Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

"Къарачай"
2014 дж. октябрны 16



Юбилей
КОСМОНАВТИКАНЫ ТАРИХИНЕ АТЫ АЛТЫН ХАРИФЛЕ БЛА ДЖАЗЫЛГЪАНДЫ

Бу кюнледе адам улугъа космосха джол кёргюзгенлени бири, дунияда ёмюрлюкге атлары къаллыкъла С.П. Королёв бла М. В. Келдышни тенглери, къарачай-малкъар халкъны махтаулу уланы Энейланы Магомедни джашы Тимургъа 90 джыл толду. Бу адамны юсюнден алгъын джукъ джазаргъа болмай эди. Энди берилгенди аллай эркинлик. Бизни джердешлерибизден биринчи болуб аны юсюнден китаб джазгъанды Нальчикден Кючмезланы Ахматны къызы Рая. Редакцияны тилеги бла, андан материалланы хайырландыра, бизге очерк джазыб ийгенди. Аны сиз да сюйюб окъурсуз, деб басмалайбыз.

"Алимни атын илмуда джазылгъанындан тышында адам улуну тарихине кёчюрген бир зат барды: саулай дуниягъа магъанасы болгъан уллу иш адам улуну бойнуна тюшсе", - деб джазгъанды Энейланы Тимурну сюйген тенги академик Б. Раушенбах. Бизни джердешибиз, кесине 21 джыл болгъан сагъатында биринчи илму ишинден башлаб, адам улуну джазыуунда баш магъанасы болгъан эмда боллукъ затланы тындырыб келеди.

Эки юлгю келтирейик.

2001-чи джыл, ол кёзюуде Россияны Илмула академиясыны президенти Николай Осипов бла МЧС-ни министри Сергей Шойгу планетабызгъа астероид-комета къоркъуу болгъаны бла байламлы Президентибиз В.В. Путиннге джазгъан запискаларында быллай сёзле бардыла: "Космосда учуб айланнган затла, джерге тийиб, уллу къыйынлыкъ салыргъа боллукъдула. Ол огъай, дуния цивилизацияны къурутурла, деб да къоркъуу барды. Аланы заманында кёрюб, бир да къуруса да орта эмда гитчереклерин бизге джетмезча этерге тыйыншлы магъана берилирге дурусду". Таймаздан космосда болумгъа къараб, билиб туруу ол къоркъууну аз этер мадарланы бириди. Аны юсюнден къаллай иш бардырыргъа кереклисине оноу этерик къауум Эней улуну "Риск и безопастность" деген докладына тынгылайды. Астероидледен къыйынлыкъ джетер деген къоркъууну, алагъа къаршчы не этерге боллугъуну юсюнден оюмун билдириб, сора былай дейди: "Сама по себе жизнь, устроенная на чисто рациональных основах, является очень неустойчивым образованием... Нацию, народ поддерживает некая духовная основа. Как только она разрушается, начинает разрушаться и всё остальное, все остальные гражданские институты". Тин байлыкъ сакъланмаса, астероидлесиз да Джерибиз джан джашамазча боллугъун чертеди. Къуру бу эки юлгю да алим терен акъыллы, терен оюмлу болгъанына, адам улугъа къалай къайгъыргъанына шагъатлыкъ этедиле.

Космонавтиканы, космогонияны, ракета техниканы тамалын салгъанланы бирине саналады Эней улу. Озгъан ёмюрню 90-чы джылларындан башлаб, ол бошалгъынчы заманда, алгъын чыртда сагъынылмай, джашырылыб тургъан затла ачыкъланыб, дуниягъа баям этилген эдиле. Ол кёзюуледе да Тимур Магомедовични юсюнден джукъ белгили болмагъанны орнунда эди. Аны чуруму илму-тинтиу ишлерини къралгъа магъанасы эди. Аланы башха джерледе билдирирге болмай эди. Бу санагъатда къуллукъ этген дуниягъа белгили алимлени барындан да артда сагъына башладыла аны атын. Кюн системаны хакъындан джазгъанны тышында да, ол къалай къуралгъанын ачыкълагъанланы бири болуб, "Фобос-грунт" проекни джарашдырыргъа уллу къыйын салгъан, молекула биологияны тинтиуню джангы джорукъларын къурагъан, астероидледен къоркъуу бла байламлы проблемалагъа къарагъан дагъыда башха терен магъаналы илму ишле бла кюрешген алимге сакъ болмай да мадар джокъ эди. Илму ишлеринден да къуру талай адамны хапарлары бар эди. Башхача айтсакъ, бизни джердешибиз илмуну эм къыйын теориясына тамал салгъанланы тизиминде болгъанды.

Алай а илмуну кёбчюлюкге джораланнган затларында да фахмусун кёргюзюр ючюн къалмагъанды. Эней улу биринчи спутниклени Кёкге ашыргъан адамланы бириди. Космонавтланы ызларына сау-эсен къайтарыу эм къыйын ишлени бири болгъанды. Аны баджаргъан да Тимур Магомедовичди. Айгъа тюшюрюр ючюн, ракетаны траекториясын тергеген, Джерге джууукъда учуб айланнган спутниклеге "джол" тюзетген да ол болгъанды. Быланы да, башында чертгенибизча, бир бёлек адам билгенди. Космонавтика бла космогонияда адам улугъа уллу магъаналары болгъан джангылыкъланы ачыкълагъанны аты джамагъатха белгили тюл эди. Кёб заманны узагъына ол халда джашыртын болгъаныны дагъыда бир чуруму аны халисиди, деген да бек джангыллыкъ тюлдю. Илму ишлеринден хапар айта, башхалача, джер-джерде кёрюнюб, кесине махтау-сый тартхан адети болмагъанды. Китаб джазгъан сагъатымда алай бош эте болурмуса, дегенча айтханымда: "Аллай затлагъа бёлюннгенни иши джарсыргъа ёч болады", деб ышарыб къойду. Ары дери тенглери, иги таныгъанла: "Мен биринчиме, деб, ол ёмюрюнде да айтырыкъ тюлдю", - деген хапарларын эшитген эдим.

Бу адамны джашау джолуна къайтсакъ, 1924-чю джыл Грозный шахарда туугъанды. Атасы Магомед Алиевич ары Нальчикден командировкагъа барыб тура эди. Алайдан Ростов шахаргъа ашырадыла. Анда Шимал Кавказ край миллет советни председателини заместители эмда джууаблы секретарь болуб ишлейди. 1928-чи джыл кеси кесин ёлтюрюб къояды. Чуруму къралда террор бла артыкълыкъла башланнганы. Билимли, ангылы адам, революция миллетге джоралагъан ашхылыкъланы орнуна диктатура келиб къалгъанына чыдаялмайды. Кёлюндегин башсыз-тюбсюз джазыб, юй бийчесине къагъытчыкъ къоюб, герох бла урады кесин. Бийчеси Евгения Петровна, Тимур бла къызчыгъын алыб, алайдан къачады. Ансы къыйнарыкъ эдиле. Тимур, школну Москвада бошаб, МГУ-ну механика-математика факультетине окъургъа джарашады. Ючюнчю курсда окъугъан сагъатында биринчи илму ишин джазады. Ол СССР-ни Министрлерини Советини 2-чи комитетинде ракета техниканы юсюнден къуралгъан, кёбчюлюкге джораланмагъан джабыкъ журналда басмаланады.

1948-чи джыл университетни бошаб, алайда аспирантурагъа кириб, механика джаны бла илму-излем ишле бардырады. Аспирантураны бошагъандан сора, СССР-ни Илму академиясыны В.А. Стеклов атлы институтуну прикладной математика бёлюмюне джарашады. Алайда тамада уа Мстислав Всеволодович Келдыш эди. Артда алайгъа "Институт прикладной математики АН СССР им. М.В. Келдыша" деб атагъан эдиле. Эней улу алайда бешинчи бёлюмде секторну тамадасы болуб ишлейди.

2007-чи джыл "Особая точка" деген, ыйыкъда бир кере чыкъгъан, илмугъа аталгъан газетни 8-чи номеринде джазылгъан статьяда быллай сёзлени окъургъа боллукъду: "1948-чи джыл, бир конференцияны аягъы сюреминде Сергей Павлович Королёв келеди. Келгени да Эней улуну докладына тынгылар ючюн болады. Ол доклад этиб бошагъанын билгенинде, къыйналады. Алайда танышадыла экиси".

Ол кёзюуге С.П. Королёв бек белгили алим эди. Аны "Ракетный полёт в стратосферу" деген китабы да чыгъыб, конструктор бюрогъа да тамада болуб, тутулгъан да этиб, башына да бош болуб, сыйлы аты да къайтарылгъан эди. Аллай адам тюненеги студент Эней улугъа ол халда магъана берген эсе, аны илмуда биринчи атламларын бек джаратханына ишек джокъду. Алай тюбешгенден сорагъы джыллада экиси бирге боладыла. Эркиши тенглик къурамлы ишлери бла бегитиледи. Конструктор бюрода М.В. Келдыш башчылыкъ этген механика бёлюм бла С. Королёв башчылыкъ этген баллистика бёлюмле бу юч онглу адамны артыкъ да бек биригирлерине себеб болады.

Бир кере ушакъ эте тургъанлайыбызгъа, сёз арада былай айтды:

- Юрий Гагарин Кёкге учарны аллы бла М.В. Келдыш академик Охоцимский бла мени чакъырды кабинетине. "С. Королёв сиз экигизге, келиб, учхан кёзюуде этиллик ишлеге къарагъыз», - дейди. "Не болгъанды? Хар не да джарашыб эди", - дедим. "Билмейме. Сергей Павлович бир бек тилегенди". Бардыкъ. Анга тюбегинчи алайда джашлагъа хапар сордукъ. "Асыры джууаблы иш болгъаны себебли тынгысыз болуб айланады. Сиз къатында болсагъыз, кёлюм басылыр, деб чакъыргъанды. Къоркъуу джокъду, хар не джарашыбды", - дедиле...

Къуру бу юлгю да С. Королёв анга къалай ышаннганына шагъатлыкъ этеди. Энтда бир юлгю: кече сагъат экиде телефонну къонгурауу зынгырдайды. Королёвну аууазы:

- Тимур, ракетаны давлениеси энгишге тюшюб барады. Не этебиз? -
Бусагъатда мен джукъ айталлыкъ тюлме...

- Айталлыкъса. Сен Энейевсе. Сен математиксе...

"Эм къыйын кёзюуледе, биз барыбыз да анга соруучан эдик, - деб эсине тюшюреди коллегасы Г. Б. Ефимов. – Ол тюзетирине, болушуруна ишексиз эдик".

М.В. Келдыш бла студент джылларында танышады. Ол да былай болады: Эней улуну бир илму ишин анга рецензиягъа иедиле. Академик сейирсинеди. Бу ишде илму тамалда талай терен оюм болгъанын билдире, къысха заманны ичинде басмагъа берирге буюрады. Андан сора, дипломну джангы алгъан джаш адамны, кеси башчылыкъ этген прикладной математика институтха ишлерге чакъырады. Экисин да иги таныгъан адамла айтыудан, Тимур Магомедович М. Келдышны ахыр кюнлерине дери аны эм сюйген, эм багъалатхан сохталарыны бири болгъанлай къалады. Таулу джашны айтханына магъана бергенлей да турады. М. Келдыш, кеси тилеб, "Избранные труды" деген китабына Эней улуну джууаблы редактор этдиреди. Ол джыллада аллай ишни къуру бу тындырыргъа боллукъ эди. Илму тауну башына ёрлеген бла да къалмай, Эней улу, керек болса, автор бла да даулашыргъа къолундан келлик эди. Къол джазмада уа "Исследования по динамике полёта на Марс и Венеру", "Определение траекторий полёта аппарата "Марс-1", "О точности прогнозирования движения АМС" дегенча адам улугъа магъаналары болгъан илму ишле бар эдиле. Бек уллу алимни тукъумуну къатында бек онглу адам болмаса, аты джазылмайды. Ол кёбчюлюк билмеген джорукъду. Былайда дагъыда бир къошарыбыз: мен санагъан илму ишлени бир къауумун М. Келдыш бла Эней улу бирге джазгъандыла.

2006-чы джыл, теория эмда прикладной космонавтикада уллу къыйыны болгъанын белгилей, Демидов атлы саугъа бериледи. Бюгюнлюкде ол Россияда илмуну тамалын салгъанлагъа джораланнган саугъады. Анга къралны эм белгили алимлери оноулашыб, алай теджейдиле. Прикладной математика бла механиканы, алагъа да кёгюбюз бла байламлы механика бла космонавтиканы къошуб къарагъандыла. Эней улуну илмуда сыйы, джетишимлери аллай багъа алгъандыла алимледен.

