улу Ботай, Ботай улу Барлыу джазгьандан).

3. Сибилчи —Къарачай халкъ таурухдан.

4. Сибилчи — «Накъут Дорбун» деген нарт айтыудан.

5. Сибилчи — «Хазар-Окъ» деген таурандан.

6. Сибилти — «Джети Нар» таурандан.

7. Сибилек — «Джети Нар» таурандан.

8. Сибилгюл — «Сибилгюл» таурандан.

9. Сибиллан — Ботай улу Барлыу джазгьандан.

10. Сибилди — «Сибилгюл» таурандан.

11. Сибилди — Къарачайда Теберди ёзенде джерни аты.

12. Сибилда — Къарачайда Инджик джеринде ёзенни аты (Зеленчук район).

13. Сибилев Н. — Кемеров, обл., Таштаголда джашагьан адамны тукъуму. «Соц. индустрия» газетни 1979 джылда чыкъгъан майны 23-де, тонну 17-деги номерлеринде.

14. Сибилант — Къазакъгы улу Ботай джазгьандан. (Днепр, Днестр сууланы, Киев шахар бла Къара тенгизни ортасы джерни аты).

15. Сибилджик — Къарачайда «Бойранкъыз» таурандан (Хазар-Окъну тамада уланы Къоркъутну тюз аты).

16. Сибил нартла — «Накъут-Дорбун» нарт айтыудан.

17. Сибил чач — Къарачайда халкъ сёз. Бурунлада бал бетли чачха айтхандыла.

18. Сибил — ингилиз джазыучу Агата Кристи джазгьан «Акъ ат Вилли» хапарда къызны аты. («Наука и религия» журналны 10 номери, 85-чи бетде, октябрь, 1969 джыл).

19. Цибилда — Абхазияда бир эбзе элни аты.

360

20. Алпсибил — буруннгу Хазар къагъанатда Малджаран кендер къагъанны аты.

21. Алпсибил — буруннгу Малджаран ханлыгьында хан ны аты.

22. Сибилчи — «Ёрюзмек бла эмегенле» таурухдан.

23. Сибилчи — «Сосуркъа бла Сибилчи» таурухдан.

Буруннгу сибиллени Къазакъгы улу Ботай джазгьандан къауум атлары:

1. Сибилантла — антлы сибилле — сибили-клятвенники.

2. Мёнгюр сибилле — могучие, мощные сибили.

3. Эбаз сибилле — сибили малодомники или слабые, ма лые охотники.

4. Адыл сибилле — волжские щедрые сибили.

5. Саныкъ сибилле — рослые, крупные сибили.

6. Алпсил сибилле — отважные сибили, богатыри.

7. Юнгюр сибилле — буйные, голосистые сибили.

8. Базымта сибилле — надежные сибили.

9. Эритча сибилле — сибили-бунтари (къайырла деген ча).

10. Тарыкъ сибилле — малоазийские, понтийские сиби ли.

11. Джайыкъ сибилле — яицкие, уральские сибили.

12. Донгарт сибилле — задонские сибили.

13. Гурт сибилле — оседлые сибили.

14. Къодур сибилле — воинственные неспокойные сиби ли.

15. Нарыт сибилле — великие, мудрые, зоркие, отваж ные сибили, сибили нарты.

Сибил деген сёзню Къарачайда буруннгу магьанасы: ча чы бал бетли неда бал бетлиден къызгъылдымгъа тартхан, бети акъ-къызылдым болгьан, уллу, токъ адамны тюрсюню не айтхандыла. Артда уа сибил сёз бютеу халкъгъа аталыб, къарачай-малкъар халкъны эртдегил, буруннгу туначлары — сибиллени бал бетли, уллу акъ адамла болгьанларын ариу ангылатады.

Бал бетли деген а джангы суратлау сёз болуб, кеч чыгъ ыб, бусагьатда аллай халкъ сёз уллу санлы, саурулу, бал бетли, токъ адам деб айтылады. Сибилджик сёзню ачыкъла сакъ а, — уллу, токъ, бал бетли, акъсыл, къызылууурт, са рыджилик, базыкъ джикли, кючлю адамны сыфатын ачыкълайды.

361

Сибилти, Сибилда, Сибилта, Сибилди десек а бал бетли къызгъылдым, уллу, токъ, акьсші адамланы джурту, джер: дегенни айыртады. Сибиллан дегенлери уа — сибиллен адамлары, ала бла тургъанла, ала бла бирликде джашагьан ла деб ангылатады. Сибиллени юсюнден Къазакъгы улу Бо тай джазгъан бла къалмай, биз бюгюнлюкге дері бурунладан бери Къарачайда сакъланнган, сибилле бла бай ламлы талай мисал сёз джаздыкъ. Анга энтда бир кёреу кьо шайыкъ. Къарачайда сибил нартланы юсюнден айтылгъаі «Накъут-Дорбун» нарт айтыудан:

Эртде-эртде, эртдегил,

Эртдегилге болуб тенг-тенгил,

Джыйылгъанды нарт юзюгю сибил,

Кюн нарына болуб тенгил.

Кеслерине керексиз махтау тартхан, ёмюрле узагъы джа шауда болуб ётгенни, буруннгу эртдегиллени терен сюзюб, тинтиб къарай билмеген ашыкъ-бушукъ алимле (Тегейде, Адыгейде, Къабартыда) не болса да, кимники болса да биз никиди дейик деген даулу оюмну къабыл кёрюб, кеслерине ёрюз дараджа, онглулукъ излеб, аланы къазанларында биш меген этге биз биширгенбиз деб тарт-соз джюрютюб, Кав казда энчи юлюш айырыб, ёрюзлюк тёрде орун сайлайдыла. Аланы ардакгы буруннгу джашаулары буруннгу эпоханы бийджеклери болгъанча. Ала кеслерине джоралаб айланнган эпоханы мингар джыллары буруннгу уллу сибил — хазар — къарачай-малкъар (сибиллан) дуниясыны гюрбеджисини уллу къазанында бишиб чыгъыб, къалгъанлагъа хоншулукъ, тигим халда джайылгъанын билирге ангылары джетмейди. Гюрюлдеб озгьан ёмюрлени кёралмайдыла.

Алай демек, нарт эпосну, кавказ культураны кеслерине теджегил этедиле. Аны уа кертилигин сюзер ючюн, биз не ден да алгьа нарт сёзню ачыкълайыкъ. Нарт деген сёз Къа рачайда, Малкъарда, Къумукъда, бютеу Кавказда джюрюген бла къалмай, джерни Кюн чыкъгъан къыйырында джашагьан якут халкъда, башха тюрк халкълада, монгол халкълада да барды, ол себебден нарт деген сёз тегей неда адыг тилледенди деб айтыуну джалгьан сёз болгьаны ачыкъ хакъды. Болса да нарт деген сёз къарачай-малкъар тилде не ни ангылатады, эм алгьа нени ангылата джаратылгъанды де сек, аны сюзер ючюн, Къазакъгъы улу Ботайны нарыт сибилле деб джазгъанындан башлайыкъ:

362

1. Нарт-нарыт, нар-ыт. Нар — эм уллу кючю, джигитлиги, сыйы баргъа нар адам дейдиле. Нар — Кюнню эм уллу, багъалы, сыйлы нюрюню, джылыууну джарыгъы, джылтырауугъу.

2. Нар — буруннгу сибилледе ханлыкъ тёрню уллулугъуну белгиси болуб, хантурун тёрзюк нар бла белгилениб, бирден джетиге дери санагъандыла. Джети нарлы ханнга Джюзелик хан, гаган, къагъан дегендиле.

3. Нар — алтынны эм сыйлысына, джылтырауугъуна, багъалысына нар алтын, нар багъасы бар алтын дегендиле.

4. -Ыт — баш дараджа, онглусу: нар-ыт — ангыкы эм онглу кючю (наивысшая сила разума, мудрая сила).

5. Ытта — уллу ангы бла, ахыр кюч бла иш баджарыу, (наивысшая работоспособность силы и ума).

6. Ытта — кёб заманны ангыламай, джукъ эталмай туруб, ытта деб ангы кючюмю салгьанлай, ангылаб къойдум (халкъ сёз).

7. Ытта-бытта дегенлей — кючден келмезлик ишни баджардым (халкъсёз).

8. Ытта — тукъумда уллу атагъа «ытта атабыз» дегендиле (халкъ сез).

Алай демек, уллу, сыйлы, акъыллы, тёрлю атабыз дегенликди.

Хаста — Хазта, Шошта дегенча, Ытта деб адам ат да барды.

9. Ытта — бир-бирде сабийле атасыны атасына да Ытта, ой Ытта деб сёлешедиле. Аныча, уллу анагъа да Ынна, ой Ынна деб, сыйын кёредиле.

10. Алай бла, нарт деген сёз аллындан нар-ыт болуб, артда нарт болгьанын кёребиз. Саудан магьанасы уа: нюрча, кючю бар, ыт — ыттача уллу оюмлу, акъылы бар, эм акъыллы, ангылы, эм кючлю джигитлиги болгьан адамгъа айтылгъанды (богатырь мудрой силы). Экинчиден а, нарт деген сёз къарачай-малкъар-къумукъ (сибил — хазар — сибиллан) тилледен сёз болгъанына Кавказда айтылгьан нартланы атлары толу кёреулюкдю. Мисалгъа: Ёрюзмек — Ёрюзбек — ёрюз (верховный), мек — бек (сильный), Сосурукъ — Сосуркъа, сос — гранит, урукъ, рукъ, ырыу, рыу — (юзюк — род). Сибилчи — сибиллени юзюгюнден, Батыр — оз, озгьан батыр (богатырь, победитель), Сослан — сос улан (сын гра

363

нита, созданный из гранита), Хамча, Хамца — къабыучу, джыртхыч, кьайыр, Ачемез — ачымаз (благополучный, невредимый, успешный), Алауган, Алаугъан — алаукъан (Алауская кровь: из рода алаугов, алау — победитель), Шауай — аджаллы ай, бушуу ай, къара кюнню айы (месяц печали).

Былача дагъыда башхала да алай келишедиле. Аны бла къалмай, Ботай улу Барлыуну джазгьанларындан «Бюйюк хазарларын эрттегил элфетиннен сыйлагъар нарт айтышлар чариши болду» — дегенни, къартла айтыугьа кёре да «буруннгу заманлада, къууанч болса, нарт айтышлар чаришлери болуучан эдиле, анга нарт айтыш эришиулер да деучен эдиле» —• дегенлерин эсге алсакъ, нартланы хапарлары аллындан поэмала маталлы болуб, бурундан, сибилледен башлаб айтылыб келген хазар халкъны литература тилине саналыб, уллу нарт джигитлеге аталыб этилген джыр — анарланы джыранла (джырчыла) байрамлада чаришлеге къошулуб джырлай, анга да нарт айтышлар чаришлери дегенлери ариу ачыкъланады. Ол кёреулюкге бюгюнлюкде да Къарачайда, Малкъарда нарт айтышланы бир бёлегине назму тюрде джорукъ бла айтылгьаны хакълыкъ этеди десек, нарт айтышлар къарачай-малкъар халкъны хазар туначларындан сакъланнган, буруннгу литературасы болуб, Кавказда башха халкълагьа джайылыб, айтыла, алай, ол халкъла нарт джигитлеге аталгьан анарланы кеслерини тиллеринде, назму тюрде толу айталмай, хапар, таурух тюрде айта алгъанлары да хакъ болгьанын кёребиз.

Ол кертиси да алай болмаса, нартланы атларыны асламысы тюрк тилледен да болмаз эди. Нарт айтышланы андасанда бир кесеги тегей, Къабарты тилледе назму тюрде тюбегени да барды, алай а анга эс бёлюрча тюлдю, не ючюн десек, бурунладан бери тегей, адыг халкъда хазар — Къарачай (тюрк) тилледе эркин сёлешиб тургъандыла, ол себебден ала нарт анарланы бир къауумундан юзюкгюлени артда кеси .тиллеринде айтыргъа кюрешген болурла. Тегей, адыг тилледе бюгюнлюкде айтылгьан нарт айтышлада тюбеген, назму тюрде окъулгъан кесеклени да уллу эсге алырча тюлдю, нек десек, аланы, Совет власть киргенден сора, тегей, адыг фольклористле кеслерине махтау тартар джанындан джарашдырыргъа кюрешиб, Къарачайдагъын, Малкъардагъын да кеслерине тартыб, бизники болсун деген бетден къа

364

раб, энчилик айыргъандыла. Тегей нарт эпосда нартланы чаришлери Зилахар чарсенник тюзде баргъанды, ол да Инджик джеринде болгьанды, буруннгу аланла джашагъан тёрезде, дейдиле. Кертиси да, буруннгу Инджик джеринде нартланы чарсенник тюзлери болгьанды, алай а анга Зилахар демегендиле, Сыйлагъар дегендиле.

Скиф-сарматланы туудукълары тегейлиле бла дюгерлиле кеслерин да, нарт эпосларын да сакълаялгъан эселе, нартларыны скиф — сармат — иран атларын нек сакълаялмагъандыла, алагъа къарачай-малкъар атланы нек атагьандыла? Нарт эпосну къарачай-малкъарлыланы ата-бабалары сибил — сибилланла чыгъаргъандыла да, аны ючюн!

Аны бла къалмай, къарачай-малкъар тилде нарт сёзча кьуралгьан, анга ушагал айтылгьан Р, Т тауушла бла бирчалыкъ кёргюзген, бир бёлек сёзню Мисалгъа келтирейик: нарт, тарт, къарт, арт, гѵрт, къурт, тюрт, сюрт, кюрт, джурт, ууурт, джууурт, къууурт, олтурт, толтурт, чомарт, намарт, къондурт, болдурт, д. а. к.

Бу огьары айтылгьан сёзле бары да къарачай-малкъар тилни энчи джоругъу бла кьуралгъан тюрк сёзледиле. Ол себебден нарт деген сезню тегей не адыг тилледен чыгъарыу Насра Хоожаны джибге тары джайгъаныча болады. Алай демек, огьары айтылыб ачыкъланнган мисалланы (Къазакъгъы улу Ботай джазгъанны, Къарачайда нарт айтыуланы, тауран, таурух хапарланы барын эсге алсакъ, Кавказда нарт эпос сибилле талай къауумгъа юлешиниб, хар къауум энчи аты бла белгилениб, сибиллени таулада (Сулак суудан Дженликге деринчи) джашагьан бёлегине нарыт сибилле (сильные, мудрые) деб, ёмюрле узагъында нар-ыт сёз да нарт сёзге тюрлениб сакълана, Кавказца джашау да туудукъдан туудукъгъа тюрлене, буруннгу нарыт сибиллени джигитликлери халкъда айтыла, сибиллени юсюнден болгьан хапарда тауран, таурухча айтыла, нарт эпосну алай джаратылгъаны ачыкъланады.

Артда уа нарт эпос, эм Эртдегилге саналыб, Кавказда халкьланы барына сибиллан — Къарачай — малкъар атлары бла джайылгъанын ариу ангылайбыз. Болса да хар халкъ, буруннгу нарт сибиллени юсюнден эртдегиллени кесини тилине, джашаууна кёре айта, джарашдыра, нарт эпос хар биринде бирер башхаракъ айтылса да, ол сибил нартланы буруннгу джашауларын ачыкълагьан, историягьа джангы бет ачхан къазмуду. Экинчиден а, биз огьары джазгьан, биз

365

ге белгили болгьан, сибил деген сёз талай тюрде тюбесе да, кесини керти магъанасында бюгюнлюкге дери историягьа белгили болуб бир да эштилмегенди.

«Сибилти» къарачай-малкъар халкъны буруннгу сибиллан — хазар туначлары сибиллени Урал суудан Азау тенгизге дери джерленнген джерлерини аты болгьан бла къалмай, ол джерде талай тюрк юзюкден элликни джуртуну буруннгу атыды. Сибилтиде хар тюрк юзюкню эллиги энчи джерлениб джашаса да, Сибилти джери аланы биргелей джуртлары болуб, сибиллан элликлери деб аны ючюн айтылады. Биз сюзген биринчи бетде Кьараджурт сибиллан хазарлар, Бирсил Къарачай эллиги деб джазылгьан буруннгу сёзлени магьанасы да огьары айтылгъаннга кёреулюк этеди. Алай демек, буруннгу Къарачай элликде сибил хазарладан, сабарладан сонгра да Къарачай къуманла, Къарачай аланла джашаб, ала сибиллан элликледен болгьанлары бла къалмай, Къараджуртда джашагьан Къарачай сибилланлыла болгьанлары ючюн айтыладыла. Къараджурт деген сёзню алсакъ а, бурун Тезгюнер Кавказда, Акъсууда Дженликден Дагьыстанда Сулак суугьа дери созулгъан таулу, ёзенли, чегетли, къарангысы бар джерле деген магъанада чыгъыб, аталадыла.

Сибиллан хазарлары уа, бурун Сибилти джерини къалайында да джашагьанларыча, Къараджурт тёрезинде да джашагьандыла. Ол себебден алагъа Къараджурт Къарачай хазарлары дегендиле. Бусагъатха дери Къарачай деген сёзню бир джараугъа келишмеген магъанада ангылатыб тургъандыла. Ботай улу Барлыуну китабында джазылгьан а ол сёзню магьанасын алджаусуз ариу ачыкълайды. Алай демек. «Къарачай» деген сёз тау суулары бар, тауланы джери, неда таулу джерлени, тау сууланы джуртуну эллези деген магъанадады (страна гор, земля гор и горных рек). «Къарачайлы» десек а — (житель горной страны, горных рек, горец) — таулу болуб ангылашынады.

Къарачай деген сёз, 8-9-чу ёмюрледен бери историягьа белгили болуб, талай тюрде айтыла келсе да, аны къара деген тамалы бла башланыб айтылыб, джазылыб, буруннгу тюрк — хазар тилден къара — таулу, чегетли джерле дегенни ангылатыб, «чай» дегени да — кам — река болуб, таулу чегетли джерлени камлары — камы (къаракам) дегенни ангылатыб, «таулада джашагьан, тау камланы адамы, таулу

366

адамла» — деб джазылыб, биринчи историяіъа къара-хазар, къара-джур хазар, Къарачай хазар, Къараджурт хазар, къарадур хазар, артда уа Къарачай-Алан эллик, Къарачай хазар, Къарачай алан, Къарачай къуман, Къарачай балкъар болуб джазылады.

1643-чю джылда Бештау джеринде джашагьан къарачайлылагъа «Къарачай черкесле» дейди воевода Волынский. 1654-чю джылда къарачайлылагъа италиячы миссионер Ламберти да «къарачолиле», «Къарачай черкесле» дейди. 1768-чи джылда уа Къарачайгъа А. Шелков Къараджау дейди. 1807-1808-чи джылында Тезгюнер Кавказда болгьан, къарачайлыланы иги таныгьан алим Г. Ю. Клапрот, къарачайлыла хазарладыла дейди. Къарачайгъа хоншу халкъла да, кеслерини тиллерини джоругъуна кёре-айтыб: адыгле — къара-шэй, ногъайла — Къарашай, абазача — къарча, абхазча — акарач, къарацур, менгрелча — алан, карачоли алан, эбзеча — савьяр, мукричай (мукарачай), чеченча, ингушча — къарчэ, къарча, Къарачай, къарчэй, Къарачай дейдиле.

Алай бла, къарачайлыланы таныгъанла, къайсы тилде сёлешселе да, кёбюсю къара, къарача, акъарач, къараджау, къарадур, къарашэй, Къарачай деб, Къарачайны буруннгу хазарладан, аланладан белгили таулу джерлерини аты бла айтадыла. Ол ат Къараджуртда джашагъан хазарлагьа айтылыб къалмай, Къарачай хазарлары дегенча, Къараджуртда джашагьан куманлагьа, аланлагьа да Къараджурт Къарачай къойманлары, Къараджурт Къарачай аланлары дегендиле.

Акъаджурт деб а хазарланы эм буруннгу, уллу, сыйлы джерлерине айтхандыла. Ол джер Къобандан, къалмукъ тюзледен Адыл суугьа, Астрахан шахаргьа дери тёрезни аркъалы тюзлеридиле. Акъаджуртда джашагъан хазарлагьа акъаджурт тюзгер хазарлары дегендиле. Алай демеклик, тюз джерледеги хазарла, тюз джерлени хазарлары — деб ангылашынады.

ЭКИНЧИ БЕТ
БИРИНЧИ СОРУКАТНЫ АЧЫКЪЛАУ

Ботай улу Барлыу, кеси кёргенни, эшитгенни джазгьан бла къалмай, китабыны биринчи сорукатын атасы Къазакъгы улу Ботайгъа атаб, аны бурундан джазылыб сакълагъан биликлерини кеменниги бла башлайды.

367

Къазакъгы улу Ботайны кеменниги бизни хапарлы этгеннге кёре, бюгюннгю тюрк халкълары буруннгу джети тинсир эллигини элбасаны болуб, буруннгу тюрклени джети элликге юлешиннгенлерин айыртыб: Къонбан эллиги, Деулез эллиги, Узабан эллиги, Къазманак эллиги, Кюйеджик эллиги, Къанджай эллиги, Къыйаргу эллиги деб, атларын толу джазады.

Джети элликни да экиге юлешиниб, эки Тинсир элбасан кесеби деб, тинсирлени эки къауумун да эки башха кёргюзюб, бирине Кюннебар тинсир элликлери, экинчисине уа — Кюнтерик тинсир элликлери — дейди.

Биз ангылагьаннга кёре, Кюннебар дегени Кюн чыкъгъаннга барыб джашагъанла, кюнчыкъгъандагъыла деб, Тангюнерде джашагъан тинсир юзюклени кёргюзеди. Кюнтерик деб а Кюн чыкъгьандан Кюн батханны орта сюреминдегиле, неда Кюн теркиген, Кюн орталыкъны кёргюзген джердегиле дей болур.

Андан арысында Къазакъгы улу Ботай тинсир элликлени эки къауумун да айрым алыб, Кюннебар тинсир элликлени, Кюнтерик тинсир элликлени хар бирини эллигини элбасанларын, юйюр атларын ачыкъ джазыб, ала къайсы джерледе джерленнгенлерин былай белгилейди:

Биринчилери —

Кюннебар тинсир элликлери: Къазманаклар,

Кюйеджиклер, Къанджайлар, Къыйаргулар, Деулез урзюгю бийесен диебиллер, Деулез урзюгю артан диебиллер.

Экинчилери —

Кюнтерик тинсир элликлери: Къонбанлар, Деулезлер, Узабанлар.

Юч кюнтерик тинсир урзюгюннен элбасанлары: Къонбанла, Деулезле, Узабанла кимледиле? Аллай соруугъа историяда алкъын тыйыншлы джууаб табылмайды.

Алай болса да, Къонбан деб бизге белгили болгьан сёз ол тюрде болмай, Къобан деген тюрде айтылыб, сакълана, Къобан буруннгу тинсир (тюрк) юзюкню аты Къонбан сёзден Н таууш къоратылыб, Къараджуртда Къобан сууну джеринде джашагьан, буруннгу къонбанланы атындан айтылыб, Къарачайны уллу сууу, Къобанны аты алай бла Къобан бола болурму дейбиз.

Аны бла къалмай, Къараджуртну Оз джеринде (Терк-Башыны буруннгу аты) буруннгу эллени бирини аты «Къобан»

368

деб бюгюнлюкге дери сакъланады. Ол элде 15-чи ёмюрде Къарчаны ана джууукъларындан адамлары джашаб, элни аты «Къонбан къала» болуб, Къойманла (къуманла) джашагьандыла. «Къонбан къала» деб буруннгу кёзюуден огъунамы айтылгъанды, огъесе Къонбан Къойманла юзюк атларына сый, къач береми атагьандыла? — дерге болса да, жинчи тюрюн эсге ала, алайда къонбанла кеслери бурунладан джашаб, алай аталыб, артда уа аланы туудукълары Къойманла ол атны тюрлендирмей джюрюте, Къонбан къаланы аты Къобан болгьаны хакъ ачыкъ болады. Не ючюн десегиз, буруннгу къонбан къойманлары Къараджуртну Терк суудан Къобан суугьа деричин талай джерлеринде джерленнгендиле. Деулез деген сёзню сюзсек да, деулез тюрде тюбемей, Телес, Тёлес тюрледе, буруннгу историяда кёб айтылады.

Бу юч сёз (Деулез, Телес, Тёлес), бир ишексиз да, бир юзюкню аты, бир сёзню тюрлери болурла. Алай демек, сёзню тюзю не Тёулес, не Деулез (-с) болуб, артда телес деулез (-с)-ден тёлес, телес деб тюрленири хакъды.

Узабан деб да буруннгу историяда ачыкъланнган зат эсленмейди, «Усун, усунла» деген болмаса. «Усун» узабанладан башха юзюкню аты болур. Не ючюн десегиз, «усун» аты болгьан юйюр Тюнгерик тинсирледе (тюркледе) бир да джолукъмайды. Буруннгу булгъарланы туначлары буруннгу узабанла уа Кюнтерикде, Тюнгерикде Сибилти джеринде джашагьандыла. Алай а буруннгу узабанла экиге бёлюнюб, узабанланы туудукълары бир бёлегине «булгьарла», экинчи бёлегине «дулазла» дегендиле. Дулазла (историяда дуло дейдиле) белгили болгъаннга кёре, бурун Орта Азияда джашагьандыла, усунла да анда болгьандыла.

Къазакъгы улу Ботай джазгьандан бизге белгили болгьан сакгы дулазла бла историядагьы дуло бир юйюрню атыды — деб къарасакъ, усунла да узабан сакгы дулазланы бир бёлеги болурламы, узабан ат тюрлениб джазылыб неда узабан узубан болуб айтыла, ол да артда историягьа узун — усун болуб, неда узуан — узун — усун тюрде тюрленниги да хакъды.

Биз огьары сюзген юч сёз, Къазакъгы улу Ботайны джазгьанларындан болмаса, башхаланы джазгьанларында тюбемегенликге, бир ишексиз да, ала буруннгу скифлени бир къауумларыны эм буруннгу атлары болурла дейбиз. Бизни

24 Заказ № 412

369

эрагьа дери джазгъан историкле уа (грекле, римлиле) малчылыкъны джюрютген юйюрлени барына да скифле деген бла къалмай, Адыл суудан Карпат таулагьа деричин уллу джерге да Скифия — малчы кёченниклени (кочевниклени) джуртлары деген магъанада атаб, аланы барына бир кёзден къараб, энчи юзюк-юйюр атлары (Къонбан, Деулез, Узабан) эсге алынмай, историягьа белгили болмай къаладыла.

Тангерик бийесен диебиллер, тангерик артан диебиллер. Бир ишексиз да, тинсир эллезини деулез эллигинден айырылыб Кюн чыкъгъаннга кетген диебиллени эки къауумуну биринчиси (бийесенле) бийлик джюрютюб, экинчи къауумун тёбенсиниб, артанла дерге боллукъдула. Неда бийесенле алгьа кетиб, артанла уа артда барыб, алай бла диебиллеге эки тюрлю ат атала болурму деген акъыл да келеди.

Деулез эллигини экинчи юзюгю боладыла. Ала уа, Кюнтерик джеринден башлаб, Тезгюнер Кавказны джеринде джерленнген бла къалмай, Мёнгюртюде, Тарыкъ джеринде, Донгарт джеринде, Днепрден Кюн батханда, Сибилант джеринде джерлениб, талай къауумгъа юлешиниб, хар къауумну аты джерленнген джерине кере аталгьанын кёребиз. Алай демеклик, Джайыкъ сибилле, адыл сибилле, Донгарт сибилле, Сибилти сибиллери, Сибилант сибиллери, мёнпор сибил субанлары, Къодур сибил алпсиллери, Мёнгюртю сибиллери, юнгюр сибил саныкъла, базымта сибил эбазлары, мёнпор сибиллери, тарыкъ сибиллери, базымта Эритча сибилле — дейдиле. Тинсир эллезини Къонбан эллиги да талай къауумгъа юлешиниб, джерленнген джерине кёре айтылыб, Сибилти къойманлары, донгал къойманлары, дюпнебур къойманлары боладыла.

Тинсир эллезини Узабан эллиги да талай къауум болуб, бир бёлеги булгьарла — Тюнгерикде къалыб, адыл булгьарлары, айыкъ булгьарлары, тюнайыкъ булгьарлары деб айтыладыла. Экинчи бёлеги уа Кюн чыкъгъаннга кетиб, анда джерленедиле. Андан ары Къазакъгы улу Ботай тинсир эллезини тёрт Кюннебар юзюгюню элбасанларын джазыб, хар элликден ненча къауум болгьанын белгили этиб, Къазманак эллигинден санбеиклени, тюркеиклени, сиреиклени; Кюйеджик эллигинден кыпчакланы, кенеслени; Къанджай эллигинден ойсарышланы, басангетлени; Къыйаргу эллигинден къыргьызланы, азманланы, азман тюнайыкъ апарланы;

370

Къазманакъ юзюгюнден сиреик Гунневарланы; Деулез юзю гюнден диебил бийесен Гунневарланы атларын ачыкълайды. Буруннгу тинсирлени эллезинден Деулез эллиги ол кёзюу леде онглуракъ болуб, туудукълары — сибилле кёб джерни алыб атала тура болур, Джайыкъ суудан Азау тенгизге, Днепрге дери джерни атына сибиллени атындан Сибилти деб. Кертиси да, ол алай болмаса, сибиллеге аллай уллу ёрюзлюк дараджа берилмез эди талай тинсир (тюрк) эллик лени къадарында. Аны бла къалмай, сибиллени туудукъла ры эки бёлекге юлешиниб, эки эллик болгьанлары да биз айтханнга толу кёреулюк этеди, не ючюн десегиз, къалгъан тинсир кюнтерик юзюкле, бирер эллик болуб, Сибилтиде беш сибиллан эллиги джашаб, аланы экиси сибиллени туу дукълары — хазарла, сабарла болгьанлары китабла ачыкъ айтылады. Экинчиден а, аланы асламысы Акъаджуртда, Къараджуртда джерлениб, Хазар-Окъ эллиги Акъаджуртда, Сабар-Окъ эллиги Къараджуртда тёрленнгендиле. Сибилти ни Айыкъ джеринде уа Булгар эллиги, Къобан суу бла До нгалны ортасы джерде Къойман эллиги, артда Донгал джеринде къойманлагъа хоншулаш Алан эллиги джерекген ди. Алай бла, Къазакъгы улу Ботай джазгьаннга кёре, бу руннгу Сибилтиде, гунневарла (гуннла) келгинчи, тёрт тинсир элликден беш Сибиллан эллиги тёрлениб джашагъа ны ачыкъланады.

Андан арысында буруннгу уллу Гунневар эллезини тин сир юзюгюнден элбасанларын джаза, Къазакгы улу Ботай, тинсир эллезини хар эллигини туудукъ юзюклерини ненча къауум болгьанын айырта, Къонбан юзюпо Къойманла, Деу лез юзюгю сибил хазарла, Деулез юзюпо сибил сабарла, Узабан юзюпо сакгы дулазла, Узабан юзюпо сакгы булгар ла, Къанджай юзюпо ойсарыш аланла, Къанджай юзюпо ойсарыш озаланла, Къанджай юзюпо ойсарыш азсымлары, Къанджай юзюпо басангетле, Кюйеджик юзюпо кыпчакла, Кюйеджик юзюпо кыпчак къыйманла, Кюйеджик юзюпо Кенесле, Къыйаргу юзюпо азманла, Къыйаргу юзюпо тю найыкъ апарла, Деулез юзюпо бийесен диебил уйгъурла, Деулез юзюпо артан диебил уйгъурла, Къазманак юзюпо тюркеик тюркле Къазманак юзюпо санбейик гюнневарла къазманакъ юзюпо сиреик гунневарла, Деулез юзюгю бийе сен диебил гунневарла деб билдиреди.

24* 371

Хазар эллезинде джерекген элбасан юзюклени да джаза, ол аланы хазарла, сабарла, Къойманла, булгьарла, аланла деб кёргюзтЁ, дагъыда башха талай тюрлю тинсир юйюрлени, ёзге тилли юйюрлени ненча тюрлюсю болгьанын, къайсы джерледе джашаб, кими къаллай ат бла белтленигенлерин да ачыкъ айыртады.

Сибилтиде хазар каганланы кеменнигин джаза, Къазакгы улу Ботай сибил, хазар, сабар ханланы, каганланы (гагандаш*) атларын айта, сибиллени (хазар, сабар) ханлары Сабур-Хан бла Балгур-Хандан башланыб (бизни эраны III ёмюрюнден сонгра болгьан болур, гунневарла к еле башлагъ ан кёзюуде), артда Хазар-Окъ хан Бирсил Сибил ханлыкъны ханы болгьанын джазады. «Хазар-Окъ» тауранда айтылгъаннга кёре да, Сабур-Хан бла Балгур-Хан тайдырылгъавдан сонгра, Сабур-Ханны уланы Джоланны джанындан туугъан Хазар-Окъ болуб, ол Сибилтиде сибил джерини бнрлешген ханлыкъны алтурун ханы болады. Къазакгы улуну джазгьанында Хазар-Окъ хандан сонгра аны къызы Бойранкъыз Темиркъан къалада Хазар элликни ханы болады.

Къараджурт джери да, алгьынча энчилениб, Бирсил Сибил ханлыгьындан айырылыб, Келли-Джурт къалада (бусагьатдагьы Черкесск шахарны джеринде) Сабар эллик джерини ханы Болах шатбек болады. «Бойранкъыз» тауранда да Хазар-Окъ ханны джангыз къызы Бойранкъыз сабар бий Болахха эрге чыгъады.

Буруннгу историяда сабарланы юсюнден джазылгьаннга кёре уа, Болах сабарланы (сабирлени) бийиди. Ол ёлгенден сора, аны бийчеси Боарикс сабарлагъа бийлик этеди (527-чи джыл). Къазакгы улу Ботайны джазгьанында уа, Хазар эллик джери Акъаджурт бла Сабар эллик джери Къараджурт, д кангыдан биригиб, Бойранкъыз бла Болахны Къараджурт джеринде Алхан-Джурт къалада Бирсил ханлыгьы болады. Артда уа Бойранкъыз ханней Алхан-Джурт хантурунда Бирсил ханлыкъ джерини ханы кеси болады. Алай демеклик, Болах ёлгенден сонгра, историяда айтылгьанча, Бойранкъыз (Боарикс) Акъаджурт, Къараджурт сибил джерлени (хазал эллик, сабар эллик) Бирсиленнген — бирлешген ханлыгьыны каганатны тюркле келгинчи (567-чи джыл) ханы бола болур.

372

Хазарланы историясында джазылгьаннга кёре, хазарла бла сабарла 567-чи джылдан 650-чи джыллагъа дери Уллу Тюрк каганатны бирлигинде болуб, 650-чи джылда уа Си билтиде джангыдан энчи, эркин Хазар каганат тёрленеди. Къазакгы улу Ботай джазгьаннга кёре уа, Бирсил Хазар эл лезик джерини Бёленджерле ханы Албакъ хан болады да, эшта, ол Хазар каганатны тюркледен сонгра башлакнган джашауунда биринчи ханы болур.

Андан ары Хазарияда хан турунлукъ кагантур бийликге ёрюзлениб, Азтарагьанда (Астраханда) биринчи кагантур Хаджар-Хан болады. «Сибилгюл» тауранда уа Азтарагьан къаланы Хаджар-Хан ишлетеди. Хаджар-Хандан сонгра Ха зария эки кагантур хазар эллезик джерге юлешиниб, Къазд жаран кагантур хазар эллезик джерге Озбулан, Малджаран кагантур хазар эллезик джерге да Къозбулан каганлыкъ эте диле. «Сибилгюл» тауранда уа Хаджар-Ханнга эгиз уланла туууб, ол аланы бирине Озбулан, экинчисине Къозбулан атаб, ёсгенлеринде, ханлыкъ юлюш чыгьарыб, Озбуланнга — Адыл сууну джагьасында Къазджаран къаланы, Къозбу ланнга да Акъаджурт джеринде, Гум суу боюнда Малджаран къаласын ишлетиб, айырады.

Къазакгы улуну джазгьанында аладан сора Хазарияда Окъбулан — Къазджаранда, Элбулан — Малджаранда ка гантурлукъ этедиле. «Сибилгюл» тауранда уа Окъбулан Хаджар-Ханны къызындан тууады. Элбулан а Къозбуланны ючюнчю джашы Сибилдини тамада уланыды. Быладан сора Хазар эллезинде Джюзелик (кагантур бийлик Джюзелик), Алпбуландан башланыб (хазарланы историясында анга Бу лан дейдиле), ол каганлыкъ этген кёзюуде Хазария уллу Джюзелик эллез болуб, биригиб, уллайыб, кючю ёсюб, дже ри кенгериб, 730-чу джылгъа дуниягьа белгили, уллу кърал ланы бирине саналыб, ёрюзленеди.