Мен джердешибизни юсюнден толу хапарлы болур ючюн аны иги таныгъан, билген коллегалары бла да тюбешир ючюн къалмагъанма. Аланы бири, Россияны Илмула академиясыны члени-корреспонденти, Ленин атлы эмда кърал саугъала


Атасы Магомед бла анасы Евгения.

ны юч кере лауреаты, профессор, космос баллистиканы, космос аппаратлагъа навигация бла планеологияны хакъындан дуниягъа белгили алим Аким былай айтды:

- Мен Тимур Магомедовични сохталарыны бириме. Аны аспиранты болуб тургъан заманым илмуда джазыууму эм магъаналы, эм насыблы кёзюую эди. Мен институтда окъугъан сагъатымда биз, студентле, аны уллу алим болгъанын биле эдик. Ол огъай, университетде студент сагъатында да аны аты ашхылыкъ бла айтылыб тургъанындан хапарлы эдик. Аспиранты болгъанымда уа терк-терк тюберге тюшдю. Айтханын аныча иги ангылатхан адамны, мени сартын билмейме. Ол устаз болуб ишлемегенине къыйналгъаным къурумайды энтда. Тюзю анга алай этерге заман да джокъ эди...

Бизни Джуртубузда космосну тинтерге джораланнган илмуда эмда ракетакосмос техникада джетишимле аны аты бла ёмюрлеге байламлыдыла. Анга Совет Союзну эки кере Джигити, Ленинни орденине юч кере тыйыншлы болгъан, космосну тинтиуню тамалында хауаны халындан физика-математика илмуланы доктору, Халкъла арасы астронавтика академияны члени Георгий Константинович Гречко айтхан да шагъатлыкъ этеди: "М. Келдыш атлы прикладной математиканы институту дунияда болмагъанча бир затды. Анда бек онглу адамла ишлегендиле эмда ишлейдиле. Аланы арасында Энейланы Магомедни джашы Тимур адам улуну тарихинде ыз къойгъан алимди. Ол къалгъанладан башха тюрлю адамды. Сёз ючюн, бизге, космонавтлагъа, къысха заманда бир къыйын затха къараргъа керек болса, быллай ишледе джууаблы адамла бары да къошуладыла. Не келсин, ала алгъындан белгили джорукълагъа таянадыла. Тимур Магомедович, математиканы кючю бла, эсибизде болмагъан бир оюмну айтыб къояды. Ол кёзюуде анга ийнаныб къалгъан да къыйынды. Артда аны айтханы барындан да тюз болуб чыгъады. Сёз ючюн, космонавтикада "Звездочка" деген аты бла ол ачыкълагъан джангылыкъ бу санагъатда ёмюрлеге адам улугъа джарарча илму ишди. Биз Айгъа аппаратланы Байконурдан джибере тебресек, бир уча эдиле, бир-бирде ол муратыбыз толмай къала эди. Айтыргъа, ракетаны джиберирге хазыр этиб бошагъандан сора, дженгилирек ашырмасакъ, учмазча болуб тохтай эди. Алай бла уа салыннган борч толмай эди. Аны юсюнден даулаша тургъанлай, Тимур Магомедович: "Ма былай бла, космодромдан ракетаны Айгъа джетдириб къояллыкъ тюлбюз, - деди. - Эм алгъа спутникни Джерни орбитасына чыгъарыб, алайдан ёрге айландырыргъа дурусду. Мен аны къалай боллугъун эсеблеб берирге боллукъма». Бюгюнлюкде таймаздан алай этиледи. Ол заманда уа Эней улудан сора бир алимни эсине келмеген эди ол зат.

Бу математика институтда "Тимур-эффект", деб айтыу джюрюйдю. – дейди андан ары Георгий Гречко. Ол быллай затдан чыкъгъанды: Тимур Магомедович алайда болгъанды, не эсе да бир задачаны сюзерге къошулгъанды. Андан сора тас болуб къалгъанды такъыйкъаны ичинде. Бир джерде табмагъандыла. Сора бир кесекден келеди, къагъытха болумну джазыб. Алай дженгил тындыргъанына бек сейир бола эдик. Ол бош затны билмей къалай къалгъанбыз, дегенча бир-бирибизге къараучан эдик. Дагъыда биз хаман сейирсиннген не эди десегиз, аны кёб затны билирге излегени. Мен, сёз ючюн, баллистикме. Джерден Айгъа, Марсха, Венерагъа траекторияны санай джашаууму ашырдым пенсиягъа чыкъгъынчы. Тимур Магомедович да эте эди бу ишни. Аны азгъа санай эди. Адам улуну эсин бёлюб тургъан затланы юсюнден оюмлагъа сингиб кете эди.

Кюн система къалай къуралгъанды? Планетала быллайла некдиле? Ол орбиталада нек турадыла? Уллулукълары, гитчеликлери... алай некди?.. Кюн системаны къалай къуралгъаныны юсюнден кёб тюрлю теорияла, гипотезала бардыла. Тимур Магомедович аладан бу тыйыншлыды деб, "кривое облакону" алады. Кёб миллион джылланы узагъына бегиб тургъан частицаларыны къалай къымылдагъанларын, барыны да бирден ауурлукъларын, аны бла байламлы башха затланы тинтиб тебрейди. Алай эте келиб, бир булутну табыб, аны тамалында эм алгъа Кюн система къалай къуралгъанын, ол къаллай болгъанын, анда планеталаны орбиталарын ачыкълайды.

Алим адамла дуниягъа къалай джаратылгъанларына магъана берир ючюн къалмайды. Дарвинни теориясында айтылгъаныча, джаныуарланы тамалында джаратылгъанды адам, деген келишмейди. Не бла десегиз, джер джаратылгъанлы къуру тёрт миллиард джыл болады. Ол кёзюуге джаны болгъан зат адамны дараджасына джетерикди, деген уллу джангылады. Аны себебли, адам улу тышындан болушлукъ, рахму бла джаратылгъанды», деген оюмгъа келеди Эней улу, ол джыллада Аллахны атын сагъыныргъа да мадары болмай.

Г. Гречко ушагъыбызны аягъында дагъыда былай къошду: "Биз, технарла, чыртда ангыбызгъа сыйындыралмагъан дагъыда бир зат: сёз ючюн, дженгил заманда, амалсыз бир ишни методикасын да табыб, математика джаны бла эсеблеб баджарыргъа керекбиз. Къалгъанлача, Эней улу да кёб кюреширикди санаб, деб тургъанлайыбызгъа, «ма этдим» деб, бериб къоя эди. Тимур Магомедович къачан да уллу математик болгъанды, алай да турады. Быллай джашны дуниягъа саугъа этгени ючюн адам улу ёмюрлюкге Малкъаргъа бюсюреу этгенлей, разы болгъанлай джашарына ишек джокъду".

"Космические исследования" деген журналны баш редакторуну заместители, физика-математика илмуланы доктору В. В. Сазоновну не айтханына да къарайыкъ. "Тимур Магомедовишча адам бла бирге ишлемеклик уллу джууаблылыкъды, къууанчды. Кёб джылланы узагъына ол бизни журналны баш редактору болуб тургъаны саулай коллективибизге, авторлагъа, окъуучулагъа да махтауду. Бизни Джуртубузда туура аныча баллистика эмда математика джаны бла бек онглу къуру талай адам барды. Ол санагъатлада устала бегитгенден, аланы арасында биринчиге саналгъан буду. Тимур Магомедовични илмуда джууаблылыгъын, кертилигин биледиле да, не аз да чийсил затны редакциягъа иймейдиле, бек фахмулула болмасала, бизге ишлерге келирге да базмайдыла. Аны коллективде сыйын айтыб айтмакълыкъ да къыйынды. Кесине махтау тартыр джанындан сёз айтыб ёмюрде эшитмегенме. Айтырча затлары уа кёбдюле. Сёз ючюн, бир сёлешген кёзюуюнде Джерни спутнигини юсюнден биринчи докладны Тихонравов бла ол джазгъанын сагъынныкъ тюлдю. Анда уа спутникни кёкге чыгъарыуну, аны къалай учарыгъыны, планетабызны тёгерегине къалай айланныгъы дагъыда башха затланы тергеб ачыкълау бар эди. Доклад М. Келдыш бла Тихонравовну аты бла джиберилген эди. Тюзю, анга сейирсинирча да тюлдю. Аллай бютеудуния магъанасы болгъан, илмуда революциягъа саналлыкъ, таб фантастикагъа джууукълашхан ишни


Энейланы Тимур академикле Д.Е.Охоцимский эмда А.К.Платонов бла.

тюбюнде бек белгили алимле къол салмасала, хазна эс бёлмей къояргъа боллукъ эдиле. Эней улу ол дараджагъа джетсе да, алкъын туура алача белгили тюл эди. Алай болса да тюзлюк керекди. М. Келдыш космонавтиканы теоретигине саналады. Алай саналыргъа Тимур Магомедовични да толу эркинлиги барды".

Россияны Илмула академиясыны академиги, Ленин атлы эмда кърал саугъаланы лауреаты М. Я. Маровгъа хапар соргъанымда: "Эней улуну илму ишлери адам улугъа ёмюрлюкге саугъа болгъанлай турлукъларына мени ишегим джокъду, - деди. - Алай а мен башха затны юсюнден айтыргъа излейме. Илмуну юсюнден сёлешиннген сагъатда, илму ишлени сюзген сагъатда къайда да кесини оюмун ачыкъ айтхан, аны джакълай билген, кишиден къоркъмагъан, тюзлюкню тутхан, илмугъа сый берген, фахмулулагъа дагъан болгъан адамды. Мен аны кёб тюрлю кенгешледе, даулашлада сынагъанма. Ол халиси бла саулай академияны сыйын сакълар ючюн да къалмагъанды. Айтыргъа, 1970-чи джыллада къралны Шимал джанында сууланы къыбыла джанына бурууну юсюнден проектни тыйыуда да аны уллу юлюшю барды. Ол ишни экологиягъа бек къатыллыгъын илму тамалда бегитиб сёлешген эди. Ол халда Байкал кёлню тазалай сакълар ючюн да кюрешген эди. 1990-чы джылладан башлаб а обществону тин джаны бла ёсдюрюр ючюн кюрешген джамагъат къозгъалыугъа къошулгъанлай келеди".

Эней улуну коллегасы Г. Б. Ефимовну айтханын да юлгюге келтирирге тыйыншлыды: "Уллу алим Охоцимский, космосха учууну динамикасы бла байламлы, терен магъаналы илму ишлени автору бла Тимур Магомедовични халилери чыртда бир-бирине келишмей эди, башха тюрлю эди. Ол буйрукъ этерге сюйген, адамгъа хазна къабыргъасын берирге излемеген адам эди. Экисини арасында эркиши тенглик болурча тюл эди. Алай а бир-бирин ангылаб тура эдиле. Анга, кёбле сейир бола эдик. Илмула академияда хауа да бир тюрлюдю. Охоцимскийни, дуниягъа белгили уллу алимни, сау 20 джылны академик дараджагъа чыгъармай тургъанлары да анга шагъатды. Сайларгъа излемедиле да къойдула, этер мадар джокъ. Эней улу академиядан документлерин ызына алды. «Охоцимскийни академик этгинчи, меннге да ол ат керек тюлдю», - деб кетди. Аны алгъанларында, бу да кесини документлерин берди. Тимур Магомедовични олсагъатлай, къабыл кёрюб, академик этген эдиле.

- Аны кандидат диссертациясына къарагъан кёзюуде, илму советни членлери болмасала, адетдеча, тышындан, тынгыларгъа бек сюйгенле, журналистлезат дегенча адамланы залгъа джибермей, сёз джайылмаз ючюн джабыкъ халда сюзген эдиле, - дейди андан ары Г. Б. Ефимов. – 1951-чи джыл, илмугъа биринчи атлам этген сагъатым, мен да джокъ эдим анда. Университетни эски мекямыны ючюнчю этажындан, къууанчы ичине сыйынмай, кеси да бек джаш, чырайлы адам, меннге хапар айтыргъа чабыб келгени бюгюн да кёзюме кёрюне турады. Диссертациясы уа къанатлы ракеталаны траекторияларына аталгъан эди. Талай джылдан "Буря", "Буран" деген, бек узакъгъа учхан ракеталаны этиуде ол диссертацияны уллу магъанасы болгъан эди. Эней улуну идеяларыны бары да тамаллы оюмла болгъанларын айырыб чертерге тыйыншлыды... Космонавтикада ол, ёмюрде адамны эсине келмеген уллу джангылыкъланы ачыкълагъанды. Энди ала, кеслери энчи илмула болуб, санагъатланы ёсюмлерине джол кёргюзедиле.