Хазарияны Хаджар-Хандан башланнган ёрюз ассалез ка ганлыкъ юнериги, бир ишексиз да, буруннгу тюрк джорукъ бла, туудукъдан туудукъгъа кёчюб, Алпбулан Хаджар-Хан ны юзюгюнден болуб, Окъбуланны уланы болур дейбиз. (Алпбуланны историяда Булан этедиле). Аны туудукълары уа Обадий — уланлары Ёзегил, Манас, андан сора ёрюз ка ганла Обадийни къарнашы Ханукка, аны уланы Исхакъ, ан дан сора Саубулан (историяда Исаак, Завулон), аланы туудукълары Манас, Нессин, Манухгем, Унамин, Арун,

373

2014 дж. ноябрны 27 “Къарачай”

Хубийланы Назир
«ХАЛКЪ РАЗЫ БОЛСА, НАСЫБДАН ТОЛАСА...»

МАЛКЪАР ДЕБ ТЕБЕД КЪАРАЧАЙ ДЖЮРЕК!

(Россияны А. М. Горький атлы кърал саугъасыны лауреаты, Къабарты-Малкъар бла Къарачай-Черкесияны халкъ поэти Зумакъулланы Танзилягъа)

Кюндюз тюнюнгде, кече тюшюнгде
Этесе халкъгъа, къайгъырыб, сагъыш.
Бютеу Къарачай туугъан кюнюнгде
Джырлайды, сеннге айтады алгъыш.
Малкъар деб тебед къарачай джюрек!

Халкъны джюрегин джыр бла кёлтюрюб,
Юлюш къошаса тин хазнасына.
Душманны сёзюнг къояд ёлтюрюб,
Дарманса халкъны хар джарасына.
Малкъар деб тебед къарачай джюрек!

Сеннге тау гюлле салгъанла эмчек,
Кюн тебретгенди тау бешигинги.
Андан болгъанса сен ариу мёлек,
Ачаса халкъгъа сен эшигинги.
Малкъар деб тебед къарачай джюрек!

Ингиллик джетмейд ингиллигинге,
Джылыд, джумушакъ, татлыды сёзюнг.
Игилик джетмейд игилигинге,
Къууаныб къарайд таулагъа кёзюнг.
Малкъар деб тебед къарачай джюрек!

Къарачай, Малкъар бир джуртду, бир халкъ,
Джашайса анга сен къууанч эте.
Биледи сени Батыш, бютеу Шаркъ,
Ёрлеб бараса, джулдузгъа джете.
Малкъар деб тебед къарачай джюрек!

Сёзюнг эритед къаяны, ташны,
Саусузгъа беред саулукъ ол, къанат.
Сен эгечисе джети къарнашны,
Сени джашауунг халкъгъа кюч хазнад.
Малкъар деб тебед къарачай джюрек!

Къарачай сюед эки кереге
Малкъардан эсе сени кёбюрек,
Огъай десенг а, сен сор тёреге,
Биз эки кере сизден кёбюрек.
Малкъар деб тебед къарачай джюрек!

Джырлайды Къобан сени юсюнгден,
Минги Тау болуб турады шагъат.
Гитче халкъ уллуд сени кючюнгден,
Фахму джулдузунг дунияда джанад.
Малкъар деб тебед къарачай джюрек!

Эм уллу суууд Къобан Кавказны,
Бош джырламайды ол джырын санга.
Къыш да келтиресе сен бизге джазны,
Сени джырынг бла тюбейбиз тангнга,
Малкъар деб тебед къарачай джюрек!

Акъылынг сени теренди - тенгиз,
Сезиминг джылы джазгъы кюн такъ.
Халкъынг къалмасын энд туугъан джерсиз,
Керебиз сеннге биз тансыкъ къучакъ
Малкъар деб тебед къарачай джюрек!

Сен джыр эришде хорлагъан атлы,
Келиб тураса биринчи болуб.
Къуш къанатлыды хар сёзюнг татлы,
Сен джюз джыл джаша, насыбдан толуб.
Малкъар деб тебед къарачай джюрек!

СЕН ХАЛКЪЫНГЫ БЕК СЮЕСЕ

(Россия Федерацияны Меценатларыны советини члени, Карачаевскеде «Водоканал» предприятиени директору, Къарачай районда «Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны председатели Къочхарланы Джашарбекге)

Къарачайда, Кавказда да белгилисе сен,
Огъурлулукъ, адамлыкъ бла азды сеннге тенг.

Литературагъа 60 джыл таза къуллукъ этген Хубийланы Назир назмуларында, балладаларында, джырларында, поэмаларында адамланы ашхылыкъгъа, тюзлюкге, мамырлыкъгъа, ишленмекликге, Ата джуртну сюерге чакъырады. Хубий улуну бу джол ашхы адамлагъа аталгъан назмуларын теджейбиз.

Терен акъыл, мийик асыл, керти халаллыкъ,
Чомартлыгъынг этедиле джолунгу джарыкъ.

Сен халкъынгы бек сюесе, белгилиди ол,
Онгсузлагъа, ёксюзлеге узатаса къол.

Адет, намыс келиб турад ата-бабадан,
Ариулукъгъа къанат керген Къайын Таладан*.

Мен таныем Сеитбийни** Къочхар юзюкден.
Ол джашаед таймагъанлай керти тюзлюкден.

Джюрегингде аны къаны къайнайд кече, кюн.
Халкъ сюеди сени, алан, ма аны ючюн.

Ол чомартед, бек халалед, сыйы да уллу,
Сен болгъанса кенг дуниягъа белгили таулу.

Сен кёб тюрлю саугъаладан,
махтаудан толдунг,
Кёб халкълагъа, кёб джуртлагъа белгили болдунг.

Сени юсюнгден айтадыла газетле хапар,
Алгъыш эте, къууанады кёб эл эм шахар.

Ашхылыкъгъа джокъду дейле марда,
джокъду чек,
Халкъынг сеннге тилек тилей дайым,
Джашарбек.

Хар умутунг, хар муратынг сени терк толсун!
Джер юсюнде джашар джылынг чексиз кёб болсун!

СЕНДЕ ОГЪУРЛУЛУКЪ, ДЖЮРЕК ДЖЫЛЫУ БАРДЫ

(Къарачай-Черкес республикан больницаны терапия бёлюмюню тамадасы, баш категориялы врач Мекерланы Фатимагъа.)

Адам келеди дуниягъа джашаргъа,
Ишде танылад онглулукъну ызы.
Бек кёбле излейдиле сеннге ушаргъа,
Къарачайны ариу, фахмулу къызы.

Джюрегинг таза, тюрсюнюнг чырайлы,
Ышаргъанынг кесине илешдире.
Кёзлеринг кюнлю, бетинг толгъан айлы,
Акъыл сёзлеринг бек сейирсиндире.

Сен халкъны сюесе, халкъ сени сюеди,
Дунияда джокъ андан уллу насыб.
Хар ауругъан джарагъанынгы биледи,
Аны ючюн турад халкъ юсюнгю басыб.

Сенде огъурлулукъ джюрек джылыу барды,
Керти халкъ врач алай болургъа керек.
Сёзюнг да адамны аурууун алады,
Джокъду сенде сууукълукъ кесек.

Миллетлеге болушлукъ этиб тураса,
Фахмунгу хазнасы кюч беред сеннге.
Ауругъанны сезиб, терк эс бураса
Атынг, ишинг да белгилиди кенгнге.

Тин байлыкъ айныр ючюн, юлюш къошаса,
Поэтлеге, джырчылагъа боласа къанат.
Халкъ разы болса, насыбдан толаса,
Шохлукъгъа къаршчыгъа бересе налат.

Атынг иги бла таймаздан айтылады,
Болгъанлай тураса тыйыншлы махтаугъа.
Къызчыкъ тууса, сени атынг аталады,
Къууанама, чыкъгъанча Минги Таугъа.

Алгъышлайма сени мен туугъан кюнюнг бла,
Тилейме саулукъ, узакъ ёмюр, насыб.
Джаша, джашна юйюнг-юйюрюнг бла,
Халкъ турсун келиб, юсюнгю басыб!

*Къайын Тала – Тёбен Мараны бир тийреси *Сеитбий – Джашарбекни атасы.


Искусствону адамы
СЕЗИМ БЛА ОЮМНУ МИЙИГИНДЕ

Быйыл джай июлну 17-де Ставрополь крайны байрам кюню болгъан эди. Ол къууанчха крайны бютеу шахарларындан, районларындан кеслерини усталыкъларын, фахмуларын кёргюзюрге джюзле бла адамла келген эдиле. Аланы арасында архитекторла, музыкантла, джырчыла, композиторла, суратчыла дагъыда кёб тюрлю санагъатдан хунерли адамла бар эдиле.

Къууанч Ставрополь шахарны аралыгъында, уллу майданда, бара эди. Хар кимни усталыгъына къараргъа, багъа берирге крайны губернатору Владимиров Владимир, башха оноучула, депутатла келген эдиле.

Алайда кёрмючлеге багъа берирге жюри къуралыб эди. Аны членлери эм алгъа «мастер-класс» деб конкурсну баргъанына къарагъан эдиле. Хар ким кесини усталыгъын, фахмусун кёргюзюрге талпыб чыкъгъан эди. Эм алгъа Нарсанадан келген эки гитче джашчыкъны ишине къарайдыла.

Ёзденланы Аминни джашчыкълары Алхаз бла Руслан эдиле ала. Алхазгъа 10 джыл, Русланчыкъгъа да къуру 2 джыл болгъан эди. Тебрейдиле ол джашчыкъла губернаторну аллында кийиз басыб. Джюнню юсюне джылы суу къуюб, оюула салыб. Бир кесекден ол эки джашчыкъ къарагъан миллетни сейир-тамашалыкъгъа къоюб, аламат кюйюзчюк этиб сиреледиле. Крайны губернатору экисин кёзюу-кёзюу къойнуна алады да, алагъа биринчи саугъаны береди, кеси да биргелерине суратха тюшеди.

Сау крайгъа белгили болгъан ол эки уланчыкъгъа хар ким махтау сёзюн айтды. Аланы аталары Амин бла аналары Темирболатланы Маринагъа бюсюреу этгенлерин билдирдиле. Нарсаначы Ёзденланы Амин белгили суратчыды.

Аны юсюнден хазна джукъ джазылмагъанды, кёбюбюз аны билмейбиз. Ол а сау Ставрополь крайгъа аты айтылгъан суратчыды. Нарсана шахарны къыйырындан кириб, онг джанына бурулсагъыз, Заозёрная деб орам барды. Ма алайда орналгъанды Амин бла къарнашлары къурагъан сувенирле чыгъаргъан «Ёзден» атлы фабрика.

Аламат джарашхан ол мекямны ичине кирсегиз, таурухлу сейир дуниягъа чыгъарыкъсыз. Алайда адамлагъа саугъагъа берирча чын сауутла чыгъарадыла. Аны иелери Ёзденладан къарнашла Ислам, Расул, Аминдиле.

Чын затладан минг тюрлю зат чыгъарадыла. Биз былайда джангылыб айтмайбыз - кертиси да мингден артыкъ зат барды. Холодильниклеге-затлагъа тагъылгъан гитче магнит оюнчакъладан башлаб, кружкалагъа, табакълагъа, туз, шекер орунлагъа дери - барысы кёзню алдагъан ариу, омакъ затладыла. Аланы барысына былай къолунг бла тиеринг келеди.

- Биз ишибизни былайда джюнден чындайла этген бир гитче цехчикден башлагъан эдик, - деб хапар айтады Амин. - Бара-бара фабрика ачдыкъ. Биз чыгъаргъан затланы Кавминвод шахарлада, Къарачай-Черкесияда, Ставрополда, Москвада да бек джаратыб аладыла. Аллахха шукур, къадалыб кюрешебиз да, ишибиз аллына барыр ючюн къалмайды. Кёлтюртюб айтмайма: чыгъаргъан затларыбыз айбатдыла, багъалары башха джерлеге кёре иги кесекге учуздула.

Иш процессни айтсам, ол къыйыныракъды. Хазыр топуракъны Москвадан алабыз. Былайда къол бла кёб тюрлю эскизле этебиз да, аланы формагъа джарашдырыб, иссиликлери 600, 1200 градус болгъан печледе къатдырабыз, биширебиз. Юслерине кереклисича фарфор къошулады, эритиб, алтын суу ичирилген сауутларыбыз да кёбдюле. Аланы 15 кюннге дери печледе къоябыз. Сауутла этилген топуракъны мукъладислени кючлери бла тазалайбыз. Формала бир да таза болургъа керекдиле. Суратланы барысын айбат, ариу, алгъанла джаратырча этерге кюрешебиз. Бизде кеслерини ишлерине берилген устала ишлейдиле. Эм алгъа Бондаренко Викторияны, Манжасова Оксананы, Мещеренко Ольганы, Давлетова Ленаны, Ракитни Сергейни айтыргъа излейме. Хар этилген затны эскизин кесим джарашдырама. Къалгъан ишлени ма бу мен айтхан устала толтурадыла.

Меннге хар къуру да болушуб тургъан нарсаначы суратчы Урюпин Олегни айтыргъа излейме.

Амин бюсюреу эте билген адамды. Ол шарт а керти фахмулулада болады. Аминни фахмусуна, чемерлигине сейирсинирчады. Ол кеси картха ала биледи, ариу сурат салады, кийизле этеди. Башхала сезмеген затланы сезеди, кёрмегенни кёреди.

Аминни сувенир фабрикасыны арбазына кирсенг, сейир-тамаша боласа, былайы ачыкъ кёкню тюбюнде бир музейчады. Бир-бири къатында эки арба сюледиле. Бири орус тоб арба, экинчиси уллу чархлы къарачай арбады. Аны, къарачай арбаны, къаллай устала ишлеген болур эдиле? Бусагъатда джюрюген сёзле бла айтсакъ, ол самосвалды. Кюбюрю кёлтюрюлюб, джюнню тюшюрюрча алайды. Амин бу музейге кёб тюрлю арбаланы чархларын, кёчерагъачларын кегейлерин, тохунларын къошханды. Аланы барысы да бошдула – фабриканы экинчи этажында джыйылгъан къарачай халкъны чыгъармачылыкъ музейине къарасанг. Эски патефон, хырха ауазы бла эски къарачай джырланы согъады. Барыбыз да сюйген Хабичланы Магометни ариу ауазына тынгылай, музейни экспонатларына къарайбыз. Ма таш тирмен, гоппанла, гыбыт, тулукъ, гюлменди, чилле джаулукъла, тюз чабырла, толу тау кийимлери бла бухар бёркю, чепкени, малгар тюймелери бла кёлеги, белинде къамасы бла таулу джашны сыфатын кёргюзген макет сюеледи. Арлакъда джюн кёлекле, от орун, кели, таракъ, чепкен сокъгъан керекле, агъач сенек, арауун, сынджыргъа тагъылгъан чоюн дагъыда башха чоюнла, джез таз, агъач от бла джылыннган итиу, тюз темир итиу. Барысындан да аламаты XIX-чу ёмюрде согъулгъан къарачай кийизди. Аны юсюнде ненча оюуу, ненча бояуу барды! Амин бла мен санаб чыгъабыз – 50-шер бояу, 50-шер да оюу.

– Ма бу кийизге бек уллу багъа бергендиле Москвадан келген белгили суратчыла, - дейди Амин.

Ол терен сезимлери болгъан джашды. Анга шагъатлыкъ ол алгъан сейирлик суратладыла. Суу къобхан кюн фотоаппаратын алыб, тау башына чыгъыб алгъан суратха къарасанг тамашалыкъгъа къаласа, сёз табалмай! Танг аласында намазгъа уюгъан таулу къартны келбетине ушаш къая ташды ол сурат. Аны кечегиде тауланы арасында эслегенди автор суратчы; сора картха тюшюргенди. Кесинг кёзюнг бла кёрюрге керексе аны. Тарихин ачыкълагъан къадар экспонатланы джылла бла джыйгъан джашха керти джюрегингден бюсюреу этеринг келеди.





Ёзденланы Хаджи-Исхакъны джашы Амин 1973-чю джыл Красный Курган элде туугъанды. 1996-чы джыл Къарачай-Черкес кърал устаз институтну суратлау-графика факультетин бошагъанды. Нарсанада сувенир фабриканы баш суратчысы болуб ишлегенди. 2010-чу джыл аны, Россияны Суратчыларыны союзуна членнге алгъандыла, ол джыл огъуна анга «КъЧР-ни махтаулу суратчысы» деген сыйлы ат берилгенди.

Аминни чыгъармачылыкъ джолуна аталыб, Черкесскеде, Нарсанада, Ставрополда, Грозныйде, Москвада, тыш къраллада кёрмючле болгъандыла. Ол кёрмючледе болгъанла бизни джердешибизни ишине уллу багъа бергендиле. Кёрмючледен талай зат сайланыб алыныб, ала Россияда эм багъалыгъа саналгъандыла.

Аминни кесине Чечен Республиканы, Россияны, Ставрополь крайны Суратчыларыны союзларыны алтын, кюмюш медаллары, кёб грамота бла диплом берилгенди.

- Бусагъатда Нарсана шахарда мен къурагъан музей тарлыкъ этеди. Аны кенгертиб, шахарны ичинде бир игирек мекям табыб, алайгъа кёчерге муратым барды, - дейди Амин. – Ол заманда кёбюрек адам къарарча, бизни миллетни халкъ чыгъармачылыгъына багъа берирча мадар боллукъду.

Статьябызны аягъында биз Амин къарнашыбызгъа: «Ашхы муратларынг толсунла, юйюнг бла юйдегинг бла кёб джылланы джаша, мындан ары да чыгъармачылыкъ ишингде джетишимлеринг бла халкъыбызны атын айтдырырча хорламлагъа джет!» - дейбиз.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.

" К Ъ А Р А Ч А Й "
2014 дж. декабрны 6

Джамагъат джашау
ДЖАНГЫ БОРЧЛАНЫ БЕЛГИЛЕЙ

Ноябрны 20-да Черкесскеде филармонияны мекямында бардырылгъан «Къарачай – алан халкъ» джамагъат организацияны экинчи съездине республиканы джер-джеринден 200 делегат келген эди.

Хабланы Руслан.

Аланы ичинде къарт, джаш, тиширыу да бар эди. Келгенлени барын да бирикдирген а бир сезим эди: миллетибизге сюймеклик, аны келир заманда дуния халкъланы ичинде тыйыншлы орун алыб джашарча этиу. «Къарачай - алан халкъ» кесини съездине иги кесек къонакъны да чакъыргъан эди, аланы арасында республиканы бир къауум министерстволары бла ведомстволарыны башчылары, Халкъ Джыйылыуну депутатлары, Шимал Кавказны Муслиманларыны координацион аралыгъыны председатели Бердиланы Исмаил хаджи дагъыда башхала. Малкъардан келген къарнашларыбызгъа анда джамагъат организацияны башчысы Беппаланы Узеирни джашы Суфиян башчылыкъ этген эди.

Съездде докладны «Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны башчысы Хабланы Хусейни джашы Руслан доклад этди. Ол 2012-чи джылдан 2014-чю джылгъа дери баджарылгъан ишни хакъындан айтды.

- Бизни джамагъат организациябыз 2012-чи джыл февралны 25-де башлагъанды кесини джашау джолун, - деди Хабланы Руслан. – Ары дери къарачай халкъда белгили болуб тургъан талай организация, ол кюн бирге къошулуб, джангы «Къарачай - алан халкъ» деген организация къуралгъанды. Ол организацияланы атларын да айтайыкъ: «Къарачай халкъ тёре», «Алан», «Джамагъат», «Къарча», джамагъат организацияла, «Къарачайны миллет-культура автономиясы». Бу белгили джамагъат организацияланы башчылары бары да къарачай халкъны не тукъум излемин да джакъларгъа, аны ёсюм джолуна себеб болургъа деб джаратылгъан джангы «Къарачай - алан халкъ» деген организацияны къурамына киредиле.

Аны биринчи съездинде Уставы, программасы да бегитиледи. Башчыгъа да халкъыбызны ашхы уланларыны бири, белгили джамагъат-политика къуллукъчу, КъЧР-ни Парламентини Председателини таймаздан заместители Хабланы Хусейни джашы Руслан сайланады.

Съездде организацияны Ара совети да къуралады – анга 56 адам киреди. Аны кибик бу форумда Къартланы совети къуралыб, анга да тамадагъа Катчиланы Абдулну джашы Ахмат теджеледи.

Арадан эки джыл ётгенден сора отчёт-сайлау съездни бардырыргъа келишедиле, аны бла бирге организация кесини аллында тургъан борчланы тикирал белгилейди. Айхай да, «Къарачай - алан халкъны» баш борчу миллетибизни бирикдириу, аны сакълау, джакълау болгъанын организацияны хар члени толу ангылайды. Аны бла бирге халкъны социал, культура, экология джаны бла ёсюмюн алгъа элтиуге, ана тилибизни эмда ёмюрлени теренинден келген адетлерибизни, адебни-намысны сакълаугъа уллу эс бёлюнеди.

Биз уллу Эресей къралны ичинде джашайбыз, КъарачайЧеркес Республика да – бизни гитче Джуртубуз – аны накъутналмаз бюртюгюдю. Ол себебден республикада да, Эресейде да джашагъан миллетлени арасында шохлукъ, бир-бирин ангыламакълыкъ болмаса, джашауда дам-татыу да боллукъ тюлдю. Тил, дин башха болса да, къайсы бир халкъ бла да биригиб, бир тил табыб джашау дунияда бютеу ашхылыкъны тамалыды. «Къарачай-алан халкъ» ол оюмну джакълагъанын сёзде тюл, ишде да кёргюзеди. Башха миллетлени джамагъат организациялары бла байламлылыкъ тутханы ол затха толу шагъатлыкъды.

Ким да, билгенден, джамагъатны ичинде онгсуз, онглу да барды. Джакълыкъ, болушлукъ керекли адамлагъа, сакъатлагъа, ёксюзлеге кереклисича джан аурутууну да организация кесини борчуна санайды. Халкъны халкъ этген аны адамларыдыла – ала билимли, ангылы, саулукълу болур ючюн къайгъырыу асыллыкъны белгисиди. Ол себебден спортха, туризмге, джарыкълыкъ ишлеге эс бёлюннгенди, культура, спорт, искусство бла байламлы объектлени ишлеу да организацияны борчларыны бири болгъанды.

Арт джыйырма джылда адамлагъа диннге къайтыргъа эркинлик берилгенди, аны бла хайырланыб, шахарларыбызда, эллерибизде межгитле ишленедиле, бу джумушлагъа да «Къарачай - алан халкъ» къолундан келгенича къараргъа дурус кёргенди.

Джангыз адам, не кючлю болса да, кёб затны эталлыкъ тюлдю. Организацияны кючю бирликде болгъанына заман кеси шагъатлыкъ этгенди. «Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны Ара советини кенгешинде Хабланы Русланнга беш заместитель сайланады.

Хабланы Руслан кесини сёзюнде Советде талай бёлюм къуралгъанын эмда алагъа башчылыкъ этгенле кеслерини джумушларындан таймай кюрешгенлерин да чертди. Аны бла бирге шахарлада, районлада кёб иш тындырылгъанын да айтды.

- Бюгюнлюкде «Къарачай - алан халкъны» 55 ал башланнган джамагъат организациясы барды, алты район эмда юч шахар бёлюм да аланы ичиндеди, - деди Хабланы Руслан. – Этилген иш аз тюлдю. Алай а андан да джетишимли болургъа мадар, амал да барды. Бизни кёлюбюзге келгенден, къарачайлыла джашагъан бютеу эллени барында да ал башланнган организацияла къуралыргъа керекдиле. Район джамагъат организацияланы хакъындан айтхан заманда бир талайыны юсюнден айырыб чертерге тыйыншлыгъа санайма. Алайды да, Гитче Къарачай район бёлюмню тамадасы Ёзденланы Аубекир, Къарачай район бёлюмню тамадасы Къочхарланы Джашарбек, Зеленчук район бёлюмню тамадасы Батчаланы Мухат организация баджаргъан ишлеге тири къошулгъан бла бирге энчи башламчылыкъ да танытхандыла.

Бир джылны ичине уллу сюзюб, тинтиб организацияны байрагъы, герби да хазырланадыла, ала закон бла толу регистрациядан ётгендиле. Эки джылдан аслам заманны ичине Ара совет 11 кенгеш, исполком да 14 джыйылыу бардыргъанлары организацияны иши къурамлы баргъанын бегитедиле.

Аслам эс ёсюб джетген джаш тёлю бла ишлеуге бёлюннгенине да сейирсинирге керек болмаз, нек десенг, ол келир заманнга магъана бериудю, эс бёлюудю.

Джамагъат организацияны келечилери тукъум советлени башчылары бла эки кере тюбешгендиле. Ёсюб келген джаш тёлю джашау джолда тюз атлар, адебни-намысны сакълар, миллетге джарарча адамла болур ючюн не этерге боллугъуну хакъындан сёлешгендиле, чакъырыу алгъандыла. Ол затла бла байламлы материалла «День республики» эмда «Къарачай» газетледе басмаланнгандыла.

Башха миллетлени джамагъат организациялары да къошулуб тёрт кере «тёгерек столланы» бардырылгъанлары да джаш тёлю бла байламлыды. Джаш адамла джорукънумизамны бузмаз, миллет айырмаз, аман ишлеге, экстремизмге бой бермез ючюн ангылатыу-юретиу ишни эринмей бардырыргъа кереклиси чертилгенди ол джыйылыулада.

- Бу тукъум джумушлагъа мындан ары да эс бёлгенлей турургъа керекди, республиканы хар элинде дегенча джаш тёлю бла юретиу-ангылатыу ишлени аслам бардырлыкъбыз, - деди Хабланы Руслан. – Алай этмесек да, боллукъ тюлдю. Черкесскеде, Псыжда, джаш адамла бир-бирлерине ёчюгюб, табсыз болумгъа тюшгенлери ол оюмну бегитеди.

Ана тилибизни тас этмез джанындан кюрешиу, аны бай, чексиз тенгизча, терен болгъанына тюшюндюрюу бюгюнлюкде халкъыбызны аллында тургъан баш борчланы бириди. Аны бла бирге тарихибизден толу хапар билиу эмда ёсюб келген тёлюлеге аны билдириу заманны излемиди - ата-бабалары ётген джолну билирге излемеген дунияда адам джокъду дерчады, тегаран ол затны оюмлу бардырыргъа тыйыншлыды. Ол ишлеге эс бёлюннгенине энтда бир юлгю. Къарачай-малкъар халкъны тарихин тинтиу бла байламлы бардырылгъан «тёгерек стол» аллыбызда тургъан бу уллу джумушну «биринчи къарылгъашчыгъыды». Бизни халкъыбызны юсюнден хапар айтхан документлени Гюрджюню, Тюркню библиотекаларында табаргъа боллугъун бегитедиле тарихчиле, ол себебден ары джол салыргъа керекди. Организацияны Ара совети бу ишни къолгъа аллыгъына ишек да джокъду.

Халкъыбыз Орта Азия бла Къазахстанда 14 джылын ётдюргенди. Ызыбызгъа къайтыб келгенбиз, тарих джуртубузда джашайбыз, алай а кёрген къыйынлыгъыбыз эсден ёмюрде да кетерик тюлдю. «Къарачай - алан халкъны» башламчылыгъы бла Къарачай-Черкес Республиканы Правительствосу къарачай халкъны сюргюннге ашырылгъаныны 70-джыллыгъына аталыб бардырыллыкъ мероприятиелени тизимин белгилеген эди. Аны бла байламлы телевидениеде юч «тёгерек стол» ётгенди, аны тышында да, республиканы Окъуу бла илму министерствосу да къошулуб, сохталаны арасында конкурс бардырылгъанды. Ол эки къауумгъа юлешиннгенди – аллында школ дараджада, ызы бла район эмда шахар дараджалада. Алчы орунланы алгъан окъуучула Черкесскеде филармонияны мекямында республикан дараджада эришиулеге къошулуб, сегиз тюрлю затны юсю бла кеслерини билимлерин, фахмуларын танытхандыла. Аланы ичинде эм иги сочинение, эм иги сахна миниатюра, эм иги назму окъугъан, эм иги джырлагъан, эм иги сурат салгъан дегенча затланы чертерге боллукъду.

2013-чю джылны август айындан башлаб, ноябрь айгъа дери «Карачаево-Черкесия» ГТРК халкъыбызны кёчгюнчюлюгю бла байламлы документли фильмлени кёргюзгенлей тургъанды. 2013-чю джылны май айында «Репрессиялагъа тюшген халкъланы бюгюнлюкде эркинликлери» деген темагъа аталыб биринчи халкъла арасы конференция бардырылгъанды, анга Къыбыла Россияны сюргюнде болгъан халкъларыны келечилери къошулгъандыла. Анда резолюция бла декларация алыннгандыла, аны кибик координацион совет да къуралгъанды. Анга алты халкъны – малкъарлыланы, немчаланы, ингушлуланы, къалмукълуланы, къарачайлыланы эмда чеченлилени келечилери киргендиле. Бу конференция бизде бардырылгъанды, айхай да, къарачай халкъны кёчгюнчюлюгюню 70-джыллыгъы бла байламлыды. Координацион советни къурамына бизни миллетни да юч адамы киргенди, Совет, эки кере джыйылыб, ишин бардыргъанды, алай а аны баджаргъан джумушу алкъын бизни кёлюбюзге джетерча тюлдю. Андан эсе иги ишлерге керекди.

Юч тёлюню келечилери – сюргюннге дери, сюргюнню кёзюуюнде, андан къайтыб келгенден сора туугъанла, бирге джыйылыб, алагъа республикада джашагъан беш халкъны адамлары да къошулуб, джергили телевидениеде «тёгерек стол» ётгенин да чертерге тыйыншлыды.

«Къарачай-алан халкъны» къайгъырыуу бла дагъыда бир магъаналы иш баджарылгъанды – сюргюнню 70-джыллыгъы бла байламны бизни республикада суратчыланы уллу кёрмючлери ётгенди, анга Шимал Кавказ федерал округну бирси регионларында джашагъан суратчыла да къошулгъандыла. Абайханланы Муссаны «Великое избиение» деген китабыны презентациясы да ол джумушланы бир бутагъыды.

Миллетибизни кёчгюнчюлюк къыйынлыгъы бла байламлы бардырылгъан ишлени барына да организация тири къошулады, 2014-чю джыл ноябрны 2-де Къарачай шахарда мемориал комплексде ётген митингде да «Къарачай - алан халкъ» кесини оюмун халкъгъа таукел эшитдиргенди.

Мемориал комплкесге этилген ремонтда да джамагъат организацияны тыйыншлы къыйыны барды. Белгилисича, Волгоград шахарда Уллу Ата джурт къазауатны заманында джигитлик этиб ёлген къарачай-малкъар халкъны уланларына Мамай тёбеде эсгертме салыннганды. Аны ачылыууна «Къарачай - алан халкъны» келечилери да баргъандыла.

1943-чю джылны ноябрь айыны 2-си, къара гюрге кюн бла, халкъыбызны ызына къайтыб келген байрам кюню бизни миллетни эсинде бирча сакъланыргъа тыйыншлыды. Аны бла бирге сюргюнден бюгюннге дери тарих джуртубузгъа къайтмай тургъан джердешлерибизни бери джыйыуну къайгъысын да этерге керекбиз.

Майны 3-сю къарачай халкъны уллу байрамыды – Джангырыуну кюнюдю. Аны бла байламлы 2013-чю эмда 2014чю джыллада танг иш да этилгенди. Айтыргъа, республикан газетледе статьяла чыкъгъандыла, телевидениеде «тёгерек столла» бардырылгъандыла. Организацияны Гитче Къарачай районда бёлюмюню башламчылыгъы бла 2013чю эмда 2014-чю джылланы май айларында бир къауум эллени ичлери бла авточарсха баргъандыла. Ол байрам миллетибизни Джуртуна къайтханыны 56 эмда 57-джыллыгъына аталгъанды. 2014-чю джыл авточарсха баргъанла бютеу къарачай эллени барын да джокълагъандыла.

«Къарачай - алан халкъны» къайгъырыуу бла Къарачайны тас болгъан беш элинде эсгертмеле салыннгандыла – Дууутда, Джазлыкъда, Джагъанасда, Къызыл Къарачайда эмда Схауатда. Бу элледе миллетибизни зор бла къум тюзлеге ашыргъынчы адамла джашаб тургъандыла. Алай болса да, аланы халкъны джашауунда тарих ызлары унутуллукъ тюлдю, салыннган эсгертмеле ол оюмну бегитедиле.

Орта Азия бла Къазахстанда миллетибизни къырылыб къалмагъанында къарачай ананы къыйыны уллуду. Ала адам ийнанмазча, урунуу джигитликлени этгендиле, халкъыбызны тёлюсюн сакълагъан бла бирге, миллетибизни атын сый-махтау бла айтдыргъандыла. Гитче Къарачай районну аралыгъы Ючкекенде Къарачай тиширыугъа эсгертме салыннганды, бу да, айхай да, организация къошулуб этилген ашхы ишлени бириди.

Этилген иш аз болмаса да, энтда бизни хош этмеген затла джетишедиле. Сёз ючюн, Россияны Правительствосуну 1100-чю Бегими толусу бла джашауда орун алалмагъанды, алай бла, къарачай халкъгъа толу реабилитация этиу иш тохтагъанды. Бизге белгили болгъанына кёре Россияны Правительствосу бу бегимни контролдан алгъанды. Сёзсюз да, закондан, джорукъдан чыкъмай биз бу затлагъа эс бёлюнюрюн излерикбиз... Биз оюм этгеннге кёре, репрессиялагъа тюшген халкъланы атындан ишлеген Координацион совет да бу джумушдан бир джанында къалмазгъа керекди, джарсыгъан, зарауатлыкъ чекген миллетле биригиб, ишни джангыртыргъа дурусду.

Къуру кесибизни миллет бла байламлы джумушла бла булджунуб турмай, бизни организация республикада бардырылгъан бютеу джамагъат ишлеге къыйынын салгъанды. Алайды да, Сабийлени къоруулауну кюню бла байламлы, сууаблыкъ акциягъа къошулуб, сакъат сабийлеге къолубуздан келгенича болушлукъ этгенбиз.

Ораза байрамны кёзюуюнде этилген дагъыда бир ашхы ишни хакъындан сагъыныргъа тыйыншлыды – Гитче Къарачай районда ал башланнган организацияны къайгъырыуу бла психиатрия больницагъа 125 минг сом ачха болушлукъ этилгенди. Бу джумуш Ёзденланы Харунну джашы Аубекирни башчылыгъы бла баджарылгъанды.

«Айранны байрамы» деген халкъла арасы фестивалны бардырыугъа бизни джамагъат организация сюйюб къошулады – бизни тин-иннет хазнабыздан, адетлерибизден хапар айтхан бла бирге бу мероприятие халкъланы арасында шохлукъну, тенгликни бегитиуге уллу себеблик этеди. Бу тукъум культура-джарыкълыкъ магъанасы болгъан ишлеге организация тири къошулгъанлай келеди, мындан ары да ол джолдан таймазлыгъы хакъды. «Алтын майдан» деген журналны (директору Эрикгенланы Р.) презентациясын ётдюрюуге къошхан юлюшю да ол оюмну тюзлюгюн бегитеди.

Халкъыбызны ёмюрлени теренинден келген тарихинде 1828-чи джыл энчи орун алады. Къарачай кесаматны тамалында Россияны къурамына киреди – халкъыбызны социалэкономика эмда политика джашауу джангы дараджагъа чыгъады. «Къарачай - алан халкъ» ёсюб келген тёлюледе патриот сезимлени чыныкъдырыр иннет бла, илму-практика конференция бардыргъанды – ол Къарачайны Россиягъа къошулгъаныны 185-джыллыгъына аталгъанды. Аны ишине Къобан эмда Терк къазакъ аскерлени эмда КъЧР-ни джамагъат организацияларыны келечилери къошулгъандыла.

Хар джыл сайын октябрны 20-да Хасаука уруш баргъан джерде митинг ётеди, бу тукъум затла ата-бабаларыбызны джолун, сырын тансыкълатхан бла бирге сыйлатхан да этедиле. Къарачайны Россиягъа къошулгъаныны 185-джыллыгъына аталыб, сохталаны арасында республикан конкурс бардырылыб, джети номинацияны юсю бла хорлагъанлагъа ачха ёчле берилгени да, ол оюмну тюзлюгюн кёргюзеди.

Организацияны кючю бла 2013-чю джылны ноябрь-декабрь айларында Тюркде бардырылгъан «Къарачай-Черкесияны маданият кюнлери» деген байрамгъа бизден творчество коллективле къошулгъандыла. Россиядан тышында джашагъан къарачай-малкъар халкъ бла байламлылыкъны ёсдюрюу да аллыбызда тургъан борчланы бириди. Къазахстанда, Къыргъызстанда, Тюркде, АБШ-да диаспорала бла иш джюрютюуню бусагъатдан эсе джетишимли этерге умут барды. Ара советде бу иш бла кюрешген къауумну белгилерге керекди. Кёб болмай Къазахстанны Павлодар шахарындан къарачай диаспораны келечиси, «Къарачай-малкъар маданият аралыкъ» деген джамагъат организацияны башчысы, «Къазахстанны халкъларыны ассамблеясыны» члени Байрамкъулланы Мариям бизге къонакъгъа келген эди, ол эки ыйыкъ туруб кетди. Анга джылы тюбеб, тыйыншлы къонакъбайлыкъ этген адамланы атларын да айтайыкъ: Боташланы Сулейман, Гочияланы Мариям, Байрамукъланы Бахат, Къочхарланы Джашарбек, Хачирланы Магомет, Ёзденланы Аубекир.

«Къарачай - алан халкъ» республикада джашагъан къарнаш халкъланы джамагъат организациялары бла таймаздан шохлукъ тутханлай келеди, бизни кёлюбюзге келгенден, бирси регионлада джамагъат организацияла бла да биригиб ишлерге тыйыншлыды. Бу джаны бла аякъ алыш да аман тюлдю. Алайды да, бизни организацияны адамлары къалмукъ халкъны депортациясыны 70-джыллыгъы бла байламлы Элистада ётген конференциягъа къошулгъандыла. Делегацияны башчысы Къойчуланы Рамазан анда доклад да этгенди. Аны кибик ингуш халкъны депортациясыны 70-джыллыгъына аталгъан джыйылыуда да болгъандыла бизни организацияны адамлары.

Ингушну Башчысы Ю.Евкуровну салгъан борчун къабыл этиб, 1943-чю джыл депортациягъа тюшген 20 къарачайлыгъа эсгериу медалланы алыб келиб бергендиле. Делегацияны ичинде Къойчуланы Дагирни джашы Аскербий да болгъанды. Ол тарих илмуланы докторуду, профессорду, къарачайлыланы Уллу Ата джурт къазауатда этген джигитликлерин ачыкълаугъа керти юлюш къошхан уланды. Къарнаш малкъар халкъны Россиягъа къошулгъаныны 186-джыллыкъ байрамы да бизсиз ётмегенин чертерге тыйыншлыды.

2013-чю джыл октябрны 19-22-не дери бизни организацияны келечилери Хабланы Русланны башчылыгъы бла Къыргъызияны Бишкек шахарында халкъла арасы «Ата джурт» деген джамагъат организацияны 20-джыллыкъ къууанчында да болгъандыла. Аны бла бирге «Къарачай - алан халкъ» 2013-чю джыл декабрны 20-21-де Бютеудуния Орус халкъ Соборну, Шимал Кавказ федерал университетни, Москвада Проектирование джамагъат институтну эмда «Кавказ» деген политика аралыкъны башчылыкълары бла Ставрополда бардырылгъан экинчи форумгъа да къошулгъанды.

Организация баджаргъан джумушланы хакъындан айтхан заманда халкъыбызны ашхы уланларыны бири Хачирланы Аминни юсюнден хапар берген «Незримый подвиг», къарачай тукъумлу атла XIII-чю-XIV-чю ёмюрледен келгенлерин суратлагъан «Рождённый в Карачае» деген фильмлени презентацияларын айтмай къояргъа мадар джокъду. Организацияны Черкесскеде ал башланнган бёлюмюню тирилиги бла «Ата джуртум - ана тилим» деген республикан конкурсну ётгени да бек магъаналы атламланы бириди.

Организация тюрлю-тюрлю санагъатлада бет джарыкълы уруннган джердешлерибизге республикан дараджада сыйлы атланы бердириуге да юлюш къошады. Сёз ючюн, «Къарачай - алан халкъ» болушуб, «Къарачай» газетни къуллукъчулары Джазаланы Лидия бла Ёзденланы Якъубха «КъЧР-ни махтаулу журналисти» деген атла аталгъандыла. Быллай юлгюле дагъыда бардыла.

Организация Черкесскеде экинчи номерли межгитни «Шохлукъ» деген паркын джарашдырыугъа да къыйын салгъанды. 2014-чю джыл Россияны халкъларыны маданият джылыды. Гитче Къарачай районда «Хар элни къой союуу башха» деген семинар-конкурс да ол затха аталыб бардырылгъанды - анга башламчылыкъ организацияны район бёлюмюню тамадасы Ёзденланы Аубекир этгенди.

- Биз баджарылгъан ишлени иги кесегин сизни эсигизге салдыкъ, - деди Хабланы Руслан. - Алай болса да этерге умутлаб, эталмай къалгъан джумушла да бардыла, ала бизни тынгыбызны бузгъанлай да турадыла. Айтыргъа, къарачай джигитлени атларын орамла бла майданлагъа башха объектлеге атау ишни тынгылы баджаралмагъанбыз. Халкъыбызгъа реабилитация этиу бла байламлы ишлени Правительство сериуюннге ийгенине хош тюлбюз. Уллу Ата джурт къазауатны заманында «Джигит» деген атха тыйыншлы болгъан уланларыбызны бир къауумуна алкъын ол атла берилмегендиле. Бу затны юсю бла алкъын архивледе «бугъуб» тургъан документлени табаргъа борчлубуз. Орта Азиядан тарих джуртубузгъа термилиб тургъан джердешлерибизни къайтарыу иш орнундан тебмегенди. Тёбен Архызда кърал музейни культура-тарих магъаналы эсгертмелерини оноуун этерге керекди. Бизни джамагъат организацияны басма органы джокъду. Халкъыбызны эм уллу джарсыуларыны бири ишсизликди, элледе джашау хыйсаб къолайсызды. Бу джарсыулагъа тыйыншлы эс бёлюрге керек болуб турады.

Бизни ишибизде материал, къурау, консультатив джаны бла болушлукъ этгенлеге бюгюн разылыгъыбызны билдиребиз - ала шахар эмда район башчыла, депутатла, джууаблы къуллукъчуладыла: Р. Тамбиев, Къазийланы Х., Лайпанланы М., Текеланы Р., Къушджетерланы С., Беланов К., А. Шутов, Текеланы И., Смаккуланы Д., Хубийланы Х., Эбзеланы А., Боташланы Р., Семенланы А., Чеккуланы Х.

Финанс джаны бла бизге болушлукъ этгенлей тургъандыла КъЧР-ни министрлери эмда ведомстволу учреждениелерини башчылары, организацияны Ара советини членлери: Боташланы С. Д; Байрамукъланы Б. Д; Абрекланы Л. О., Гочияланы Б. Х.-А., Батчаланы М.У., Ёзденланы А.Х., Къочхарланы Дж.С., Темрезланы Б. С., Батдыланы М. А.-А., Хачирланы М.Х., Катчиланы А.А., Тоторкъулланы Ш. М. эмда башхала.

- Бизни организациягъа уллу ишле этер ючюн, танг джоюмла да керек боллукъдула, ол себебден Ара советни джангы къурамы ачха-бочха бла баджарылыуну мадарын кёрюрге керекди, - деди Хабланы Руслан, сёзюн тамамлай.

Джыйылыуда Къартланы советини башчысы Катчиланы Ахмат да сёлешди. Ол къарачай халкъгъа толу реабилитация этдирир ючюн ишни къурамлы бардырыргъа керекди, деген оюмну айтды.

Докладны сюзюуге къошулуб сёлешдиле: Шимал Кавказны Муслиманларыны координацион аралыгъыны башчысы, КъЧР-ни муфтийи Бердиланы Исмаил хаджи, Черкесскеде ал башланнган организацияны башчысы Батчаланы Манаф, организацияны Гитче Къарачай районда бёлюмюню тамадасы Ёзденланы Аубекир, Къарачай район бёлюмню тамадасы Къочхарланы Джашарбек. Ала арт айны ичинде шахарла бла районлада ал башланнган организацияланы отчёт-сайлау джыйылыулары бардырылгъанларын чертдиле, «Къарачай - алан халкъ» организацияны ишин тыйыншлыгъа санагъанларын бегитдиле, Хабланы Руслан организациягъа таб башчылыкъ этгенин, мындан ары да ол къалса излегенлерин айтдыла.

Малкъар делегацияны башчысы Беппаланы Суфиян организацияны эмда аны башчысыны юсюнден кёб джылы сёз айтды. Аны бла бирге анга берилген соруугъа да джууаб этди.

- Реабилитация бла байламлы сиз джангыдан ачха алыб башлагъанмысыз?» - деб сорасыз меннге. - Бизге киши ачха бермейди, ётюрюк хапарланы джайыб айланадыла.

Бизде да ингушлула алгъандыла, алагъа бере турадыла, деген хапарла чыкъгъанларында, мен ары телефон бла сёлешдим. Ала да джукъ кёрмегенлерин айтдыла. Аллай зат болса, биз билликбиз, миллетге да айтырыкъбыз. Керексиз сёзлеге ийнанмагъыз, кесигизни алдатмагъыз, - деди Беппаланы Суфиян.

Съездде «Къарачай - алан халкъ» организацияны Ара совети да сайланды. Аны къурамына 43 адам кирди.

1. Абазалыланы Чораны джашы Казбек
2. Абрекланы Люба, Османны къызы
3. Акъбайланы Шакъманны джашы Анзор
4. Алийланы Шогъайны джашы Мухтар
5. Багъатырланы Хасанны джашы Расул
6. Байчораланы Салыхны джашы Темирлан
7. Байрамкъулланы Сосланбекни джашы Билял
8. Байрамукъланы Добайны джашы Бахат
9. Батчаланы Унухну джашы Манаф
10. Батчаланы Билялны джашы Мухат
11. Боташланы Халитни джашы Азрет-Алий
12. Боташланы Даутну джашы Сулейман
13. Гаджаланы Ильясны джашы Алий
14. Герюгланы Ибрагимни джашы Азнаур
15. Гочияланы Хаджи-Ахматны джашы Борис
16. Гочияланы Мариям, Азретни къызы
17. Дотдуланы Халитни джашы Хусей
18. Джантеланы Джульетта, Солтанны къызы
19. Катчиланы Абдулну джашы Ахмат
20. Катчиланы Лидия, Амырбийни къызы
21. Къойчуланы Дагирни джашы Аскербий
22. Къойчуланы Исмаилны джашы Рамазан
23. Къочхарланы Сеитбийни джашы Джашарбек
24. Къочхарланы Махарны джашы Руслан
25. Къочхарланы Муссаны джашы Руслан
26. Мамчуланы Дина, Тариэлни къызы
27. Салпагъарланы Буниаминни джашы Магомед
28. Салпагъарланы Рамазанны джашы Магомед
29. Смаккуланы Рамазанны джашы Дагир
30. Семенланы Асхатны джашы Рустам
31. Тамбийланы Нюрчюкню джашы Бурхан
32. Темрезланы Солтан-Хамитни джашы Борис
33. Тоторкъулланы Муссаны джашы Шагъабан
34. Ёзденланы Харунну джашы Аубекир
35. Ёзденланы Сагъитни джашы Шарафутдин
36. Орусланы Света, Алийни къызы
37. Хабланы Хусейни джашы Руслан
38. Хасанланы Ибрагимни джашы Пилял
39. Хубийланы Локъманны джашы Ханапий
40. Хубийланы Магомедни джашы Хасан
41. Элкъанланы Юсуфну джашы Ханафий
42. Эрикгенланы Джамболатны джашы Назир
43. Эбзеланы Аскербийни джашы Ахмат.

«Къарачай - алан халкъны» Уставында этилген талай тюрлениуню бири - анга башчыны, Ара советни да юч джыл болджалгъа сайлау болду. Ол затланы хакъындан Байрамукъланы Бахат сёлешди. Алайды да, джангыдан юч джыл болджалгъа ачыкъ къол кёлтюрюу бла, бир аууздан организациягъа башчыгъа Хабланы Хусейни джашы Руслан сайланды. Руслан ёрге туруб, джыйылгъан миллетге разылыгъын билдирди.

- Халкъым ючюн бир атламны артха турмай, бютеу къарыууму-кючюмю да салыб кюреширикме, - деди Хабланы Руслан.

- Джыйылыуда Къартланы советине башчыгъа Катчиланы Абдулну джашы Ахмат теджелди.

Съездде резолюция да алынды. «Къарачай - алан халкъ» миллетни излемлерин джакълау эмда аны бирикдириу бла кюреширикди, ана тилибизни ёлюмсюз этиуге эс бёллюкдю, миллетни кеси бла бирге аны ашхы адетлерин сакъларыкъды, халкъланы арасында шохлукъну бегитирикди - бу затла аны баш борчларыдыла. Аны бла бирге ол эс бёллюк ишле:

- Халкъыбызгъа толу реабилитация этдирир ючюн кюрешиу;

- Къарачайлыла джашагъан джерледе организацияны ал башланнган бёлюмлерин къурау, эмда аланы ишлерин игилендириу;

- Республикадан тышында да организацияны бёлюмлерин къурау (эм алгъа Ставрополь бла Нарсана шахарлада);

- Миллетни тилин, культурасын, адебин-намысын, адетлерин сакълаугъа эс бёлюу;

- Халкъыбызны да, республикабызны да социал, культура эмда экология болумун игилендириуге юлюш къошуу;

- Джаш тёлю бла юретиу-ангылатыу ишни таймаздан бардырыу;

- Халкъланы арасында шохлукъну бегитиу, миллетлени тынчлыкъларын бузгъан осал ишлеге джол бермеу;

- Къазахстанда, Къыргъызияда, Тюркде, АБШ-да эмда башха къраллада джашагъан къарачайлыла бла байламлылыкъны игилендириу;

- Организацияны Ара советинде тыш къраллы къарачай диаспорала бла ишлеген къауумну къурау;

- КъЧР-де эмда къралыбызда джамагъат организацияла бла байламлы ишлеу;

- Республикада орамлагъа, майданлагъа, магъаналы объектлеге къарачай Джигитлени атларын атау;

- География объектлеге тарих атларын къайтарыу;

- Архив материалланы тинтиб, «Джигит» деген атха теджелген уланларыбызгъа ол атны бердириу.

- Орта Азияда джашагъан ахлуларыбызны тарих джуртубузгъа къайтарыу;

- Тёбен Архызда тарих эсгертмелени джазыуларына къайгъырыу;

- Басма органны къурау;

- Организацияны финанс болумун игилендириу.

«Миллетим» десенг, эки эрнинг бир-бирине тиеди. Халкъын сюймеген, башха миллетни да сюерик тюлдю. «Къарачай - алан халкъ», къанатларын кенг джайыб, республикада джашагъан къайсы бир халкъны да джакъларгъа хазырды. Ол, кесине джангы борчланы белгилей, тюзлюкге, адамлыкъгъа къуллукъ этерге хазырлыгъына ийнандырады.

МАМЧУЛАНЫ Дина.

2014 дж. декабрны 6

«Къарачайны» юбилейине
ДЖАЗЫУУМУ ЁМЮРЛЮКГЕ ГАЗЕТ БЛА БАЙЛАГЪАНМА


«Къарачай» газетге келиб, ишлеб башлагъан биринчи кюнюм – 1970-чи джыл сентябрны 5-си - бюгюнча эсимдеди. Ол джылгъа дери 7 классдан сора Черкесскеде педучилищеге кириб, 4 джылдан аны бошаб чыкъгъан эдим. Мен танымагъан ЛесоКефярь деген элчикге ийдиле да, анда гитче классада устаз болуб ишлеб башладым.

Билимими ёсдюрюрге муратымы толтура 1967-чи джыл Ставрополда пединститутну география факультетине заочно киреме.

Кесим джашагъан Хасаут-Греческий элде ингирги школда географиядан дерс берирге буюрады Зеленчук районону халкъ окъуу бёлюмю. Бир кесекден элде сабий садха тамада этедиле. Алай бла 2 джылны ишлегенден сора сюйген шахарыма, Черкесскеге, къайтама. Ючюнчю курсну бошаб, иш къайгъылы болама.

Бир джолда «Ленинни байрагъы» газетни окъуй тургъанлайыма эсиме келеди анга иш излей барыргъа. Сора бир кюн тартына-уяла редакциягъа кириб барама.

- Редакторубуз Баучуланы Аубекир Джумуковичди, мен аны заместителиме, деб ариу ышара, джылы тюбейди Лайпанланы СейитБатдалны джашы Рашид. Нек келгеними билгенинде:

- Бош орун джокъду редакцияда, алай а машинный бюрода къол джазмаланы басмалаучу къыз Гочияланы Фатима декретге кетеди, хо эсенг аны орнуна алайыкъ, - дейди. - Тамбла огъуна келиб, ишлеб башла, - деб къошады.

Къууанчым ичиме сыйынмай, къаллай творчестволу коллективде ишлеригим кёзюме кёрюне, бардым юйге. Сау джылны корреспондентле Чотчаланы Магометни, Лайпанланы Сейитни, Эбзеланы Ханафийни, Джаубаланы Хусейни, Гочияланы Джагъапарны, Хубийланы Абу-Хасанны, Байрамкъулланы Алибекни, Байрамкъулланы Мауланны, Кёбекланы Билялны, Алийланы Ракайны, Хазгерийланы Магометни, Джанибекланы Билялны, Байрамукъланы Нинаны (филология илмуланы кандидаты, критик), Джаубаланы Тамараны джазгъан материалларын басмалаб турдум. Къарачай тилге да иги юрендим (школда окъумагъан эдим, педучилищеде болмаса).

- Бир кюн Рашид СейитБатдалович чакъырды да: «Байчораланы Сосланбек корреспондент болуб кёчгенди, редактор бла оноулашханбыз да, аны орнуна корректор этиб сени кёчюрюрге излейбиз, - дейди. -Къоркъма, ол бёлюмде корректорла Чотчаланы Пазлий бла Чотчаланы Тамара, подчитчик Салпагъарланы Идрис ишлейдиле. Уллу сынамлары, билимлери болгъан адамладыла, сени да ол ишни тахсасына юретирикдиле.

Алай бла корректорлукъну джумушун толтурургъа да юрендим. Биринчи редакторум, Аубекир Джумукович, джазаргъа юрен деб, ол ишге да алландыра эди.

Экинчи редактор Блимгъотланы Мунир Хамидович (алгъа «Ленинни байрагъында» корреспондент, артда Правительствода инструктор болуб ишлеген) келди. Коллективибизге да джаш корреспондетле Иссаланы Азий, Къобанланы Махмут, Какушланы Хусей, Джанкёзланы Махмуд, Мамчуланы Дина, Байрамукъланы Фатима, Ёзденланы Якъуб, Акъбайланы Харун бирбири ызларындан келиб къошулдула.

Окъуучуну аллына газет ариу джарашыб бара эсе, аны алай этгенле джууаблы секретарь Ортабайланы Тохтар, артда Джанибекланы Билял эдиле. (Керти дуниягъа кетгендиле. Джандетли болсунла). Аланы ызындан Акъбайланы Харун секретариатны къолгъа алгъанында газетни бети андан да иги тюрлениб, россиячы газетледен артха къалмай эди. Бусагъатда ол къыйын ишни Джазаланы Лидия бардырады.

Коллективни аты айтылыб, газетни сыйы да окъуучуларыбызны ичинде уллу кёлтюрюлген эди ол джыллада. «Ленинни байрагъы» газетни 50-джыллыкъ юбилейинде (1974-чю джыл) кёчюучю Къызыл байракъ эмда «Хурмет Белгиси» орден бла да саугъалагъан эди кърал.

Олсагъатда газетибизге кёб адам письмо ие эди. Ол бёлюмде Байрамкъулланы Алибек бла тергеуге алыучу Джазаланы Аминат ишлей эдиле. «Кюнюне 25-45 письмогъа джууаб джазыб ашырыучан эдик», - дей эди Аминат. Артда Аминат бла Алийланы Супият да къошулуб, бизни гитче корректор бёлюмде Чотчаланы Тамара бла мен ишлей эдик.

Мыдах кюнню да сынады коллективибиз. Блимгъотланы Мунир Хамидович 1985чи джыл август айда, 51 джылында, ауушуб къалды. Аллахны рахматында болсун. Аны орнуна Правительствода ишлеген Айбазланы Дагерманны салдыла.

Къралыбызда, республикабызда кёб тюрлениуле бир-бири ызларындан бола эдиле. Кёб джаш адам биринчи кере бизни бирикген коллективибизде ишлерге, джазаргъа келе эди. Бирэки джылдан башха, айлыкълары уллу болгъан, джерлеге кете эдиле. Газетни ишин кёллери бла сюйгенле уа газетге кертилей къала эдик.

Радиода кёб джылланы ишлеб, артда бизни газетде журналистле болуб Аппаланы Билял, Джазаланы Балуа къошулгъан эдиле. Ол джыллада Созарукъланы Норий, Лепшокъланы Хусеин, Семенланы Аминат, Джанкёзланы Марина да келдиле.

Арт джыллада редактор Какушланы Хусей болгъанлы джаш адамла бла джангыра барады коллектив да: журналистле Къоркъмазланы Руслан, Хубийланы Зарина, Байрамкъулланы Зульфия, корректорла Семенланы Зарема, Байчораланы Алина.

Газет чыгъарыкъ тюл эди компьютерде журналистлени джазгъанларын Боташланы Кулизар (джандетли болсун), Кочагина Валентина (солуугъа кетгенди), Лепшокъланы Зухра, Теуналаны Лида, Биджиланы Асият, Айбазланы Эльмира дженгил басмалаб бермеселе.

Ма аллай огъурлу, творчестволу, бир-бирине болуша билген коллективде 41 джылны ишлеб келеме мен да. Газетни иши кесине тартханлай турады бюгюн да. Газет окъуучулагъа тюшгюнчю анда джазылгъанланы окъуб, тюзетиб, энди уялмазча болду деб, бергенле корректорладыла. Иш бошалгъынчы эм артха да биз къалабыз. Аны ючюн ишден кёлюм чыгъыб, эриниб бир кюнню да келмегенме. Хар кюн сайын джангы затланы эм биринчи окъуйса, билмегенинги билесе, ангынг, билиминг ёседи. Артыкъ да бек нени багъалатаса десегиз, къаллай адамланы ичинде, къаллай коллективде ишлегеними. Башха усталыкъда, башха коллективде аллай бир джылны ишлеяллыкъ болмаз эдим.

БАТЧАЛАНЫ Лидия.



АНЫ ОКЪУЙ ЁСГЕНБИЗ

«Заманны сайламайдыла, анда джашайдыла, ёледиле», - дегенди поэт.

Биз, «Къарачайны» окъуучулары да, ол чыгъыб тургъан 90 джылны кесибиз сайлаб алмагъанбыз. Бизни джашауубуз ол заманнга тюшгенди да, аны игисин, аманын да кёргенбиз – ким алгъаракъда, ким артхаракъда.

Сабий болуб газетибизни бусагъатда форматыны джартысында чыкъгъан заманын, аны юйде атам бла анам къалай багъалатыб окъугъанларын, киши джыртмаз ючюн, аны огъары тапхагъа салыб сакълагъанларын кёрюб тургъанма. Алай ёсгенме. Анам бюгюн да

«Къарачайны» окъуб бошагъандан сора атыб къоймайды. Коробкагъа салыб, джыйыб барады. Башхала да, туугъан, туудукъ да, алагъа тиерге болмагъанын билген этедиле.

«Къарачайны» ол неда бу номерин излей келген адам болса, анга аны табыб да береди: «Окъуб бошасанг, ызына къайтарырса», - деб, эсине салыб.

Мен да газетибизни уллу шохума. Аны кесим окъугъан бла да къалмай, школда сохталарыма окъутургъа, сюйдюрюрге да кюрешгенлей турама. Аладан кёбле аны окъугъан да этедиле. Аланы бир-бирлерине: «Къарачайда» ол темагъабу темагъа быллай статья басмаланнганды, аны окъугъанмыса?» - деб соргъанларын да эшитиученме.

Сейир тюлмюдю – быланы барын да айтдыргъан газетибизни 90-джыллыгъыды. Ол, бюгюн башына чал ургъан акъсакъалгъа ушай эсе да, къарт болмагъанды. Кюч-къарыу джыя, джангыра барады. Ётген заманда джыйышдыргъан сынамын да хайырландыра, хар затха кесини чагъындан къараб багъа береди.

Бизни танымагъан адамларыбыз бла танышдырады. Аланы ауузлары бла джашауубузда хайырландырыргъа джарагъан кёб затны юсюнден хапар айтдырады. Къазауатны джигитлерини, урунууну джигерлерини юслеринден джазыб, джаш тёлюге аладан аламат юлгюле алдырады. Кёчгюнчюлюкню джылларында тиширыуларыбызны чыдамлылыкълары бла тёзюмлюлюклерин кёргюзюб, бюгюннгю тёлюлерибизни алача керти адамла болургъа чакъырады.

Шахарларыбыз бла эллерибизни бюгюннгю джашауларыны, адебни-намысны, культураны, билим бериуню, Къарачай-Черкесияда джангы ишлениб, хайырланыугъа берилген спорт, медицина объектлени юслеринден хапарла, тыш къралладан, Россияны кесинден информацияла – нени юсюнден джазмайды бюгюн ана тилде чыкъгъан газетибиз! Анда бачхачылыкъ бла кюрешгенлеге керекли материалла да басмаланнганлай турадыла. Газетибизни бетлеринде бусагъатхы джашларыбыз бла къызларыбызгъа да уллу орун бериледи.

«Къарачайгъа» 90 джыл толгъан юбилей кюнде аны юсюнден бюсюреу берилиб айтылыргъа керекли затла кёбдюле. Аны джазар затлары андан да кёб болсунла, аны келир юбилейлерине да къууанч бла тюбей барайыкъ! Бюгюн аны чыгъарыб тургъанланы саулукълары кючлю, фахмулары терен болсун! Газетни окъуучуларыны барын да аны бу джарыкъ юбилейи бла джюрегими теренинден исси алгъышлайма!

ЛАЙПАНЛАНЫ Зарият,
Правокубанский посёлокну орта школуну устазы, РФ-ны окъуууну сыйлы къуллукъчусу.

2014 джыл, ноябрны 27
орта кюн ¹ 92 (10 825)

Юбилейге хазырлана
ЫЗЫМА БУРУЛУБ КЪАРАЙ

Шукур Аллахха, «Къарачай» газетге 90 джыл толгъан кюннге да джетдик.



Айхай да, ол уллу юбилейди. Бу заманны ичинде аны чыгъаргъанланыча, халкъны да талай тёлюсю ауушуннганды. Иги да дейсе, ала фахму, билим, усталыкъ джаны бла бирер тюрлю дараджада болгъандыла. Ёзге газетибизни тилин, магъанасын ёсдюрюрге аланы къайсы бири да кесини юлюшюн къошар ючюн къалмагъанды - кими кёбюрек, кими азыракъ.

Мен 1969-чу джыл бу газетде ишлерге келгенимде, анга Баучуланы Аубекир редакторлукъ эте эди. Ол кесини заманына кёре билимли, башчылыкъ этген органлада сёзюн ангылатыр хыйсабы, мадары болгъан адам эди. Коллективни заманны излемине кёре къураялгъан башчы эди. Ол коллективни ишини ауурлугъу уа 7-8 адамны сыртында эди (бюгюн да алайыракъды). Ала да газетни джууаблы секретары Ортабайланы Тохтар, эл мюлк бёлюмюню тамадасы Гочияланы Джагъафар, фотокорреспонденти Чанкаланы Къазий-Магомет, промышленность бёлюмюню тамадасы Акъбайланы Азрет, культура бёлюмюню тамадасы Джаубаланы Хусей, письмо бёлюмюню тамадасы Байрамкъулланы Алибек, газетни бёлюмлерини тамадалары Джаубаланы Тамара, Чотчаланы Магомет, Кёбекланы Билял, Хазгерийланы Магомет эдиле.

Аланы ичинде Гочияланы Джагъафар, кесине джетмесе, къайгъыгъа-сёзге къатышмагъан тюз адам, газетни бетлеринде аны окъуучуларына эл мюлк ишледен, Акъбайланы Азрет да промышленность бла къурулуш ишледен таймаздан хапарла бергенлей тура эдиле. Экиси да къарачай тилни иги билген адамла эдиле. Материалларын да, адамланы окъургъа къызындырырча, уста джаза биле эдиле. Джаубаланы Хусей культура бла джазыучулукъну темалары бла, Байрамкъулланы Алибек да партия-совет ишле бла кюреше эдиле.

Ол заманда КПСС-ни Ара Комитети бла Политбюросуну баш кюн бла бош кюн бир пленуму, съезди неда джыйылыуу бола эди. Аллай кюнледе телетайп, тыным табмай, ингирде 7 сагъатха дери аланы материалларын бериб тура эди. Биз да, аланы ол кюн огъуна къарачай тилге кёчюрюб, тамбласына газетде басмалаб чыгъара эдик. Ол а бек къыйын иш эди. Нечик десенг, хар айтымны, экили магъанасы болмазча, басымына дери тюз салыб, айтылгъаныча кёчюрюрге керек эди.

Ол материалланы ана тилге кёчюрюрге редакцияны къуллукъчуларындан кёбле къошула эдиле. Алай а ол ишни ауурлугъу аллында кёбюсюне Чотчаланы Магомет бла Акъбайланы Азретге, Байрамкъулланы Алибекге, меннге джете эди. Биз, ол къауум, кимибиз джигер, уста машинисткаларыбыз Ёртенланы Раяны, Гочияланы Фатиманы, Боташланы Кулизарны къатларына олтуруб, текстни къарачайчасын айтыб бара эдик, кимибиз да къагъытха джазыб кёчюре эдик. Ючюсю да ариу тил бла уста кёчюре эдиле. Баучуланы Аубекир бла аны олсагъатда заместители Лайпанланы Рашид да, ол текстлени оргиналлары бла тенглешдириб, джетишмеген затларын джетишдириб, басмагъа бере эдиле. Артда ол ишге Джанибекланы Билял да тири къошула эди. Ёзге ол къыйын ишни ауурлугъу Чотчаланы Магометни, Акъбайланы Азретни, Байрамкъулланы Алибекни юслеринде эди. Артда ала кетгенлеринде, ол ишни ауурлугъу меннге къалгъан эди.

Ол партия пленумланы, съездлени, сессияланы материалларын къарачай тилге кёчюрюб, аланы газетде бериб турургъа керекми эди? Керек эди: биринчиси, газет, аланы кёчюрюб бериб, окъуучуларын партия бла правительствону оноулары бла шагъырей эте эди (аланы алай кёчюрюб бермесек, газетни чыгъартырыкъ да тюл эдиле); экинчиси (эм магъаналысы), ол материалланы кёчюрюб бериу газетни тилин политика, экономика, философия, дин, техника терминле бла байындырыргъа, орфографиясы бла пунктуациясын джарашдырыргъа, алай бла айтымланы конструкцияларын заманны излемине келишдирирге – бютеулей тил байлыкъны ёсдюрюб, аны кърал дараджалы болуруна тамал къураргъа болуша эди. Алай а мен былайда, аланы кючлери бла джангы тил чыгъаргъанбыз, демейме. Бизни тилни не тюрлю магъананы айтыргъа да къарыуу джетерик эди. Алай а биз, 500-ден артыкъ элге элтилиб атылыб, 14 джылны тышында тургъан халкъны журналистлери, ол тилибизни иги билмей эдик. Тилге газетге джаза-джаза, уллу политика материалланы кёчюре-кёчюре юренирге кюреше эдик. Мен газетге келген 70-чи джыллада да алай эди.

Андан къараб оюм этсенг, газетни 1957-чи джыл, кёчгюнчюлюкден джангы къайтхан заманда, къаллай болумлада чыгъарыб тебрегенлерин ангыларгъа къыйын тюлдю. Ачыгъы бла айтсакъ, ол заманда бизни басма органыбыз газетни ол кёзюудеги редактору Тохчукъланы Хусейни, къуллукъчулары Эбзеланы Ханафийни, Кульбекланы Алийни, Къарабашланы Юсуфну, Алийланы Магометни, Байрамкъулланы Алибекни, Хазгерийланы Магометни, ала кибик башхаланы, кече-кюн демей, арымай-талмай кюрешиулери бла чыгъыб башлагъанды. Артда да кёб джылланы узакълыкъларына алай чыгъыб тургъанды. Алагъа ол къыйынлары ючюн мингминг бюсюреу! Бары да Аллахны рахматын табсынла. Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора газетибизни чыгъарыуну сокъмагъын ала салгъандыла.

Аладан сора мында ишлеген талай тёлюню кючюнден «Къарачай» газет, тили-неси да джарашыб, Къарачай-Черкесияда къой эсенг, Шимал Кавказда да эм дараджалы газет болгъанды. Бир къауумла мени айтханымы уллу кёллюлюкге санамасынла - бюгюн бизни тилде джукъгъа тийген литература чыгъарма бар эсе, анда «Къарачай» газетни юлюшю уллуду, дерге; къарачай тилни заманнга келишген орфографиясы бла пунктуациясы бар эсе, анда «Къарачай» газетни уллу юлюшю барды, дерге дурусду. Къарачай халкъ, миллет сезими уятылыб, кесин кёб джылланы узакълыкъларына айтылыб тургъан джалгъан бедишледен тазалаялгъан эсе, анда да «Къарачай» газетни уллу къыйыны болгъаны хакъды. Нечик десенг, ол кюрешни аллын да «Къарачай» газет башлагъанды.

Мен бу газетде ишлеген джылларымда обкомну халкъларына къаршчы ишлеген къумгъанчыларын да, керек кюн «ол затха мени къатышдырма» деб, бир джанына джанлаб кетген патриотларыбызны да (алай болгъан эди мен къарачай делегацияны Н. С. Хрущёв бла тюбешгенини стенограммасын къарачай тилге кёчюрюб, газетде бергенимде да, аныча, талай башха затда да) кёргенме.

Бир джанындан къарасанг, алагъа айыб этерча да тюлдю. Ол заманлада эркин сёлеширге, акъылынгы-оюмунгу эркин айтыргъа къоймай эдиле.

Алай а ол неда бу ишни баджарыр ючюн, ёт да керек болады. Айтханыма юлгю келтирейим. Обкомну ол заманда къарачайлыладан идеология секретары Кипкеланы Руслан эди. Редактор, ауруб, аны орнуна мен къалыб тургъанлайыма, ол чакъырады да, барама. Ол келир джылгъа «Къарачайгъа» джазылыуну къалай баргъаныны юсюнден хапар сорады. Ол джыллада бизни газетни 9 минг чакълы бир адам ала эди.

Андан къарайма да: «Келир джыл да ол онну тёгерегинде боллукъ болур», - дейме. «Бизни халкъны санына кёре ол азды», дейди Руслан. Мен сейирсинеме. Аны себеби анга дериги идеология секретарла, адамла орус тилде чыкъгъан газетге джазылсынла ансы, миллет тилледе чыкъгъан газетлеге джазылмай огъуна къалсынла, дегенча сёлеше эдиле.

Ичимден анга бюсюреу эте: «Кюреше кетсек, бизни газетни 20 минг адамгъа алдыргъа да боллукъду», дейме. Руслан, кёзю-башы джарый: «Ол айтханынгы мен да джакълайма. Алай а бу джол 18 мингни юсюнден сёлешейик», - дейди. Кертиси аллай бир адамгъа джаздыралмайбыз. Биринчи кере 14,7 мингни дараджасына уа чыгъарабыз. Андан бери кёзюуде, ай медет, бизни газетни тиражы аллай бирге бир кере да джетмегенди.

Нек, деб сорсагъыз, районлада, шахарлада къуллукъчу адамла «Къарачайны» алгъанланы саны ёсерине кереклисича къайгъырмайдыла.

Ол замандагъы журналистлени юслеринден айта, Байрамкъулланы Алибекге айырыб артыкъ сый берирге кереклиге санайма. Ол орус тилни да, къарачай тилни да иги билген фахмулу журналист, джазыучу эди. Халал адам эди. Тюзюн-кертисин билмей, адамны юсюнден иги-аман да джазмагъыз, тыйыншлы болмагъанланы газетде махтаб чыгъармагъыз, баргъан джеригизде алыу-бериуча затны джюрютмегиз, къыйын болса да, тюзлюкню джакъларгъа, тюзюнкертисин джазаргъа кюрешигиз, деб юрете эди. Кеси да аллай адам эди. Аны ючюн Алибекни сюймегенле да бар эдиле. Ёзге ол алайлай къалгъан эди. Аллах ол дуниясын джарыкъ этсин! Аныча, Джаубаланы Тамара да тюзлюкню сюйген джарашыулу журналист, керти адам эди. Джырларгъа уста джарыкъ адам эди. Бир къауумлача, хый-мыйла этиб, аскерден тыя айланмай, къралыны керти адамыча, юч джашын да граждан борчларын толтурургъа ашырыб, алагъа сау-эсен да тюбеген эди. Алай а илинмек ауруудан замансызлай ёлюб кетди. Аллахны рахматында болсун.