Энтда джаш заманыбыздан бир затны эсиме тюшюрейим: университетде бара тургъанлайыма, коридорну ол джанындан Тимур бла академик Седов, нени юсюнден эсе да сёлеше, келе тура эдиле. Къатым бла озуб бара, студент Эней улуну академикге айтхан быллай сёзлери къулагъыма чалышдыла: "Ол ишни тындырыргъа да керекди, тындырыргъа да боллукъду. Алай этер ючюн бир-бирин ангыларгъа дурусду". Олсагъатда университетде алимлени араларында илму бла байламлы даулашыула, къаугъала къызыуда эдиле да, аны заранын черте эди. Ол халиси бюгюн да юсюндеди. "Адам не айтханын билиб айтыргъа керекди, адам айтылгъан затха тынгылай билирге да керекди", - деученди. Аны джашауда, илму джолунда да "сангыраула" тюбер ючюн къалмагъандыла. Ишни юсюнден сёз баргъан кёзюуде кесини оюмун къаты джакълайды. Ким да билген, ким да ангылагъан затлагъа хазна магъана бермейди, кёрмегенча, эшитмегенча этиб да къояды. Илму-излем ишлени уллулукъларына, теренликлерине кёре, бир-бирде джангыз адам тындырыб къоялмайды да, башхала да къошулмай болмайдыла. Артда докладла этиледиле, быллай затла бла байламлы басмада да чыгъадыла. Алайда атлары джазылгъанланы эм ахырында Эней улуну аты болады. Кереклиси уа бу эм аллында джазылыргъа тыйыншлыды. Алай нек этесе, деб сорсам: "Сен алфавитни унутханса, ансы "Э" хариф аны аягъында болгъанын биллик эдинг", - деб кюледи. Сора: "Къалайда джазылса да джазылды эсе, не башхасы барды?" - деб къояды...

Мен башында сагъыннган аны таныгъан, билген, биргесине ишлеген адамла айтханлагъа къошакъгъа, Эней улугъа 80 джыл толгъан юбилейге алгъышлауланы бирин окъуругъузну излейме. Узунду, алай болса да къысхартыргъа кёлюм бармай, анда джазылгъанны толусу бла береме.

"Багъалы Тимур Магомедович!

РАН-ны прикладной математикадан М. В. Келдыш атлы институтуну дирекциясы, алимледен къуралгъан совети, саулай коллективи Сени 80-джыллыкъ юбилейинг бла таза джюрекден алгъышлайдыла.

Сени илмуда ишлеринг саулай да бизни институт бла байламлыдыла. Сен, бу институт ачылгъандан башлаб, джарым ёмюрден асламны анда къуллукъ этиб келесе. Барыбыз да сюйген, багъалатхан Мстислав Всеволодович Келдыш къурагъан, саулай дунияда аты айтылгъан прикладной математика институтну бетин чыгъаргъан деятеллени бирисе.

Ракетаны динамикасы эмда космонавтика бла МГУ-ну механика-математика факультетинде окъугъан заманынгда огъуна кюрешиб башлагъан эдинг.

Сени илму-излем ишлеринги, сен ачыкълагъан затланы уллу, бек магъаналы проблемаланы баджарыргъа къалай джарагъанларын санаб, джарашдырыб айтхан да къыйынды. Алай болса да бир-бирлерин юлгюге келтирейик: ракетаны траекториясына чыгъарыуну джангы джоругъу, Джерни спутниклерини орбиталары бла байламлы эсебле 1957-чи джыл "Успехи физических наук" деген журналда, Джерни биринчи спутнигин учургъунчу басмаланнган эдиле. Журналны ол номери Совет Союз адам ишлеген затланы Кёкге учурургъа хазыр болгъанын саулай дуниягъа баямлагъан эди. Алай да этди. 1957-чи джыл, дунияда биринчи болуб, адам улугъа космосха джол салды. Сен кесинг да, багъалы Тимур Магомедович, тарих магъанасы болгъан, биринчи кере космосха спутникни чыгъа-

Аягъы басмаланныкъды.

Орусчадан АППАЛАНЫ Билял кёчюргенди.

ЗАМАН
Шабат кюн, 2014 жылны 18-чи октябри

ЖОЛОУЧУЛУКЪ
Буруннгулу элни тарыхы бла шагъырейленнгендиле

Алгъаракълада блогерле Прохладна районну тарыхы бла шагъырейленир муратда Екатириноградское элде болгъандыла. Мындагъы музейге баргъандыла, адамла къалай жашагъанларын да кёргендиле. Саулукъгъа аламат себеплик этген, бу жерде чыкъгъан исси суулада да жуууннгандыла.


Екатириноградское эл 1777 жылда Шимал Кавказ Россей империягъа къошула башлагъан кезиуде къуралгъанды. Ол заманда князь Потёмкинни буйругъу бла къыралны Юг жанында бир ненча аскер къала ишленнген эди. Аланы араларында губерния шахар да болгъанды. Бир бёлек замандан сора аны мурдорунда бусагъатдагъы станица ёсгенди.

Екатириноградскоеде бу кюнлеге дери Потёмкинни триумфальная аркасы да сакъланнганды. Эртте заманлада Азов тенгизден Гюржюге баргъан аскер жол былайтын ётгенди. Бери къонакъгъа белгили назмучула Александр Пушкин, Михаил Лермонтов да келгендиле. Мында Пушкиннге эсгертме да салыннганды. Музей да аны атын жюрютеди.

Блогерле Къабарты –Малкъарда Евфими Солунскийни атын жюрютген биринчи орус килисада болургъа да амал тапхандыла. Аны къурулушу 1845 жылда Николай I буйругъу бла башланнган эди.

Къонакъда уа жаш адамла станицада сыйы- намысы жюрюген Валентина Кулаксызовада да болгъандыла. Валентина кёп жылланы эл советни таматасы болуп тургъанды. Кесини жашау жолуну юсюнден айта, эллиле бла бирге ишлей, къыйнала, жарсый, къууана келгенин да белгилегенди. Кулаксызова не заманда да тири, келбетли адам болгъанды. Жаш заманында окъуна машина жюрютгенди, не ишге да къолу аламат жарашханды.

- «Кёп кере абаданла бираз сабырыракъ боллугъуму излегендиле. Бусагъатда уа жаш адамлагъа сукъланама. Къаллай бир амаллары барды. Тюзюн айтсам, иш кёллюлюгюм, итиниулюгюм бюгюн да тынчлыкъ бермеучюдюле. Алай, жарсыугъа, саулугъубуз алгъынча тюйюлдю»,- дейди Валентина.

Блогерлеге быйылгъа бу ючюнчю эм ахыргъы жолоучулукълары болгъанды. Жаш адамла «КБР –Тур» деген проетни чеклеринде Чегем бла Бахсан ауузларына эм Прохладна районнга баргъандыла.

Дарья ШОМАХОВА.
Басма эмда асламлы коммуникацияла жаны бла къырал комитетни пресс- службасы.

Malkar Zaman gazeteden..

Краснодарда - таулу орайда

Бек алгъа манга бу затны жазаргъа не себеп болгъанын айтайым. Кёп болмай, 19-чу сентябрьде, Краснодар шахарда боксдан биринчилик ючюн эришиу бара эди. Бир орус къазакълы жаш рингге чыгъардан алгъа Семенланы Сымайылны «Минги тау» деген жырын ариу ёню бла айтханына сейир да болдукъ, къууаннган да этдик. Жарсыугъа, юйлеринде «триколорлары» болгъан таулуланы бир-бирлери республикабызны телеканалы кёргюзтген ана тиллеринде бериуледен, ана тилде чыкъгъан «Заман» газетден юркгенле, ол затны кёралгъан да, сан этген да болмазла.
Айтыргъа сюйгеним а неди? Ол боксёрну атын, тукъум атын да унутдум. Ол алай сермеше эди, Сымайылны назму тизгинлери анга кюч-къарыу бергенча. Эришиуде Семен улуну орайдасындан таукеллик алгъан къазакълы жаш хорлады. Ол манга кесибизни спортчу хорлагъанча кёрюндю.
Аллай даражалы жерде-кёп адам жыйылгъан, уллу залдан Москваны телевидениясыны 2-чи каналы эшитдирген «орайдагъа» асыры къууаннгандан 4-чю октябрьде Москвада боллукъ быллай эришиуге къатышырыкъ (Аллах онг берсин анга) тулпар жашыбыз Туменланы Альберт рингге чыгъа туруп, не жырны макъамы согъуллукъ болур деп, сагъышлы болуп, Къарачай-Малкъар акъылманны тизгинлери эсиме тюшдюле. Ол бир назмусунда:

Манга келгенд аллай бир кезиу
Жуммай адамгъа айтдым сёзюмю,
Къарачай тилни сыйлы этдирдим.
Къарачай жырны кенгнге эшитдирдим, -дегенди тюзлюкню жырчысы.
Озгъан ыйыкъда, «Салам алейкум» деген телерадиофестивальгъа 25 жыл толгъанын билдире, Текуланы Амур да, «Минги тауну» ариу айтып, бизни бек къууандыргъанды. Бу жырча адамны кёлюн не зат кётюрюр?!
Мен Къарачайны къадау ташы -Совет Союзну жазыучуларыны союзуну члени, Урунууну Къызыл Байрагъыны ордени бла саугъаланнган жырчы Сымайылны биринчи кере сюргюнде 1946 жылда Къазахстанны Жамбул шахарыны орамында кёрген эдим. Ол заманда миллетибизни закий адамына тюберме деп, эсимде да жокъ эди.
Ол батыр киши къоркъмай шахарны Пушкин атлы орамында бизни тилде назмула окъуй эди. Аны ким болгъанына кеч, 1958 жылда биринчи устазым поэт эм жазыучу Отарланы Аубекирни жашы-поэт эм жазыучу - Саид айтхан эди, бу назмусун да юлгюге келтире:

Терсни, тюзню элек кибик себелей,
Заман салыр барын орунуна,
Зарлыкъ жетип, сёз кётюрюп келгенле,
Эшитилирле энтта жерде саулагъа.

Жулаб улу Юзейир,
жазыучу.

03.10.2014 21:20:51

2014 жылны
21-чи октябри и октябри
ЗАМАН № 207 (19628)

Тукъум жыйылыу
Адет-тёрелени бийик даражада тутаргъа чакъыргъандыла

Таулуланы «Шауданла, жыйылып, кёл болгъанлай, тукъумла, жыйылып, эл болгъанлай»,-деген сёзлерини магъанасын къайсыбыз да уста ангылайбыз. Элни эл этген, жамауатны атын иги бла айтдыргъан да тукъумладыла, адамладыла. Бу арт кезиуде республикада тукъум тюбешиуле асламыракъ бола башлагъанларына аны ючюн къууана болурбуз. Мен акъыл этгенден, ала ёсюп келген тёлюню миллетни, ол санда тукъумну да бетин, намысын, аны адет-тёрелерин бийик даражада сакълай билирге юйретедиле. Бусагъатда, алгъынча болмай, тау элледен тышында тюзледе, шахарлада да хар бир тукъумдан кёп адам жашайды. Ачыкъ айтханда, жаш адамла бир бирни танымай, жууукълукъну бузмаз ючюн окъуна, таматала, алагъа ким къалай жууукъ жетгенин айтып ангылата, аланы бир бирлери бла иги шагъырей эте, танытыргъа борчлудула.

Тукъум тюбешиуледе къаллай ахшы адамларыбыз болгъанларын, жашауну жолунда кимден къаллай юлгю алыргъа кереклисин биледиле эмда башха кёп тюрлю соруулагъа жаш адамла абаданладан тынгылы жууапла табадыла. Ма, сёз ючюн, хар таулу аууздача, мени туугъан элим Огъары Малкъарда да уллу, намыслы, жашауну хар тюрлю сынауунда да кеслерин иги жаны бла танытхан, эл, жамауат да атларын айтырча бир къауум тукъум жашайды: Мусуклары, Мисирлары, Улбашлары, Уяналары, Мамайлары, Жылкъыбайлары, Нёгерлары, Темуккулары, Атабийлары, Асанлары, Гелялары…

Алгъын, таматала айтханнга кёре, элибизге «Шах Малкъар» деучю эдиле. Бери адетге, ызгъа, къылыкъгъа, намысха, къысхасын айтханда, элни хар тюрлю тёресине юйренирге башха жерледен, бирси тау ауузладан да келип болгъандыла. Битеу ма бу шартла Геляланы Черек ауузунда бардырылгъан тукъум жыйылыуларында да айтылгъандыла. Эски журтда байрамгъа келгенле бусагъатда тукъумда бек тамата, 93-жыллыкъ Геляланы Бий-Солтанны жашы Хажи-Муратха сюйюп, уллу сейир этип тынгылагъандыла. Ол айтханнга кёре, Геляланы Малкъар ауузунда жашагъан тукъумладан энчилиги болмагъанды, жаланда юйюр саныбыз асламыракъ болгъанын айтмасакъ. «Миллетибиз сынагъанны сынап, ол болгъанлай жашай келгенбиз. Совет Союзну, не Социалист Урунууну Жигитлери деген атны жюрютген адамларыбыз бардыла деп да махтаналлыкъ тюйюлбюз, болсада, къара ишде уруна, он бармакъларыны халал къыйынлары бла, адамлыкъ деген ышанны хар жаны бла да бийикде сакълау бизни баш ёзегибиз болгъанлай жашагъаныбызны эслейме сабийлигимден окъуна»,-дейди тамата.