«Къарачайгъа» 90 джыл толгъан кюн газетге кёб джылларын берген, аны чыгъарыргъа уллу юлюш къошхан, къоша тургъан дагъыда талай адамны атларын бюсюреу этиб сагъыныргъа излейме. Байчораланы Сосланбек, Алийланы Супият, Чотчаланы Пазлий, Чотчаланы Тамара, газетни алгъыннгы выпускающийи Акъбайланы Галина, энчи корреспонденти Джазаланы Аскер, бёлюм тамадасы Джанкёзланы Махмут, энчи корреспонденти Хубийланы Назир, бусагъатда да ишлеб тургъан коллегаларыбыз Джазаланы Лидия, Аппаланы Билял, Ёзденланы Якъуб, Къобанланы Махмут, Джазаланы Балуа, Мамчуланы Дина, Созарукъланы Норий, Лепшокъланы Хусеин, Къозбаланы Зарина, Семенланы Аминат, Джанкёзланы Марина, Батчаланы Лидия – ма быладыла ала. Джаш коллегаларыбыз Тешеллеуланы Зульфия, Семенланы Зарема бла Байчораланы Алина да ишлерине толу берилиб ишлейдиле. Не тюрлю махтаугъа да тыйыншлыдыла.

Бюгюн «Къарачай» нени юсюнден джазады? Тарих материалла, къазауатны джигитлерини, урунууну джигерлерини юслеринден очеркле, бизни уллу къралда, аны кибик дунияда бола тургъан затланы юслеринден информацияла, республикада этилген, этиле тургъан ишлени юслеринден, динни, медицинаны, культураны, спортну, адетни, намысны юслеринден статьяла, корреспонденцияла – нени юсюнден да джазылады аны бетлеринде. Коллективде творчество хауа да игиди.

Ай медет, бу хар затны багъасы ачха бла ёлчеленнген арт кёзюуде, кёб ишнича, журналистиканы да магъанасы бираз тюшгенди. Бир къауумла бу сыйлы ишлерин къолларында чырлары болгъанланы махтагъан, аланы юслеринден эсге тюшюрюу маталлы ётюрюклени къурашдыргъан затла джазгъан кибик этиб, ол адамладан гыл юзюу бла, кеслерине болмагъан орунсуз сый тартыу бла байламлы этерге кюрешедиле. Аллайла бизде тюбемейдиле, деб да айталмайма. Аны ючюн болур, быллай материал, аллай материал ючюн къаллай бир аласыз, деб соргъанла да боладыла. Газетде реклама, алгъышлау магъаналы материалладан башхалагъа джукъ алынмайды, десенг, ийнанмагъанча этедиле. Ол себебден, эсге тюшюрюу материал болсун, суратлау чыгъарма болсун, башха болсун, редакция газетде басмаланнган затла ючюн ачха алмайды, деб, къайтарыб-къайтарыб айтыргъа керек болады.

Бизни кёлюбюзге джетмеген затларыбыз да бардыла: ай медет, газетни журналистлерини да, тюз къуллукъчуларыны да алгъан хакълары фахмулу джаш адамла келиб ишлерге тырмашырча дараджада тюлдюле. Энди институтланы, университетлени бошаб, бери келиб ишлерге излегенлеге, алгъаракъладача, фатарла берген адет да къалгъанды. Аны себебли газетде ишлерге джаш адамла кёб келмейдиле.

Сёзюмю ахырында «Къарачайны» хурметли окъуучуларын да, бюгюн ишлеб тургъан журналистлери бла къуллукъчуларын да аны 90-джыллыкъ юбилейи бла таза джюрекден алгъышлайма, барына да кийик саулукъ, узакъ ёмюр, насыб, ишлеринде, джашауларында джетишимле теджейме.

ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан,
редакторну заместители,
РФ-ны культурасыны махтаулу къуллукъчусу, КъЧР-ни
махтаулу журналисти.

“Къарачай”
2014 дж. ноябрны 27

Эсге тюшюрюу
ИГИНИ ИГИЛИГИ КЪАЛЫР

Быйыл октябрны 15-де арабыздан замансызлай кетген халал тенгибиз Байчораланы Умарны джашы Пазлини менден алгъа таныгъан, ол ауушуб кетгинчи аны бла таза шохлукъ джюрютген башха хазна адам болмаз деб келеди кёлюме.



1959-чу джылны къыш айлары эдиле. Бизни, аскерге борчлу джашланы, Черкесскеде военкоматха джыядыла. Областыбызны бютеу эллеринден дегенча бир 40 джаш барбыз. Бизни радистликге окъутадыла. Ол кёзюуледе военкомат бусагъатда Хубийланы Владимирни, Боташланы Магометни, Калмыков Юрийни, Лыжин Николай бла Хапсироков Назирни эсгертмелери болгъан джерде эди. Аны мекямын эртде чачхандыла.

Военкоматны залына бизни биринчи джыйгъанлай огъуна курслагъа тамадалыкъ этген подполковник Воробьёв Михаил, барыбызгъа сымарлаб къарай келди да, мени къатымда бир партада олтургъан Пазлини ёрге тургъузду. Аны неден джаратды эсе да билмейме: «Курсла бошалгъынчы бу джаш сизни старостагъыз боллукъду. Къысхасы, аны кесигизге командирге санагъыз», - деди. Пазли, атын, тукъумун айтыб, джашла бла танышды. Аны старосталыкъ борчу эртденбла дерсле башланырны аллы бла, окъургъа келгенледен ким барды, ким джокъду деб аны Воробьёвгъа билдирирге, журналда белгилеб барыргъа, арабызда джорукъну сакъланыууна къараргъа эди.

Бизни радистликге окъутхан Ставрополь шахардан ДОСААФ-ны къуллукъчусу Самарский Игорь деб бир сабыр джаш эди. Ол да, биринчи дерследен башлаб, Пазлиге бек илешген эди. Анамы къарнашындан туугъан Мамчуланы Борис бла мен Дружбадан джюрюй эдик окъургъа. Пазли Ильич элден келе эди. Унутаракъ болгъанма, ол кёзюуде аны энчи машинасы бар эди деб турама - дерслеге барыбыздан алгъа келе эди. Мамчуланы Борисни юсюнден да бир-эки сёз айтыргъа тыйыншлы кёреме.

Радист курслада окъугъаны анга аскерде къуллукъ этерге да джарагъан эди. Ол Ленинград шахарда связистлени ротасына тюшген эди. Бир да болумлу, акъыллы джаш эди Борис. Ол кёзюуледе аскерде 3 джылны къуллукъ эте эдиле. Борис, 2 джылны ичинде связны училищесине кириб, лейтенант чын алыб чыкъгъан эди. Аны Узакъ Востокда Даманский айрымканда къуллукъ этерге ашыргъан эдиле. Аскерде подполковник чын алыб, артда Борис районда милицияда ишлерге джарашхан эди. Автомобиль аварияда ажымлы ауушхан эди Борис. Пазли Борисни бир да унутмай эди. Меннге хар тюбегени сайын аны юсюнден хапар соргъанлай тура эди.

Пазли ышармай, кюлмей хапар айтмай эди. Аны адамны кесине тартхан, илешдирген бир ариу халиси бар эди. Бетинде нюрю, джылыуу болгъан деб, аллай адамлагъа айтадыла. Керти да сюйюмлю, келбетли джаш эди ол.

Курсланы джангы 1960-чы джылгъа бошайбыз. Анга дери «къаныбызны иче эдиле». Къыш сууукъда «Джашил айрымканнга» элтиб, ауур радиостанцияланы сыртыбызгъа кёлтюртюб, чабдыра эдиле. Къаргъа бауурланыб, бир-бирибизге радиотелефонла бла сёлеше эдик. Морзени алфавити бла хайырлана бериучен эдик бир къауум текстлени. Радиостанцияланы юслерине: «Будь краток в эфире», «Болтун – находка для врага», - деб джазылыб эдиле. Пазли айырмагъа окъуй эди – дерследе школдача багъала салыучан эдиле журналгъа. Ол эл мюлк техникумну бошагъан джаш эди. Кеси да орусча бир да ариу сёлеше эди.

Политзанятие деб Карл Марксны, Фридрих Энгельсни, Ленинни чыгъармаларын окъута эдиле. Аланы КПСС-ни обкомунда инструктор болуб ишлеген Ситников Николай Дмитриевич бардыра эди. Кеси да, бир къошакълы-гынтдылы адам эди. Тюзюн айтыргъа, аны дерслерин да кёбюбюз иги ангыламай эдик. Ол да, бизден кёб затны соруб айланмай, Пазли бла ушакъ этиб туруучан эди. Джазыу дегенинг сейирликди: артда область радиокомитетде мен Н. Ситников бла бирге да ишлеген эдим. Ол орус бёлюмюню тамада редактору эди. Тургъаныча, ма алай «ачы коммунистлей» къалгъан эди.

Курсланы бошарыбызгъа экзаменле алыргъа Ставрополдан ДОСААФ-ны тамадасы Шевбуков Юрий (ол запасдагъы полковник эди) кеси келген эди. Байчораланы Пазли, Мамчуланы Борис, Хабезден Шевхужев Индрис деб бир джаш, мен да, алача айырмагъа бошагъан эдик курсланы.

Кюнортада хант юйде бирге ауузлана эдик. Пазли ачхасыз болмаучан эди. Ненча джаш болуб барсакъ да, ол тёлей эди ашагъаныбыз ючюн.

Курсланы бошагъаныбыздан сора устазыбыз Самарский Игорну бир сыйлайыкъ деб, аны Дружбагъа чакъырабыз, къой кесебиз, тепсиге хант салабыз. Самарский этге чанчхы бла узалады, ол да иги илинмейди. Биргебизге болгъан Пазли харх этиб кюледи да, джаурун къалакъны алыб, къоллары бла этин джыртыб, тузлукъгъа да тийириб, Игорну аллына салады: «Бизде эт къол бла ашалады, тишле бла кемириледи», - деб накъырда эте, дагъыда башха сюекге узалады. Кёб джылланы Пазли бла тенглик джюрютгенме: бир да таза иннетли, кенг джюрекли джаш эди. Ол 50 джылдан артыкъны эл мюлкде уруннганды. Мал комплексге башчы, бригадир, управляющий, «Родина» колхозну баш зоотехниги, «Ильич» колхозда баш специалист бола туруб, фермерлеге (АККОРгъа) башчы болгъан эди. 1991-чи джылда огъуна ол республикада биринчи болуб тууар малла ёсдюрген, чабакъчылыкъ, балчылыкъ бла кюрешген «Бучай» атлы фермер мюлкню къурагъан эди. Бизни республикада фермерлени иши андан башланнган эди, деб, толу айтыргъа боллукъбуз. Бизни миллетни адамларына фермерлик ишни къалай джарагъанын а барыбыз да иги билебиз. Къайсы къуллукъда болса да, бир да кесин ёрге тутмай эди ол. Къаллай иш бла аллына барсанг да хатерсиз къайтармай эди. Къайсы бирибиз да, андан хайыр кёрюр ючюн къалмагъанбыз. Мен Пазлини къарнашларыны барысын да иги таный эдим.

Эм уллулары Мухамматны, Юсуфну, андан сора Борисни, Къурманны, Юнюсню, Идрисни бек иги биле эдим. Юнюс бла хаман тюбегенлей тура эдим. Аждагъанча, ол аламат джаш мурдар къолундан джоюлгъан эди. Юсуф бла Къурман да джашаудан джашлай кетиб къалдыла.

Байчоралада улан тууса, «Пазлича бир джаш болуб ёссюн, деб айтылгъанын кёб кере эшитгенме.

15 джылны республикада элчифермер мюлклени ассоциациясыны тамадасы болуб ишлегенди. Ол кёзюуню ичине 2400-ге джууукъ фермер мюлк къуралгъан эди. Алада ишлегенлени саны 17 мингнге джетген эди. Алай бла къаллай аламат ишни башлагъан эди ол. Аны иш сынамы бла шагъырей болургъа деб РФ-ны АККОР-ну тамадасы Башмачников Россияны талай джеринден фермерлени эки кере келтирген эди бизни республикагъа.

Пазли кёб онглу адам бла шохлукъ, тенглик джюрюте эди. Тенглерине, танышларына бек сакъ эди ол. Кёрген, тюбеген джеринде ариу сёзюн айтмай, эркелетмей бир да джибермей эди. Аны эл мюлкде джигер ишине уллу багъа берилген эди. РФ-ны Эл мюлк министерствосуну Хурмет грамотасы бла эки кере саугъалагъан эдиле. 1999-чу джылда уа Россия Федерацияны Эл мюлк министерствосуну кюмюш медалы берилген эди. Андан алгъаракъчыкъда «КъЧР-ни эл мюлкюню махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы ат аталгъан эди анга.

Къайсы саугъадан да уллу эди тенглерини анга сый бергенлери. Пазлини Дружбаны къабырларында асырагъан кюн аны джаназысына тургъанланы учу-къыйыры джокъча, алай эди. Ай медет, биз аны энди ёмюрде да кёрлюк тюлбюз. Ышара, кюле ол бизге энди бир заманда да тюберик тюлдю. Арт кёзюуледе мен аны Комсомолецни тийресинде кёрюучен эдим. Тенглерин кёрсе, асыры бек джюреги такъыр болгъандан джыламукъларын тыялмай къала эди.

Бир джолда, мени кесине къысыб: «Тейри ауруу мени кючлей башлагъанды, ненча айтдым, ненча кере чакъырдым, анда, Водораздельныйни къатында, дачама бир келалмадынг. Саугъагъа бир тай тутдурлукъ эдим», - деб накъырда этген эди Пазли…

Игини игилиги къалыр, дейдиле джашауда.

Ол аламат юйдеги да ёсдюргенди, юй бийчеси Люба бла. Аланы ашхы халилери, адамлыкълары джашлары Эльдаргъа, къызлары Роза бла Риммагъа кёчгендиле. Ала барысы да, баш билим алыб, юйдегили болуб, насыблы джашайдыла. Туудукълары да миллетибизге джарагъан бирер онглу адам болуб ёсериклерине чыртда сёз джокъду. Туудукъчугъу Энвер анга тамам ушайды, дейдиле. Ол да къарт атасыча миллетге джарагъан бир ашхы адам болуб ёссюн!

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.

Суратда: Байчораланы Пазли.

2014 дж. ноябрны 20

Эсге тюшюрюу
БИЗ СЫНАМАГЪАН НЕ КЪАЛДЫ?

Мен 1934-чю джыл декабрда Учкуланда туугъанма. Атамы атасы Глоуланы Рамазан, Къарачайда ревкомну къурагъанланы бири болуб, 30-чу джыллада Къартджуртда ишлеб тургъанды. Кеси саулукъда сабийлерин - 3 къызы бла бир джашын - мени атам Исмаилны, окъутуб, билим алдырады. Артда атам, Ростов шахарда юрист школну бошаб, сюдю органлада ишлегенди. Къарачай автоном областда сюдню председатели болуб да тургъанды.


Глоуланы Исмаил.

Анам Апсат, Къаракетланы Джумарыкъны къызы, Микоян-Шахарда быткомбинатда ишлей эди къазауат чыкъгъынчы. Анда джашагъан заманыбызда гитче къарнашчыгъым Боря да, мен да сабий садикге джюрюгенбиз. Атам бла анамы къайсысы ишден алгъа чыкъса, ол бизни садикден юйге алыб бара эди. Биз да, къууаныб, этеклерине чырмала эдик. Сора мен школгъа кёчдюм, къарнашчыгъым садикде къалды. Экинчи классха барлыкъма энди деб тургъанлайыма, зауукъ джашауубузну ахыры болду. Къазауат башланды. 1942чи джыл август айда немецле бизни областха джууукълашханлай, энтда къазауатха чакъырылмай тургъан къуллукъчула, партизан отрядла къураб, таулагъа чыгъыб кетдиле. Аланы арасында мени атам Исмаил да бар эди.

Артда, Черкесскеде кёзюуюбюзде бизни бла бир юйде хоншу болуб джашагъан Тарасенко Михаил Иванович бла аны юй бийчеси Зарина Татьяна атам бла «За Родину» деген партизан отрядда бирге болгъандыла. Ала меннге алай хапар айтхан эдиле: «Сени атанг Глоуланы Исмаил уллу джигитлик этиб тура эди партизан отрядда. Бир кюн джауланы сакълаб туруб, ала къая таргъа киргенлей, башларындан гранаталаны атыб, онеки фашистни ёлтюрген эди. Аны этген джигитлигин Къарачайда къуралгъан башха отрядланы партизанларына, комиссарлагъа билдирген эдиле...»

Тарасенко М.И. милицияны тамадасы болуб ишлегенди.

Алай бла атам фашистлеге дерт джетдирир ючюн къалмагъанды. Андан сора, кёб турмай, немецлени къолларына тюшюб къалады. Аны Микоян-Шахарда, 1942чи джыл октябрь айда ёлтюредиле. Фашистле къысталгъандан сора анда, кёб этажлы юйню аллында тытыр булгъаннган чунгурда, 12 ёлюк табылгъан эди. Аланы арасында мени атамы ёлюгю да бар эди.

Алгъаракъда бир полицай къарачайлы, мени анама тюбеб: «Бир къауум партизанла бла сени эринг Исмаил да немецлени къолларына тюшгенди, сабийлеринге сакъ бол», - деб дженгил джанлаб кетеди. Анам, Боряны да, мени да алыб, Къызыл Октябрь элге къачыб барыб, анда эгечи Ингилисханны юйдегиси бла джашадыкъ. Бёлек заманны немецле кёрюнмей турдула. Алай а, бир кюн анам элни бир къыйырына джумушуна бара тургъанлай, орамда эки атлы тюбейдиле полицай формалары бла. Ала анама джити къараб: «Бу биз танымагъан тиширыу кимди, къызылладан болурму?» - деб сёлеше, ётюб кетедиле. Анам, къоркъуб, юйге келиб, хапарын эгечине айтады. Ол кюнден сора тынчлыгъыбыз бузулады. Ингилисхан бир ышаннган адамына хапарыбызны айтады. Ол, сау къаллыкъ: «Глоова Апсат имеет право с детьми, на передвижение по территории Карачая до аула Джагъанас, для ухода за престарелым отцом», - деб, справка джарашдырыб келиб, бир ат джегилген арбачыкъны да табыб, ол кече огъуна бизни ашырады. Бир къыйын джолла бла кече кючден Джагъанас элге джыйылабыз. Анда анамы атасы Къаракетланы Джумарыкъ, 94 джыл болгъан къарт, джашай эди. Эки джашы Хаджиумар бла Хамит къазауатда эдиле, биргесине Хамитни юй бийчеси бла къызчыгъы тура эдиле. Элни бир къыйырында да анамы эм уллу эгечи Ёлмесхан джашай эди, кёб сабийи бла, аталары бла. Бизни келгенибизге бары да бек къууаннган эдиле. Элде немцала кёрюнмей эдиле. Эшта, партизанладан къоркъа болур эдиле ол тау джерледе.

1942-чи джыл январда немецле къысталдыла. 1943-чю джыл ноябргъа дери къарт атабызгъа да къараб, бачхаланы да битдириб рахат турдукъ. Сентябрь айда элге НКВД-ны аскери келиб тюшдю. Андан ноябргъа дери экеулен-ючеулен болуб, хар юйге келиб, кетиб, хапар соруб айландыла. Бизни юйдегибизни хапарын билгенлеринде: «Кесигизни юйюгюз болгъан джерге нек бармайсыз? Хапчюгюгюзню къайда къойгъансыз?» - дегенле болдула.


Исмаил юй бийчеси Апсат, анасыны эгечи Батыу бла. 1932-чи джыл.

Кёчгюнчюлюкню юсюнден джукъ айтмай эдиле, алай а бир-бирлерини джанлары уа ауруй эди. Алай бла ноябрны 2-не джетдик.

Ол кюн эртденбла 3 сагъатда къарт атам, анам, мен, къарнашчыгъым Боря джукълаб тургъанлай, эшикни къаты къагъыб, бир офицер бла эки солдат кирдиле. Барыбызны ёрге сюедиле, лампаны джандырыб, офицер бир къагъытны къолуна алыб бизге окъуду. Анда кёчюрюуню юсюнден айтыла эди. Анам нек алай этгенлерин соруб кюрешди. Меннге 8 джыл болгъан эди. Къарт атам, «былайда ёлтюрюгюз, мында къабырлада асырарла», деб джыламсырады. Анам да аскерчилеге: «Былайда джангылгъан этесиз. Бу сабийлени аталары Глоуланы Исмаилны немецле ёлтюргендиле. Мени эки къарнашым фронтда къазауат эте турадыла. Биз не хата этгенбиз къралгъа, джашагъан джерибизден къыстарча?» - деди. «Къысха заманны ичинде хапчюгюгюзню джыйыб, хазыр болугъуз да, орамгъа чыгъыгъыз», деб, джууаблары алай болду. Алырча кёб хапчюк да джокъ эди. Табханчыгъыбызны джыйдыкъ да, чыкъдыкъ. Солдатла машинагъа миндириб, эл къыйырында, сууну джагъасында элни адамын бир джерге джыйыб тура эдиле. Сууукъ кече алай къойдула. Тангнга дери аскерле къуршалаб турдула.

Экинчи кюнюнде, танг атханлай, миллетни уллу машиналагъа джюклеб, Джёгетей Аягъына келтириб, темир джолда товар вагонлагъа тыкъ-тыкълама этиб, барыбызны да сыйындырыб къойдула. Поезд кетиб тебрегинчи аман хапар келди: «Джагъанас элден Джёгетей Аягъына келе, машиналаны бири къаядан кетгенди, кёб адамы ёлгенди», - деб.

Ол машинада къуру эки юйдеги болгъанды. Бир юйдегиде 11 сабий бла аталары, экинчи юйдегиде Джашеланы Лейла (анамы уллу эгечини къызы) эки сабийи бла, 6 джыл болгъан къызчыгъы эмда 2 джыл болгъан джашчыгъы бла. Машина джардан кетгенинде, бир юйдегиде 12 адамдан бир джангыз джашчыкъ сау къалады. Лейланы къызчыгъы ёлюклени арасында сау болуб табылады. Бир орус тиширыу, алайы бла озуб баргъанлай, бир къымылдагъанны эслеб, тынгыласа, сабийни ынгычхагъан тауушун эшитеди.

Аны больницагъа джетдириб, сау этиб, кесине къыз этеди. Атына да Таня деб атайды. Лейла джашчыгъы бла ауур джаралы болуб, аны да больницагъа саладыла. Джашчыгъы анда ёлюб къалады. Кёб заманны джатыб, маджал болгъанындан сора, Азиягъа барыб анасын, эгечлерин табхан эди. Танягъа да тюбеб, бек къууанган эди Азиядан къайтыб келгенден сора. Ары дери сау болгъанын билмей тургъанды.

Мен, сабий болгъанлыгъыма, сау эки ыйыкъ чакълы бирни кече да, кюн да тохтамай поездни барыб тургъаны эсимдеди. Ашарыкъ-зат бериб онгдурмай эдиле.

Ары джетгеникде Сыр-Дарья сууну джагъасында, малланы джыйгъанча бир джерге джыйыб, сууукъ кечени тутуб, экинчи кюнюнде тёгерекде элледен къазахлыла келиб, кимни не билими, не усталыгъы барды деб, соруб, арбала бла адамланы, эллерине ташыб тебредиле.

Къарт атам узакъ джолну, сууукъну кёлтюралмай къыйын ауруб къалгъан эди. «Махталы» деб бир колхозгъа келтирдиле. Къарт атам экинчи кюнюнде ёлюб къалды. Элде джашагъан къазахлыла асыраргъа болушхан эдиле.


Роза къарнашчыгъы Борис бла.
1949-чу джыл.

Бизни бла бирге анамы уллу эгечи Ёлмесханны юйдегиси бар эди - бир-бирибизге болушуб джашаб тебредик. Гитче топуракъ юйчюкледе, терезелери да,

эшиклери да болмагъан мекямлада турдукъ. Ач да бола эдик. Къазахлылада да ашарыкъ эркин тюл эди. Анамы тигерге-бичерге къолу уста эди. Кийимле тигиб, бизни кечиндирирге кюрешди. Миллет ачдан бек инджилген заманла 1943-чю-1945-чи джылла эдиле. Бир къауумла Кавказгъа къайтырыкъбыз деб, бачхалагъа урлукъ салмай, ашарыкъсыз къалыб, бек инджилген эдиле.

Колхозда мамукъ ёсдюре эдиле. Мени анам да анда ишлей эди. Къыш ариулай эди, джай сугъара эди, къачда джыя эди. Бир бригадир, къазах къатын, атха миниб, къолунда къамчиси бла иги ишлеялмагъанланы къоркъутуб айлана эди.

Мен къазах школгъа джюрюб, тёрт классны бошадым. Анамы район аралыкъгъа, кийим тикген мастерскойгъа чакъырыб, ишге алдыла. Мен да анда школда 5-чи классха барыб, орус тилде окъуб башладым. Боря да 1-чи классха джюрюй эди. Алай бла маджалыракъ джашаб тебредик.

1948-чи джылны джазында Сары-Агъач районда «Садвинтрест» совхозгъа кёчдюк. Анда анамы эгечи Ингилисхан юйдегиси бла джашай эди. Ол бизни кесини къатына къысаргъа сюйюб чакъыргъан эди. Анда бизге, сабийлеге школдан сора окъургъа мадарла бар эдиле. Сёз ючюн Ташкент, Чимкент шахарла джууукъ эдиле.

Меннге 14 джыл толгъанында, спецкомендатурагъа учётха салдыла. Андан эркинликсиз «Садвинтрестни» чегинден чыгъаргъа болмай къалды. Алайда 7-джыллыкъ школ бар эди. Андан ары Сары-Агъачха барыб окъургъа керек болду. Ары уа 10-15 километр джол. Анда фатаргъа джарашыб, хар ыйых кюн сайын джаяу келиб, кетиб 810 классланы бошадым. Хар ыйыкъ сайын комендатурадан эркинлик алыб, юйюме алай бара эдим.

Къарнашчыгъым Боря 1956-чы джыл 9-чу классда окъуй тургъанлай, ауруб, ёлюб къалды. Мен Чимкентде устаз институтну заочно бошадым. Андан сора «Садвинтрестде» 7-джыллыкъ школда математика бла физикадан сабийлени окъутуб башладым. 1958-чи джыл майда Кавказгъа къайтыб келдик. Мен, педагогика институтну да заочно бошаб, школда ишлеб турдум. Заман кете хар не джараша барды. Алай а джюрек джараларыбыз энтда сау болмагъандыла, боллукъ да тюлдюле, мен оюм этгенден. Хар не энтда кёзюме кёрюне турады. Ол къыйынлыкъланы сынагъанла барыбыз да алайбыз.

Не сейир эсе да, кёчюрген сагъатларында атамы гитче эгечи Глоуланы Соня комендатурада списокга тюшмей къалгъан эди. Хар ким барыб, анда къол салыб тургъанлыкъгъа, аны киши джокъламай эди. Ишлерге ала болгъан элде иш табылмагъанында, уллу эгечи Мёлек къазауатны бошаб, къумукъ эри бла, Дагъыстанда, джашагъанды. Сора, сени комендантла джокъламай эселе, бери кел, мында иш табарыкъма сеннге деб, кесине, Дагъыстаннга чакъырады. Ол Хасавюртда школда устаз болуб ишлеб тургъанлай, къарачай болгъанын

билиб, тутуб ызына, атасы ны уллу эгечи джашагъан джерге, къайтарадыла. Ан дан да сюд-зат этилмегенлей, оналты джыл болгъан Соняны 25 джылгъа Карагандагъа ашырадыла. Аллай бирер сылтау бла тюрме азабны сынагъанла да аз тюл эдиле.

Хапарымы бошай, энтда айтырым: бу кёзюуледе къазауатны сабийлерине эс бёлюрге керекди дейдиле. Алай эсе, зорлукъда туууб ёсген сабийлени киши нек эсгермейди? Мен ол соруугъа джууаб излейме.

КЪАНАМАТЛАНЫ Роза.
Черкесск.

2014 дж. декабрны 11
" К Ъ А Р А Ч А Й "

Эл мюлк
ДЖЫЛНЫ ТАМАМЛАЙ

Эл мюлкде уруннганлагъа джылны къайсы кёзюуюнде да солуу болмайды. Джаз джер сюрюу, урлукъ атыу, джай сабанлагъа къарау. Къач а эм джууаблы кёзюудю джетеди - ёсдюрюлген битимни джыйыу, джангыдан джер сюрюу, кюзлюклени себиу. Болмаз къалса, къышны аллы бла бир кесек бошлукъ чыгъады.


Чотчаланы Дахир.

- Бусагъатда бел тюзетирча болгъанбыз. Этген ишибизни ахыр болумуна къарайбыз. Джылны иги тамамлагъаныбызгъа къууанабыз. Бухгалтерлерибиз, эсебчи къауум ведомостланы джарашдырадыла. Эм алгъа джылны узуну урунуб келген сабанчыларыбызны, механизаторларыбызны, санагъат усталарыбызны къыйынларын табдырыргъа керекбиз. Аныча, къолубузгъа къарагъан пенсионерлерибизни, пайчыларыбызны бизден аллыкъ юлюшлерин чыгъарабыз.

Хар пенсионерге, пайчыгъа 700 килограмм мюрзеу, чёблеу джау, шекер, башха азыкъ затланы табдырабыз. Кёб джылланы колхозда ишлеб пенсиягъа чыкъгъанлагъа уа айырыб къайгъырабыз. Алагъа башхаладан эсе 300 килограмм мюрзеуню артыкъ беребиз. Барын къошсанг 1 тоннадан озуб кетеди. Аны юсюне кесибизден транспорт бла малларына бичен элтиб, арбазларына къотарабыз. Аллай болушлукъ табхан 40 пенсионер барды бизде. Айхай да, миллетни джерчиликни азыкълары бла баджарыр ючюн ара байлыкъ аслам болургъа керекди. Сабанчыларыбызны, механизаторларыбызны къадалыб кюрешгенлери бла таза будайдан огъуна 2800 тоннадан артыкъны джыйгъанбыз. Будайны хар гектары 46 центнер битим бергенди. Арпаны битими да андан тёбен болмагъанды.

Бютеу да гюрбелеге 700 тонна арпа къуюлгъанды. Нартюх арпадан кёбдю 1900 тонна. Колхозчула къыш татлы шай ичиб чыгъарча боллукъдула. ЭркенШахарда шекер заводха 10 минг тонна чюгюндюр ашыргъанбыз. Битими иги эди: хар гектардан орта тергеу бла 470 центнер чюгюндюр къазылгъанды. Чёблеу бачхаларыбызны битиминден ара ындыргъа 450 центнер къуюлгъанды.

Мюлкню механизаторлары къачхы ишлени барысын дегенча джылы къолдан тындыргъандыла. Бу къачда ала 700 гектарны мийик агротехника джорукъда сюрюб, кюзлюк будай себгендиле. Колхозну председатели Чотчаланы Дахир джаздан башлаб, бу кёзюулеге дери заманларын аямай кюрешген алчы механизаторланы атларын сый бериб айтады. Тракторланы джюрютгенле Абасов Мухтар, Ёртенланы Хусей, Байрамкъулланы Абрек, алача уста механизаторла Кучеров Михаил, Бостанланы Расул, Хапаланы Хусей, Тебуланы Азрет хар берилген ишни бет джарыкълы толтурадыла. Анга кёре да иги хайыр табадыла. Айлыкълары игиди. Джаздан башлаб, къачха дери кюн сайын 2-3 кере джылы ушхууур ашатханлай тургъанбыз. Аны ючюн ачха тёлемегендиле.

Мюлкде атларын айтдырыб уруннган, производство ишлеге таб башчылыкъ эте билген санагъат устала бардыла. Баш инженер Биджиланы Ильясны алыб айтсакъ, ол тамам билимли устады, механизаторланы ишге кёллендире, алагъа болушлукъ эте биледи. Бир бузулгъан агрегат болса, механизаторла бла тенгликде кеси да аны джарашдырыб кюрешеди. Ильясны ишине уллу багъа берилгенди. Ол «КъЧР-ни эл мюлкюню махтаулу къуллукъчусу» деген атны сый бла джюрютеди.

Баш агроном Маслюк Викторны, бригадир Джашеланы Хызырны, зоотехник Алийланы Ансарны дагъыда башхаланы кеслерини ишлерине джууаблы къарагъанларын айтыргъа дурусду.

Мюлкде малчылыкъ санагъатны да сакълагъандыла. Бюгюнлюкде багъыла тургъан 300 тууар барды. Малчылыкъ санагъатны ёсдюрюуню республикан программасына кёре КъЧРни Эл мюлк министерствосу болушуб, кеслери да ачха къошуб, алгъаракъда Къалмукъ Республикадан 50 ийнекни сатыб алгъан эдиле. Аладан къошулгъан тёлюден тиши таналаны маллыкъгъа къоя барадыла. Эркек таналаны уа багъыб, этге ётдюрюб, хайыр тюшюредиле.

- Малчылыкъ санагъат бизге уллу хайыр берген кючлю заманларыбыз бар эдиле. 1984-чю, 1985-чи джыллада мен колхозну баш зоотехниги эдим. Олсагъатда Псыж, Къаро-Паго элле да къошулуб, бизни мюлк областда эм уллуланы бири эди. 8 минг тууар мал, 20 минг къой, 800 ат бар эди. Джылына къралгъа 5 минг тонна сют бла 1200 тонна эт, 90 тонна джюн сата эдик. Тау джайлыкълада - Бийчесында, Покун Сыртында, Ран Сыртында - кесибиз юйле ишлеб, малчылагъа общежитиеле ачыб, ала къыйналмай ишлерча мадарла этген эдик. Урунуу махтауну 2 ордени бла саугъаланнган Джанкёзланы Хасан бла Урунууну Къызыл Байрагъыны орденин эки кере алгъан Бостанланы Шахбуран сутка сайын кеслери къарагъан тууарланы хар бирине 1 килограммдан артыкъ эт къошдуруб бара эдиле. Аны барын да айтханым, малчылыкъ таулу миллетни эртделеден келген баш ишиди. Эртде-кеч болса да ол санагъат энтда айнырыкъ, орнуна келлик болур деб турама.

Колхозгъа КПСС-ни Ара Комитетини, СССР-ни Министрлерини Советини, ВЦСПС бла ВЛКСМ-ни Ара Комитетлерини кёчюучю Къызыл байрагъы бла ачха ёчю 4 кере берилген эди. Бизни «Хурмет Белгиси» орден бла саугъалагъан эдиле.

Айбазланы Рамазанча, Скрипцов Владимирча, Джатдоланы Магометча, Орусланы Науарча, Хужев Шахирча мюлк башчыла, эл мюлк машиналаны, беш бармакъларынча, билген, кърал саугъаланы джюрютген Борлакъланы Абул-Керимча, Кипкеланы Османча, Кишаев Даткача, Кечерукъланы Хусейча адамланы кючлеринден бара эди колхоз алгъа.

Мюлкню бюгюннгю башчысы Чотчаланы Дахирни кесини юсюнден айтсакъ а, ол 30 джылдан артыкъны колхозну баш зоотехниги болуб ишлегенди. Мюлкню иш джетишимлерини кёбюсю ол заманлагъа тюшген эди десек хазна джангыллыкъ тюлбюз. Былтыр апрелден башлаб, Чотча улуну мюлкге башчыгъа сайлагъандыла.

Ол 1979-чу джыл Великие Луки шахарда эл мюлк институтну бошаб, андан сора Брянск областны «Норинский» совхозунда баш зоотехник болуб тургъанды. 2 джылны Совет аскерчилени ГДР-де къауумунда къуллукъ этгенди, запасдагъы офицерди. 1982-чи джылда ау аны «Къобан» колхозгъа баш зоотехникге салгъан эдиле.

Ишде джетишимлери ючюн Чотча улугъа «КъЧРни эл мюлкюню махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы ат берилгенди. Ол область Советге депутатха 2 кере сайланнган эди. РФ-ны Эл мюлк министерствосуну Хурмет грамотасы бла «Усталыгъында алчы» деген белги бла да саугъаланнганды. Юйдегисинде 9 сабий ёседи. Аладан 5-сини баш билимлери барды, къалгъанлары школда окъуйдула. 2015-чи джылны аллында Дахир къарнашыбыз 60-джыллыгъын белгилерикди. Биз анга: «Энтда кёб джылланы джаша, юйюнгден, юйдегингден къууан», - деб алгъаракъдан огъуна алгъышыбызны айтабыз.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.


РОССИЯ БИРЛИГИ БЛА КЮЧЛЮДЮ

Аллы 1-чи бетдеди.

Европаны къралларыча болмай, Россия миллет ёхтемлигин да, кърал бойсунмауун да сакъларыгъын чертиб айтды В.Путин. «Алай этмесек, биз, дунияда эриб, тас болуб кетерикбиз. Аны алайлыгъын бирси къралла да ангыларгъа керекдиле», - деб, болумну да ангылатды ол.

Санкцияланы юслеринден айта, Президент Россия къарыу ала тебрегенлей, хар къуру да Батышны къраллары, бир чурум табыб, анга илинмей къоймайдыла, деди. Аланы санкцияла дегенлери да аллай илиниулени бир тюрлюсюдюле. Санкцияла уа, Россиягъача, аланы баямлагъанлагъа да къатыладыла.

Президент айтхандан, биз, Европа бла АБШ бизге къаршчы санкцияла алдыла деб, алагъа арт буруб къоймай, Россия мындан ары да ала бла иш джюрютгенлей турлугъун да билдирди.