Тукъум жыйылыуланы магъаналылыкъларын чертип, ХажиМурат акъсакъал ата-бабаланы жашау халларын, адетлерин, ызларын, къылыкъларын, атларын да унутдурмай, жаш тёлюню эсине сала турургъа ма биз, абаданла, борчлубуз, анга уа быллай тукъум тюбешиуле бек уллу себепликди,дегенди. Дагъыда кёп затны юслеринден насийхат халда айта эди ол кюн тамата.

Тюбешиуню ачхан, бардыргъан да Геляланы Мухтарны жашы Сахадин болгъанды. Ол сёзню киеулеге - Бёзюланы Идрисге, Энейланы Салихге - береди. Ызы бла Геляланы Ариука бла Чомай сёлешедиле. Аланы хар бири да тукъумну къаллай адамлары болгъанларыны, окъууда-билимде, культурада, медицинада, эл мюлкде, башха ишледе къаллай энчиликлери, жетишимлери бла тукъумгъа ёхтемлик келтиргенлерини юсюнден айтханларына юч жюзден артыкъ адам сюйюп тынгылагъандыла.

Айхай да, тукъумну тарыхында «Къанлы къалын» деген пьесаны автору, миллетибизни биринчи драматургу, режиссёру, сценаристи Геляланы Кицини жашы Рамазан белгили жерни алады. Аны къызы Раиса, республикада саулукъ сакълау жаны бла кёп жылланы ишлеп, атын махтау бла айтдыргъанды. Геляланы Идрисни уллу юйюрюнден Билянны алып айтсакъ, ол тюрлю-тюрлю къырал эм партия къуллукълада ишлегенди, «Чирик-Кёл» турбазагъа талай жыл таматалыкъ этгенди, Черек район газетни баш редактору болуп да ишлегенди. Аны юй бийчеси Роза районода билим бериу жаны бла къыркъ жылгъа жууукъ заман ишлеп келеди. Геляланы Къумукъну жашы Далхат бла къызы Халимат «КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу» деген атны жюрютедиле. Далхатны юй бийчеси Зарият республиканы Парламентини депутаты болгъанды. Филология илмуланы доктору, профессор Геляланы Ибрагимни къызы Ариука бир ненча жыл Тюркню Анкара шахарында ишлегенди. Бусагъатда уа ол КъМР-ни университетини преподавателиди.

Тукъумубузда спорт жаны бла атларын айтдыргъан Ахматны жашы Борис, Мустафаны жашы Тахир, Исмайылны жашы Малик боксдан бла ауур атлетикадан спортну сыйлы мастери эм тренери деген атны жюрютедиле. Адамларыбызны асламысы эл мюлк ишлеге берилгендиле. Жерни жауун чыгъарып, жерчилик,малчылыкъ жаны бла атларын иги бла айтдырып келген Ибрагим, Аскер, Жанатай, Абу, Хажи-Муратча жашларыбыз да ёсюп келген тёлюге ахшы сынаулары, жашаулары бла да юлгю болгъанлай келедиле. Атала, къарындашла ишлери бла, адамлыкълары бла таныулу эселе, тиширыула уа, не къыйын заманда да эр кишилеге билеклик этип, юй тутхандыла, сабийле ёсдюргендиле.

Мен былайда Геляланы Мустафаны жашы Кадетни юсюнден энчи хапар айтыргъа сюеме. 1942 жыл. Урушну къыяма заманы. Окъ тийген бутуну къаны да саркъа,Кадет, эки нёгери бла пленден къачып, кёп жол къыдырып, кесибизникилеге жетип, алагъа къошулабыз деп, бусагъатдагъы Бахсан районну Куба элине тюшедиле. Нёгерлери- эбизе жашла Серёжа бла Макака- къоншулада тохташадыла. Кадетни уа Мальбахов Таркъанны къызы Нак, юйде алтыжыллыкъ жашчыгъы Абдулкерим бла тенг багъып, анга жылгъа жууукъ заманны къарагъанды. Ол заманда Геля улуну бир 19-20 жылы бола болур эди, дейди тукъум жыйылыуубузгъа намыслары, сыйлары, берекетлери бла келген къабартылы къонакъларыбыздан бири Канкулов Абдулкерим. «Анамы: «Кадет энди сени тамата къарындашынгды, аны бир заманда да унутмай, бир бирни жюрютгенлей туругъуз»,- деген сёзлери бюгюн да къулагъыма эшитилгенлей турадыла»,- деп хапарлайды жыл саны 80-нге жете келген къабартылы къарындашыбыз.

Лескен жанындан келген къонакъла да салгъандыла ол озгъан жылланы эсибизге. Ала уа кёчгюнчюлюкге дери Чегет элинден къабартылыла, дюгерлиле бла да шуёхлукъ жюрютген, аланы тиллерин уста билген Геляланы Зоппойну жашы Амашны туугъанлары,туудукълары эдиле. Алай кёчгюнчюлюк ууахтыда Амашны къонакъбайлары аны тукъумун Гелоевге тюрлендирип, кесин да терк окъуна юйлендирип, биргелерине жашатадыла.

Бу байрамгъа келгенле, берекетли хант къангаланы артына олтуруп, бир бирни тансыкълай, хапар да айта, быллай тюбешиуню къурагъан тукъум жашлагъа - Асланнга, Арсеннге, Чомайгъа, Русланнга, Темболатха, Рустамгъа, Борисге эм башхалагъа - ыспас эте эдиле. Къонакъла «Ийман» жыр-тепсеу ансамбльни концертине къарап да зауукълукъ тапхандыла, артыгъыракъда абадан къауумну къууанчларыны чеги жокъ эди. Ол кюн клоунлагъа да халкъ бек сейир этип къарагъанды.Мен быллай тюбешиулеге клоунла келип да билмейме. Уллуну, гитчени да бу байрамда кёрген зауукълукълары ёмюрге да эслеринден кетмези баям эди.

Малкъар ауузуну ол уллу да, ариу да ёзенинде хар затха сейир-тамаша болуп айланнган адамла тукъум тарыхыны стендини, тукъум тамгъасыны къатларында аслам сюеле эдиле.18-чи ёмюрде жашагъан аппалары Къасайны, ынналары Мызыуну суратларына къарап, тукъум къаллай адамлары бла ёхтемленирге боллукъду деген ушакъны бардыра эдиле. Былайда хар энчи юйюрню, тукъумну къадары битеу миллетни къадары бла байламлы болгъанын Геляланы бу къууанчлы жыйылыулары таза байрамгъа ушап бардырылгъанында кёребиз. Ол а миллетибизни, жамауатны терегини жалан бир бутакъчыгъыды. Бу тюбешиуде кёрген, эшитген затлары тукъумну уллусуну-гитчесини да эслеринде кёп заманнга сакъланырлыгъы да баямды. Ол кюн эски журтда адамла бир бирден айырылмай, къобуз таууш да кечге дери эшитилгенлей тургъан эди.

ГЕЛЯЛАНЫ Лиза,
РФ-ни Журналистлерини союзуну члени, КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу.

Бараз кюн, араз кюн, 2014 жылны 22-чи октябри и октябри
ЗАМАН № 208 (19629)

Айранны кюню
Къарындаш халкъланы адет-тёрелерин, шуёхлукъларын кючлерге жораланнган аламат байрам

Озгъан шабат кюн Къарачай-Черкес Республикада «Бал чучхурла» деген туризм комплексни арбазында адам асыры кёпден аякъ басар жер жокъ эди. Ала барысы да Айранны тёрели байрамына келген эдиле. Шишлик, жауда бишген эт хычин ийисле тёгерекге жайылыпдыла, миллет макъамла да узакъгъа эшитиледиле, бийикден саркъгъан сууну тауушун хорларгъа умут этгенча.


Боташланы Сюлемен айраннга алгъыш этеди.

Фестивальны къурагъанла: аны директору, «Эльбрустар» жандауурлукъ культура фондну таматасы Биттирланы-Къочхарланы Людмила, проектни башламчысы бла учредители,«Бал чучхурланы» иеси, предприниматель Боташланы Мусса, алагъа болушлукъ этген волонтёрла да къазауатдадыла. Ала келген къонакълагъа тийишлисича тюберге кюрешедиле. Алай этерге къолларындан да келеди. Бу иш Россейни Туризм жаны бла федеральный агентствосуну себеплик этиую бла бардырылгъанын да белгилемей жарамаз.

Къабарты-Малкъардан Айранны байрамына, хар замандача, уллу делегация келгенди. Анга Къабарты-Малкъар къырал университетни Малкъар маданият арасыны башчысы Тюбейланы Светлана, КъМКъУ-ну педагогика колледжини преподаватели Аппайланы Лариса студентлери бла келгендиле. Черек районну келечилери да фестивальгъа къатышмай бир жыл да къалмагъандыла.

Къонакъла саугъасыз келмеучюле да, бизни республиканы келечилери да къуру къоллары бла тюйюл эдиле. Ала «Къайсыннга жюз атлам» деген комплексни уллу суратын, татлы ашарыкъла, студентле кеслери ишлеген тюрлю-тюрлю суратланы да келтиргендиле. Къулийланы Къайсынны юйю-музейини директору Къулийланы Фатимат а Боташланы Муссагъа закий поэтибизни назмуларыны алтытомлугъун саугъагъа бергенди. Ол а мындан ары китапла «Бал чучхурланы» музейинде бек сыйлы жерледен биринде турлугъун айтханды.


Педагогика колледжни келечилери.

Къарачайлыла къонакълагъа жарыкъ тюбегенлеринден сора къарачай-малкъар культураны ючюнчю халкъла аралы этнография фольклор фестивалы башланады. Жер башында хар халкъ да кесини ариу адетлерин бла тёрелерин, тилин, кийимин, архитектура эсгертмелерин сакъларгъа итинеди. Болсада аланы сакълау - ишни бир кесегиди, бек башы- аланы кёргюзте билиудю. Бу фестиваль да ма ол хыйсапдан жаратылгъанды. «Айран а Къарачайны, Малкъарны да бек сыйлы ичгилеринден бириди. Ол йогурт, кефир деген атла бла жер башында белгилиди. Болсада айранны ол жарашдырылгъан жерде татып кёргеннге бир зат да жетмейди. Нек дегенде, аны уюта туруп, жюрек жылыу, тёрелени сезими эм тау хауаны тазалыгъы къошуладыла. Жаланда бу жерледе айран къонакъбайлыкъны, монглукъну, чомартлыкъны шартыды»,деп,байрамны бардыргъанла, уллу чоюнда уютулгъан айранны башын ачып, биринчи гоппанны таматагъа - Боташланы Сюлеменнге -бередиле. Ол а бу аламат байрамны къурагъанлагъа, келгенлеге, айраннга да алгъыш этип, уртлайды.

Андан сора жюрини къаууму да айырылады. Анга къарачайлыланы жанындан Биджиланы Ратмир (жюрини председатели), РФ-ни сыйлы артисткасы Гочияланы Люба, алимле Абдуллаланы Рашид, Хубийланы Хусей, Эркенланы Азнор, малкъарлыланы жанындан «Къайсыннга жюз атлам» фондну келечилери Тетууланы Хадис, Бапыналаны Музафар, «Заман» газетни бёлюмюню редактору Османланы Хыйса, «Эльбрусоид» жамауат организацияны КъМР-де бёлюмюню башчысы Аналаны Марат, Къабарты-Малкъар» ГТРК-ны корреспонденти Сабанчыланы Арипа киргендиле.


Черек районну келечилери.


Бачиланы Хамзат мастер-класс бергенди.