Чакъырыуну баш темасы уа россиячы экономиканы тюрлю-тюрлю санагъатларыны ишлерин тирилтиуню юсюнден эди. Аны бла байламлы В. Путин Россияны Банкы бла Правительствосун, сомну юсюнде баришчилик этгенлеге къаршчы къаты мадарла джарашдырыб, этимли кюреширге борчлу этди. Президент джергили властланы да инфляцияны кенг къулач джая баргъанына къаршчы турургъа, россиячыланы затланы багъаларыны ёсюб баргъанларындан къорууларгъа чакъырды. Алай демеклик къралны башчысы сатыуалыу этген джерледе азыкъ продукталаны, дарманланы, бек керекли бирси товарланы багъаларын ёсдюрюуге къаты контроль салынныгъын изледи.

Аллыбызда 5 джылны ичинде адамланы сатыб алыргъа къарыуларындан келлик асыулу азыкъ продуктала бла, аны кибик дарманла бла баджарырча этерге керекди – быллай излем да салды къралны Башчысы.

Президент РФ-ны Правительствосунда импорт товарланы орунларына россиячы товарла чыгъарыу бла кюреширик координацион аралыкъ къурауну юсюнден башламчылыкъ этиб да сёлешди. Аллай аралыкъ къуралса, ол уллу россиячы предприятиеледе ата джуртлу продукция чыгъарыуну проектлерин джашауда толтурууну мадарларын этер мадарлы да боллукъду.

В. Путин аны кибик Правительствогъа гитче эмда орта предприятиеле кърал компанияланы сатыб алырча болур джорукъла джарашдырыргъа борч салды.

Кремлде экспертлени журналистле бла бардыргъан ушакъларыны кёзюулеринде В. Путинни россиячыланы тышында капиталларын ызларына къайтарсала, алагъа толу амнистия этерге айтханы да белгили болду. Алай болса уа, деди Темрезланы Рашид, ачхаларын Россиягъа къайтарыб, ачыкъ джюрютюрге излегенле закон джаны бла да, налог джаны бла да джууабха тартыллыкъ тюлдюле. Аны юсюнден РФ-ны Президентини Чакъырыуунда ачыкъ айтылады.

Президент россиячы бизнесге этилген тыйгъычланы къоратылырларын излейди, анга керексиз контроль салыб турууну тохтатыргъа керекди, дейди. Аны бла бирге гитче бизнесге «надзорные каникулы» дегенни айтыб, солуу бере турургъа кереклисин да чертгенди. Алай демек, юч джылны ичинде кесин иги джаны бла кёргюзген предприятиеге тинтиуле этиб кюрешмезге кереклисин чертгенди Путин.

Регионал башчылагъа къралны Президентини дагъыда бир аманаты - регионал эмда джергили джоллагъа тыйыншлысыча къарау. «Бу джаны бла къралда бютеулей болумну алыб къарасакъ а биз джол ишлеуню эки къатха кёб этерге керекбиз», - деб чертгенди кърал тамадабыз.

Президентни Чакъырыууну социал ишлеге аталгъан бёлюмюнде баш тезислеге Ана капиталны, «Доступная среда» деген программаны 2020-чы джылгъа дери созаргъа, школлада фахмулу сохталагъа президент грантланы 20 мингнге чыгъарыргъа, профессионал кадрланы (бютюн да бек техника усталыкъланы) хазырлаугъа джораланнганланы санаргъа боллукъду. «Аланы усталыкъгъа юретиу, артда аланы иш къоллу этиу кърал программагъа кирирге керекдиле», - деб излем алай салынады.

Россияны Президенти властны органларыны бютеу къарыуларын-кючлерин эмда ресурсларын бюгюнлюкде кеси къралыбызны экономикасын айнытыугъа уулаб кюрешгенин чертеди КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид, Чакъырыугъа комментарийле бере. Ол тукъум мобилизация бизнесни джакълаугъа, инженер инфраструктураны айнытыугъа, профессионал кадрланы хазырлаугъа джораланыбды. «Надзорные каникулы» деген да, сырьё бла кюрешмеген компанияланы ишге къызындырыу да ол борчла бла байламлыдыла. Ол болум бизнесни учундуруугъа себебди, аны бла бирге властны органларына да экономиканы джюрюшюн сериуюн этмегиз деб эсгертиудю.

«Бизнесге кёлтюргюч болургъа бизде лагъым кёбдю, республикада инвестицион площадкала да бардыла. Бизнес бла да, Стратегия башламчылыкъны агентствосу бла да ол джанындан къысха байламлы ишлерикбиз.

Дагъыда бир магъаналы затны, биз къадалыб тындырыргъа керекли бир джумушну, белгилегенди Президент. Джол ишлеуге джоюмну эки къатха ёсдюрюуню юсюнден барады сёз. Инженер инфраструктураны айнытыу къачан да экономиканы айнытыугъа элтиучюсюн ангылайбыз.

Социал ишлени арасында уа эм магъаналыгъа, мени сартын, «Доступная среда» программаны 2020-чы джылгъа дери созаргъа деген оноуну санадым. Бара тургъан джыл КъарачайЧеркесияда Джашау мадарлары аз болгъан адамланы, ёксюз сабийлени джылларыды деб белгилегенбиз. Ол джаны бла аз иш баджарылмагъанды, этиллик андан да кёбдю.

Бу джыл къыйын джыл боллугъун чертиб сёлешгенди Президент, алай а майда чыкъгъан указланы борчларын бизни юсюбюзден киши да алмагъанды. Къадалыб ишлерикбиз», - деб бу халда комментарийле бергенди Президентни Федерал Джыйылыугъа этген Чакъырыууна КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид.


2

Предпринимателлеге болушлукъгъа
ФОНД НЕГЕ ДЖАРАЙДЫ?

Къарачай-Черкесияда табышлылыкъ ишле бла кюрешгенлеге кёлтюргючлюк этген Гарантия фонд къуралгъанлы талай джыл болады. Ол неге джарайды? Аны болушлугъун къалай табаргъа боллукъду?

Ол сорууланы бергенле асламына джаш предпринимателледиле. Сёз ючюн, Черкесск шахардан БАЙРАМКЪУЛЛАНЫ Х. сорады. Аш юйчюгю барды. Аны кенгертир умутлуду. Банкга кредит деб баргъанды да, кереклиси чакълы бир ачха алыр ючюн залогга саллыкъ мюлкю азлыкъ этгенди. «Гарантия фондха бар да бир кёр, ол болушургъа боллукъду», - дегендиле анга. Ол себебден ол фондну къаллай халда ишлегенинден, кимле аны болушлугъун табаргъа боллукъларындан хапар билирге излейди.

Аны сорууун редакция предпринимателлеге кёлтюргючлюк этген Гарантия фондну юрист бёлюмюню тамадасы ЁЗДЕНЛАНЫ Алийге берген эди да, ол быллай джууаб береди:

- Гарантия фондну Къарачай-Черкес Республиканы Правительствосу къурагъанды. Ол гитче эмда орта бизнесге болушлукъ этер нюзюрню тутады. Фонддан болушлукъну ишлери иги баргъан, ёзге залогга салыр затлары азлыкъ этген бизнесчиле табаргъа боллукъдула. Сёз ючюн, предпринимателле залог бла 50 процентге баджарылыб эселе, джетмегенин фонд бойнуна алгъанына джюкленнген къагъыт (поручительство) берирге боллукъду.

Аны алыуну джоругъу тынчды. Предприниматель къупкъуру бир документни береди - банкны гарантияны алыргъа разылыгъы да айтылгъан заявканы. Анга юч кюнден ары созмай къаралады.

Бизни Гарантия фондну болушлугъун гитче эмда орта предпринимательствону Къарачай-Черкесияны джеринде къуралыб, анда азында 6 айны ишлеб тургъан субъектлери табаргъа боллукъдула. Аны да Гарантияны алыргъа деб тилек къагъытны джазгъан кюннге дери озгъан юч айны ичинде ала, ары дери этген кредит, лизинг договорларын бузмагъан эселе. Аны кибик тилек джазылгъан кёзюуге дери ётген ахыр отчётха аланы бютеу бюджетлени къайсы бирини аллында да налогдан, башха тёлеуледен борчлары болмазгъа керекди. Дагъыда: арт эки джылны ичинде банкротлукъгъа тюшген неда тыш управление салыннган предприятиелеге гарантия бериллик тюлдю. Фонд гарантия берген кредит договорла 1 джылдан кем болмагъан болджалгъа этиледиле. 1 миллион сомдан аз болмагъан договорлагъа къараладыла. Айтханымча, кредит ол заманда бериледи - предпринимателни залогу 50 процент болса.

Предприuuнимателни джюкге алгъаны юuчюн фонд джылына 1-2 процент къозлау аллыкъды. Бюгюнлюкде бизни фонд «Сбербанк России» ОАО, «МИнБ» ОАО АКБ (Черкесскеде филиалы), «Народный банк» ЗАО, «Тексбанк» ЗАО АКБ, аны кибик Микрофинансирования фонд бла нёгерликде ишлейди. Биргелей ишлеуню юсюнден келишим этерге деб Связь-Банк бла да сёлешине турады. Ол банкла берген кредитлери ючюн джылына 16-19 процент, Микрофинансирования фонд да джылына 10 процент къозлау аладыла.

Гарантия фонд къуралгъанлы беш джыл болады да, ол кёзюуню ичинде 211 гарантия къагъыт берилгенди, кредитни ёлчеми саулай да 1 миллиард 451 миллион сом болгъанды.

Бизни фондну юсюнден www.sb09.ru сайтда неда Черкесск шахарны Пушкин атлы орамында 92-чи юйде орналгъан офисинде толу хапар билирге боллукъду.


Бизни джаш тёлю
АПЕРИМ СЕННГЕ, ШАМИЛ

«Алма терегинден узакъ кетмез» дейдиле. Шамил да атасындан, анасындан юлгю алыб, юйдегиде кёб иги затны кёрюб алай ёсгенди. Атасы Джазаланы Муссаны эки баш билими барды. Кесини заманында Ставрополда политехника институтну, артдан Москвада тау инженерлени хазырлагъан академияны бошагъанды. Ол РФ-ны, КъЧР-ни да махтаулу къурулушчусуду. 30 джылдан асламны Джёгетей Аягъында гипс комбинатны баш инженери болуб ишлегенди. Ол кёзюуню ичинде производствону игилендирирча, ишни дженгиллетирча 8 лагъым чыгъаргъанды. Ала барысы да ишге сингдирилгендиле. Дагъыда Муссагъа ишде джангы джорукъланы хайырландыргъанына шагъатлыкъ этген 6 патент берилгенди.

Муссаны юй бийчеси, Шамилни анасы, Кулина баш билимли устазды. Бусагъатда Джёгетей Аягъында халкъ окъууну район бёлюмюнде къуллукъ этеди. Мусса бла Кулина эки джашны ёсдюргендиле - Шамил бла Исламны. Абаданлары Шамил орта школну бошагъанында юйде оноулашыб, аны къурулушчу инженерлени хазырлагъан институтха иерге оноулашхан эдиле. Шамил кеси уа Воронежде ич ишлени органларына юристле хазырлагъан МВД-ны институтуна барлыкъма деген эди. Ата, ана да аны айтханына ийиледиле.

Шамил 1995-чи джылны джайында экзаменлени да джетишимли бериб, курсант болады. Биринчи курсдан башлаб огъуна иги окъуб тебрейди. Бош заманын а къуру спортха береди.

- Биринчи эки джылында бизге къыйын тийген эди. Аскердеча, казарма джорукъ бла джашай эдик. Окъуудан да хазна бош заманыбыз болмай эди, - деб эсине тюшюреди Шамил. - Алай а Воронежде МВД-ны институтунда бизни кесине тартхан


Джазаланы Шамил.

кёб сейирлик затла бар эдиле. Окъуу база бек кючлю къуралыб эди. Дерс берген устазларыбыз биз терен билим алырча бютеу мадарланы эте эдиле.

Эм алгъа юрист илмуланы доктору, профессор, РФ-ны махтаулу юристи, полковник Хатуайланы Умарны джашы Владимирни атын айтыргъа излейме. Ол окъуу заведение къуралгъаныны биринчи кюнюнден башлаб анда къуллукъ этеди. Арт кёзюуледе институтну тамадасыны окъуу джаны бла биринчи заместители эди. Бусагъатда кафедрагъа тамадалыкъ этеди. Ол кеси джёгетейчиди. Владимир Умаровични МВДны институтундан сора да саулай Воронежде уллу сыйы, махтауу барды. Ол бизге, Къарачай-Черкесиядан баргъан джашлагъа, хар къуру да болушханлай, эс бёлгенлей тура эди. Иги джан басханыны тышында къатылыкъ да эте эди. Окъууда, спортда, джорукъ сакълауда юлгюлю болурубузну излей эди.

Бусагъатда ишимде бир затлагъа джетген эсем, ол Воронежде алгъан билимими, усталыгъымы кючюнденди дерикме. Бизге КъЧР-де МВД-ны башчылары да уллу болушлукъ этедиле. Къыйын борчубузну толтурургъа мадарла табадыла.

Былайда кертисин айтыргъа керекбиз: бусагъатда КъЧР-ни Ич ишлерини министерствосунда эм къыйын ишлени тинтген следователди Джазаланы Шамил. Ол «РФ-ны махтаулу следователи» деген атны джюрютеди.

Институтну дипломун алыб келгенден сора Черкесск шахарда Ич ишлени управлениесинде ишлеб башлайды. 2008-чи джылдан 2011-чи джылгъа дери экономика джаны бла аманлыкъ ишлени ачыкълагъан бёлюмню тамадасы болады. 2011-чи джылдан башлаб бусагъатдагъы къуллугъуна кёчеди.

Бизни республиканы тышында да бир-бирине чырмалгъан эм къыйын ишлени ачыкъларгъа, аманлыкъчыланы джашыртын джолларын кесерге кёб кере тюшеди Шамилге. Аллай ишлени юсю бла Шимал Кавказны республикаларында командировкалада хаман да болуучанды. Эки джылны мындан алгъа Нальчикге барыб, уллу къуллукъчуланы бирини юйюне тинтиуле этерге, юйню иесин тутаргъа деб буйрукъ келеди. Бизни республикадан ол къоркъуулу ишге (къоркъуулу деб айтханыбыз: ол къуллукъчуну кесини энчи къараууллары бар эдиле) джангыз Шамилни иедиле. Танг ата, Моздок шахаргъа джыйыладыла. Ары Москвадан иш этиб берилген самолёт бла талай следователь, кючлю СОБР-чула келиб тюшедиле. Барысы, оноулашыб, бёлек болуб, Нальчикге джыйыладыла. Юйню иеси, андагъы адамла талай заманны эшикни ачмай турадыла. Ёзге, ала да болумну ангылагъан эдиле да, ичкери джибередиле. Ары баргъан следователле бла милицияны къуллукъчулары алагъа салыннган борчну толтурадыла. Аны юсюнден Москвадан ара телевидение бла берилген эди. Ол себебден ол терслеу ишни къалай бошалгъанын седиретиб айланмайыкъ. Кёб кечелени ёрге тургъузадыла Шамилни, кёб байрамлада, солуу кюнледе ол ишни юсюнде болады. Анга «Россияны махтаулу следователи» деген ат берилгенден сора да 4 медаль бла саугъалагъандыла. Шамил аны ючюн ишинден бюсюреу излеб айланмайды. Къуру РФ-ны ич ишлерини алгъыннгы министри, Армияны генералы Нургалиев Рашид кеси къол салыб ийген бюсюреу къагъытлары джетерикдиле.

Мындан алда полицияны къуллукъчуларыны байрам кюнлери болгъан эди. Анда да бизни республикадан къуру ючеуленнге РФ-ны ич ишлерини бусагъатдагъы министри Владимир Колокольцевни бюсюреу къагъытлары берилген эдиле. Юслерине ачха ёч да къошулгъан эди. Саугъаланы алыргъа тыйыншлы болгъанланы бири КъЧР-ни ич ишлерини Следствие управлениесинде эм къыйын ишлени ачыкълагъан тамада следователь, юстицияны подполковниги Джазаланы Муссаны джашы Шамил эди.

Шамилни юй бийчеси Эбзеланы Аскерни къызы Фатима да юристди. Ол Джёгетей Аягъында сюдю болуб ишлейди. Юйдегилеринде Маратчыкъ, Тимурчукъ, Алиначыкъ ёседиле. Дагъыда къоша кетерибиз: Шамилни кичи къарнашы Ислам да аны биргесине Воронежде МВД-ны институтунда окъугъан эди. Ол да Черкесск шахарда Ич ишлени управлениесинде къуллукъ этгенди. Майор чыны бла саулугъу амалтын ишинден кетиб, бусагъатда башха къуллукъдады. Шамил къарнашыбызны Москвадан саугъа алгъаны бла алгъышлайбыз. Мындан ары да ишинде джетишимли болсун.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.




ДЖАНГЫ АРАЛЫКЪ АЧЫЛГЪАНДЫ

Декабрны 3-де Къарачай-Черкесияны ара шахарында Октябрьская орамны 321-чи номерли мекямында «КъарачайЧеркесскэнерго» ОАО-ну клиентлерини джумушларын баджарлыкъ джангы аралыкъ (ЦОК) ачылгъанды.

«Россети» компанияны клиентлеге таблыкъла къураргъа джораланнган политикасыны тамалында Къарачай-Черкес Республикада ол 5-чи ЦОК болуб ачыла турады. Бютеу да ШКФО-да аллай 23 аралыкъ барды.

Ол аралыкъны ачылгъанына аталгъан къууанч джыйылыуда Россия Федерацияны Джигити, ШКФО бла Къалмукъ Республиканы электроэнергия бла тыйгъычсыз баджаргъан «Россети» ОАО-ну ДЗО-суну Баш аппаратыны тамадасы, компанияны баш директоруну заместители Анатолий Коробенков энергохолдинг социал политиканы мийик дараджада баджаргъанын чертгенди. Ол айтхандан, бу джангы аралыкъда 10 минг адам бла 500 организация энергокомпания бла байламлы джумушларын баджараллыкъдыла.



«Къарачай-Черкесскэнерго» ОАО-ну баш управляющийи Чотчаланы Ханафий да республикада джашагъанлагъа энтда аллай кёб таблыкъла къуралырларын теджегенди.

Чотчаланы Ханафий бу ЦОК бла Черкесскеде эмда андан узакъ болмай орналгъан Къобан, Абаза районлада джашагъанла хайырланыргъа боллукъларын да айтханды. Къысха заманда ала аралыкъда хайырландыргъан электроэнергияларыны багъасын тёлерге, аны кибик электроэнергия бла баджарыуну юсюнден консультация алыргъа да боллукъдула. *

Tinibek, салам алейкум.

Къарачай газет, декабрны 18-и, 3-чю бет
макале: Ана тилибизни сакъларгъа кюрешейик

Бу статьяны, этиучюнгча джарашдырыб, бери салыргъа бир кюреш. Сау бол.

Цитата
Sabr пишет: Tinibek , салам алейкум. Къарачай газет, декабрны 18-и, 3-чю бет макале: Ана тилибизни сакъларгъа кюрешейик Бу статьяны, этиучюнгча джарашдырыб, бери салыргъа бир кюреш. Сау бол.

Aleykum As Salam Sabr!

2014 дж. декабрны 18
"Къарачай"

Окъуучуну оюму
АНА ТИЛИБИЗНИ САКЪЛАРГЪА КЮРЕШЕЙИК

Мен Ючкекенде 2-чи номерли орта школда къарачай тил бла ана литературадан устазма. Иш стажым 43 джылды. Кесим да КъЧР-ни махтаулу устазыма.

Ненча джыл ишлей эсем да, кесими ишиме ат башындан къарамагъанма: билимиме, сынамыма кёре сабийлеге дерсле бериб турама.

Ана тилибизни джашауубузда къаллай магъанасы болгъанын хар бирибиз, билиб, аны сыйын мийикде тутаргъа, ол сакъланырча этерге тырмашыб турургъа керекбиз. Ана тилибизни билмеген кесин къарачайлыгъа къалай санаргъа боллукъду?

Тилибиз кърал тил тюлдю. Алай болса да, ол бизни кесибизге кърал тилча кёрюнюб турургъа керекди. Тилибизни, ашхы адетлерибизни, адебни-намысны унутурча миллет тюлбюз. Не къыйын заманда да аланы сакълаб тургъанбыз. Зор бла Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгенинде да унутмагъанбыз аны.

Бюгюнлюкде ана тилибизни не джаны бла да ёсдюрюрге кюрешебиз. Артыкъ да бек Совет Союзну джылларында мадарла бар эдиле алай этерге. Ана тилибизде китабла чыкъгъан бла къалмай, башха болушлукъ литература да чыгъыб тура эди. Бусагъатда аллай зат эсленмейди. Мен къарачай тил бла ана литературадан 5-чи-11-чи класслада окъугъанлагъа дерсле береме. Совет Союзну джылларында эркин табылыб туруучу китабла энди къуруй кетгендиле. Бусагъатда бир къауум дерслени бурун заманладан къалгъан китаблагъа таяныб бардырама: ала джетишмейдиле. Джангыла уа чыкъмагъанны орнундадыла. Чыкъгъанланы да халатлары кёбдюле.



Бютеу джашауларын къарачай тилге бериб келген алимлерибиз аз тюлдюле. Сора ма аллай онглу адамларыбызгъа ышаныб, ала къарачай тилден, ана литературадан деменгили китабла чыгъарырча нек этмейбиз? Са бийлени билим алыулары да китаблагъа кёре болуучанды: ала иги джарашдырылгъан китаблагъа таяна окъусала, билимлери да терен боллукъду.

Окъуу китабланы джетишмегенлери амалтын биз къарачай тил бла ана литератураны устазлары - бирбирде «Къарачайда» чыкъгъан материаллагъа таяна бардырыучанбыз дерслени. Устазлагъа джараулу кёб материал чыгъыучанды анда.

Мындан алда «Къарачайны» 90-джыллыгъына аталыб декабрны 2-де чыкъгъан номерни алыб, аны ал бетинден башлаб, ахыр бетине дери окъуб чыкъдым. Газетни бу номери ариу джарашдырылгъан бла къалмай, анда басмаланнган материалла да терен магъаналы эдиле. Аланы араларында Гитче Къарачай районну администрациясыны башчысы Байрамукъланы Рамазанны, «Медовые водопады» турист базаны баш директору Боташланы Муссаны, джазыучу Ёзденланы Барисбийни, Красный Курган элни администрациясыны башчысы Лайпанланы Нюр-Магометни (бизни районну адамларыны) статьялары да бар эдиле. Аланы ана тилибизни юсюнден сагъышларын, оюмларын бек джаратдым. Байрамукъ улу районну администрациясыны башчысы болгъунчу, ол район башчыны заместители болуб да иги кесек заманны ишлегенди. Мен ангылагъандан, ол «халкъдан» чыкъгъан джашды. Бусагъатда ол, районну башчысыча, джамагъатны джашаууна къайгъыргъанлай турады. Устазланы айлыкъларын кёлтюрюрге себеблик этгенди, районда джангы школ, сабий садла, спорт площадкала ишленедиле. Сау болсун, кърал джумушладан сора да ана тилибизге эс бёлгени ючюн. Ма аллай джашларыбызны кючю бла сакъланадыла ана тилибиз, ашхы адетлерибиз, адеб-намысыбыз.

«Медовые водопады» турист базаны баш директору Боташланы Мусса къайгъырыулу адам болгъанын кёбледен эшитгенме. Кесини ишин къурамлы бардыргъан бла къалмай, къарыусуз джашагъанлагъа болушлукъ да этиученди, дейдиле. Къарачай миллетни сыйын чыгъарыр, аны ашхы адетлерин белгили этер ючюн, ол турист базада джыл сайын автор джырланы конкурсун, къарачай айранны фестивалын бардыргъанлай турады. Бу ишле уллу джоюм этилмей бардырылмагъанлары белгилиди. Ол затха да къарамай, Боташ улу, тыш къралладан да адамланы чакъырыб, аланы къарачай халкъны джашауу, адетлери бла шагъырей этгенлей турады. Турбазада ата-бабаларыбыздан къалгъан эски затланы джыйыб, аладан музей къурагъанды. Шабат, ыйых кюнледе туристле келиб, ала бла шагъырей болуб кетедиле.

Статьясында Боташ улу ана тилибизге да уллу эс бёлгенин да билдиреди. Джашауубузну къыйынлыгъына да къарамай, не да этиб, ана тилибизде чыкъгъан газетибизни сакъларгъа керекди, дейди ол. Алай этер ючюн, хар къарачай юйдеги, газетге джаздырыуну быйыл багъасы эки кереге ёссе да, алыргъа керекди деб, джазады. Кеси алгъан бла къалмай, къарыусуз джашагъан адамлагъа да, хурджунундан ачха тёлеб джаздырады. Бек сау болсун. Хыйсаблары болгъан къарачай джашларыбыз, аныча, этселе, газетибизни тиражы аз боллукъ тюлдю.

Адам саны 200 мингнге джетген миллетге 9-10 минг экземпляр газет алгъан неди?!

Ёзденланы Барисбийни статьясында да айтылады ана тилни юсюнден. Ол джазыучуду, фахмусу болгъан джазыучуду. Кеси да районну Ветеранларыны советини председателиди. Анга дери ол джумушну Ёзденланы Магометни джашы Мусса баджарыб туруучан эди. Мусса да, Барисбий да кёбден бери ана тилибизде чыкъгъан газетге джаздырыуну бардырыб келедиле. Мусса ишден кетсе да, бусагъатда да къоймагъанды спонсорлукъ этгенин: хурджунундан ачха чыгъарыб, 100 адамгъа джаздырыб тургъанды, дейдиле. Бу адамгъа сый бермей, бюсюреу этмей къалай къоярыкъса?

Лайпанланы Нюр-Магомет Красный Курган элни администрациясыны башчысыды. Ол да, аны тилине, миллетине къайгъыргъан адамды. Газетде джазгъанын да джаратдым. Не да этиб, ана тилибизде чыкъгъан газетибизни сакълайыкъ, дейди ол да.

Ма быллай джашланы этген ашхы ишлерин кёрсенг, джюрегинг къууанады.

Къарачай тил бла ана литературадан китабла джетишмегенлери, дерслени бардырыуда устазла «Къарачайда» чыкъгъан материалланы хайырландыргъанлары себебли, газет ыйыкъда эки кере тюл, эм азында юч кере чыгъа турса да боллукъ эди.

ЁРТЕНЛАНЫ Ф.
Ючкекен эли.

2014 дж. декабрны 13
" К Ъ А Р А Ч А Й "

Тюрк миллетле
АДАМЛАРЫБЫЗНЫ, ТАБИГЪАТЫБЫЗНЫ АРИУЛУГЪУН ДА ДЖАРАТХАНДЫЛА

«Чирик кёл» турбазагъа Венгриядан бизни тилли эки джаш келгенлерин эшитиб, ары ашыгъыш джетеме.



Джол нёгерим Къарчаланы Мухадинди. Биз ары келгеникде, къонакъла кёл тёгерегинде джюн базаргъа къарай тура эдиле. Биргелерине да Къашхатаудан Таппасханланы Мухтар нёгерлери бла.

Ала къонакълагъа, кече къалыр джер да къураб, джарыкъ тюбегендиле. Узакъдан келген джашла бла ушакъ этебиз. Ала да кеси тиллеринде, биз да тауча хапарлашабыз. Тилибизде артыкъ уллу башхалыкъ барды деб ангыламадыкъ, сынгар ала бираз джумушагъыракъ сёлешедиле. Бюгюннгю джашауларыны, тарихлерини, культураларыны юслеринден кёб сейир хапар айтдыла.

Джашладан бирини аты Дауутду. Ол профессорду. Институтда тюрк тилли миллетлени тиллерин тинтиу джаны бла ишлейди. Аны тукъуму Къараладанды. Къыпчакъ миллетденди. Кёб ёмюрню мындан алгъа къыпчакъ миллет, монгол аскерле бла уруш эте, Кёней ханны башчылыгъы бла Венгриягъа кёчгенди. Тарихде джюрюген аты Котянды.

Мындан къачыб, тохтагъан джерлеринден уллу эл къурайдыла. Кесине да Кёней ауул деб атайдыла. Элни бир джанында мийик дуппур барды. Анга Кёней дейдиле. «Бизни ханыбыз Кёней анда кёмюлюбдю. Сиз ёлгеннге басдырылды дейсиз, биз а кёмюлдю деб айтабыз», - дейди Дауут.

Бюгюнлюкде Венгрияда 300 мингден аслам къыпчакъ джашайды. Ала кеслерин къуманлагъа санайдыла. Эллери, шахарлары да барды. Асламысына малчылыкъ, джерчилик бла кюрешедиле. Къой, тууар, ат тутадыла. Венгерли ёгюзле деб, уллулукълары бла бютеу дуниягъа айтылгъан узунмюйюз тууарланы къыпчакъла ёсдюредиле. «Сютден джау, бышлакъ, айран да этебиз. Айраннга уа джууурт дейбиз. Сабанлада уа арпа, зынтхы ёсдюребиз. Зынтхыдан аламат боза биширебиз», - дейди Дауут.

Къойланы аслам тутадыла. Алагъа да улакъ, токълу, къочхар деб, тюз бизнича айтадыла. «Джыяу кёб айланыб арыдыкъ», - дейдиле джашла, ышара. Да биз да алгъаракълада «джыяу» деб айта эдик. Нек эсе да арт джыллада ол сёз «джаяугъа» бурулгъанды ансы. Гырджыннга «ётмек», джюлгючге «джюлгюч», къызгъа «къыз» дейдиле, джашха уа - «улан». Джылы келген акъсакъалгъа уа - «эски киши».

Экинчи къонакъ а Акъкъушланы Григорийди. Ол а орусча да ариу сёлешеди. Кеси да половчуду: «Биз а къыпчакъладан эсе 300 джылны алгъаракъ келгенбиз Венгриягъа. Хазарлыла бизни чачхандан сора 895чи джыл Кавказдан кетгенбиз. Ол джыл огъуна Венгрияда тохтайбыз. Андан башланады бизни къралны къуралгъан кюню. Кавказда да къарнашларыбыз къалгъанларын билебиз. Бизде алагъа «совартыла» деб айтадыла. Бизни биринчи ёзюрюбюз Леведи. Аны юй бийчеси - Дула деген алан патчахны къызы. Бюгюнлюкде половчула джарым миллиондан артыкъ болабыз.

Алгъын Австро-Венгрия деген уллу империябыз бар эди. Биринчи дуния сермешден сора ол чачылады. Кёб мадияр башха къраллагъа кюч бла ётдюрюлгенди. Половчуланы иги кесеги Словакияда джашайды. Алай болгъанлыкъгъа, хоншу миллетле алагъа венгерли половчула дейдиле. Башха халкълагъа къошула-къошула, тилибизни тас эте барабыз. Джаш тёлю ана тилин билмейди. Тукъум, джер атлада кеси сёзлерибиз сакъланнгандыла. Аладан юлгюге Акъкъушлары, Сакъаллары, Адамлары дегенча тукъум атланы айтыргъа боллукъду. Джер-суу атланы да бир къауумуна къарагъыз: Чаллоу кёзю, Таркъан, Гёмюр, Барш, Торнакъ, Баш Къобан, Уллу Къарча, Къарча Джурту. Къарчаны атын джюрютген а Словакияда 14 джер барды», деб къошады Акъкъуш улу.

Бу адам бери алгъаракълада да келиб кетгенди. Эски тау адетлени, джырланы джазыб алгъанды. Андан бери Кавказда джашагъан тюрк тилли миллетледен 1500 джыр джазыб алгъанды. Кеси уа илмуланы кандидатыды. Венгерли тёреле, адетле бла байламлыды иши. Уста къыл къобузчуду, сыбызгъычыды, гыбыт къобузчуду. «Макъамларыбыз бек ариу келишеди бир бирлерине», дейди. Григорий Чирик кёлню джагъасында гыбыт къобузун согъуб тебрегенинде, тёгерек адамдан толуб къалды. Тау макъамлагъа да бек устады. «Тепенаны», «Бийнёгерни» уа толусунлай сокъгъан да, джырлагъан да этди.

Андан сора джашла тохтагъан къонакъ юйде бираз хапар айтышдыкъ. Тылмач керек болмай, бир-бирибизни ангылайбыз. Бу эки джаш кёб тюрк тилли миллетде къонакъда болгъандыла. Барысындан да алгъа къарачай-малкъар тил джууукъ болгъанын чертдиле. Дауутну юй бийчеси къыргъызлы къызды. Юйде къыргъызча, къуманча сёлешедиле. Бютеу тюрк тилледен да бизни тил ариу, таза, бай болгъанын чертди кеси да.

«Джеригизни ариулугъундан тоялмайма. Бизде быллай мийик таула джокъдула. Адамларыгъыз чырайлыла, джарыкъ кёллюле, таза джюреклиледиле. Онг болса, къадар буюрса, биз энтда да бери келликбиз. Сизни юсюгюзден а анда уллу хапар айтырыкъбыз. Кавказда къалгъан къарнашларыбызны бизни ата джуртубузда да билирге излейдиле», - дедиле Венгриядан келген джууукъларыбыз.

ОСМАНЛАНЫ Хыйса.

“Къарачай”
2014 дж. ноябрны 27

Белгили адамларыбыз
ИСЛАМ МИЛЛЕТИ ЮЧЮН ДЖАШАЙ ЭДИ

Миллетибизни саны аз болгъанлыкъгъа, арабыздан бек онглу адамла чыгъа келгендиле. Алийланы Умарны, Гюрджюланы Къурманны къауумларын санамасакъ да, алача, миллетибизге халал къуллукъ этиб, атларын чыгъаргъанла кёбле болгъандыла. Аланы санларында эм алгъа айтыргъа керекбиз Чотчаланы Найыбны джашы Исламны да. Аны уллу къыйыны киргенди кёчгюнчюлюкден миллетибизни туугъан Джуртуна къайтарыргъа. Халкъгъа бек къыйын заманлада, комендантланы кючлю режиминде, Къыргъызстанны ара шахары Фрунзеде ресторанланы, хант юйлени бирлешликлерини директору болуб ишлеген эди ол. Кесича онглу адамладан, къазауатны отундан ётген офицерледен бир къауум къураб, миллетге баш бошлукъ чыгъар ючюн кюрешни аллын башлагъан Ислам болгъанды. Фрунзечи къауумда уа миллетни онглу, окъуулу, билимли адамлары - Алийланы Ракай, Эбзеланы Аскер, Къараланы Басханукъ, Къоркъмазланы Кёккез, Акъбайланы Магомет дагъыда башхала боладыла. Ала барысы да мындан Азиягъа кёчюрюлгюнчю партия-совет къуллукълада ишлеб сынам алгъан белги коммунистле эдиле. Къазауатда да джигитлик этиб, орденле, медалла бла саугъаланнган эдиле.

1953-чю джылдан башлаб, Сталин ёлгенден сора, кёчгюнчю миллетлеге бир кесек бошлукъ чыгъады. Артдаракъ къазауатда болгъанланы, офицерлени, коммунистлени комендант контролдан чыгъарадыла. Ёзге заманла къыйын эдиле. Кёчгюнчю миллетни Кавказгъа къайтарыуну юсюнден сёз бармай эди. Ма ол къыйын болумда Чотчаланы Исламны къаууму, джашыртын джыйылыб, КПСС-ни Ара Комитетине, СССР-ни Баш Советине письмола ийиб тебрейдиле. Джыйылгъан джерлери Фрунзени аралыгъында 6-чы номерли хант юй болады. Ислам эгечинден туугъан джашчыкъны - Болатчыланы Борисни - хант юйню эшигине къарауулгъа салыб, комендантладан, милицияны къуллукъчуларындан, чынлары болгъанладан ишек этерча адам кёрюнсе, эрлай билдирирге буюрады. Москвагъа барлыкъ письмоланы уа ол кёзюуледе Фрунзеде устазлыкъ институтда декан болуб ишлеген Алийланы Умар бла билимли, окъуулу тиширыу Къараланы Асият джарашдырыб джаза эдиле.

1955-чи – 1956-чы джылла джетедиле. Ислам бла аны нёгерлери, Фрунзе тёгерегинде къарачайлыла кёб джашагъан эллеге айланыб, миллетни болумундан, туугъан джуртха къайтыуну юсюнден сёлешедиле. Башха джерледе да джыйылыула боладыла. Ол кёзюудеги къралыбызны тамадасы Никита Сергеевич Хрущёв, кёчгюнчю миллетни болумун ангылаб, ызыбызгъа къайтыргъа онг берген эди.

Москвагъа КПСС-ни Ара Комитетине эки кере делегация барады. Кёчгюнчю миллетни арасында ангылатыу ишле кёб болгъанлары себебли Чотчаланы Ислам Москвагъа барыргъа мадар табмайды да, кесини кандидатурасын алыб къояды. Ёнге, анга дери бютеу къарачайлыла къол солгъан къагъытланы 1956-чы джыл октябрны 10-да Ислам бла Акъбайланы Магомет, Москвагъа элтиб, Микоян башчылыкъ этген кърал комиссиягъа берген эдиле.

Бизни делегацияны членлерини Хрущёвгъа тюбегенлерини юсюнден кёб джазылгъанды.

1957-чи джыл январны 9-да Къарачай-Черкес автоном область къуралады да, миллетибиз ызына къайтыб тебрейди. Кёчгюнчю миллетни орунлашдырыуда да Чотчаланы Исламны уллу къыйыны болгъанды.

Ислам Найыбовични КПСС-ни Къарачай-Черкес обкому, Фрунзеден чакъырыб, сатыу-алыу управлениеге тамадагъа салады, аны бла бирге ол кёчгюнчю миллетни эллеге джарашдыргъан комиссияны члени болады.


Чотчаланы Ислам,
1957-чи джыл.

Чотчаланы Ислам 1911-чи джыл декабрь айда Марада туугъанды. Орта билим алгъандан сора Орджоникидзе шахарда сатыу-алыу техникумну бошайды да, Уллу Ата джурт къазауат башланнгынчы, 11 джылны ол кёзюудеги Къарачай автоном областда облпотребсоюзну председателини заместители, председатели болуб ишлейди. Бир кёзюуледе сатыу-алыуну юсю бла Пятигорск шахарда «Крайвнутторгда» да къуллукъ этеди. Уллу Ата джурт къазауат башланнганлай, кеси разылыгъы бла 1941-чи джылны июль айында фронтха кетеди. Аскерде 1945-чи джылны октябрына дери болады. Аны, окъуулу, билимли джашны, танка ротагъа политрук этедиле. Совет Союзну маршалы Коневни армиясыны къауумунда лейтенант Чотча улу Украинаны кюнбатхан джанында, Белоруссияны, Румынияны, Венгрияны, Австрияны, Чехословакияны фашистледен тазалагъан аскерчилени ал тизгининде болады. Таулу джаш, фашистле бла джанынкъанын аямай сермеше, 5 кере джаралы болады, 2 кере контузия алады, 4 кере танканы ичинде кюйюб, саулугъун тас этеди. Къазауатдан сакъат болуб, 18 кърал саугъасы бла къайтады. Ол саугъаларыны юсюне да артдан урунууда джигерлиги ючюн алгъан саугъалары, Хурмет граммоталары, дипломлары къошуладыла.

Фронтдан келгенден сора аны «Киргиз респотребсоюзну» универсал базасына директор этедиле. Фрунзеде джамагъат ашарыкъ трестни тамадасыны заместители болады. СССР-ни сатыу-алыу министерствосуну Фрунзеде орналгъан республикала арасы базасыны директору да болады. Москвада Бютеусоюз сатыу-алыу институтда окъуй тургъан джеринден къарачайлы болгъаны ючюн чыгъарыб да къойгъан эдиле аны.

Чотчаланы Ислам джукъдан къоркъмагъан, кёлюндегин ачыкъ айтхан къауумдан эди. Ол Коммунист партияны эм кючлю заманларында огъуна кёлюне келгенни область, артдан республикан газетледе джазыб тургъанды. 1991-чи джылны сентябрь айында «Ленинское знамя» газетни 162-чи номеринде «Возвращение» деб уллу статьясын басмалагъан эди. Анда кёчгюнчюлюкню къыйын джолун кёргюзген эди.

Исламны кесини юсюнден да «Карачаевцы. Выселение и возвращение 1943-1957г.г. Материалы и документы» деген китабда, Алийланы Исмаилны Москвада 2009-чу джыл басмаланнган «Этнические репресии» деген китабында, башха журналлада, китаблада да кёб материалла басмаланнган эдиле.

Ол 2003-чю джыл августда ауушхан эди. «Къарачай» газетде 1992-чи джыл апрелни 22-де Чотчаланы Исламны «Къарачайлыла къайтхандан сора» деб уллу статьясы да басмаланнган эди. Аны бир кесек къысхартыб беребиз.

* * *

1957-чи джыл январны 9-да Къарачай-Черкес автоном областны къуралгъаны не джаны бла да бек тюз оноу болгъанды. Ол аны халкъ мюлкюн дженгил ёсдюрюрге, анда джашагъан миллетлени джашау дараджаларын дженгил кёлтюрюрге мадар бергенди.

Къарачай халкъны кесини атасыны-бабасыны джерине къайтарыу политика магъаналы иш болгъанды. Миллет культураны, адетни, джашау халини андан ары ёсдюрюрге тамал туудургъанды.

Ызларына къайтхандан сора къарачайлыланы иги кесеги алгъыннгы Къарачай автоном областны тышында бай джерледе орунлашханды. Бусагъатда халкъны 30 мингден аслам адамы ол джерледе джарагъан юйле, элле ишлеб, зауукълу джашайды.

Къарачайлыланы ызларына къайтарыуну юсюнден ишге къарала тургъан заманда Черкес автоном областны Черкес миллет округга бурургъа деб оноу этиле тургъанды. Ол себебден черкеслиле, абазалыла, ногъайлыла кеслерини автономияларын бирлешген КъарачайЧеркес автоном областны къурамында алгъандыла.

Къарачайлыла Орта Азия бла Къазахстандан кёб мал, азыкъ алыб келгендиле. Ол зат областны бютеу халкъыны джашау дараджасын кёлтюрюрге, байлыкъны къатларгъа себеб болгъанды.

Къарачай халкъ ызына къайтханында, РСФСР-ни Правительствосу мюлк ишлеге 300 минг кубометрден артыкъ агъач, 400 тонна темир керек, 19 миллион шифер, 1800 тонна чюй, кёб тюрлю башха зат бергенди. Аны тышында алгъыннгы Черкес автоном областны школларына, больницаларына, колхозларына, совхозларына, эл Советлерине, Уллу Ата джурт къазауатны ветеранларына къурулуш материалла джибергенди. Школла, больницала, сабий, культура-джарыкълыкъ учреждениеле, промышленность предприятиеле, джолла ишлерге, колхозлагъа, совхозлагъа малла сатыб алыргъа 1665 миллион сом джоюм этиледи. Къазауатны сакъатлары бла бирем башха адамлагъа да иги кесек ачха берилгенди.

Къарачай халкъны Джуртуна къайтханы бла байламлы РСФСР-ни Правительствосу этген рысхы эмда ачха болушлукъну, областда джашагъан миллетлени къаджыкъмай уруннганларыны себебинден Къарачай-Черкес область Россияда экономика, башха джаны бла да ал орунланы бирине чыкъгъанды. Джуртуна къайтыб, культурасын ёсдюрюб, областны экономика, политика джашаууна тири къошулгъан халкъгъа къаршчы къара, аманлыкъчы ишлерин тохтатмайды биягъы Суслов. Алай бла, СССР-ни Баш Советини Президиумуну 1957чи джыл январны 9-да Къарачай автоном областны къурауну юсюнден Указы халкъгъа белгили болмай къалады.

НКВД-ны архивлеринден иш этилиб джазылгъан ётюрюклени джыйыб, къарачай халкъгъа къаршчы пропаганданы кенг масштабда бардырыб тебрейдиле. Алай бла, къарачайлыла къазауатны заманында Тёбен Тебердиде сабийлени ёлтюргендиле, Учкуланда къызыл аскерчилени къыргъандыла, къарачайда 65 банда болгъанды, деген таурухла джарашдырыладыла.

Хар джерде аны барын адамланы акъылларына сингдирирге кюрешедиле. Къарачайлылагъа ышанмазгъа - быллай магъана чыгъады ол затдан. Ол оюмну бегитир ючюн, КПСС-ни крайкому да, обкому да къарачайлылагъа къаршчы ишлерин бардырыб турадыла. Халкъгъа болмагъан кирни джагъаргъа кюрешедиле. КПСС-ни обкомуну 1974-чю джыл болгъан IV пленуму бла (аны ишине КПСС-ни Ставрополь крайкомуну ол замандагъы биринчи секретары М.С. Горбачёв да къошулгъанды) 1981-чи джыл болгъан III пленуму (аны ишине КПСС-ни АК-ни инспектору И.К. Полозков да къошулгъанды) ол затха аталыб бардырылгъандыла.

Андан сора къарачайлыланы башчылыкъ этген къуллукъладан чыгъарыуну, область прокуратураны, область сюдню, ич ишлени область управлениесини, КГБ-ны, башха органланы башчы къуллукъларына салмауну тамалы джарашдырылады. Партияны обкомуну, шахар, район комитетлерини биринчи секретарларына таулуланы джашауларындан, адетлеринден хапарлары болмагъан, ишни иги билмеген тыш адамла салыннгандыла. Аланы асламысы Ставрополь крайдан болгъанды.

Сёз ючюн, 1974-чю - 1989-чу джыллада КПСС-ни райкомлары бла шахар комитетлерини биринчи секретарлары болуб 15 адам, экинчи секретарлары болуб 14 адам, райисполкомла бла шахар исполкомланы председателлери болуб 3 адам, заместителлери болуб 10 адам, КПСС-ни обкомуну секретарлары болуб 7 адам, аны бёлюмлерини тамадалары болуб 6 адам, аны бёлюмлерини тамадаларыны заместителлери бла инструкторлары болуб 20-гъа джууукъ адам, облисполкомну председателини биринчи заместителлери болуб 3 адам, аны бёлюмлерини, управлениелерини тамадалары болуб 8 адам, ВЛКСМ-ни обкомуну экинчи секретарлары, бёлюмлерини тамадалары, бирси къуллукъчулары болуб 10 адам крайдан келиб ишлегендиле. Табигъатны къоруулауну башчылыкъ этген органларында ишлерге не таулуладан, не мында джашагъан оруслуладан салынмагъандыла.

Областны административбашчылыкъ этген номенклатура корпусуну аппараты КъарачайЧеркесияны миллет къурамына кёре къуралмагъанды. КъЧАО къуралгъанлы бери къаллай бир бола эсе да, ол заманны ичинде башчылыкъ этген къуллукъгъа джангыз бир къарачай тиширыу чыгъарылмагъанды.

Ол заманда вузланы, техникумланы ректорлары, директорлары, кафедраланы башчылары болуб бир джангыз къарачайлы да ишлемегенди.

Тыйыншлы окъуулары, билимлери, сынамлары болгъан къарачай специалистле кеслерине областны тышында иш излерге керек болгъандыла.

Алай бла, ишни сюйген къарачай халкъгъа артыкълыкъ этилиб тургъанды. Аны башха халкъла бла тенг эркинлиги болмагъанды. Иш этилиб айтылгъан джалгъан сёзню кёб эшитгенди халкъ. Терслиги болмагъанлай, терсге саналыб, аты аманнга чыгъарылыб тургъанды. Хар затда тыйгъыч салыргъа, миллет сыйын тюшюрюрге, анга ышаныргъа болмазлыкъча кёргюзюрге кюрешгендиле. Бу ишлени барын да властла бла аланы башчылары бардыргъандыла. Алай бла, бизни миллетибиз кёб джылланы узагъына геноцидни ууунда баш кёлтюралмай джашагъанды.

Ол затланы сынагъан да, алагъа тёзген да тынч болмагъанды. Алай а къарачай халкъ не уллу къыйынлыкъда да сыйын тас этмегенди. Ишлерге, намысын, сыйын тутаргъа кюрешгенди. Эм ахырында, кесини сабырлыгъы, ишлей джашай билгени бла, Джуртуна толу берилмеклиги бла, Л.Н. Толстой, белгили декабрист Якубовский айтханча, ариу, джигит, Джуртуна, сёзюне керти халкъ болгъанын танытханды.

Миллетибизге бек къыйын заманлада бютеу кёчгюнчю миллетлени арасында биринчи болуб, бизде «Джамагъат» организация къуралады.

«Джамагъатны» ол къаууму архив документлеге джангыдан къаралырын излейди. Ол заманда къарачайлыла этгендиле, деб терслеген ишледен хапарлары болгъан адамланы табыб, аланы айтханларына тынгылайдыла. Эм ахырында, къарачайлыла Тёбен Тебердиде сабийлени ёлтюргендиле, Учкуланда къызыл аскерчилени къыргъандыла, деген хапарла башдан аякъ ётюрюк болгъанлары ачыкъланыб, баямланнганды.

Алай бла, «Джамагъат» КПСС-ни И.С. Бондарев башчылыкъ этген крайкому бла А.А. Инжиевский башчылыкъ этген обкому къарачай халкъгъа джагъыб тургъан кирден ариулайды. Миллетге къаршчы этилген законсуз-джорукъсуз акцияланы тюзетдиреди.

Областны бирси миллетлерини келечилерин да чакъырыб, Къарачайны эки съездин да бардырады.

Фрунзечи къауум бла, «Джамагъат» общество, тюрлю-тюрлю болумлада ишлеселе да, бир джумушну баджаргъандыла - халкъны излеми ючюн кюрешгендиле, аны джалгъан терслеуден, ётюрюкден ариулау ишни бардыргъандыла. Эки къауумгъа да ол ишлени этген тынч болмагъанды.

Джаш тёлю къарачай халкъны тарихин толу билирге керекди.

Бизни ата-бабаларыбыз джигит адамла болгъандыла, ташлы джерлени тазалаб, ариулаб, урлукъ атаргъа, мал ёсдюрюрге кюрешиб джашагъандыла. Аны алайлыгъына Хурзукда, Учкуланда, Къартджуртда, Дууутда таш къалаула бек иги шагъатлыкъ этедиле. Джазлыкъда уа ёлгенлени басдырыр джер да болмагъанды, ол себебден хар юйдеги ёлген адамын юйюню къатында асырагъанды.

* * *

«Къарачайлыла къайтхандан сора» деген статьясыны аягъында Чотчаланы Ислам республикада политика-джамагъат болумну юсюнден да джазгъанды. Черкес, абаза, ногъай халкъланы келечилери бир-бир къуллукъчуланы удугъанлары бла депутатла сайлагъан сагъатда паритет боллугъун излегендиле. Аллай зат дунияны бир джеринде да джюрюмейди, ол керекли зат да тюлдю, деб, анга хош болмагъанын билдиреди автор. Хар иш парламент джорукъ бла миллетни санына кёре, Конституциядан чыкъмай барсын, дейди.

Барыбызны да эсибиздеди 1992-чи джыл республикабызны юлеширге, хар миллет кеслерича автономия къураргъа излеб айланнган заманлары. Орус къазакълыланы бир къаууму, Уруп бла Зеленчукну кеслерине алыб, Краснодар крайгъа къошулур муратлары болгъанды. Черкеслиле бла абазалыла да, биригиб, кеслерича республика къураргъа дыгалас этгендиле.

Аллай муратла, аллай оюмла бек къоркъуулу эдиле. Аланы барысын да хыртлаб, республиканы бирлигин сакълауну юсюнден кёлюне келгенни ачыкъ джазгъан эди Ислам Найыбович. Артдан бютеу халкъ къошулуб, республиканы бёлмей, юлешмей сакъларгъа деб референдум бардыргъан эди. Ол Ислам этген оюмгъа келишген ашхы иш болгъан эди.

Чотчаланы Исламны газетлеге джазгъанлары терен магъаналы материалла эдиле. Кесини бютеу джашауун миллетине, Джуртуна къуллукъ эте ашыргъан эди ол. Бюгюн аллай онглу адамларыбызны юслеринден бир китаб чыгъарылса бек ашхы иш боллукъ эди.

Материалны басмагъа хазырлагъан
ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.


Юлгюлюле
УСТАЗ ЮЙДЕГИ

Устазлыкъны къыйын, алай а сыйлы джолун сайлагъан адамланы бириди Эдиланы Таучукъну джашы Умар. Ол 1938-чи джыл Къарачайны эски эллерини бири Огъары Марада туугъанды. Алай а хатерсиз джазыу аны беш джылында Кавказны тауларындан Орта Азиягъа атханды. Умарны школ джыллары Къыргъыз Республиканы Ленин атлы колхозунда ётедиле.


Атасы Таучукъ, Уллу Ата джурт къазауат башланнганлай, къолуна сауут алыб, къанлы джау бла сермеширге атланады. Ол, юйдегиси къум тюзлеге тюшгенинден хапар да билмегенлей, башсыз болуб къалады. Таучукъну юй бийчеги Меккахан алты ууакъ сабий бла хыны джазыуну аллына таукел сюеледи. Мингле бла башха къарачай аналача, сабийлерин ачлыкъдан, джаланнгачлыкъдан сакълай, башын ишге атады. Тау джуртунда не ишге да юреннген тиширыу, узакъ джуртлада ийнек саууучу болуб, колхозда урунуб башлайды. Умар да он джылында урунуу джолун башлайды.

Аллахха шукурла болсун, башын алдамай, ишлей билген халкъыбыз, Орта Азия бла Къазахстанда тюб болуб къалмай, джашау этерге кюрешгенди. Умар, ишлеген да эте, къазах тилде джети классны да тауусады.

- Кетеменни хапарын уллуладан эшитиб, биз, сабийле да, бек къууаннган эдик, - деб эсине тюшюреди таулу киши. – Къарачайны, тарих джуртубузну, ариулугъундан, таза хауасындан, кирсиз чокъуракъ сууларындан хапарлы эдик. Анабыз, бизни тёгерегине джыйыб, таурухлу джуртубузну кеси билгенича, ангылагъаныча суратлай эди. Ол себебден биз туугъан джерибизни кёрюрге кюсегенлей джашай эдик. Аллай мадар чыкъгъанында, джюреклерибиз, кёкюреклеге сыйынмагъанча болуб, алай ура эдиле.

1957-чи джыл Умарлары ызларына къайтыб келедиле – Пристань элде орналадыла. Билимин ол Кавказский посёлокну интернат школунда ёсдюреди. 1962-чи джыл он классны тауусуб, къолуна аттестатын алады, арадан джыл ётгенден сора Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну физика-математика факультетине киреди. Биринчи курсну тауусхандан сора, юйлеринде болумну ангылаб, заочно окъургъа кёчеди.

- Устазлыкъ джолуму Пристанны школунда математикадан устаз болуб башлагъан эдим, - дейди Умар. – Бюгюн кибик эсимдеди, ол 1964-чю джыл эди. Сёзсюз да, сабийле бла ишлеген тынч тюлдю, алай а ишинги джаратсанг, сабийле бла бир тил табсанг, аны къыйынлыгъы кёзюнге кёрюнмейди. Кёлюмю кёлтюрген неди десенг, бизни сабийле фахмулу болгъанлары бла бирге ариу халилидиле, адеблидиле, намыслыдыла…

Эди улу элли джылны сабийлеге билим бериу бла кюрешгенди. 1970чи джыл билимли, тутхан ишине толу берилген Умар Таучуковични окъууюретиу ишледен школну директоруна заместитель этиб саладыла. 38 джылны узагъына бу джумушун да ол бет джарыкълы тындырыб ишлегенди.

- Сабийле бла ишлей барсанг, къызгъандан къызыб ишлейсе, дейди Умар Таучукович. – Джангы амалланы, лагъымланы излетеди заман. Сохтала дерсге кёл салыр ючюн, устазгъа таймаздан излеу джолну ары бла бери барыб турургъа керек болады. Ол затны файдасын сезсенг, андан да арлакъ кирирге излейсе.

Алайды, Эди улу бир джерде тохтаб турмагъанды. Кесини иш сынамындан хапар айтхан окъуу-методика пособиени джарашдыргъаны да ол затха толу шагъатлыкъ этеди. Аны фахмулу устаз 2009-чу джыл «Блочно-зачётная система, работа учителя математики в 6-9 классах» деген ат бла чыгъарады. Анга редакторлукъ РФ-ны махтаулу устазы, КъЧР-ни халкъ устазы, К. Д. Ушинскийни медалыны иеси Л. Сидакова этгенди.

- Мен талай заманны бир ашхы джорукъ бла дерс бергенме, ол да неди десегиз, мен алагъа толу ышанмакълыкъ танытханма, ала кеслери алларына ишлерге юреннгендиле. Ол джорукъ аланы ангыларын кенгертирге, кеслерини билимлерине тюз багъа берирге себеблик этгенди, - дейди Умар Таучукович. – Бу тукъум ишни тамалын салгъан зат сохталаны билимлерин тинтиу бла алагъа багъа бериуню блок-зачёт система бла бардырыуду. Айтыргъа, сохтала билирге керекли программаны мен блоклагъа юлешеме, алай дегеним бёлюмлеге. Теория материал лекция халда теджеледи, дерследен тышында семинарла бла консультацияла бардырыладыла. Блок система бла ётген дерслени ахырында сынау ишле этиледиле, зачётла бериледиле. Мен теджеген пособиеде айырыб бу затлагъа эс бёлюнеди.

Биринчиси. Теманы саудан программасына къараб, блоклада баджарыллыкъ ишлени эсеблейме. Биринчи зачётну сохтала аууздан айтадыла, къыйын болмагъан практика задачаланы да этедиле. Экинчи зачётну окъуучула бютеу ётген дерследен бередиле, школда бирге хазырланадыла, юйде хар ким кесича ишлейди. Юйде хазырлаб келген ишлерине къараб, багъа салыб, журналгъа тюшюреме. Джетишимли болалмагъан окъуучула бла къошакъ дерсле, консультацияла бардырыб, аладан экинчи кере зачёт алама.

Ючюнчюсю зачёт эсеблени чыгъарыуду. Сохтала, ётген дерследен алгъан билимлерин ачыкълай, сынау иш джазыб, устазны аллына саладыла. Аны бла да къалмай, дагъыда уллу сынау иш бардырылыб, алгъан билимлерин бегитедиле.

Эди улу айтханнга кёре, семинарда сохтала кеслери билген затланы башхалагъа юретедиле. Консультация эки тюрлю ётеди – бирем башха эмда талай сабий бла бирге. Былайда окъуучу иги ангыламагъан затын устазны кючю бла ангыларгъа мадар табады.

Умар Таучуковични бу тукъум къыйыны сыйгъа, махтаугъа да тыйыншлы болгъанды. Къобан районну администрациясыны башчысындан районну окъуу бёлюмюнден, Парламентден, КъЧР-ни Окъуу бла илму министерствосундан талай кере Хурмет грамота бла саугъаланнганды. 2012-чи джыл анга «Россия Федерацияны окъуууну махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы ат берилгенди. Андан эки джылны алгъа Эди улу «КъЧР-ни махтаулу устазы» деген атха ие болгъанды.

- Биз алты сабий болуб ёсгенбиз, дейди къызы Земфира, Черкесскеде 12-чи школну ана тил бла литературадан устазы. – Ючюбюз устазлыкъ джолну сайлагъанбыз. Бизни юйдегини устазлыкъ иш стажы биргелей 125 джылдан атлайды.

Алайды. Умар Таучуковични уллу къызы Лидия Октябрьский посёлокда ал башланнган классланы устазы болуб 28 джылдан асламны ишлейди. Ол 2007-чи джылдан бери «РФны окъуууну сыйлы къуллукъчусу» деген атны джюрютеди. Аны бла бирге ол Россияны Президентини грантына да ие болгъанды.

Земфира устаз болуб 26 джылдан асламны ишлейди, баш категориялы устазды. Эм иги устазланы конкурсунда алчы болуб, КъЧР-ни Президентини грантын алгъанды.

Елена ал башланнган класслада дерс береди, ол да Земфира бла бирге Черкесскеде 12-чи школда ишлейди. Алайды да, сабийлеге билим бергенли 17 джыл болады, баш категориялы устазды.

Ибрагим – бу юйдегини уланы джашаууну алты джылын устазлыкъ ишге бергенди. Казим бла Борис – Ибрагимни къарнашлары - башха усталыкъланы сайлагъандыла.

Умар Таучукович 2011-чи джылдан 2014-чю окъуу джылгъа дери Черкесскеде 12-чи номерли школда ишлегенди. Бюгюнлюкде да ол бош турмайды – билген билимин туудукъларына береди. Аланы тюз джолда барырларын, миллетге джарарча адамла болурларын излейди.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Суратда: Эдиланы Умар.

2014 дж. декабрны 2
"Къарачай"

АЙТХАНЛАРЫ ТЮЗМЮДЮ?

Мен билиб, арт кёзюуде «Къарачай» газетни тиражы 10 минг экземплярны тёгерегиндеди. Хоншум а, аны 14 мингден атлагъан заманы да болгъанды, дейди. Аны айтханы тюзмюдю? Ол заманда ана тилде чыкъгъан газетибизни аллай бир адам алыб тургъан эсе, бусагъатда аны тиражы он мингнге нек тюшгенди да?

X. Лейла.
Черкесск ш.


---------------------

Багъалы Лейла эгечибиз! Хоншунгу айтханы тюздю: 1989-чу джыл «Къарачайны» 14 мингден артыкъ адам джаздырыб алыб тургъанды.

Андан бериги джыллада газетни тиражы ол саннга бир кере да джетмегенди. Нек, деб сораса.

Аны чурумлары талай да болурла. Неден да алгъа биз, газетни къуллукъчулары, басма изданиелеге джаздырыу бардырылгъан заманда, тюрлю-тюрлю табсызлыкъла чыгъыб, эллеге, шахарлагъа барыб, окъуучуларыбыз бла кереклисича тюбешелмейбиз. Почтала да тыйыншлысыча ишлемейдиле. Бир къауум адамларыбыз да ана тилде чыкъгъан газетге джаздырыуну юсюнде бираз уллу кёллюлюк этедиле.

Эл, шахар, район администрацияла, почта бёлюмле келир джылгъа газетге джаздырыуну бираз къурамлы бардырыргъа айтадыла. Ала, Аллах айтыб, сёзлерине керти болсала, 2015-чи джыл «Къарачайны» тиражы иги кесекге ёсерикди.

Газетни информацион къуллугъу.



Таулу къарнашыбызны сёзю
«ДЖЫР КЪАРАЧАЙДА ЭТИЛИР, МАЛКЪАРДА ДЖЫРЛАНЫР»


- Къарачай-Черкесияда менден кёб тенги, танышы болгъан джокъду малкъарлыланы арасында деб турама. Бери ишими юсю бла гастроллагъа келгенден сора да, фестиваллагъа, къууанч джыйылыулагъа чакъыргъанлай турадыла. Мен былайыны юйлю адамыма. «Къарачай» газетни редакциясында да кёб болуучан. Анда да бардыла шохларым. Газетни бетлеринде къарачай поэтлени джырлары басмаланадыла. Ала бла эркин хайырланама. Кёб болмай арабыздан кетген белгили композитор Ногъайлыланы Маджитни джырларыны кёбюсюн иги билеме. Поэтле Мамчуланы Дина бла Акъбайланы Азретни сёзлерине джазылгъан джырланы джырлайма. Динаны къарачайны юсюнден джырын кёб джерде къоймай джырлатадыла. Балалайканы, гитараны да кесим согъама.

Ёзденланы Альбертни джырларын кесини аууазына ушатыб джырларгъада кюрешеме. Аны кёб джырын билеме. Кесибизде Байчеккуланы Абидинни, Джеттеланы Музарифни дагъыда белгили джырчыларыбыз, поэтлерибиз, композиторларыбыз джазгъанладан кёб джырны джырлайма. Унута да бара болурма ёнге, бир 200 джырны эсимде тутама. Джырчылыкъда кесими устазларыма Отарланы Омар бла Ульбашланы Анзорну санайма.

Ётюрюк айтмайым, къарачай газетни джаздырыб юйге алмайма. «Заман» газетге барсам, анда мындан баргъан газетлеге къарагъанлай турама, тенглерим, танышларым джазгъан статьяланы окъуб, аланы тансыкълайма.

Дагъыда айтырым, башха тилледе джырланы да джырларгъа кюрешеме. Артыкъ да бек къумукъча чам джырланы бек сюеме.

«Джыр къарачайда этилир, малкъарда джырланыр» дейдиле да, аны кесими юсюмде да кёреме. Къарачайны эски, артдагъы джырлары да меннге джашау нёгер болгъанлай барадыла. «Къарачай» газетни юбилей кюнюнде: «Барыгъыз алгъышлыкъ болугъуз!» дейме. Джырларым а сизге саугъам болсунла.

Бапиналаны Зариф РФны махтаулу артистиди, Къабарты-Малкъар республиканы кърал саугъасыны лауреатыды, ол белгили джырчыды, актёрду. 1985-чи джыл Москвада Станиславский атлы Бютеуроссия кърал театр институтну айырмагъа бошагъанды. Кёб джылланы Нальчикде кърал филармонияда ишлегенди. Бусагъатда Кулийланы Къайсын атлы республикан драма театрда ишлейди. Сахнада 90 рольну ойнагъанды. Аладан 70 белгили драматургла джазгъан пьесалада баш рольладыла. Кесини тюрсюнюн Кулийланы Къайсыннга, Муса Джалилге, башха белгили адамлагъа ушатыб, грим салыб, ойнай билген артистди Зариф.

Бапина улу суратлау кинолагъа да тюшгенди.










1974-чю джыл
БЕРЕ ЭДИК БИЗ КЪАНАТ...

Орусланы Аминат 30-чу джыллада газетибизни джууаблы секретары болуб тургъанды. Аны бла бирге peдакцияда ишлегендиле: Ёртенланы Азрет, Байкъулланы Даут, Орусланы Магомет, Тохчукъланы Хусей, Аппаланы Хасан, Биджиланы Асхат, Хубийланы Осман, Бостанланы Хасан, Орусланы Юнус, Орловский Гервасий, Боташланы Абидат, Хубийланы Ислам, Акъбайланы Исмаил, Къаракетланы Исса, Кипкеланы Магомет, Тамбийланы Ислам. Ол заманны эсге тюшюре, Аминат былай джазгъанды:

Газет ишде ётген заман
Кёрюнеди кёзге хаман:
Барыбыз да джыйылыб,
Оноу эте биргелей,
Ишлей эдик газетге
Бютеу кючню бергенлей.

Хар бирибиз - бир солдат,
Кертиликни сакълагъан,
Бере эдик биз къанат
Сейир, джангы затлагъа.
Ана тилде излете
Сёз хазнаны - байлыкъны,

Келир заманнга элте
Себе эд кюн джарыкъны.
Газет ишде ёсдюле
Кёб фахмула, поэтле,
Ата джуртха джарарча
Махтаулула, джигитле.






Кесими эмда бютеу элчилерими атындан
«КЪАРАЧАЙНЫ» КОЛЛЕКТИВИН
газетни 90-джыллыкъ юбилейи бла
таза джюрекден



АЛГЪЫШЛАЙМА!
Ана тилибизде чыкъгъан джангыз газетибиз онла
бла джылланы халкъгъа халал къуллукъ эте, таукел сёзю бла кёллендире, ашхы хапарлары бла учундура, ёхтемлендире, къыйын кюнледе
тёзюмлюлюкге, бирикмекликге
чакъыра, къураучу эмда юретиучю, тарихчи эмда джарыкъландырыучу, джакъчы эмда джумушчу
болуб келгенди. Бюгюн да шартлары юсюндедиле. Ол сизни кючюгюзденди. Сизге, ана тилибизни,
ариу адетлерибизни, адеб-намыс джорукъланы сакълаугъа аталгъан огъурлу,
халкъгъа бек керекли ишигиз ючюн разылыгъыбызны билдире, хар биринге саулукъ, насыб, берекет
тилейбиз, уллу джетишимле теджейбиз. Сау болугъуз!


БАЙРАМКЪУЛЛАНЫ Альберт,
Первомай эл администрацияны башчысы.














Чам хапар
ЧОТЧАЛАНЫ Магомет.

ДИКТАТОР

Хайт деб, тёртюнчю классны бошагъанында, юсюнден басыб тургъан тауну бир джары быргъаб ийгенча болду Магъариф. «Хы, энди окъуйджаза биледи, кеси кереклисин эталлыкъды», - деди да, анасы джашын бузоуланы ызындан этди.

Бузоула билим къошмасала да, илмуну хауада джюзюб айланнган накъут-налмаз бюртюклери бузоучуну къулагъына чалыша, мыйысына кире бардыла. Сабийликде къой эсенг, акъыл-балыкъ болгъан кёзюуюнде да Магъарифни билимини теренлигине сукъланнган тенглери кёб эдиле. «О-о, ол тёрт классны тауусханды!» - деб, асыры сый бергенден, кёз акъларын кёкге айландыргъанла да тюбей эдиле. Айтыргъа, Магъарифни билими башдан да башча кёрюне эди алагъа, «бёрю атарны бёркюнден» таный эдиле.

«Джер басханны ат билир» дегенлей, мыйысында кёб «акъ тамгъаны» джунчутханын джаш кеси ариу ангылай эди. Менме деб тургъанлыкъгъа, джетген джерде бузгъа тирелиб къалыучусун къалай унутсун? Эл Советге къагъыт джазаргъа керек болса, Добайгъа чаба эди, къаладжюкню хыры бошланса, Данийге джалына эди...

Уллуланы тизгинине къошулуб, эки джылны чалкъы да тутду, созулду, кюч бегитди. Аскерге барыр заманы джетгенлей, къолуна повестка бердиле. «Дунияны да кёрюрме, кёзюм да бир ачылыр» деб, таукел тебреди джаш, алай а юйдегилени тыхсыулары бираз мыдахлыкъ салдыла.

Тюшдю Магъариф кенг джашауну къойнуна, кёб тилли, амма бир иннетли джарыкъ юйдегиге. Саулугъу бла кючю, тирилиги джарадыла, тёрт класс дегени уа, артха тартхан болмаса, алгъа силкинирге къоймады. Алай болса да, Магъариф эринни буруннга джалгъай билген джаш эди да, кемлигин джабаргъа амал излей башлады. Ахыры аскер химиклени школуна джол табды.

Ол алай болсун. Башхасы уа? Юйюнде адамлары къайгъылы болуб къалгъандыла... Кеси да аладан узакъгъа джангыз бу джол кетгенди. Сора сагъышланмай да къалай этсин?

Арада джиб юзюлюб къалады деб къоркъгъанча, письмолагъа джапланды джаз да джаз. «Кече-кюн да письмо джазыучу джаш» болду аты.

Бир джанындан окъуу барыб, бир джанындан джазыу барыб, Магъариф кеси кесин танымазча бола тебреди. Ол унутуб тургъан неда хазна джазмагъан харифле эсге тюшдюле. Алты харифден къуралгъан сёзню тёртден къураса да, кете эди письмо, эте эди этерин. Сёзле ары-бери джампайыб, аякъларын-башларын бирбирине тиреб, токъаш болсала да кете эди письмо, эте эди этерин.

«Джанымдан сюйген анам Хауа, тамада къарнашым Харшим, ортанчыбыз Абук, гитче къарнашым Хопай, гитче эгечим Саша! деб башлай эди Магъариф. - Чынг алгъы бурун иеме сизге балдан татлы, къайнагъан шайдан исси, Минги Таудан да мийик, тансыкълыкъ салам. Саламдан сора не эте турасыз? Мен бек тынчэсен турама...»

Быллай письмола кюн сайын дегенча кете эдиле аскерден, келе эдиле Хауалагъа. Бир-бирине, эгиз къозулача, ушай эдиле ала. Айхай, джууабла да алагъа кёре къайтмасала, болмай эди.

Бир джолда уа отпускагъа келиб къалды да, адамларын «аман халек» къууандырды Магъариф. Эки къой сойдула, къонакъ чакъырдыла Хауалары, тойгъа джашланы, къызланы джыйдыла. Алакёз Зурумчукъ бла Магъарифни уа энчи тепсетдиле.

Магъариф аскерге къайтыб тебреген кюн аны ашыргъан джыйынны ичинде джангы келинчик Зурум да бар эди...

Андан сора да бир джылны созулду аскер къуллугъу. Письмо джазаргъа джангы борч тюшюб, джаш анга кёб фахмусун салды. Хаты уллу тюрленмесе да, сёзле сюрмелене, кеслерине ушай тебредиле. Кече джазгъанын кюндюз ашырыб турду. Ма ол джылны ичинде ненча кюн болгъанын тергейме деген Магъарифни письмоларын санагъандан тюз мадар табаллыкъ тюл эди...

Бу письмолагъа уа саламны иссиси бла келамны тансыкълыгъындан сора да шекер атылгъан, балдан да татлы сезимле тёгюле эдиле. Да не этериксе, джюрек джырласа, къанынг ойнаб, тылпыуунг къайнаса!

Зурумчукъ дуниягъа джангы джан къошуллугъун уяла-уяла билдирген эди да, Магъарифни джюрегине джукъланмазлыкъ ёртен салгъан эди. Андан ары экиси джашауда тюгел ачылалмай къалгъан бетлерин письмолада ача эдиле. Сабийчикге (джашмыды, къызмыды - ким билсин, алай а «джашчыкъ болмай чыртда мадары джокъду», деб, Магъариф къаты эсгертгенди Зурумгъа) ат атауну, аны джасанма кийиндириуню, оюнчакъла бла сюйюндюрюуню, къайдам, кёз тийгенден, башха чертнеуден сакълауну хакъындан терен оноула эте эдиле письмолада.