Фестивальны программасына кёре «Усталаны жолу», «Къарачайлылада бла малкъарлылада эрге барлыкъ къызланы жыйрыкълары», «Къарачай, малкъар ашарыкъла», «Хар элни да къой союуу башха» деген конкурсла, миллет инструментледе сокъгъанланы, халкъ жырланы айта билгенлени, темирден абериле ишлегенлени араларында эришиуле бардырылгъандыла. «Къарачайлы юй» деген этнография музейде гюрбежи мюйюш ачылгъанды. Ыразылыгъы болгъан а дагъыда сейирлик шахмат гинжиле бла ойнар онг тапханды. Мында дагъыда сууда жюзген патчах чабакълагъа, кийик жаныуарланы бла хайыуанланы бир-бирлерине къараргъа, алагъа аш окъуна берирге да боллукъ эди. Халкъ уста Бачиланы Хамзат да, хар замандача, мастер-класс кёргюзтгенди.

Ол кюн, сахнагъа чыгъып, кёпле алгъыш, насийхат сёзле айтхандыла. Ала барысы да бу ишни магъаналылыгъын чертгендиле. РФ-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу Гнайланы Асият, Гитче Къарачай муниципал районну администрациясыны башчысы Байрамукъланы Рамазанны атындан сёлеше, быллай фестивальла ёсюп келген тёлюню ариу адеп-къылыкъгъа, ахшы адет-тёрелерибизде юйретиуге уллу себеплик этгенин айырып айтханды. КъЧР-ни курортла эм туризм министрини орунбасары Аппаланы Казбек а байрам ахшы тёреге айланнганына къууаннганын, аны бек иги шартха санагъанын белгилегенди.

«Заман» газетни баш редактору Атталаны Жамал да бу кюнледе Кисловодск шахарда солуп тургъан жеринден юй бийчеси Клара бла бу аламат ишге къатышыргъа келгенди. Ол бери былай кёп адам келгенине къууаннганын букъдурмай эди. Жыйылгъанланы аллында сёлеше, байрамны къурагъанлагъа ыспас этгенди эмда аны эки къарындаш миллетни ёсюп келген тёлюлерине магъанасы айтыпайтмазча уллу болгъанын чертгенди. «Ма быллай байрамладыла халкъланы араларында къарындашлыкъны, шуёхлукъну бютюнда кючлю этген. Ала халкъланы байыкъландырадыла, кёллерин кётюредиле, унутула баргъан ахшы адетлерибизни, тёрелерибизни жангыдан эсге саладыла. Алай эсе уа, быллай байрамларыбыз кёп болсунла!»-дегенди.

Боташланы Мусса уа, къонакъбайлыкъ къарачай-малкъар халкъны эм биринчи инсанлыкъ шарты болгъанын, ол адетибиз, ышаныбыз битеу дуниягъа айтылгъанын эсге салып, мындан ары да алай болурун сюйгенин билдиргенди.


Атталаны Жамал.

Концерт программа да бек иги, сейирлик болгъанды. Аны Къарачай-Черкес Республикада, Къабарты-Малкъарда да аты кенг белгили Борлакъланы Рустам ачханды. Андан сора «Элия» ансамбль, Борлакъланы Аида, башхала да, бир бирлерин алышындырып, жырлагъандыла, тепсегендиле, тау адетлени бир къауумларын кёргюзтгендиле, аланы юслеринден тынгылы хапар айтхандыла.

Ол заманда уа жюри кесини сайлау ишин бардыра эди. Биринчи жерге ол Гитче Къарачай районну келечилерин тийишли кёргенди. Алагъа саугъагъа къарачай къумалы ат берилгенди. Экинчи жерге Къабарты-Малкъар къырал университетни Малкъар культура арасы чыкъгъанды. Къарачай шахардан келгенле уа ючюнчюле болгъандыла.

Номинациялагъа кёре уа къарачай, малкъар ашарыкъланы хазырлауда Черек районну келечилери айырмалы болгъандыла эмда саугъагъа къара къарачай къойну алгъандыла. Аланы башчылары Байсыланы Харун хар заманда да айранны кёп тюрлюсюн келтириучюдю. Алагъа бир жангысын да къошмай къоймаучуду. Бу жол аны бал айраны да болгъанды.


Хар элни да къой союуу башха.

Энчи саугъала да болгъандыла. Османланы Налдюз, кеси къобуз согъуп, ариу жырлагъаны ючюн, Гадийланы Азнауур а келинни юйге кийиргенде ариу алгъыш эте билгени ючюн ахча бла саугъаланнгандыла. «Айранны байрамына» къатышхан башха командала да къуру къалмагъандыла - алагъа грамотала берилгендиле. Саугъалаула бошалгъандан сора фестивальгъа къатышханла, къонакъла да конкурсха келтирилген азыкъла, шишликле эмда уллу чоюнда бишген эт бла сыйланнгандыла, айран, боза ичгендиле. Жаш адамла уа уллу той этгендиле.

Байрам ингир къарангысына дери баргъанды. Ол жомакълы жерден кетерге ашыкъгъан хазна жокъ эди. Анга сейир этерча да тюйюлдю: мен билгенликден, быйылча, тап эм тынгылы ол къуралмагъанды. Бек игиси уа - фестивальгъа адамланы сейирлери ёсгенди. Къабарты-Малкъардан да анга къуру Черек район барып къалмай, башха тау ауузларыбыз да тири къатышсала сюерик эдим, алай болур деп да ышанама.

Фестивальны экинчи кюнюнде уа атла бла тюрлю-тюрлю эришиуле болгъандыла.

ХОЛАЛАНЫ Марзият.
Суратланы автор алгъанды.

2014 дж. октябрны 25 "Къарачай"

Фахмулула
САНКТ-ПЕТЕРБУРГДА — ДЖАШ ТЁЛЮГЕ АТАЛГЪАН ФОРУМ

Сентябрны 26-дан 28-не дери Санкт-Петербург шахарда джаш тёлюню «Кёб миллетли Петербург» деген экинчи форуму ётгенди.

Ары конкурсдан ётген фахмулу джаш адамланы джыйгъандыла. Ала Санкт-Петербургда джашагъан тюрлю-тюрлю миллетлени келечилери болгъандыла. Алайды да, форумну ишине Евразияны 57 миллетини келечиси къошулгъанды.

Анда сёз миллетлени арасында болумну, спорт джетишимлени, кёбчюлюк информацияны мадарлары бла байламлылыкъланы эмда окъуу системаны игилендириуню юсюнден баргъанды. Аны бла байламлы «тёгерек столла» эмда мастер-классла бардырылгъандыла.

Форумгъа келген къонакъланы ичинде кёб белгили адам бар эди. Айтыргъа, Санкт-Петербургну миллетле бла иш джюрютюуню хакъындан эмда миграцион политиканы бардырыудан комитетни председателини заместители В.Я. Окрушко, депутат В.О. Нотяг, Миллетле юйню директору С.В. Науменко, Миллетле юйню джамагъат координацион советини председатели В.Ю. Текза эмда башхала.

Форумда хар миллет кесини суратлау-чемерлик коллективлери эмда миллет оюнлары бла келгенлени кёзлерин ачдыла. Айхай да, былайда хар ким кесине кёб сейир затны ачханы бла бирге Европаны эмда Азияны дуниягъа айтылырча культурасы болгъанына энтда бир кере тюшюнюрге мадар табды.

«Тёгерек столланы» ишлерине къошулгъанла миллетлени арасында шохлукъну сакълауну, Россияны халкъларыны культураларын айнытыуну, тюбеген кемликлени къоратыуну хакъындан кёллерине келгенни айтдыла.

Бизни Къарачай-Черкес Республиканы халкъларыны келечилери да кеслерин иги джанындан кёргюздюле. Алайгъа джыйылгъанланы бизни республиканы халкъларыны тарихлерин, культураларын билирге излегенлери да ол затха толу шагъатлыкъ этеди.

Республиканы атын сыймахтау бла айтдыргъан джердешлерибизге, ол форумну делегатларына бюсюреу этерге тыйыншлыды: Мисиров Азаматха, Аппакъланы Ахматха, Ёзденланы Шамилге, Темирболатланы Альбинагъа, Дотдайланы Аминагъа. Бу джаш адамланы хар бири, уллу джууаблылыкъны сезиб, миллетини бетин чыгъарырча кесин алай джюрютгенди. Фахмулары уллу, билимлери терен, учунмакълыкълары чексиз болгъанларын танытхандыла. Адеб, намыс джаны бла да кеслерин мийик дараджада джюрютгендиле.

Санкт-Петербургну ВМСМ-ни башчысы Аппакъланы Ахмат, джаш адам болса да, кесини къураучулукъ фахмусун танытханды - «Кёб миллетли Петербург» деген форумну ол къурагъанын чертерге тыйыншлыды.

Форум тамам мийик дараджада бардырылды, аны ючюн анга уллу бюсюреу, сый да бирилди.

Былайда дагъыда делегацияны бир адамыны юсюнден айтыргъа тыйыншлыгъа санайбыз. Ол Россияны Джазыучуларыны союзуну члени Ёзденланы Шамилди. Кесине да 23 джыл болгъанды. Ол форумда, «Ораторское искусство» деген конкурсха къошулуб, биринчи оруннга чыкъгъанды. Керти фахмулу джаш болгъанын танытханды.

Шамил кесини юлгюсюнде бизни республиканы джаш тёлюсю тири, билимли, акъыллы, болумлу болгъанын да сездиргенди. Республикабызны атын айтдыргъанды.

Ары джыйылгъан джаш адамла барысы да бирча ариула, субайла эдиле. Быллай ариу джаш тёлюсю болгъан кърал насыблыды. Аны бла бирге джаш адамла бюгюнлюкде, цивилизация кенг джюрюш алгъан кёзюуде, алгъа таукел атлагъанлары бла джыйылгъанланы къууандырдыла. Ала, бир-бирлери бла таныша, ушакъ эте, ойнайкюле заманны кюзгюсю болгъанлары бла бирге тамблагъа ышанмакълыкъны белгиси болгъанларын да танытдыла.

Бу форум тюрлю-тюрлю миллетлени келечилери, тиллери, динлери башха болса да, биригиб, келир заманда къралыбызны джумушун тыйыншлы баджарлыкъларына шагъатлыкъ этген юлгюлени бириди.

Быллай затла бюгюнлюкде бек керекдиле, нек десенг, тамбла къралыбызгъа оноу этерикле быллай джаш адамладыла.

БОСТАНЛАНЫ Умар-Алий,
КъЧР-ни халкъ артисти.

2014 дж. октябрны 18
"Къарачай"

Джаш фахмула
«ДЖОЛ ЭЛТЕДИ КЕЧЕДЕН ТАНГНГА...»

Алийланы Амина Преградна станседе туугъанды. 2010-чу
джыл Ставрополда кърал университетни психология фа-
культетин тауусханды. Алгъан усталыгъы бла ишлейди бу-
сагъатда.
Орус, къарачай тилледе назмула, хапарла, таурухла школда
окъугъан заманындан бери джазады. «2014 джылны джазыучу-
су» деген адабият эришиуде чыгъармаларына уллу багъа бер-
гендиле, аланы басмаларгъа тыйыншлы кёргендиле.
Фахмулу къызны талай назмусу бла окъуучуланы да шагъы-
рей этебиз, Аминаны кесине да: «Джашауда, адабиятда да джо-
лунг узакъ эмда джарыкъ болсун», - дейбиз.

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал,
КъЧР-ни халкъ поэти.

АЛИЙЛАНЫ Амина
УМУТ ЭТМЕСИНЛЕ
ДЖАУЛА...

Бир да къууанмасынла джаула,
Сен джесирге тюшгенсе деб.
Биз сени сатханбыз деб,
Умут этмесинле ала.

Той тутсунла, къууансынла,
хорлагъан кибик бизни...
Алай а,
сюймеклигибизни
къалай хорларла ала?

Ибилис, бёлюб халкъны,
юсдюре бир-бирине,
кесдире бир-бирине,
хорладым дей эди Хакъны.

Сени да кериб джоргъа,
эрише элле къара атыб...
Къоркъута элле къара халкъны,
тыйыб чынгылгъа, джаргъа.

Алай а къара халкъны
джюреги тюл эди къара:
Сени ким болгъанынгы
биле эдиле адамла.

Мен да кече узуну
къаргъаб турдум душманланы.
Танг ала уа къайгъы, къоркъуу
барын кючледи аланы:

къайда ала асхан адам?
Айланды къуугъун, хахай.
Мен а къууандым къалай,
ёзге табалмадым сени.

Къычырама: «Хорлам бла
бошалды деб, къазауат.
Джерде джокъ эсенг да - барса:
джанынг Аллахха аманат».

Кёкден, джюрекден эсе да,
келди, чыкъды бир ауаз:
«Имандан кючлю зат джокъду -
аны ёлюм да хорламаз».

ЧЫММАКЪ АКЪ КЪАР
ДЖАУА ЭДИ

Чыммакъ акъ къар джауа эди
къол аязларыма мени,
Кёкге узатылгъан къолларыма
джауа эди тап-таза къар.

Бир да ажымсыз, тилеклериме
ол - джууабы эди Кёкню.
Эте эди чыммакъ акъ
джерни, джолну эм джюрекни.

Бир-бирде уруб боран,
къатышдырса да болгъанны,
хорлай эди бу чыммакъ къар
къара кючюн да боранны.

Джаугъан къаргъа тынгылаб,
сиреле эдиле терекле.
Къар агъарта эди башымы,
къайгъыларымы да джюрекде.

Джети къат Кёкге да къарай,
сакълай эдим Сенден хапар.
Чыммакъ акъ къар джауа эди,
джауа эди тап-таза къар.

ДЖОЛ ЭЛТЕДИ
КЕЧЕДЕН ТАНГНГА

Аман тюшча кетсе да кече,
танг къачырса да къарангыны,
сагъышларыма джокъду ёлче,
унуталмайма къарамынгы.

Джанкъылычха тюл, къылычха
ушай эди, не эсе да, ол.
Алай болса да, ачыкъды джол
къайгъыдан да бек - къууанчха.

Эки танг къошулгъанча бирге,
хангны* сыфаты алайды.
Ичинде уа джашыныбды кече:
ол - джюрегиме ушайды.

Ой къаллай макъам чыгъар андан -
джазыуума кёре боллукъду ол.
Мен а айырылмам умутдан:
кечеден тангнга элтеди джол.

Джол элтеди кечеден тангнга:
тынгылагъыз джюрекге-хангнга.
*Ханг - музыка инструмент.

ЫШАРМА

Сюймеклигинг джокъ эсе,
ышараса сен неге?
Болмай эсенг кёрюб да,
ышараса сен неге?
Сёзюнг, кёзюнг да - кёзбау,
ышаргъанынг да - кёзбау:
кесингчала салалла
сеничалагъа махтау.
Аллайлагъа ышар сен,
аллайланы терилт сен.
Мен сакълагъан башхады...
Сен да джаша сау-эсен,

алай а тур узакъ, кенг:
ёмюрде да болмазла
алаша бла мийик - тенг,
кёзбау бла керти - тенг.

абат кюн, 2014 жылны 25-чи октябри 10
З А М А Н Интернет-версия: zaman.smikbr.ru

Магъадан хазна алыкъа бек кёпдю
Тырныауузда «жулдузлу» металл табылгъанлы - 80 жыл

Къабарты-Малкъарны картасына Тырныаууз вольфрам-молибден комбинат хайырланылыргъа берилгенден сора киргенди. Бу тауушлукъ тау-магъадан предприятияны къурулушуна эм аны айнытыугъа уллу кюч салыннганды. Артда ол республиканы индустриясыны мурдору болгъанды. Ол а Бахсан ауузунда багъалы металл - молибден - табылгъаны бла байламлыды. Андан сора жыллада да къыралгъа бек керекли магъаданны жангы ёзеклерин табыу, хайырланыу тохтаусуз бардырылгъанлай тургъанды.

Быйыл Тырныауузда магъадан табылгъанына 80 жыл толады. Быллай заманда уа аны биринчи тапхан геологланы, ол жаны бла специалистлени атларын айтыргъа тийишлиди. Тарых шартлагъа къарасанг, жаш геологла Борис Орлов бла Вера Флёрова биринчи кере 1934 жылда Бахсан ауузунда тапхандыла бу сыйлы металлны. Алагъа уа таулу жашла Геккиланы Асхат, Тебердиланы Хамит эм башхала жол кёргюзтгендиле.

Алай магъаданны производствода хайырланырча кёп жерин табар ючюн а иги кесек заманны ичинде излерге тюшгенди. Къаяны тешип, теренинде не болгъанын билирге керек эди. Айхай да, бу къыйын ишде геологланы юлюшлери уллу болгъанды. Комбинатны тарыхында аланы атлары энчи айтылады.

Магъадан табылып бошалгъандан сора геологланы къауумуна башчылыкъны Николай Хрущов этгенди. Ызы бла уа комбинатны баш геологу болуп да ишлегенди. Ол сау 20 жылны ичинде тау- магъадан иш бла байламлы уруннганды.

Аны ызындан бу ишни Николай Нефёдов андан ары бардыргъанды. Магъаданны не къадар кёп жерин табаргъа кесини нёгерлери бла бир талай жыл ишлегенди. Ол муратына да жетгенди. Алай бла комбинатда биринчи болуп Социалист Урунууну Жигити деген атха тийишли болгъанды.

Андан сора уа Алексей Свириденко геология службагъа сау 12 жылны башчылыкъ этгенди. Ол да магъаданны промышленностьда не къадар кёп хайырланыргъа онг бергенди.

Ол башлагъан деменгили ишлени андан ары уа геология-минералогия илмуланы кандидаты Геннадий Сёмочкин бардыргъанды. Бу молибдени, вольфрамы уллу болгъан жерлени тапханды эм производствода хайырланырча этгенди.

Геннадий Алексеевич кёп заманны ичинде геология -минералогия илмуланы кандидаты Жубуланы Салих бла ишлегенди. Аланы 25 жылны биригип уруннганлары вольфрам, молибден магъаданны кёп болгъан жерин табыуну эки кере кёбейтгенди. Ала, комбинатны ол сырьё бла жалчытыугъа салгъан къыйынлары ючюн, Тырныауузну магъаданын биринчи тапхан геологланы санына къошулгъандыла.

Комбинатны ишини юсюнден сёз баргъанда, геология илмуланы доктору Арнольд Пэкни атын энчи белгилерчады. Ол, кезиуден-кезиуге Тырныауузгъа келип, ишни болушу бла шагъырейленип, илму жаны бла болушуп, специалистле бла консультацияла бардырып тургъанды. Кесини диссертацияларын Тырныауузну жер байлыкълары бла байламлы къоруулагъанды.


Вера Флёрова ишчи геологла бла.

Тау-магъадан комбинат кесини айныууну бек бийик тёппесине озгъан ёмюрню 80-чи жылларында жетгенди. Ол заманда бир жылгъа 6 миллион тонна магъадан къазылгъанды эм жарашдырылгъанды. Алай бла таза молибденден, вольфрамдан минг тоннала бла продукция берилгенди ата журтха. Ол уллу ишде уа геология службаны юлюшю энчи жер алады.


Жубуланы Салих бла Геннадий Сёмочкин
(сурат 1990 жылда алыннганды).

Болсада артдан артха магъадан къазыу аздан аз бола баргъанды. 2001 жылда уа комбинатны иши тохтап къалгъанды.

Келир заманда «жулдузлу» металлны къадары къалай боллугъу белгисизди. Комбинат жангы технологияла бла ишлерикди деген хапар жюрюйдю. Алай шарт ишле эсленмейдиле. Керти ишни юсюнден айтсагъ а, геологла-специалистле бичген багъагъа кёре, Тырныауузда тау-магъадан хазна алыкъа бек кёпдю.

Анатолий ТЕМИРОВ.

Бараз кюн, 2014жылны29-чуоктябри
Интернет-версия: zaman.smikbr.ru З А М А Н

ХУРМЕТЛЕУ
Аламны жашырынлыкъларын туура эталгъан алим

Космонавтиканы мурдорун салгъан, аты кёп заманны ичинде жашырынлыкъда тургъан Ленин саугъаны лауреаты, Россейни Илмула академиясыны академиги Энейланы Тимур быйыл 90-жыллыкъ юбилейин белгилегенди. Байрамы бла байламлы алимни юсюнден тынгылы материалланы газетибизни бетлеринде да басмалагъанбыз.

Бу кюнледе уа КъМР-ни Т. Мальбахов атлы миллет библиотекасында, Эней улуну жууукъ-ахлулары, коллегалары, студентле да жыйылып, «Космические горизонты академика Т. Энеева» деген тюбешиу къуралгъанды. Мындагъы китап кёрмюч да бери келгенлени эслерин бийлегенди.

Энейланы Лидия.

Токъсан жылына дери уллу жашау сынамны ётюп, бюгюнлюкде да космогонияны, астрофизиканы, планетала аралы спутник системала бла байламлы магъаналы ишлени авторуну, багъалы академигибизни аты сагъынылса, айхай да, жюрегибизни ёхтемлик бийлейди. Энейланы Тимур 1924 жылда туугъанды. Гитчелигинден окъуна аны къадары тынчлыкъсыз эди: атасы эртте ёледи, къыйын сабийлик, уруш жылла…

Атасы Магомет ауушханындан сора 1928 жылда юйюр Москвагъа кёчгенди. Жаш кёпню билирге, ангыларгъа сюйгенледен болгъаны себепли школ кезиуюнде окъуна ол, К. Циолковскийни ишлерине уллу эс бёлюп, билимин ёсдюрюрге планетарийге жюрюгенди, битеу акъылын жаныча кёрген математикагъа бургъанды. Жыйырма сегиз жылында учуучу ракеталаны траекторияларына жораланнган кандидат диссертациясын къоруулайды.

Ызы бла континентле аралы баллистика ракеталаны тинтиулерине аталгъан ючюнчю курсда башлагъан ишини эсеплерине кёре, анга Илмуланы академиясыны президиумуну оноуу бла докторлукъ даража берилгенди. 1957 жылда уа Жерни биринчи жалгъан спутниги аламгъа учханыны траекторияларын санаугъа тири къатышханы ючюн Ленин атлы саугъагъа тийишли болгъанды.

Башында айтылгъаныча, алим кеси, аны ишлери да къыралда жашырынлыкъда болгъандыла. Бюгюнлюкде да Россейни илмуларыны академиясыны сайтында аны юсюнден материалланы энчи эркинликсиз окъургъа амал жокъду.


Жыйылыугъа къатышханла.

Тимур Магометовични жашау, чыгъармачылыкъ жолундан бу эм кёп сейир башха шартланы юсюнден сёлешгенди аны тукъум къарындашы, Ю. Коков атлы Аграр университетни профессору Энейланы Салих да. Ол кеси да алгъаракълада Къабарты-Малкъардан делегация бла Москвада Эней улуну юбилейи бла байламлы къууанчлы ишлеге къатышып къайтханды. Салих Хамитович, ара шахарда бардырылгъан илму конференциялада кёп атлары айтылгъан алимле, академикни сохталары сёлешгенлерин энчи ыспас бла чертип, къарындашларыны сыйын, намысын кёргенлеге уллу хурметин билдиргенди.

Физика-математика илмуланы доктору, профессор Мурат Хаконов а Эней улуну дуния илмуда жерине эс бургъанды эмда космонавтиканы проблемаларын тинтген, Америкада ишлеген аты айтылгъан конструктор Григорий Токаев бла чыгъармачылыкъ жолларын тенглешдиргенди.

Не десек да, чынтты фахмулулукъ ата-бабаладан ёте болур адамгъа. Тимурну аппасы Алий кесини заманында Стамбулну ислам институтун тауусханды, бир ненча тилни да билгенди.

Магомет да он жыллыгъында французча уста сёлешгенди, бу жаны бла хунери атасындан кёчюп. Аны юсюнден жыйылыуда Энейланы тукъум таматалары Салих Мухажирович сейир хапарлагъанды: «Ингушлу жазыучу Ахмед Мальсаговну «Звезда над Эльбрусом» деген китабында бир тамаша эпизод барды. Анда айтылгъаннга кёре, Кёнделеннге кире баргъан жерде ол заманлада Атажукинлени бийчелери жашап болгъанды. Алий эфенди ауушуп, бир къауум заман озгъандан сора тиширыу, ёксюз къалгъан юйюрге келип, Тимурну ыннасындан эрини библиотекасын сатарын излегенди. Ол а бизде быллай соруулагъа кишиле къараучудула деп, аны онжыллыкъ Магометни аллына элтгенди.

Жашчыкъ, бийчени тилегине тынгылап, китапла манга да керек боллукъдула деп къойгъанды. Атажукин а, артха айланып, каретасыны къатына жетгенде, нёгер къызы анга французча: «Сермеялдынгмы!?» - деп сорады. «Бу акъылсыз сабий унамайды!»деген жууабын эшитип, Магомет анга Мольерни тилинде сёлешеди. Андан сора бийче, аны энчилигин ангылап, къучакълап, мындан ары мени юйюм сени юйюнгдю деп кетеди».

Бизни алим къызыбыз Кючмезланы Рая, академик бла тюбешип, 2011 жылда «Тимур Энеев: В начале мироздания был только свет» атлы китабын басмалагъанды. Ингирде тукъумну келечилери авторгъа кёп ариу сёз айтхандыла, Рая кеси да сёлешгенди. Педагогика илмуланы доктору Энейланы Лидия уа Къазакъланы Борис алимге атап жазгъан магъаналы назмусун ёхтемленип окъугъанды.