Аскер къуллугъун бошаб келген джаш субай Зурумчукъну тамам да юйлю «амма» болуб тургъанын эследи. Тобасто, аллай бир да къалай семиргенди ол бусакъ терекчик!? Эшикден кючден киреди... Алайчыгъын джазмагъанды письмода. Налатчыкъ, джашырыб къойгъанды, деген оюм келди кёлюне.

Эки-юч кюнню баргъан басыныу бла алгъышлау, сорушуб, Магъариф отоугъа киргенинде, письмолада аты ол кёб айтылгъан къызчыгъын, кесине ушагъан Сюзанначыгъын, кёргюздю анга Зурум.

Джашау джангырды. Омакъ джаш орамда кёрюне, тенглеге тюбей тебреди. Энди аны тилинде кимни да сейирсиндирлик, кимни да сукъландырлыкъ сёзле кёб болгъандыла. «Химик бла ойнамагъыз!» - деб къояды тенглеге. «Хлорацетафенон», «дезактивация» деб башласа, кёблени ауузларын ачдырыб къояды. «Броник», «дымшашка», «взрывпакет», деб сёлешеди. Ангыла аны не айтханын! Ангыламагъан затынг а сейир кёрюнеди.

Бир тюрлю джауну джагъыб, бир къуджур щёткачыкъ бла уруб, тюймелерин, алтынча, джылтыратады. Башлы чурукълары дуу джанадыла.

Элчилени, бютюн да бек джаш тёлюню, кёзлерин къарата, Магъариф иги кесекни айланды элде. Ишге джарашыргъа асыры ашыкъмады. Алай а, кеч-эртде болса да, ол къайгъыны этерге кёзюу келлик эди: не десенг да энди ата болгъанды, юйдеги ёсдюрюрге керекди. Амыры шахаргъа тартады, анда джашар ючюн а усталыкъ алыргъа, усталыкъ алыр ючюн да окъургъа керекди. Къайсы бирин этсин?

Кечеги школда окъуу ауур кёрюндю. Андан эсе, механизатор болайым, деди да, курслагъа кирди. Мында да тынчлыкъ джокъ! Къагъыт алыр къайгъыда, устазлагъа башын джарашдырыб, кимни ишине, кимни юйюне къолтукъ-къоюн бла барыргъа къалыб, муратына джетди.

Амма, не келсин, джалгъан устагъа трактор бойсунмады, хар джол сайын тенглерини бирине джалбарыб, «къыйынын да эсгере», алай тирилтеди бузукълу машинаны. Бары да –дыгалас.

Джашны кёлюнде уа бир кюсеб тургъан заты барды кирсиз, къайгъысыз, тынч ишчикге къысылыу. Айхай, хар къайда бир къынгыр хыджи чыкъмаса уа аягъынгдан тутаргъа: хаман билим, билим, билим, дейдиле да турадыла. Биягъы бузоуланы уа къолгъа къалай алсын –сыйым тюшер деб тартынады, халкъдан ыйлыгъады.

...Бир ингирде радио, «диктор» керекди деб, билдириу бергенинде, Магъариф керти кёлю бла сагъышланды. Соргъанында, аны не иш болгъанын билген адамла табылдыла. «Талай къагъытны окъуйса да кетесе, танг айлыкъ бередиле, сыйлы да кёредиле », - дедиле.

«Тамам мен излегенча!» - деб Магъариф конкурсха барыргъа къурала тебреди. Талай газетни тышындан окъуду - аман кёрмеди фахмусун. Джангыз ауазым буза болурму - хырхаракъ, тунакыракъ чыгъады, деб келди кёлюне.

Анга да билген мадарларын этиб, акъ кёлегине къызыл галстукну тагъыб, джасаныб, радиокомитетге барды. Уллу залда талай адам олтуруб тура эди.

- Эсенлик теджейме сизге, джолдашла! Кюнде кюнюгюз да былай болсун! - деб джарыкъ саламлашды Магъариф. - Айыб этмегиз, сизге диктатор керек шойду да?

- Ким, ким дейсиз? - олтургъанла бир-бирлерине къарашдыла.

- Сизге диктатор керекмиди? - ангыламадыла деб, кёлтюрюб сорду Магъариф.

Бир журналист, къалгъанладан алгъа эс джыйды да, джууаб этди:

- Диктаторму? Хо, керекди. Неме... бизге тюл, ЮАРгъа... Ары бар, марджа!

- Ол узакъда болур... Мен былай юйюме джууукъ джерчикде излей эдим ишчик... деди Магъариф.









Джёгетейчиле «Къарачай» газетни айырыб сюедиле. Анга кёб адам джаздырыб алгъаны да шагъатлыкъ этеди. Газетни коллективинде ол къуралгъанлы бери Джёгетейден кёб джаш, къыз ишлеб келгенди. Бюгюнлюкде уа бизни ёзенден адамла асламдыла анда. Аланы да, бютеу коллективни да таза джюрекден газетни 90-джыллыкъ юбилейи бла



АЛГЪЫШЛАЙ БЫЗ!

Газет халкъыбызны джашаууну кюзгюсюдю, аны бетлери тарихибизни гёзенидиле. Заманла тюрленселе да, Интернет, телевидение дунияны кючлеселе да, «Къарачай» газет магъанасын тас этмегенди бизни миллетге, этерик да тюлдю. Газет халкъгъа керекди, аны ким да ангылайды, ол себебден анга къайгъыргъанлай турлукъбуз, керек болса кёлтюргючлюк да этерикбиз.

Бюгюнлюкде уа, сюйген газетибизге 90 джыл толады да, анда ишлеген хар адамгъа сюек саулукъ, юйдеги насыб, берекетли джашау тилейбиз.

Этген муратларыгъызгъа джетигиз! Джашнасын, алгъа таукел атласын «Къарачай»!

Элчилени атындан ГЕРБЕКЛАНЫ Хасанбий,
Джангы Джёгетей элни башчысы.




1974-чю джыл
Ёсюмню джарыкъ
ДЖОЛУНДА

Джазыучуланы тизгинине джангы фахмула къошулуб келедиле. Бюгюнлюкде бизде творчество иш бла 80-дан аслам адам кюрешеди. «СССР-ни Джазыучуларыны союзуну члени» деген сыйлы атны джюрютген 25 адам барды Къарачай-Черкесияда.

Китаб издательствобуз джыл сайын орус, къарачай, черкес, абаза, ногъай тилледе кёб китаб чыгъарады. Сёз ючюн, быйыл 52 чыгъарманы басмаларыкъды ол.

Бизни областда бусагъатда 240-дан аслам медицина учреждение барды да, алада 600-ден аслам врач эмда орта билимли 2500 медицина къуллукъчу ишлейди.

Областны суу, энергия ресурслары кёбдю. Къуру Огъары Къобанны кючю 1,980 минг киловатт болады. Зеленчукле бла Къобанны сууу бир-бирине къошуллукъдула. Алайда ишленник электростанцияланы кючю 500 минг киловатт боллукъду.

Областны колхозлары бла совхозлары беш джылны ичинде производство эмда культура-турмуш ишлеге 100 миллион сом чакълы джоярыкъдыла (ётген бешджыллыкъдан эки кереге кёбдю ол).







ШАХМАТЧЫНЫ МОНОЛОГУ

Ыстымлаб келиуюне къара аны! Хы-хы, ма биз излеген да ол эди. Машалла! Малларыбыз сууашалла! Шах бериб къутул, хариб, ансы артда аллай мадарынг да болмай къалыр. Ах-а, энди тулукъ таууш этдирейик, сыгын ийисинги чыгъарайыкъ. Тек-тек, къалайдан мат салабыз?.. А-ха бишди! Бу бишиб турады, джашла! Тобасто, мынга къара, чабакъча, тыпырдаууна - къайишин алдыргъынчы тохтарыкъ тюлдю, джазыкъ... Ий, къанау! Башын сылай турма да, джюрю тутханынг бла! Сескекли болуб, аллынга-артынга тебчилдей турма, мыжыкъ атча. Болду энди, башы болгъан адамча терен сагъышха сингиб къалдынг да. Аязы!.. Ол джюрюген кибикчигине да бир къарагъыз. Алаймыса?! Да сора бошайыкъ. Киштик неси бла эсе да ойнагъанча эте турабыз, ансы эртде да исси къабдырлыкъ эдик, джарлы, сеннге... Ыхы, ма былайда сахтиян этейик да къояйыкъ. Асыры абызырыгъандан, атны къалай джюрюгенин да унутуб къойгъан болурса дейме, джашко! Ай, бош этме ол ходну - алайчыкъда эшигинги джабарыкъбыз... Башха бла джюрюрменг?.. Тек-тек! Былай, юрете ойнагъан къыллыкъчыгъым тохтамайды... ай, худжулукъ а, сени юретеме деб мат салдырыб къойгъаныма къара. Ма алайма да, халаллыгъым башыма джау болады да къалады.

АСКЕРБИЙЛАНЫ Хусейн.





2011-чи джыл
СЮЙСЕНГ ИЙНАН, СЮЙСЕНГ КЪОЙ...

Азербайджан джазыучу Адгезал Мамедов джангы китаб чыгъаргъанды. Аты да «Психограмма Кремлёвских вождей» деб, алайды. Ол СССР-ни эмда Россияны 8 башчысыны юсюнден хапар айтады. Ала да быладыла: И. Сталин, Н. Хрущёв, Л. Брежнев, Ю. Андропов, М. Горбачёв, Б. Ельцин, В. Путин, Д. Медведев.

Интернетде азейбарджан сайтны юсю бла авторну интервьюсу барды. Аны бир кесегине айырыб магъана берирге тыйыншлыды.

Соруу: Бу 8 адамны арасында къралгъа эм аз башчылыкъ этген Ю. Андроповду. Аны юсюнден джазылмай къалгъанлыкъгъа да хата джокъ эди. Сен аны нек кьошханса?

Джууаб: Мен оюм этгенден, аз заманны ишлесе да, Сталинден къалса, къралда алай кёб затны тюрлендирген Ю. Андроповдан сора лидер болмагъанды. Партия аппаратны, Политбюродан башлаб, область партия комитетлеге дери къуллукъчуларыны джартысына джууугъун алмашдыргъанды.

Ю. Андроповну юсюнден материалла джыйгъан сагъатымда, ол къайсы миллетден болгъанын киши ишекли болмазча ачыкълагъанма. Анасыны тукъуму Файнштейн (Флекенштейн да дейдиле) болгъанды. Алай а Ю. Андроповну портретине сынаб къарагъанымда, кесиме ышанмай, быллай затладан хапарлары болгъан алимледен да соргъанма. Бетинде чууутлугъа ушагъан ышан табылмайды. Андроповну аты айтылгъан джукъ къоймай окъудум. Алай эте келгенимде, керти анасы чууут юйдегиде домработница болуб тургъаны ачыкъланды. Ол кеси да къарачай тиширыу болгъанды. Аны адамларын, не эсе да бир чурумла бла, XIX-чу ёмюрню аягъында таулу джуртларындан эрек этедиле. Джаш тиширыу зарауатлыкъда айлана барыб, чууут юйдегиде ишлерге джарашады. Ол кёзюуде аны къойнунда сабийи болады. Тиширыу Анд ропуло деб грек эркиши бла джашаб, артда айырылады ла. Сабийин сау къалдырыр мадарла излегенин билиб, чууут юйдеги: «Сабийни биз ге бер да къой», - деб тилейди. Ол сабийни береди. Кеси андан ары не болгъаныны юсюнден хапар табмагъанма. Энтда излейме.

Бу затланы барын да Андропов билгенине сёз джокъду. Алай а айтыргъа излемегенди, биографиясы ачыкъланмазча мадарланы этгенлей тургъанды.

БОТАШЛАНЫ Бекмырза.

2014 джыл, декабрны 13 шабат кюн







Медиафорум
КАВКАЗНЫ ИГИ БЕТДЕН КЁРГЮЗЮР НЮЗЮР БЛА

Декабрны 3-ден 5-не дери Шимал Кавказ федерал округну кёбчюлюк информацион мадарларыны 2-чи медиафоруму барды. Ол, Къарачай-Черкес Республиканы «Архыз» курортунда башланыб, Пятигорск шахарда тамамланды.

Быйылгъы медиаформугъа Шимал Кавказ федерал округну субъектлерини башчылары, эксперт клубларыны эмда кёбчюлюк информация мадарларыны келечилери бла бирге федерал СМИ-ле да къошулдула. Таб Грузиядан, Армениядан, Азербайджандан, Абхазия бла Къыбыла Тегейден къонакъла да келдиле.

Журналистлени джыйылыуларын РФ-ны Президентини Шимал Кавказ федерал округда толу эркинликли келечисини аппаратыны кёлтюргючлюгю бла «Кавказ» деген Бусагъатхы Кавказ политика аралыкъ (ЦСКПны) къурагъан эди.

Анга къошулгъан 350-ден аслам журналист, экспетрле «Архыз» курортда экскурсия этиб, турист объектле бла шагъырейленнгенлеринден сора «тёгерек столгъа» джыйылдыла.

Форумну баш нюзюрю Кавказны иги бетден кёргюзюрюк информацияланы регион бла къалмай, къралгъа эмда дуниягъа джайылырча этиу эди да, «Освещение ситуации на Северном Кавказе в российских СМИ: взгляд изнутри» деген темагъа бардырылгъан «тёгерек столда» да аны юсюнден сёлешинди. Аны «Высшая горная школа» деген коммерция бла кюрешмеген организацияны директору Алексей Овчинников бардырды.



«Тёгерек стол» дуниягъа белгили курортлары болгъан къраллада туристлеге къаллай таблыкъла къуралгъанларыны юслеринден роликле бла эмда Россияда, ШКФО-да толтурула тургъан проектлени презентациялары бла башланды.

Алексей Овчинников арт кёзюуде политика-экономика болумну тюрленнгени ич туризмни ёсдюрюб башлагъанын, туристлени иги солутур хыйсабы уа Шимал Кавказны уллу болгъанын чертди.

«Тёгерк столда» Къарачай-Черкесия туризмни ёсдюргени бла ШКФО-да алда баргъаны да айтылды.

«Джангы ишлене тургъан «Архыз», Союзну заманындан бери белгили Доммай, Теберди, Бал чучхурла, тарих эмда культура магъаналы объектле туристлени бери кёллендиредиле. Аланы санын ёсдюрюрге республика тынчлыкълы болгъаны да уллу себеблик этеди. Мында болумну юсюнден федерал дараджада болушлусуча хапарланса, бери келлик туристлени саны андан да аслам боллукъ эди», деб, «тёгерек столгъа» къошулгъанла Кавказны иги хапарларын джаяр мадарла изледиле.

Форумну экинчи кюню ШКФО-ну къурамында субъектлени эксперт клубларыны ишлерине аталды.

«Терен билимли, белгили экспертлени комментарийлери керекли болгъан ишлеге терс магъана берилиб, Шимал Кавказ аман бетден кёрюннгенини юсюнден бусагъатха дери сёлешине тургъанды. Журналистле бла экспертлени бир-бирлери бла иш джюрютюрча этиб, мындан ары аллай кемликлени болдурмазгъа излейбиз. Власть структуралагъа къарамагъан адамла джамагъатны джарсыуларын сюзселе, аланы тюзетир мадарланы кёргюзтселе деб, регионлада эксперт клубланы келечилерин аны ючюн чакъыргъанбыз», деди «Кавказ» ЦСКП-ны бир учредители.

Экспертлени кёбюсю ШКФО-да ким да сюйюб джашарча болум къурауну экономика ёсюм бла байламлы кёргенлерин айтдыла. Сёз социал-экономика ёсюмге тыйгъыч болгъан чырмауланы къурутууну юсюнден да барды.

Алайда айтылгъандан, кёб болмай «Кавказгъа эм къоркъуулугъа нени санайсыз?» деген ат бла сормуш бардырылгъанында, белгили экспертле Кавказгъа заран джетдирликге наркомания, терроризм дегенча ишле бла бирге округну юсюнден кенг джайылгъан аман хапарланы санагъандыла.

Экспертле Кавказны аман бетден кёргюзген хапарлагъа къаршчы кесибизни адетибизни, намысыбызны, ариу халибизни, келишиулю болгъаныбызны танытхан информацияланы бютеу къралда бирча джаяргъа кереклиге санагъанларын айтдыла.

Ол джаны бла экспертле, кеслерини регионларында къаллай ишле бардыргъанларын айтыб, ашхы сынам бла да алмашдыла.

Форумну кёзюуюнде пленар кенгеш да бардырылгъанды. Анга РФ-ны вицепремьери Александр Хлопонин, РФ-ны Президентини ШКФО-да толу эркинликли келечиси Сергей Меликов, РФ-ны Шимал Кавказны ишлерини юслеринден министри Лев Кузнецов, ШКФОну субъектлерини башчылары бла бирге КъарачайЧеркесияны Башчысы Темрезланы Рашид да къошулгъанды.

Эм алгъа ала, бу кюнледе Грозныйде аманлыкъчыланы къолларындан ачыгъан полициячыланы эсге тюшюре, такъыйкъа шошлукъда сир тургъандыла.

Ызы бла кенгеш да башланнганды. Анда РФ-ны Вице-премьери Александр Хлопонин СМИ-лени келечилерин, бирлешиб, джамагъатха да, властха да сёзлерин ётдюрюрча кюч алыргъа чакъырыб сёлешгенди.

Александр Геннадиевич, болушлусуча берилген информацияны кеси регионубуздан да тышына джайыу бизни баш борчубуз болгъанын черте, ол джаны бла арт кёзюуде иш аллына баргъанын да айтханды.

«Иги, аман ишлени юслеринден хапарла да бютеу къралгъа бирча джайылыргъа керекдиле. Ол ишге власть тыйгъыч салмазгъа керекди. Бу арт джылда регионланы СМИ-лери бирбирлери бла иш джюрютюб, болум тюзеле башлагъанды ансы, аманыбыз бютеу дуниягъа баямланыб, игибизни уа хазна киши эшитмей, билмей тура эди», - дегенди ол.

Александр Хлопонин Грозныйде болгъан ишлени юслеринден да айтханды. Ол чертгенден, террористле басманы юйюне чабыуул этгенлери журналистлени сёзлери ёте башлагъанын кёргюзеди.

Вице-премьер: «Терроризм къоркъуу, конфессияла арасы джарашыулукъ дегенча джарсыула къуру Кавказда неда Россияда болуб къалмай, ала бютеу дунияда да бардыла. Биз а кёб миллетли, кёб конфессиялы регион болгъаныбыз амалтын ол затлагъа биринчиге тюбейбиз. Аман ишлеге къаршчылыкъгъа чакъыргъан информацияларыгъызгъа кёлтюргючлюк этилликди», - деб, къоркъуулу материалла чыгъаргъан журналистлени ышандырды.

Ол айтхандан, Шимал Кавказда федерал дараджалы ашхы ишлени бардырыб, федерал СМИ-ле аланы юслеринден хапарларча этерге керекди.

РФ-ны Президентини ШКФО-да толу эркинликли келечиси Сергей Меликов да, аны сёзюне къошумчукъ эте: «Журналистлени бир къаууму, блогерле законну-джорукъну сакълагъан органланы ишлерин сёгедиле. Сёз джокъду, аланы бары да иги ишлеб бармайды. Алай а, бирине аман айтама деб, барын да бир бетли этерге джарамайды. Аладыла бизни тынчлыгъыбызны сакълагъанла да. Аны унутмагъыз!», - дегенди.

С. Меликов айтхандан, Кавказны игисин хапарлатыргъа джангы СМИ-ле къураргъа керек тюлдю. Бусагъатда болгъан СМИле бла ишни таб къураргъа керекди.

Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид да джангы СМИ-ле информацияны кёб болгъаны бла байламлы къуралгъанларын айтханды.

Ол юлгюге «Архыз» куротну проекти къалай толтурулгъанын хапарларгъа «Архыз24» телеканал ачылгъанын келтиргенди.

«Форумну биринчи кюню «Архыз» курортда ётгенине бек къууандым. Курорт джангы ёсюм ала башласа да, бюгюнлюкде ишни баргъаны бла ёхтемленирчабыз. 2011-чи джыл июнда бир джангур кюн Александр Геннадиевич бла бирге хазна джугъу да болмагъан Архызда тёгерекге къараб къайтханыбыз эсимдеди. Бусагъатда уа курорт ёсгенди. Анда туристлеге иги солургъа не таблыкъ да къуралгъанды. Озгъан къыш кёзюуде анда 35 минг турист солугъанды. Бу къышда уа 100 минг адам келир деб ышанабыз.

Аны юсюнден информацияны тыйыншлысыча берирге керекди», - дегенди ол.

Форумну ахыр кюнюнде бардырылгъан пленар кенгешде Кавказны ёсюмюне хайыры боллукъ ишлени юслеринден кёб сёлешиннгенди. Ызы бла джыйылгъанла Пятигорскеде «Интурист» деген къонакъ юйню уллу залында тизилген регионал журналланы, газетлени уллу кёрмючюне да къарагъандыла.

Алайда хар регионну информация мадарларыны джетишимлери, кемликлери да иги таныла эдиле. Тамада къауум Кавказда болгъан ишлени кеслери ангылагъанларыча бютеу джамагъатха хапарлагъан журналистлени ишлери бла толу шагъырей болгъандыла.

Ингиринде уа форумчула ШКФО-ну кёбчюлюк информация мадарларыны къуллукъчулары «Media Кавказ» деген проектни тамалында хар джыл сайын бардырылыучу сайлаулагъа къошулдула.

Ёчлю болгъан информация мадарланы араларында КъЧР-ни келечилери да болдула. Быйыл ачылгъан «Архыз24» телеканал округ дараджада бардырылгъан сайлаулада «СМИ – открытие года» деген номинацияда 2-чи орунну, «Телеканал года» деген номинацияда да 3-чю орунну алды.

«Информагентство года» деген номинацияда 3чю орун да «КарачаевоЧеркесия» РИА-гъа берилди. Аны фотографы Сулим Кудусов да кесича усталаны араларында 3-чю болду.

«КЧР ФМ» радиостанция да «Радиостанция года» номинацияда 2-чи оруннга ие болду.

Алайда джылны медиаперсоналары да сайландыла. Ол рейтингде 1-чи орунну РФ-ны Президентини ШКФО-да толу эркинликли келечиси Сергей Меликов, 2чи орунну Чечен Республиканы Башчысы Рамзан Кадыров, 3-чю орунну да Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид алдыла.

Алчыланы саугъалау да болду.

Медиафорумну кёзюуюнде этилген ушакъ, айтылгъан оюмла сёзде къалмай, ишде толтурулсала, ол не джаны бла да хайырлы ётгеннге санаргъа боллукъду.

БАЙРАМКЪУЛЛАНЫ Зульфия.




Джыйылыу
ШЕКЕР ЗАВОД ДЖАБЫЛМАЗ ЮЧЮН...


Эркен-Шахардагъы шекер заводха декабрны 16-да 50 джыл толлукъду.

Ма ол кёзюуню ичинде, джыл сайын завод орта тергеу бла 300-350 минг тонна чюгюндюрню алыб тургъан эсе, 50 джылны ичинде 1518 миллион тонна чюгюндюр алыб, аны джарашдырыб тургъанды. Кесигиз кёргенигизча, бу санла бизни республикагъа кёре гитче санла тюлдюле. Тюздю Совет Союзну джылларында бусагъатдача шекер чюгюндюрден уллу битим алалмай эдиле. Орта тергеу бла 300-400 центнер ала эдиле гектар башындан. Нек десенг, ол джыллада минерал ашаула алай асыулу тюл эдиле. Аланы бизни кърал чыгъара эди. Бусагъатдагъы минерал ашаула тыш къралладан келедиле. Ала уллу битим алырча мадарла бередиле. Урлукъ да, техника да кесибизникиле эдиле. Энди ала да тыш къралладан келген затладыла. Аланы асыулулукълары талай кереге мийик дараджалыдыла. Ол джыллада шекер чюгюндюр 12 минг гектардан аслам джерни ала эди.

Совет Союз чачылгъанында, мюлкле да чачылыб, аланы джерлери энчи къоллагъа берилгендиле. Фермерле, фирмала, джерлеге толусу бла ие болуб, не сюйселе, аны саладыла. Озгъан джыллагъа кёре шекер чюгюндюр сабанла да аз болгъандыла. Джыл сайын фермерле 5-6 минг гектарда ёсдюредиле аны.

Битим алыу бла уа джетишимлидиле. Сёз ючюн, орта тергеу бла хар гектардан 400-450 центнер аладыла. Бир къауум фермерле уа ол кёргюзюмню 600 центнерге да джетдиредиле.

Алай бла джыл сайын шекер заводха 250-300 минг тонна бередиле.

Фермерле бла фирмала чюгюндюр бачхаланы аз нек этгендиле? Чуруму да белгилиди. Шекер завод бу арт джыллада энчи къоллагъа тюшгенди. Ол «Разгуляй» компанияны заводу болуб бошагъанды. Бу компанияны офиси Москвадады. Алай бла ол, кеси Москвада орналыб, шекер заводха кенгден къараууллукъ этиб турады. Шекер чюгюндюр ёсдюрген фермерле бла фирмаланы ишлерине чырмау болады. Шекер чюгюндюрню къазыу башланса, завод бирча джюрюш бла ишлеб турмайды. Ол эски болгъанды.

Бу арт кёзюуде «Разгуляй» компания шекер заводну джабаргъа излегенин билдиргенди. Чурум недеди? Республиканы фермерлери бла фирмаланы заводха аз чюгюндюр бередиле. Завод хайырлы ишлер ючюн, республиканы шекер ёсдюрюучю мюлклери анга джыл сайын 350-500 минг тонна чюгюндюр бериб турургъа керекдиле. Бусагъатда уа ала алай эталмайдыла, эм кёбюнде 250-280 минг тонна бередиле.

Завод мындан ары ишлерикмиди, ишлерик тюлмюдю? Бу затха аталыб мындан алда КъЧР-ни Эл мюлк министерствосунда джыйылыу болгъан эди. Бу джыйылыугъа, КъЧР-ни эл мюлк министри Семенланы Ахмат, шекер заводну директору Айбазланы Хусей къошулуб къалмай, КъЧР-ни Правительствосуну Председателини биринчи заместители Байчораланы Эльдар, шекер чюгюндюр ёсдюрген мюлклени келечилери да къошулгъан эдиле. Джыйылыуну Байчораланы Эльдар бардырды.

- Джыйылыуну ача, ол былай айтды:

- Бюгюн биз барыбыз да бир проблеманы бир джанына этер ючюн джыйылгъанбыз. Не джашырыу, сёз Эркен-Шахардагъы шекер заводну юсюнден барлыкъды. Аны иелери, ала уа москвачыладыла, завод, къорач келтирген болмаса, компаниягъа хайыр бермейди деб, аны джабар муратлыдыла. Завод эски болгъанды. Быйыл анга барыбыз да кюрешиб кючден ремонт этдирген эдик. «Разгуляй» компанияны 1 миллиард кредити барды да, ол аны тёлеялмайды. Тёлер ючюн, шекер чюгюндюрню джарашдырыуда уллу хайыр алыргъа керекди. Хайыр алыр ючюн, башында айтханымча, фермеле, фирмала джыл сайын заводха 500 минг тонна чакълы шекер чюгюндюр бериб турургъа керекдиле.

Былайгъа шекер чюгюндюр ёсдюргенле джыйылгъандыла. Бу джыйылыуда ачыкъ сёлешиб, хар ким кесини оюмун айтыб, заводну мындан ары ишлери бла ишлемезлигин белгилерге керекбиз. Бусагъатда республиканы джангы шекер завод ишлетирге къарыуу джокъду. Бу завод джабылыб къалса, компанияны айтханына кёре, ол аны келир джыл джабаргъа излейди, бизге табсыз боллугъу ачыкъ кёрюнюб турады. Чюгюндюр ёсдюргенле аны берир джер табмай къыйналлыкъдыла. Ставрополь крайда шекер завод джокъду. Краснодар крайда ала кёбдюле. Алай а чюгюндюрню мындан ары ташыгъан финанс джаны бла ауур тиерикди сизге. Уллу джоюм этерге керек боллукъсуз.

Былайда КъЧР-ни эл мюлк министри Семен улу, дагъыда башха джууаблы къуллукъчула оноулашханбыз да, заводну джабдырыргъа болмайды. Алай эсе, сиз чюгюндюр бачхаларыгъызны гектар санын 5-7 минг гектар этмей, 9-10 минг гектаргъа джетдирирге керексиз. Бу затха къалай къарайсыз? Хо эсегиз, былайда этген оноуубузну, «Разгуляй» компаниягъа билдирирге керекбиз. Ма былайда шекер заводну директору Айбазланы Хусей турады, ол тургъанлай, кёлюгюзге келгенни айтыгъыз.

Сёз чынг алгъа «Хаммер» фирманы джууаблы къуллукъчусу Смаккуланы Робертге берилди. Ол былай айтды:

- Шекер чюгюндюр ёсдюрюу бла кюрешген фермерле, фирмала мени кёлюме келген бла бачхаларыны санын аслам этерге тыйыншлыдыла. Сёз ючюн, «Хаммер» фирманы сабанлары кёбдю да, ол кеси огъуна 56 минг гектарны чюгюндюрге берирге боллукъду. Къалгъанла да 500-шер 1000шер гектарда салсала, биз барыбыз да джыл сайын шекер заводха 500 минг тонна чюгюндюр бериб турургъа боллукъбуз. Алай а былайда бир зат барды: талай джылдан бери шекер завод тыйыншлы дараджада ишлемейди: ишлегенинден эсе, ишлемегени кёб болады. Алай бла биз ёсдюрген чюгюндюр, заводха бармай, зыраф болуб къалады. Завод тохтаусуз ишлерге айта эсе, фермерле бла фирмала чюгюндюр бачхаларыбызны аслам этерге хазырбыз: ма быллай бир гектарда ёсдюрюгюз десегиз, ёсдюрлюкбюз. Анга сёз джокъду...

- Чюгюндюр ёсдюрюу тынч иш тюлдю, - дейди фермер Ёзденланы Альберт. - Заводха тыйыншлы ремонт этилиб, ол джыл сайын тохтаусуз ишлеб турлукъ эсе, ма бюгюн огъуна чюгюндюр ёсерик сабанланы къайгъысын этерикбиз. Биз да кёб битим ёсдюрюб, аны да завод алмай къойса, биз барыбыз да къоранч табарыкъбыз. Белгилисича, биз барыбыз да кредит алыб джашайбыз. Аны заманында тёлеялмай къалсакъ, банкротла болуб къаллыкъбыз. Бизге бусагъатда мюрзеулюк нартюх ёсдюрген хайырлыды. Ол кеси да уллу битим береди.

Алай а бизге хайыр тюшсюн да, халкъ шекер табмай неда табса да аны багъа алсын да, инджилсин дерик джокъду былайда. Ма быллай бир гектарда шекер чюгюндюр ёсдюрюгюз десегиз, аллай бир гектарда ёсдюрюб, республиканы джамагъатын шекер керекли этмезбиз...

Джыйылуда, дагъыда кёбле сёлешдиле. Эм ахырында КъЧР-ни Правительствосуну Председателини биринчи заместители Байчораланы Эльдар сёлешди.

- Мен ангылагъандан, деди ол, - былайда барыгъыз да джыл сайын заводха 500 минг тоннагъа джууукъ шекер чюгюндюр берирге болумугъуз болгъанын танытдыгъыз. Сизни оноуугъузну «Разгуляй» компанияны тамадаларына билдирейик да, сиз этген оноуну джаратырыкъдыла, келир джыл шекер чюгюндюрге бериллик сабанланы белгили этейик. Чюгюндюр, къуру шекер бериб да къоймайды, ол жом да, патока да береди. Бизни республикада уа мал кёбдю; аланы мал багъыуда хайырландырыргъа боллукъду...

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.



РЕСПУБЛИКАДА - КЪРАЛДА - ДУНИЯДА
АЯКЪ КИЙИМЛЕ ЧЫГЪАРЫБ БАШЛАГЪАНДЫ



Аякъ кийимлени россиячы рыногуну алчысы «Россияны аякъ кийимлери» деген компанияны Къарачай-Черкесияны ара шахарында орналгъан фабрикасы аякъ кийимле чыгъарыб тебрегенди.

Анда биринчи джайгъы коллекция чыгъарылгъанды. Ол товар аллыбызда джаз-къач кёзюуде сатылыб башланныкъды. Черкесскеде фабрикада этилген аякъ кийимлени «Россияны аякъ кийимлери» компанияны сатыу-алыу точкаларында табаргъа боллукъду. Аланы сатыу-алыу бла Интернет тюкенле да кюреширикдиле.

Фабриканы биринчи ишлеб башлагъан цехинде бир джылгъа 150 минг къауум аякъ кийим чыгъарылыб турлукъду.

Быйылны ахырына фабрикагъа материалны бичген-тикген да этерик автомат системала энтда да келтирилликдиле.

Ол заманда анда джангы иш орунла да ачыллыкъдыла, производство да ёсерикди. Фабриканы неси да джарашдырылыб бошалгъандан сора уа анда бир джылгъа бир миллион къауум аякъ кийим чыгъарыллыкъды.



Магъаналы ушакъ
МУСТАФАЛАНЫ Магомет:
«ТУТХАН ИШИНГИ ТЫЙЫНШЛЫ
ДАРАДЖАДА ТОЛТУРСАНГ...»

КъМР-ни республикан клиника больницасыны бетджаякъ хирургия бёлюмюню башчысы, РФ-ны сыйлы врачы, профессор Мустафаланы Шабазны джашы Магомет Бютеуроссия конкурсну «2014-чю джылны эм иги врачы» деген энчи номинациясында хорлагъанды. РФ-ны саулукъ сакълау министри Вероника Скворцова, бу конкурсну юсюнден билдире, анга керти устала, ишлерине къарыуларын аямай берилгенле къатышханларын айтхан эди.

Шимал Кавказ федерал округдан а анга джангыз Мустафа улу чакъырылгъан эди. Биз, аны бла тюбешиб, ол конкурсну магъанасыны, бюгюнлюкде республикада саулукъ сакълауну дараджасыны юслеринден ушакъ этгенбиз.

- Магомет Шабазович, конкурсну эмда анга кимле къатышханларыны юслеринден айтсагъыз эди.

- Ол врачланы орта профессионал эмда фармацевт билимлери болгъан медиклени араларында бардырылгъанды. Башхача айтсакъ, анга медсестрала, фельдшерле, фармацевтле да къатышыргъа эркин эдиле. Конкурс 41 номинациягъа юлешиниб бардырылгъанды. Алада уа бек иги джетишимле болдургъан 123 медик эришгенди.

Бюгюнлюкде Россия Федерацияны саулукъ сакълау санагъатында, министр Вероника Скворцованы айтханына кёре, эки миллион бла бешджюз адам ишлейди.

Конкурсну ахыр бёлюмюне чыкъгъанла ма аллай бир специалистни арасындан сайланнгандыла.

- Сиз экинчи номинацияда хорлагъансыз. Ол а къаллай магъананы тутады?

- Конкурсну джорукъларында белгиленнгенича, хар номинацияда да врачла, усталыкъларына кёре юлешиниб, алай эришгендиле. Энчи номинациягъа уа ала бары да къатышыргъа эркин эдиле: терапевтле, хирургла, ЛОР врачла, башхала да. Кесигиз да ангылайсыз, быллай болумда хорлагъан къыйыныракъ болгъанын.

Анда хорлагъан врачны усталыгъына багъа бериледи, ол ишин мийик дараджада бардыргъаны, халкъны саулугъун багъыуда джетишимлери ючюн белгиленеди.

Аны бла бирге уа саулукъ сакълау сфераны айнытыугъа къошумчулугъу ючюн да саугъалагъандыла.

Шимал Кавказны республикаларындан а мен кесим джангыз болгъаныма сейир этгенме. Кавказда медиклени араларында фахмулу, тутхан ишлерин уста билген специалистле кёбдюле.

Болса да, бу саугъа джангыз меники тюлдю, ол саулай коллективникиди.

Республикан больницада бет-джаякъ хирургияны бёлюмю мени башламчылыгъым бла къуралгъанды, бу клиника экинчи юйюмдю, дерге боллукъма. Бёлюмню ачар ючюн, кёб чырмауладан, тыйгъычладан ётерге да тюшгенди. Бюгюнлюкде уа, Аллахха шукур, мында ишлеген специалистле, борчларын тынгылы толтуруб, клиниканы атын иги джаны бла белгили этгендиле.

Стационарыбызда къуру 30 ауругъаннга орун болгъанлыкъгъа, бир джылгъа бизни бёлюмде минг бла джарым операция этиледи, ол а бек кёбдю. Ол ишден тышында да больницада джатмагъан кёб адамгъа къарайбыз. Энтда консультация-диагностика ишни тамамлайбыз, амбулаторияхирургия болушлугъубуз барды. Бир-эки джыл мындан алгъа уа бёлюмге терк медицина болушлукъ этген стоматология кабинет да къошулгъанды. Алай бла былтыр сегиз минг адамгъа болушлукъ этилгенди.