Жыйылыуну чегинде къонакъла, Энейланы Тимурча, культураны, илмуну да бийик даражада тута билген адамларыбыз болгъан къадарда къыралыбызны, миллетибизни да тамблагъы кюню жарыкъ жанарыгъына энтта да бир кере тюшюннгендиле.

ЖАНГОРАЗЛАНЫ Нажабат.
Суратланы автор алгъанды.

Шабат кюн, 2014 жылны 1-чи ноябри
ЗАМАН

КОНФЕРЕНЦИЯ
Къабарты-Малкъар мамырлыкъны жери болгъаны шарт тохташдырылгъанды

Орта кюн Нальчикде «Тёрели динле: тёзюмлюлюкге эмда бир бирге хурмет этиуге юйретиу» деген конфессияла аралы битеудуния дин конференция бардырылгъанды. Анга Шимал Кавказда муслийманланы дин управленияларыны келечилери бла бирге Россейни башха субъектлеринден къонакъла да жыйылгъадыла. Къабарты-Малкъаргъа бу магъаналы илму тюбешиуге Муслийман алимлени битеудуния советини генеральный секретары Али Мухи ад-Дин аль-Карадагини башчылыгъында делегация да келгенди. Конференция «Синдика» къонакъ юйде бардырылгъанды. Аны ачылыууна КъМР-ни Башчысы Юрий Коков да къатышханды. Жыйылыу, тёреде болгъаныча, Сыйлы Къуранны аятларын окъуудан башланнганды.

КъМР-ни Муслийманларыны дин управлениясыны таматасы Хазратали Дзасежев, конференцияны ача, аны темасыны магъаналылыгъын чертгенди, бютюнда дунияда бола тургъан ишлени эсге алсакъ.«Бюгюнлюкде дин не ишни да тутуругъу болгъанын битеу къыраллада да ангылагъандыла. Россеймиллетлени эм динлени кёплюгюню, аланы энчиликлерини мурдорунда къуралгъанды», - дегенди.

Хазратали Дзасежев бла Феофилакт.

Болсада къыралыбызда халкъла бир бирлери бла мамырлыкъда жашагъанларына бюсюремегенле аз тюйюлдюле. Тышында, ол угъай, кесибизни къыралыбызда окъуна миллетлени бир бирге юсгюргенле, динлени араларын бузаргъа кюрешгенле табылгъандыла, ол санда Шимал Кавказда да. «Бизни регионда болум а саулай Россей Федерацияны къоркъуусузлугъуна себеплик этеди», - деп къошханды муфтий.

Къыралыбызны душманлары кеслерини къара ишлерин жаш адамланы къоллары бла этерге излегенлерин да чертгенди ол: «Ала жашауда тюзню бла терсни араларын айыралмай, бирлени къолларында илляулагъа ушап къалгъандыла. Аны хатасындан а адамла ёлтюрюледиле, анала балаларын тас этедиле».

Хазратали Олиевич акъыл этгенича, къажаулукъ жаланда ислам бла угъай, битеу тёрели динле бла байламлыды. Мамырлыкъны, келишиулюкню, бир бирге хурмет этиуню излеген исламны орунуна адамланы ёлтюрюу, чачдырыула сингдириледиле. Шимал Кавказда уа экстремизмге къажау сёлешгенлери ючюн эллиден аслам дин къуллукъчу, иймам ёлтюрюлгендиле. «Энди бу жарсыу Татарстаннга да жетгенди. Ол ишлени мурдору бирди – радикал ниетлени жюрютгенле башха динлени кёрюп болмагъанлары», - дегенди ол.

Шимал Кавказда динле аралы келишиулюкню сакъларгъа керекди, конференцияны баш мураты да олду. «Барыбыз да, Россейни гражданлары болгъаныбызны ангылап, патриотизмни ниетлерин жаяргъа, терроризмге, ёлтюрюулеге къажау сюелирге, башха конфессияланы келечилерине хурмет эте билирге керекбиз», - дегенди муфтий.

Ол тюрлю-тюрлю динлени бла миллетлени келечилери барысы да бирге къатышхан форум жамауатны бирикдирирге, динлени араларында тенг байламлыкъла къураргъа, бирликни табаргъа себеплик этеригине ышаннганын да айтханды.

Конференциягъа къатышханлагъа алгъыш сёз бла сёлеше, Юрий Коков бу илму тюбешиуню Нальчикде бардыргъанлагъа ыразылыгъын айтханды. Анга халкъда атлары белгили, сёзлери ётген адамла, тюрлю-тюрлю конфессияланы келечилери къатышханлары уа аны бютюнда магъаналы этгенин чертгенди.


Юрий Александрович дин тутханланы, Аллахха табыннганланы саны ёсюп баргъанын чертгенди. «Бизни къыралыбызны оноучулары, аны Башчысы Владимир Путин да конфессияланы араларында келишиулюк граждан мамырлыкъны, тынчлыкъны жалчытханы бла бирге Европаны бла Азияны бирикдирген, тарых эм культура хазнасы уллу болгъан Россейни бирлигин да сакъларгъа болушуругъун ангылайдыла», - дегенди.

Алай динни магъанасы ёсгени бла бирге аны жорукъларын бузаргъа, радикал ниетле сингдирирге излегенле да табылгъандыла. Быллай болумда ала жаш тёлюню арасында бютюнда нек жайылгъанларын тинтиу, бу осал шартладан къутулууну жолларын табып, аланы жамауатха ачыкъ этиу артыкъда магъаналыды. «Барыбыз да бир болуп, экстремизмни жолун кесерге, жаш адамланы жамауат жашаугъа къошаргъа, аланы башхалагъа хурмет этерге юйретирге борчлубуз», - дегенди Башчы.

Ол республикада ол жаны бла уллу иш бардырылгъанын, жаш адамланы юйретиуге бурулгъан форумла, жыйылыула дайым да къуралгъанларын да эсгертгенди. Сёзюню ахырында Юрий Александрович конференция республикада динни жайылыуу бла байламлы проблемаланы ачыкълап, аланы кетерирге болушуругъуна ышаннганын айтханды.

РФ-ни Президентини Администрациясыны дин организацияла бла байламлыкъла жаны бла департаментини башчысыны орунбасары Алмаз Файзуллин къыралда болгъан тюрлениулени, Кърымдагъы муслийманла да россейли къарындашлары бла бирикгенлерини юслеринден айтханды.

Ислам культургъа, билим бериуге эм илмугъа тутхучлулукъ этиу жаны бла жандауурлукъ фондну башчысыны орунбасары Эдуард Хочукаев а жаш адамланы, конференциягъа белгили алимле жыйылгъанларын хайырланып, аладан билим алыргъа чакъыргъанды. «Бери ислам дунияда белгили улемле келгендиле, ала сизни сорууларыгъызгъа жууапла берирге хазырдыла. Аллахны аллында тургъанда, билим боллукъду хар неден да багъалы хазна», - дегенди.

Али Мухи ад-Дин аль-Карадаги да власть органлагъа, дин къуллукъчулагъа эмда жаш тёлюге чакъырыу этгенди. Биринчиден, власть органланы келечилерине бурулуп, къуллукъчуланы халкъны излемлерин, эркинликлерин жалчытыргъа, аны болушлугъу бла уа жамауатны бирикдирирге кереклисин айтханды. «Ол а жаланда хар адам бла, аны динине, къуллугъуна къарамай, ачыкъ ушакъ бардырылса тамамланыллыкъды. Аллах шайтаннга окъуна бергенди заман, ол суджут нек этмегенин ангылатыр ючюн. Биз бир бирибизге бютюнда тёзюмлю болургъа борчлубуз, адамны кёрюп болмай эсек да», - дегенди.

Алимлени, дин къуллукъчуланы уа ол кеслерини ишлерин тийишли даражада бардырыргъа чакъыргъанды. «Бюгюнлюкде исламгъа алгъын болмагъан жорукъла кийирилип барадыла. Ол а биз ишибизни тийишлисича бардырмагъаныбызгъа шагъатлыкъ этеди», - дегенди.

Карадаги тёрели конфессияланы келечилерин менсиниулюклерин унутуп, жаланда кеслерини сейирлерини сагъышын этип турмай, Аллахны сёзюн жайыуда биригирге чакъыргъанды. «Сербияда, Палестинада болгъан ишлени эсигизге тюшюрюгюз – динлени арасында уруш ачылып, мингле бла адамла ёлтюрюлгендиле. Алай бир дин да чакъырмайды адамланы ёлтюрюрге. Исламда терроризм жокъду. Терроризмни уа дини жокъду!» - дегенди ол.

Жаш адамлагъа айланып, ол исламда адамны ёлтюрюрге эркинлик берилмегенин къатлап айтханды. «Тюрлю-тюрлю чакъырыула бла, ол санда ислам къурайбыз деген сылтау бла, динде ахырда болмагъан затла этиледиле. Алай сизни ол жаны бла сорууларыгъыз бар эселе, уялмагъыз, биз сизге не заманда да болушурукъбуз», - дегенди шейх.

Сёзюню ахырында Али альКарадаги «джихад» деген сёзню магъанасын ангылатханды. Ол бек алгъа бир жумушну башлагъанда, аны ахырына жетдирир ючюн, къыйын салыуну, аны аламат толтурургъа итиниулюкню билдиреди. «Аскер джихадны магъанасы уа башхады, аны башлар ючюн а, бир ненча жорукъ толтурулургъа керекди. Алай бюгюнлюкде Россейде адамлагъа Аллахха табыныргъа, намаз къылыргъа чырмау этилмейди. Аны себепли мында аскер джихадны башларгъа бир тюрлю сылтау жокъду», - дегенди.

Пленар жыйылыуда дагъыда Татарстан Республиканы муфтийи Камиль хазрат Самигуллин да сёлешгенди. Ол ислам дин билим бериуде кемчиликлени юслеринден айтханды. «Жаш адамларыбызны окъутханда, алагъа шёндюгю излемлеге келишген билим берирге, аны бла бирге уа ала жашаугъа исламны жорукъларыны юсю бла къарарча мадарла этилирге керекдиле. Кесибизге окъугъан студентле тыш къыраллы вузланы бошагъанладан артха къалмазгъа, ала бла тенг болургъа керекдиле», - деп чертгенди ол.

Пленар жыйылыуда Пятигорскну эмда Черкесскни архиепископу Феофилакт, Кавказны муслийманларыны управлениясыны башчысы шейх Аллахшукюр Паша-Заде, Шимал Кавказны муслийманларыны координация арасыны таматасы Бердиланы Исмайыл да сёлешгендиле.

Тюш намазны къылгъандан сора уа Муслийман алимлени битеудуния союзуну улемлери докладла этгендиле. Аны толтуруучу комитетини келечиси шейх Абд ар-Рахман бен Абдаллах аль-Махмуд, советни попечитель къауумуну келечиси шейх, доктор Халед Мазкур аль-Мазкур эмда организацияны генеральный секретары Али Мухи ад-Дин аль-Карадаги

Шейх абд ар-Рахман бен Абдаллах аль-Махмуд хазырлагъан доклад бютюнда сейир болгъанды. Ол бюгюнлюкде терроризмни тамыры къайдан чыкъгъанын тинтгенди. Аны акъылына кёре, радикал ниетле Американы Бирлешген Штатлары Жууукъ Востокда политиканы терс къурагъаны бла байламлы жайыладыла.

Афганистанда бла Иракда мамыр адамла мингле бле ёлтюрюлгенлери, бу къыраллада жашау ахырда бузулгъаны арап къыралланы чамландыргъанды. Къан тёгюлгенине, аланы халкъларын этилген терсликлеге тёзмегенле уа къолларына сауут алгъандыла. «2001 жылда сентябрь айда АБШ-да болгъан ишледен сора америкалыла терроризмге къажау ишни башлагъандыла. Ол заманда АльКаиданы къауумунда бир ненча жюз адам бар эди. Алай 13 жылны ичинде бардырылгъан къанлы урушдан сора уа экстремист организацияланы саны иги да ёсгенди», - дегенди ол.

Солдан онгнга: Шейх абд ар-Рахман бен Абдаллах аль-Махмуд, Халед Мазкур аль-Мазкур, Али Мухи ад-Дин аль-Карадаги.

Шейх акъыл этгенича, битеу дунияда да тынчлыкъны, мамырлыкъны тохташдырыр ючюн, къолларына сауут алгъанла бла ушакъ бардырып, аланы мамыр жашаугъа къайтарыргъа боллукъ эди. «Алай анга жетишир ючюн а, халкъланы унукъдурууну тыяргъа, терсликлени тохтатыргъа керекди», - деп чертгенди ол.