Саулукъ сакълауда мийик технологиялы медицина болушлукъну тюрлюлерини тизими барды. Анда болгъан джумушланы асламысын кесибизде этебиз, ол а саусузларыбызны багъыуну асыулулугъу мийик дараджада болгъанына шагъатлыкъ этеди. Алай а Шимал Кавказда бет-джаякъ хирургияны аралыгъын къураргъа керекди. Аны заман кеси излейди. Ол болса, республикада джашагъанлагъа пластика хирургия, имплантология, стоматология, бет-джаякъ хирургия эмда башха мийик технологиялы болушлукъ алыр ючюн федерал аралыкъгъа барыр кереклиси боллукъ тюл эди.



Бюгюнлюкде ачхалары болгъанланы омакъ мекям ишлетирге, багъалы оборудование сатыб алыргъа, бютеу керекле бла баджаргъан саулукъ сакълау учреждение къураргъа онглары барды. Алай а билимли, профессионал кадрла болмасала, ол затланы халкъгъа хайырлары тиерик тюлдюле.

Саулукъ сакълауда сынамлы, фахмулу, аны бла бирге уа адамлыкъ шартлары мийик дараджада болгъан специалистле ишлерге тыйыншлыдыла. Ийнанмай эсегиз, бизни бёлюмде багъылгъанлагъа врачларыбызны юслеринден оюмларын соруб бир кёрчюгюз...

Айхай да, больницагъа иши-кючю болмагъан адам келмейди. Врач аны ангыларгъа, кёлюн алыргъа, диагнозну тюз тохташдырыргъа, багъыуну амалын къысха заманны ичинде табаргъа керекди.

Бизни ишибизде джангыз адам джукъ да эталлыкъ тюлдю. Не менме деген врач да бир кёрсюнчю не медсестрасыз, неда санитаркасыз бир ауругъанны аллындан ахырына дери багъаргъа. Бу бёлюмде ишлегенле барыбыз да бир командабыз. Ала меннге не башламчылыгъымда да тутхучлукъ этген адамладыла.

- Адам кеси джангыз джукъ да эталлыкъ тюлдю, дейсиз. Кёб болмай а сиз юретген джаш специалистле халкъла арасы конференцияда уллу джетишимли болуб къайтхандыла. Ол да команда къуралгъанына шагъатлыкъ эте болур?

- Ол 23-чю-27-чи сентябрда Прага шахарда баш-бетджаякъ хирургланы европалы ассоциациясыны башламчылыгъы бла бардырылгъанды. Конференция быйыл 22-чи кере къуралгъанды. Аны ишине 63 къралны келечиси къатышханды. Илму тинтиулени бардыргъанла эмда аланы илму тамадалары барысы да 13 мингнге джууукъ болгъандыла. Илму ишлени саны уа 3 мингнге джетгенди.

Къабарты-Малкъар кърал университетни медицина факультети конгрессде 10 доклад этгенди.Ол илму ишле мен башчылыкъ этген бет-джаякъ хирургияны кафедрасында эмда Заира Хараева башчылыкъ этген микробиология бла иммунология кафедрасында джазылгъандыла.

Конгрессни илму комитети бютеу докладладан да отузусун сайлаб, ала медицинада энчи магъаналы болгъанларын белгилегенди. Ол отуз докладны ичинде биз хазырлагъан илму тинтиу да барды. Ол къадар илму тинтиулени арасында республиканы аты айтылгъаны бек иги шартды. Аны бла бирге уа конгрессге келген докторла бу сферада болгъан джангылыкъла бла шагъырейленнгендиле, аурууланы багъыуну джангы амалларын кёргендиле.

- Россияны эм иги врачы болгъаныгъыз, аны бла бирге уа сиз окъутхан джаш специалистле халкъла арасы конференцияда атларын айтдыргъанлары да республикада саулукъ сакълауну дараджасыны юсюнден айтамыдыла? Аны нек сорама десегиз, ай медет, кёбле, медицинагъа ышанмай, кеслерин тышында бакъдырыргъа излейдиле. Врачларыбызны илму ишлерине аллай магъана берилген эсе, алай этер кереклиси болмаз.

- Мен акъыл этгенден, республикада къыйын аурууланы багъа билген, диагностика-саулукъ сакълау ишни мийик даражада бардыргъан медикле кёбдюле. Сёз ючюн, бизни бёлюмде багъылыргъа тыйыншлы, башхача айтханда, бет-джаякъ хирургия джанындан болушлукъ керекли саусузланы арасында кесибиз болушлукъ эталмагъанлай, башха шахарлада федерал учреждениелеге ашыргъанланы бир къолунгу бармакълары бла санаргъа боллукъса.

Халкъда кесибизде медицинагъа ийнанмагъанла кёбдюле. Аллай ышаныулукъ болур ючюн не этерге керекди? Биринчиси, медицинада ишлегенле, кёбчюлюк информация органла бла бирге, ангылатыу ишни бардырыргъа керекдиле. Энди аурууланы профилактикасы, санитар джорукъланы ангылатыу иш бардырылмайдыла, алгъыннгы система бузулгъанды.

Аны хатасындан а адамла огъай, врачла огъуна коллегалары не бла кюрешгенлерин, аланы къаллай проблемалары, кемчиликлери, джетишимлери, джангылыкълары болгъанларыны юслеринден хапарлары да джокъду. Саусузну кесибизни специалистлерибизге ашырыр орнуна, аны тышына джиберирге хазырдыла. Бюгюн а бизни адамларыбыз Ставрополда, Ессентукда, Владикавказда, Краснодарда клиникалагъа барадыла, ачхаларын, заманларын да къоратадыла. Алай а тыйыншлы болушлукъ табмай къайтханла да кёбдюле.

Журналистле бла тюбешиуледе къуру да айтама: мени юсюмден джазмагъыз, андан эсе адамлагъа хайыр келтирлик информация беригиз. Газетлерибизде саулукъ сакълаугъа аталгъан рубрика ачаргъа нек джарамайды? Ол иш болса, халкъ хурмет этген, билимлери болгъан специалистле адамланы сорууларына джууабла бериб, аланы саулукъларына сакъ болургъа, санлары къыйнасала къайры барыргъа керек болгъанын ангылаталлыкъ эдиле. Ол билдириуле бек уллу болмасала да, басмалана турсала, аурууланы профилактикасын тамамлауда артыкъ да магъаналы боллукъдула. Профилактикагъа къоратылгъан хар сом а саулукъ сакълауда къоранчланы 10-12 сомгъа азайтыргъа себеблик этеди.

Саулукъну багъасын билемисиз? Бу айда сиз саулугъугъузгъа къаллай бир заман эмда ачха къоратхансыз? Машинагъызгъа, кийимлеге уа? Тенглешдирген къыйынды, алаймыды? Ачха, юй, рысхы, омакъ машина да этмейдиле адамны насыблы, ол къууанчны, рахатлыкъны да сынгар саулукъ болса сынайды.

- Ушагъыбызны аллында сиз бет-джаякъ хирургияны Шимал Кавказ аралыгъыны проектин сагъындыгъыз. Джууукъ заманда быллай учреждение къураллыкъды деб ышанырчамыды?

- Аны проекти хазырды. Аралыкъны Нальчикде къураргъа тыйыншлыды.

Диагностика базабыз уллуду, республикада болгъан, эндиги излемлеге келишген медицина-диагностика оборудование башха джерледе джокъду, врачларыбыз да сынамлыдыла.

Аны бла бирге КъабартыМалкъар ШКФО-ну ортасында орналыбды, бизге башха республикалада джашагъанла иги кёзден къарайдыла. Чеченде, Ингушетияда, Къарачай-Черкесде, Дагъыстанда, Ставрополь крайда да бет-джаякъ эмда пластика хирургия джаны бла клиникала азлыкъ этедиле.

Биз бардыргъан тинтиулеге кёре уа, регионда тюрлютюрлю къыйын болумгъа тюшгенлени, джоллада ачыгъанланы, джаралы болгъанланы саны джылдан джылгъа кёбее барады. Аны бла бирге къыяулу туугъан сабийлени саны да кёбден кёб бола барады. Бу затланы барын эсге алсакъ, клиниканы магъаналылыгъына, ол керек болгъанына ишеклик джокъду.

Бу кёб къыйын салыныб хазырланнган проектни, Аллах айтса, кёзюбюз бла кёрюрбюз деб, бек ышанама.

Ушакъны ТИКАЛАНЫ Фатима бардыргъанды.

2014 дж. декабрны 13 "Къарачай"

Эсгериу
НАМЫСЛЫЛЫКЪНЫ, АДЕБЛИЛИКНИ ЭМДА КИШИЛИКНИ ШАРТЫ

Джаш заманымда анам айтыб эшитген быллай бир хапар эсимден кетмейди. Ол да кесини анасындан эшитгенди. Сёз кишиликни, адамлыкъны юсюнденди.

Бурун заманлада тау эллени биринде эки тенг болгъандыла. Ала нёгерликни, шохлукъну бек багъалатхандыла. Джашаугъа, джигитликге, адеблиликге, адамлыкъгъа да бир кёз бла, бир иннет бла къарагъандыла. Бир-бирини намысына да, сыйына да бек сакъ болгъандыла.

Юйдегили болгъандан сора бири мында, Малкъар джанында, къалгъанды, башхасы уа Къарачай джанына ётгенди. Ала бир-бирлеринден айырыла туруб сёз бергендиле къыйын кюн хапар билдирирге, джокъларгъа.

Иги кесек заман ётюб, къартлыкъ джете башлайды. Тенгледен бири къыйын ауруйду. Джатхан джеринден ёрге къобалмай къалгъанында, ахлуларына айтыб, шохуна билдирирча этеди.

Тенги, хапар джетгенлей, мычымай атха миниб, къууулады. Юйге кириб келсе, шоху тёшегинде джатыб, бети да агъарыб, ахлулары да тёгерегинде, джылау, сыйыт эте тургъанларын кёреди.

Кире келгенлей: «Салам алейкум! Охо! Алан! Неди бу этгенинг? Ёмюрде кишиликни юлгюсюн сенден алыб тургъанбыз, энди бюгюн тёшекде джатыб, тёгерегингде къатынланы джылау этдиргенинг а неге ушайды?» деб, чам халда сёлешеди.

Къымылдаялмай джатыб тургъан саусуз, ол сёзлени эшитгенлей, орундан секириб туруб: «Огъай, тейри, адамны кесибизге алай айыб а этдирмеучен эдик джашауда, энтда этдирмезбиз», - деб шохну саламын да алыб, тюз олсагъатда Аллахха джанын береди. Ма алай, ёле тургъанлай да, кеси сыйына сакъ болургъа кючю джетгенди ол кишини.



Сюелгенлени сол джанындан экинчи Толгъурланы Бекмырза.

Бу айтханымы магъанасын ангылатайым. Бизни да болгъанды адежли, батырлыгъы, намысы бла да атын айтдыргъан тамада тенгибиз. Ол Толгъур улу Бекмырза эди. Аны къадарыны ахыр кюнлери да бу мен атын айтхан кишини кёлсюзлюк этмей дуниядан кетгенине ушайды. Нёгерибизни джашаууну арт кюнлери келген кёзюуде ол тамада джашын юйдегили этген эди.

Бекмырзаны арбазына келин келгенине биз бек къууандыкъ. Керек джумушлагъа да тири къатышдыкъ.

Адети бла той болду. Эм ахыргъы джумушну кёзюую келди – Бекмырза адет бла арбаздан тыйыншлы джыйынны джууукъ юйюне иеди. Ол джумушларын таб этиб къайтыр заманнга биз, абадан къауум, Бекмырзаны къолун тутуб, алгъышларгъа келишиб, юйлерибизге кетебиз.

Ингирде сагъат 10-11 бола, телефон бла сёлешедиле да, «джыйын къайтыб келди джумушун тындырыб» деб, билдиредиле. Келеме. Бекмырза тургъан бёлмеге аны къолун тутайым деб кирсем, бети да саргъалыб, орундукъда таяныб тура эди. Къатында да - юй бийчеси бла аны эгечи мыдах болуб, саусузгъа эриулю кёзден къарай.

Кире келгенлей: «Салам алейкум, Бекмырза! Бюгюннгю джумуш ариу тындырылды, алгъышлайма», - деб къатына олтурама.

- Исхакъ, сау бол! Иги этдинг келгенинги! – деб, ол джатхан джеринден туруб, саламымы алды.

Олсагъатдан, хар заманда этиучюсюча, къызларына къаты, къысха буйрукъла берди: «Хайдагъыз, тепси къурагъыз былайда, аш-суу келтиригиз», - деди. Кеси да, орундукъдан тюшюб, шиндикге олтурду.

Къызлары чабадыла, стол къураб башлайдыла. Ол меннге къараб: «Къалайсыз, Исхакъ, не ишлеб турасыз, табмыдыла юйдегиле, мен сорлукъла?» - деб, ушакъ этерге кюрешеди.

Бети-къуту кете баргъанын кёреме да: «Алан, Бекмырза! Бир кесек къыйналыб тургъаннга ушатама сени, бюгюнлю да джумушла бла къыйналгъан-арыгъан болурса, разы эсенг, былайда стол къурай турмайыкъ да, сен солу, мен а барыб джаш къауумгъа къошулайым, сени атынгдан алгъыш да айтайым», - дейме.

- Оллахий, Исхакъ, алай этсенг таб болур. Бир кесек къарыусузуракъма, сенден уялыб турдум тёшекден, деди Бекмырза.

Къызларына: «Кюрешмегиз джукъ къурайбыз деб, мен джаш джыйынны тепсисине къошулайым», дейме да, Бекмырзадан айырылама.

Олсагъатчыкъда шохумдан ёмюрге айырылгъанымы сезалмадым. Аны джашауундан джангыз 3-4 сагъат къалгъанындан да хапарым джокъ.

Къууанч тепсиден кеч туруб, кече ортасында юйге джыйылыб, къалкъыгъынчы огъуна, «Бекмырза ауушду» деб, бушуу хапар келди. Бюгюн-бюгече да кёз аллымдан кетмейди, эсимде турады ол кечеги Бекмырза. Джашауундан аз заманчыкъ къалгъанында да аллына адам келгенинде, халкъында джюрюген адетни, намысны этерге кючю болгъан, адамлыкъгъа сакъ болгъан асыл, айырма адам эди Толгъур улу Бекмырза.

КУЧУКЛАНЫ Исхакъ.



«Къарачайны» юбилейи бла байламлы
ГАЗЕТИБИЗ БОЛУШАДЫ


Бу кюнледе биз барыбыз да бек багъалатхан «Къарачай» газет кесини 90-джыллыгъын белгиледи. Анга аталгъан къууанч джыйылыугъа телевидениеде къарадыкъ, газетни кесини юбилей номерин да окъудукъ. Къысхасы бла айтсам, газетибизни 90-джыллыгъы мени джюрегим излегенча тыйыншлы дараджада ётдю. Кечирек болса да редакцияны къуллукъчуларын юбилейлери бла алгъышлайма. Газетибиз энтда 90 джылны джарыкъ кергенлей турсун. Анда ишлегенлени барысына да саулукъ-эсенлик излейме. Алгъышларгъа мени да эркинлигим барды, деб келеди кёлюме. Бизни юйдегини «Къарачайны» джаздырыб алмагъан джылы болмагъанды. Кесим аны ыйыкъда чыкъгъан 2 номерин 2 джерде окъуйма. Ючкекенде ара библиотекада ишлейме да эм алгъа газет ары келеди. Анда башдан аякъ къараб чыгъама, юйге келсем дагъыда бир кере къарайма аны алыб. Газетибиз иги джанына тюрленнгенди. Анда къайсы материалны излесенг, аны табаргъа боллукъса. Халкъ окъуугъа, культурагъа, экономикагъа, политикагъа, социал болумгъа, спортха, диннге, экологиягъа, джашауну къайсы джанына да аталгъан статьяла басмаланадыла. Миллетибизни тарихине, халкъгъа джараб келген онглу адамларыбызгъа, къазауатны джигитлерине аталгъан материалланы кёбюрек окъуйма. Газет меннге тилни ангыларгъа, сёзлени тюз джазаргъа болушханды, кёб джерде джарагъанлай да келеди. 2003-чю джылдан бери кесим да къолумдан келгенича, фахмум, болумум джетгенича корреспонденцияла, статьяла джазаргъа кюрешеме. Аланы газетни бетлеринде басмаланыб кёрсем, къууанмай да къалмайма.

Газет материалла джангы темаланы излерге кёллендиредиле. Биринчи газетге джазыб ийген статьям школда сагъатыбызда физикадан дерс берген устазыбыз Къобанланы Аминат Хасановнаны юсюнден эди. Ол замансызлай ауушуб къалгъан эди. Биз барыбыз да аны бек сюе эдик – джандетли болсун. Андан сора Ата джурт къазауатны ветеранларыны, элледе джарыкълыкъ ишлени джайгъанланы, устазланы, медиклени, миллетге болушуб айланнган алчы адамларыбызны юслеринден, башхала да бир билсинле деб, джазаргъа кюрешеме. Бир джолда Краснодар шахаргъа барама да, айлана келиб, алгъын джыллада Къарачайда ишлеген белгили кёз доктор Очаповскийни эсгертмесини къатына келиб къалама. Аны Къарачайда джашагъаны, миллетибизге джарагъаны эсиме тюшеди. Станислав Владимировични юсюнден Байрамукъланы Фатиманы китабы чыкъгъанын да биле эдим. Дагъыда Очаповскийни Абайлада къонакъда болгъанын къартларыбыздан кёб кере эшитген эдим. Алай бла ызыма къайтханымда билген, окъугъан, эшитген затларымы барысын бир джерге джыйыб С.

В. Очаповскийни юсюнден уллу материал джазама. Сау болсунла газетни къуллукъчулары мен джазгъанны джарашдырыб 2013-чю джыл 2чи февралда газетде басмалайдыла. Дагъыда чыгъа турадыла джазгъанларым газетде. Редакцияны къуллукъчуларыны бизге, эл хапарчылагъа, хар къуру да болушуб тургъанларын айырыб чертерге излейме. Редакцияны эшиклери бизге хар къуру да ачыкъдыла. Мен да ары кёб барыучанма. Газетни баш редактору Какушланы Хусей, джууаблы секретары Джазаланы Лидия, журналистлери Аппаланы Билял, Ёзденланы Окъуб, Семенланы Аминат, Джазаланы Балуа, Къобанланы Махмут, Созарукъланы Норий – барысы дегенча джылы тюбейдиле. Хар зат бла болушургъа хазырдыла. Ма аллай адамланы кючлери бла, газетни болушлугъу бла 2010-чу джыл мени РФны Журналистлерини союзуна алдыла. Ол а андан да иги ишлерге, джазаргъа борчлу этеди. Сёзюмю бошай айтырым: газет бла байламлы болгъаным бла махтанама, школда ишлеген эгечим Айшат, Шерифат, Аминат, мен барыбыз да 2015-чи джылгъа газетибизге джаздырыргъа да унутмагъанбыз.

АБАЙЛАНЫ Фатима,
КъЧР-ни культурасыны махтаулу къуллукъчусу.






Окъуучу айтады
БАГЪАСЫ ЁССЕ ДА

Мен «Къарачай» газетибизни 1959-чу джылдан бери алама. 9 джылны Тольятти шахарда джашагъан заманымда да гитче къарнашым аны меннге почта бла ийиб тургъанды.

Ма алай сюе эдик биз тёлю газетни. Энди уа заман тюрленнгенди, аны бла бирге адамла да.

Сёз ючюн, Медногорский посёлокда джашагъан 50 юйдегиден къуп-къуру 5 юйдеги алады газетни. Менича джыллары джетген къарачайлылагъа: «Нек джаздырмайсыз бизни ана тилибизде чыкъгъан газетибизге?» десем: «Окъуялмайбыз», деб джууаб бередиле. Бек сейирсинеме алагъа. Джаш адамлагъа уа не айыб?

Бизде, Уруп районда, эм уллу эл Къызыл Урупду да, анда къуру 10 адам алады быйыл «Къарачай» газетни. «Бу неди, нек аз джаздыргъансыз?» - десем, ала: «Элде почта джокъду», - деб баш аладыла.

Газетни къуллукъчуларына мени тилегим барды: джаздырыуну кёзюуюнде бизни районубузгъа бир келигиз. Миллетни джыяйыкъ районну Джарыкълыкъ юйюнде, сёлешейик.

Дагъыда: джангы джылны кюнлеринде, не газет келтирмейдиле бизге, не республикан телевидение кёргюзмейди. Некди алай?

Хар барас кюн сайын бизни телевидениебиз къарачай тилде бериуле бардырады. Ай медет, уллу билимлери болгъан адамларыбыз, устазларыбыз, оноучуларыбыз сёлешген заманда орус сёзлени къошмай хапар айталмайдыла. «Нек къатышдырыб сёлешесиз, ызыгъыздан ким сюрюб барады? Сагъыш этиб, таза сёлеширге нек кюрешмейсиз?» деринг келеди алагъа.

Бу затла барысы мыдах этедиле.

Биз ана тилибизге аллай сансызлыкъ этсек, артыбыз къалай боллукъду? Миллет эсек, миллет шартларыбызны сакъларгъа керекбиз. Тилибиз бла байламлыдыла адетибиз, адебибиз, намысыбыз да, сакъ болайыкъ ана тилибизге. «Къарачай» газетибизге да сансызлыкъ этмейик.

Багъасы ёссе, ёсмесе да джаздырыб алыргъа керекбиз аны.

БАЙРАМУКЪЛАНЫ Аубекир.
Медногорский посёлок.





Бизни насихатчыларыбыз
ОЛ МЕННГЕ БЮГЮН ДА ЮЛГЮДЮ

1965-чи джыл декабрь ай эди. Адетдеча, баш кюн область радиокомитетни председатели Аджиев Джелемби Юсуфовични кабинетине летучкагьа джыйылдыкъ. Аллай кёзюуде алгъы бурун озгъан ыйыкъда этилген ишлени сюзюб, андан сора бу ыйыкъда борчланы белгилей эдиле.

Къарачай бёлюмню тамадасы Байрамкъулланы Биясланны джашы Алибек бла орус бёлюмден бир киши Къасайланы Осман атлы совхозгъа барыб, хар неге къараб къайтхан эдиле. Экиси эки тилде радиобериуле хазырлаб, эфирге чыкъгъан эдиле. Орусча бериу мюлк оюлуб турады, дегенча джазылгъан эди, къарачайча бериуде да кемликле айтыла эдиле, алай а кёбюсю иги джаны бла суратлана эди.

«Бу былай къалай болду?» - деб, аны юсюнден дауур башланды. Орус редакторгъа сёз биринчи берилди да, совхозну тамадаларына, коллективине да энтда аманны къуйду. Алибек, ол айтханла терс болгьанларын юлгюле бла бегите, иги кесекни сёлешди. Эки ара тик болду. Олсагъатда абаза бёлюмде Цеков Пасарби деб поэт, джырчы, кёлюндегин артха салмай айтхан адам, ишлей эди.

- Ий, меннге да бир сёз беригиз, - деб къолун кёлтюрдю. - Былайда даулашыр зат джокъду, - деди. Аман адам къайда да, хар неде да аманлыкъны излейди, аманлыкъны кёреди. Бу джол да алай болгъанды. «Сен, - деб орус редакторну бетине къатды. - Игини эслемей, хар къуру аманны излейсе, кесинге ушаш затланы табаса. Алибек тюз адамды, тюзюн джазгъанды. Бир айны мындан алда мен да болгьан эдим анда. Сен айтхан затладан хазна джокъду ол мюлкде...»

Пасарбиге къаршчы сёлешген болмады. Ол, хыныракъ айтса да, кертисин айтханын бары да ангылагъан эдиле. Алибек иги адам эди, таза адам эди, кёбню кёрген, джашаудан уллу сынамы болгъан адам эди. Къарачай тилни, орус тилни да бирча иги биле эди. Уллу сёлешгенни, кесин башхаладан ёрге тутаргъа излегенни унамай эди. Бир-бирде дженгиллик этген кёзюулери бола эдиле. Алай а, бери айтмаса да, тюзмю этдим, терсми этдим деб, сагъышлы болуб айланыучусу эсимдеди. Сора, гитче, уллу да болсун, ол адамдан, кечмеклик тилей эди. «Алибек, оздура тебрединг», деселе да, къулакъ ие эди.

Адамны сюйгени, сюймегени да болады. Сёлешген джерде хар ким, кеси болса, къалса да, анга къалай къарагъанына кёре айтады. Алибекни бек багъалатханла кёб эдиле, онгсунмагъанла да аз тюл эдиле. Алай а бары да бирча айтхан зат, аны джазаргъа джангы тырмашханлагъа бек эс бёлгени, болушханы эди.

- 60-чы джылла эдиле. Мен, Даусузда орта школну бошагьандан сора, анда мебель фабрикада ишлей эдим, - деб хапар айтады «Къарачай» газетни редакторуну заместители Хубийланы Абу-Хасан. - Ары деричи, школну бошагьандан сора да, «Къызыл Къарачай» газетге, область радиону къарачай бёлюмюне да материалла джазгъанлай тура эдим. Ол заманда алкъын Байрамкъулланы Алибекни кесин танымай эдим. Аллай журналист болгьанын газетде джазгъан, радио бла берген статъяларындан, меннге джиберген письмоларындан биле эдим. Письмоларында, ол темагъа, бу темагьа джаз, джазгъан затларынгы бу затларына аслам эс бёл, деб юретгенлей тура эди. 1963-чю джыл мени область радиону къарачай бёлюмюнде ишлерге чакъырады. Ол заманда аны джаш къуллукъчулагъа бек къайгьыргъанын, халал адам болгьанын кёзюм бла кёреме. Ол адамда башхалада болмагъан сюйюм, деменгилилик бар эди. «Сиз, джаш адамла, иги билген затларыгъызны юслеринден джазыгъыз. Не теманы алсагъыз да, аны иги билирге кюрешигиз. Джууугъумду, тенгимди-танышымды деб, кесигизни адамларыгъызны ёрге чыгъарыргъа, башхаланы энгишге тюшюрюрге излемегиз. Не къоркъуулу болса да, тюзлюкге къуллукъ этигиз. Джазгъаныгъыз ючюн улху, магарич алмагъыз», деб юрете эди. Артда, 70-чи джыллада, мен Алибек бла бирге «Ленинни байрагьында» ишлей эдим. Ол кёзюуде да ол журналист джорукъну, тюзлюкню къаты сакълай эди. Артынгдан сёлешген къылыгъы джокъ эди. Айтханын кёзюнгден айта эди. Ол себебден аны сюймегенлери да сыйын кёре эдиле. Ма аллай керти адам, керти журналист эди Байрамкъулланы Алибек.

Ол джашауун миллетни къалынында ашыргъанды, къууанч, джарсыу, насыб, ачыу да аны бла бирге сынагъанды. Сынагъан бла къалмай, ол затланы барын да къагъытха тюшюрюб, ол джылланы ичинде тарих джолубузну тёлюле ангыларча, ойлашырча этер джанындан кюрешгенди. Бу иш аны джашау нюзюрю болгъанды, дерикме, мени сартын.

Нарсанада туугъан, анда школну бошагъан адамны, кеси тенгли бир къауумлача, андан ары окъургъа, билим алыргъа мадары, болуму, фахмусу да джетерик эди. Алибек а, алай эте турмай, басмагьа джууукълашыргъа ашыгъады. Типографиягъа корректор болуб джарашыб къалады. Ол джыллада Нарсана Гитче Къарачай районну аралыгъы эди. Аны себебли ана тилибизде затла да анда басмалана эдиле.

Чыгъармачылыкъгъа тырмашханын эслеб, Байрамкъул улуну газетни редакциясына чакъырадыла. Алайда джууаблы секретарь этедиле.

1939-чу джыл аскер къуллукъ этерге кетеди. Ол борчун толтуруб, юйюне къайтыр заманы джууукълашхан кёзюуде Ата джуртубузгъа фашистле чабадыла. Къазауатны ал кюнлеринде Белоруссияда баргъан сермешлеге къошулгъанланы бириди Алибек.

Къоркъуулу кюнледе ал сафда болгъанына шагъатлыкъ этген талай кърал саугъасы барды.

Башхалача, ол да кёчгюнчюлюкню къыйынлыкъларын сынайды. Джуртубузгъа къайтыргъа эркинлик берилгенинде уа, анда онглу адамларыбызны, газетде, радиода, китаб басмада къуллукъ этгенлени, джазыучуланы эсебге алыб, ала бери не къадар дженгил атланыр мадарланы этедиле. Алай бла, Байрамкъул улу 1957-чи джыл кёчюб келеди. Алгъындан этилген оноугъа кёре Черкесскеде тамал салады, джангыдан чыгъыб башлагъан «Кьызыл Къарачай» газетде ишлеб тебрейди.

Джангы къуралгъан затны аякъ юсюне салгъан бек къыйынды. Алай болса да, алгъын быллай къуллукъда ишлеген адамла, 14 джылны ана тилде джукъ окъумай тургъан миллетни разы этер ючюн, къаст этиб кюрешедиле. «Кече редакцияда къалыб кетген кюнлерибиз да бола эди», - деген сёзлени 1957-чи - 1960-чы джыллада газет чыгъарыб тургъан журналистлерибизден кёб эшитгенме. Ол къауумдан болады Байрамкъулланы Алибек. Бу джылланы ичинде редакциягъа талай джаш адам да келеди, газет джамагьат джашауда кесини орнун алады. Не келсин, область радиокомитетде болум кёл басарча тюл эди. Журналистикада сынамлы 2-3 адамны бирер чурум бла ишден чыгъаргъанлары, аланы орунларына келгенлени быллай затдан хапарлары болмагъаны къарачай бериулени сыйларын тюшюрген эди. Олсагъатда телевидение джокъ эди да, миллет радиогъа тынгылагъанлай, анга бек уллу магъана бергенлей тура эди.



Радиода ишлерге кёчюргенлей, Алибек газетге джукъ ийиучюлени джокълаб башлайды. Къарачай шахаргъа келиб, институтну тёртюнчю курсун бошай тургъанлайыма тюбеди меннге да. «Индивидуальный планнга неда заочныйге кёч», деб тохтады. Бек аккыллы болдум, алай а студент тенглерим таукел этдиле.

Юч кюнден радиокомитетге келдим. Ол Черкесскеде почтаны ариу мекямыны экинчи этажында эди. Ючюнчюде, чардагъыны тюбюнде да бериулени эфирге ашыргъан студия бар кёре эдим. Аны артда билдим.

Уллу кабинетде 5 стол бар эди. Тёрде бёлюмню тамадасы Байрамкъул улу, аны туурасында бир джаш тиширыу (Шаманланы Медиха), аланы бу джанлары бла эки стол. Биринде энтда бир джаш тиширыу (Эрикгенланы Хауа), бири да - бош. Ол меники болгъанын айтды Алибек. Эшик артында да бир стол бла шиндикге эс бёлгеними эследи да: «Алайда музыка бёлюмню тамадасы Эбзеланы Шахарбий олтурады, деди. - Ол башха бёлюмден адамды да, къыйыргъа аны ючюн тюртгенбиз», - деб ышарды. Къызла бла танышдырды да, тамадалагьа элтди. Комитетни председатели Аджиев Джелемби Юсуфович, аны заместители Байчораланы Къысханы джашы Магомет бек джылы тюбедиле. Андан къайтханлай,белгиленнген орнуму кёргюздю, къагъыт, ручка берди. Радиону диктору Алийланы Солтан болуб туруб, ол кетгенинде, орнуна келген Болурланы Люба бла, машинистка Борлакъланы Муслимат бла да танышдырды.

Алибек бла Муслиматдан къалгъанла бары да джаш адамла, джюреклери тартыб келгенликге, радиогъа керекли материалла джазаргъа алкъын тюзелмегенлерин ол кюн огъуна ангыладым. Хар ким джазгъанын Алибекге бериб, ол окъуб, эфирге джоралай кёре эдим. Тизгинлени бирин къората, бирине къоша, халатланы тюзете баргъанын, кеслерин да къатына чакъырыб, алай нек этгенин ангылатыргъа кюрешгенин кёргенимде, бек сейирсиндим. «Мен джазгъаннга уа сёз табаллыкъ тюлдю»,деб, таукел айтдым ичимден кеси кесиме. Ючюнчю-тёртюнчю кюнюнде меннге аладан да бытдыр эте тебрегенинде, бек тюрлю болумгъа тюшдюм. Башхала мен джазгъан тюздю, деб да кёрюучен эдиле. Алай а тамада ана тилни грамматикасындан, къарачайча айтымла къалай къуралгъанларындан гитче «лекциячыкъла» окъуса, тынч болуб къалгъанлары себебли, базмай эдим. Аны бла да къалмай, джангы келгенлей, демлешиб тебреген келишмегенин да ангылай эдим. Ол алай кюрешиб юретген талай джаш адам энди ана тилибизде чыкъгъан газетде джетишимли ишлеб тургъанларын артда билдим. Аны бла ол кабинетде олтургъанла бир талай айдан кёлюне джете башладыкъ. Биз джазгъан затланы юслеринде къалам туура алгъынча «ойнагъаны» тохтады. Кеси ишине бек джууаблы къарай эди да, бизни алай болурубузну излегени уа алгъынча къалды.

Къалгъанлача болмай, мен назмула, хапарла да джазаргъа кюреше эдим. Алибек а аланы къазауатны ал джылларында огъуна джазыб башлагьанды. Ала басмаланыб да тургъандыла. Алтмышынчы джылладан бери уа аны назмулары, суратлау дараджалары болгъан очерклери газетде, къарачай джазыучуланы джыйым китабларында чыкъгъанларын кесим окъуб биле эдим. Артда энчи китаблары да басмаландыла.

Башха тилледен кёчюрюрге да уста эди ол. Айтыргъа, «Травканы хапарлары», «Мюнхаузенни хапарлары» дегенча сабий китабла аны кючю бла чыкъгъандыла ана тилибизде. «Тамбла къазауат болса» деген орус джырны, М. Лермонтовну «Бородино» деген назмусун дагъыда башхаланы Алибек, кёчюрюб, басмалайды «Кьызыл Къарачай» газетде. Джаубаланы Хусей бла бирге А.С. Пушкинни «Патчахны ёлген къызы бла джети тулпар» деген назму бла джазылгъан таурухун кёчюреди. Поэтни «Багъыр атлы» деген поэмасын а кеси кёчюреди. Бу тизимге энтда къошаргьа боллукъду. Алибек джазгъанланы, кёчюргенлени бир къаууму окъуу китаблагъа киргенди. Сёзлерин ол джазгъан талай джыр республикан радиону фондунда сакъланады.

Аны айтханым, ол джаш адамланы журналистиканы къыйын, алай а джашауда бек керекли джолуна тюзетгенини тышында да, суратлау чыгъармачылыкъ джаны бла да кёблеге болуша эди. Аллай джукъ джазгъан алгъы бурун газет бла радиогъа ие эди. Былайда чертерге излегеним: радио бла берилгенлени авторла кеслери окъуй эдиле. Анга уллу эс бёле эди. Ол джыллада радио бла ауазы эшитилген уллу сыйгъа санала эди, Алибек, джаш джазыучуланы чакъырыб, аланы къарыусуз затларын да джарашдырыб, радио бла бергенлей тура эди. Меникилени да, биргесине ишлегениме да къарамай, хыртха ура эди, тюзете эди. Джазыучу болуб, джукъ эталгьан эсем, аны ючюн да мен анга разы болуб турама. Кесини назмуларын, хапарларын да меннге бериб окъута эди. Мен, былайы келишмейди, десем, джангыдан къараб, мен айтханча этген кёзюулери да бола эдиле. Джазгъан къауумда бир «ауруу» барды: «Мен джазгъан аламатды, аны джугъуна тиерге болмайды», деб. Алибекде ол «aypyy» джокъ эди. Башхалагьа да: «Джазгъан къауум, окъуучуланы оюмларына магьана беригиз. Биреу эслемегенни биреу эслейди», - дегенлей тура эди. Аны къазауатны джылларында этген джигитликлери, артда областда басманы джангыдан аякъ юсюне салыуда, радиода, редакцияда къуллукъ этерча усталаны хазырлауда къошхан юлюшю ючюн да берилген талай кърал саугъасы да бар эди.

Алибек 83 джыл джашаб, 2000-чи джыл ауушду, джандетли болсун. Аны Дружба элни къабырларында асырадыкъ. Ол журналистикада, джазыучулукъда ал атламла этген сагъатда болушхан, кёллендирген, юретген адамладан кёбле саудула, энтда ол санагъатлада ишлегенле да бардыла. Ала энди джаш журналистлеге, джазыучулагьа андан юреннген дерслерин бередиле. Алай эсе уа, Къарачайны белгили адамларыны бири Байрамкъулланы Алибек бюгюн да басмагьа, аны юсю бла миллетине къуллукъ этеди.

АППАЛАНЫ Билял.
2005-чи джыл.

Tinibek, салам алейкум. Дангы Джыл бла кесинги да!

Сен къарачай газетден материалланы алыб, бери сала турмасанг - къуру орус тил болуб къаллыкъ эди болгъан.
Уллу иш этесе - сау бол.