Шейх Али аль-Карадаги а кесини докладында радикал ниетлени тохтатыр ючюн, бек алгъа аланы мурдорларын тинтирге керек болгъаныны юсюнден айтханды. «Аманлыкъчыла кеслерини къара ишлерини башын исламны аты бла жабадыла. Алай экстремист организацияла келтирген къыйынлыкъла, ала этген ишле исламгъа ахырда келишмегенлерин шарт тохташдырсакъ, алагъа мындан ары да кеслерин алай жюрютюрге сылтау къалмаз», - дегенди.

Шёндюгю жамауатда болгъан проблемаладан къутулур ючюн а, шейхни сёзлерине кёре, билим бериу системаны башдан аякъ тюрлендирирге керекди. «Быллай форумла бек магъаналыдыла. Ала къыралны кесинде алимлени ачыкъларгъа онг бередиле. Алай бла тышындан ислам дин къуллукъчуланы чакъырмай, къыралда болумну иги билген, кемчиликле бла шагъырей болгъан алимлени жыйып, дин бла байламлы проблемаланы кесигизде тамамлаяллыкъсыз. Аллай совет бюгюнлюкде Европада барды. Аны къауумуна киргенлени асламы кеслерини алимлеридиле, биз алагъа жаланда болушлукъ этебиз. Быллай совет Россейге да керекди», - деп предложение этгенди Карадаги.

Ол, исламны жорукъларын жайыу бла кюрешгенлеге бурулуп: «Жангылмазлыкъ жаланда Аллахды. Биз а адамлабыз, аны ючюн билимибизни ёсдюрюрге, шёндюгю илмула бла шагъырей болургъа борчлубуз. Жаш адамла уа бизни айтханыбызны унамай эселе, ала бизге къажау тургъан эселе, ол алай нек болду, ала неге бюсюремейдиле, аны тинтирге тийишлиди. Биз экстремистлени ишлерин, ниетлерин сюзгенлей турабыз, алай кесибизни билимибиз а не даражада болур деп сагъыш да этмейбиз», - деп чертгенди.

Конференцияны ахыргъы документи - Къабарты-Малкъар мамырлыкъны жери болгъаныны юсюнден фетваны (декларация) - юсюнден да айтханды шейх. «Бек алгъа биз жамауатны ичинде болгъан тюрлениулени сюзерге керекбиз. Бюгюн муслийманла дин къарындашларын ёлтюредиле. Ол а не бла байламлыды? Исламда адамны ёлтюргенден уллу гюнях жокъду. Бизге Аллах берген жанны алыргъа бир адам да эркин тюйюлдю», деп къошханды ол.

Шейх такфир (адамны ислам динден къыстау) терс хайырланылгъаныны юсюнден да айтханды: «Исламда быллай жорукъ жокъду. Аны жайгъанла бу жангычылыкъ диннге сингнгер ючюн, эл бла бир ахча къоратхандыла. Алай Къуранда адамгъа такфир чыгъарыргъа жарагъаныны юсюнден жукъ да айтылмайды. Биз жаланда динни жорукъларын жаяргъа борчлубуз, алай судья болургъа, башха адамны юсюнден оноуну къабыл кёрюрге эркинлик бирибизге да берилмегенди. Бу затны ангылагъандан сора кёп жаш адамла керти исламгъа къайтхандыла», - деп белгилегенди ол.

Алим, белгили иймамланы китапларына таянып, «джихад» деген сёзню магъанасын ангылатханды, исламда масхабланы, аланы арасында башхалыкъланы юслеринден да айтханды. Докладыны ахырында ол Россей мамырлыкъны жери болгъанын чертгенди. «Къыралда Аллахха табыныргъа, ислам динни жорукъларын толтурургъа, намаз къылыргъа чырмау этилмейди. Аны ючюн мында уруш ачаргъа бир тюрлю сылтау жокъду. Бу жорукъ биз бюгюн къабыл кёрлюк декларацияда жазылыпды», - дегенди.

Ахырында Али аль-Карадаги залда олтургъанланы сорууларына жууапла бергенди. Конференцияны биринчи кюню «Тёрели динле: тёзюмлюлюкге эмда бир бирге хурмет этиуге юйретиу» деген декларацияны проектин къабыл кёрюу бла бошалгъанды. Анга къошарыкълары болгъанла уа предложенияларын баш кюннге дери берирге боллукъдула. Ызы бла бу документ басмаланып, кючюне кирликди. Анда уа Къабарты-Малкъар мамырлыкъны жери болгъаны шарт тохташдырылады. Алимле бу жорукъну Къураннга эм шериатха таянып, алай ангылатхандыла.

Байрым кюн а шейхле Къабарты-Малкъар къырал университетни студентлери бла тюбешгендиле. Андан сора уа Нальчикни ара межгитинде хутба окъугъандыла эмда муслийманланы сорууларына жууапла бергендиле.

ТИКАЛАНЫ Фатима.

2014 джыл, октябрны 30 орта кюн

Хасаука урушха — 186 джыл
ТАРИХИБИЗНИ УНУТУЛМАЗЛЫКЪ БЕТИ

Къарачай Эресейге къошулгъанлы быйыл 186 джыл толду.

Тарихибизни сыйлаб, миллетибизни ётген джолун эсгере, октябрны 20-да халкъыбызны интеллигенциясыны келечилери, Хасаукагъа барыб, анда митинг этдиле. Аны «Къарачай -алан халкъ» организацияны Черкесск шахар бёлюмюню тамадасы Батчаланы Манаф ачды.


«Кесамат этилген кёзюу».
Французланы Казбекни сурат эскизи.

Ма былайда, Хасаукада, Къарачайны джигит уланлары орус патчахны аскери бла уруш этгендиле. Къарачайны 500 ётгюр уланы орус аскерни 1500 аскерчисини аллын тыйыб тургъандыла. Джау аскерни огъу, тобу кёб болгъанды, бизникиле уучу шкокла бла сермешгендиле, алай болса да артха турмагъандыла.

Миллетими мындан кёб къырдырмайым деген иннетде Къарачайны олийи Кърымшаухалланы Ислам, онеки сагъатны уруш баргъандан сора, джарашыуну джолун сайлайды. Алай бла, Къарачай сыйлы кесаматны тамалында уллу орус къралны къурамына киргенди.

- Ма андан бери озгъан заманны ичинде, Къарачай, ата-бабаларыбыз джарашдыргъан кесаматха кертилик таныта, сёзюне толу болгъанлай келеди, – деди Манаф. – Бир кере да къралгъа терс къарамагъанбыз, анга къаршчы бармагъанбыз, ол затха тарих кеси шагъатлыкъ этеди.

Бери ол кюн республиканы джер-джеринден иги кесек адам келген эди – Черкесскеден, Къарачай, Къобан, Гитче Къарачай эмда Зеленчук районладан. Биз, Черкесскеден баргъанла, Къарачайны Къадау ташында тохтаб, суратха тюшген эдик. Андан сора кёпюр бла ётюб, сол джанына бурулуб, Хасаукагъа джол тутдукъ. Бизни ызыбыздан башхала да джетдиле. Бизден алгъаракъ барыб тургъанла да бар эдиле.

Митингни ачардан алгъа Шам Тебердеде джашагъан Эбзеланы Башир хаджи Хасаука урушда джан берген джигитлеге дууа этдирди. Ызы бла Акъбайланы Анзор хаджи да, бу затны магъанасы бек уллу болгъанын черте, ёлгенлеге къайтарыб дууа этди.


Къадау ташны къатында.

Хасаукада бардырылгъан джыйылыуда КъарачайЧеркес кърал тарих-культура эмда табигъат музейнизаповедникни директору Эльканланы Умар, Сторожевойда орта школну директору Хапаланы Хасан, Пригородный элде иш джюрютген адамланы бири Хубийланы Солтан, Россия Федерацияны Суратчыларыны союзуну члени Французланы Казбек дагъыда башхала сёлешдиле, ала барысы да адам кесини ётген джолундан хапарлы болургъа керекди, деген оюмну чертдиле.

Былайда бир затны юсюнден айырыб чертерге тыйыншлыды. Джыйырма джыл чакълы бир заманны республиканы джер-джеринден джашла, джыйылыб, Хасаукада уруш баргъан кюнню эсге тюшюрюб, джыл сайын октябрны 20да былайда, Хасаукада, мал кесиб, эки уллу затны белгилейдиле.

Биринчиси, бизни ётгюр халкъыбыз, кеси эркинлигин джакълай, уллу аскерни аллына къадамача сюелгенди. «Хасаука», «Умар» деген эски халкъ джырлада айтылгъаныча, Къарачайны джигит уланлары, тау ёзенлеге джауну джибермей, джан бергендиле. Ала ёмюрлюкге миллетни джюрегинде джашарыкъдыла.

Экинчиси, ким да билгенден, Уллу Алан къралны аллында монголлула чачыб башлагъандыла. Бизни атабабаларыбыз, аланла, сау джети джылны алагъа бой бермей кюрешгендиле. Андан бир кесек эс джыяргъа, Асхакъ Темирлан дин къазауат бла келиб, Аланны къуш тюгюнлей чачханды. Уллу Къарачайда къалгъан кесегибизни джесирге Кърымгъа сюрюлген Къарча атабыз, тенглери бла келиб, бир джерге джыйыб, кърал къурагъанды. Алай болса да, тамам джандетге ушагъан джерледе джашагъан гитче тау миллетге кеси сюйгенича джашаргъа, кърал болуб турургъа тынч болмагъанды. Тюркню да, Эресейни да, башха къралланы да анга кёзлери къараб тургъанды. Къарачайны 186 джылны мындан алгъа башчысы, олийи, Кърымшаухалланы Ислам, терен акъыллы адам болгъанды. Башында айтылгъан затны бек ариу ангылагъанды. Ол себебден иги терен сагъыш этиб, миллетине да сёзюн ангылатыб, Эммануэлни аллына акъ байракъ бла чыкъгъанды...

Патчах генерал да Къарачайгъа, бойсуннган халкъгъача тюл, урушда кесин хорлатхан халкъгъача сый бергенди. Ма аны тамалында кесамат да этилгенди.

Бир къауум тарихчиле айтханнга кёре, Эммануэль Хасаука урушда асыры кёб аскерчисин тас этгени себебли, ызына кетер къан да алгъанды. Алай а, аны насыбына, олий Кърымшаухал улу, кесини адамларына къоркъуб, аз миллетими къырдырыб къояма деген акъылда къолун кёлтюргенди. Эммануэль бла тюбешгенинде, ол былай айтханды: «Мени миллетиме къыйынлыкъ салма, ёлтюрме, сындырма, юйлерин чачма. Мени юйюмю чач, не сюйсенг да эт, халкъыма тийме». Бу сёзле миллетни джюрегине джазылгъандыла.

Эммануэль да, Къарачайны олийине, миллетине да тыйыншлы сый бериб, аны кесин да орнунда къоюб, Къарачайны сыйын чыгъаргъан кесаматны да бегитгенди. Ызы бла, Хачирланы Хыйса да, джол усталыкъ этиб, экспедиция къураб, Минги Тауну башына чыгъаргъа кюрешгенди...

Ол кюн алайда сёлешген– ле бу затланы барын да эсге тюшюрдюле.

- Хасаука урушну юсюнден школда окъугъан джылларымдан башлаб материал джыйыб башлагъанма, деди Хубийланы Солтан. – Алай а бир джерде бир джукъ джокъ эди, аны юсюнден аууздан ауузгъа айтылгъан болмаса, джазмай эдиле. Эндиледе, тарихибизни юсюнден айтыргъа эркинлик чыкъгъанында, бери келирге да мадар табдыкъ. Биз джыл сайын октябрны 20-да бери келебиз. Мал да кесиб, шейит ёлгенлерибизге дууа этиб кетебиз. Биргеме таймай келиб тургъанланы бири Къумушдан Салпагъарланы Таубийди. Ол да шагъатлыкъ этерикди – хар джыл сайын да Аллах бу кюнню бир ариу, чууакъ этеди.

Алайгъа джыйылгъан миллетни ичинде джети джыл болгъан Шатбек да бар эди - Хубийланы Солтанны уланчыгъы.

- Мен бери экинчи кере келеме, - деди Шатбек. – Былтыр да келген эдим. Билеме бери нек келгенибизни, былайда Хасаука уруш баргъанды, ол бизни тарихибизди.

Россия Федерацияны махтаулу артисти Ёртенланы Борис, джыйылгъанланы тилеклерин къабыл эте, «Хасаука» деген халкъ джырны да джырлады.

Бюгюн биз ётген джолубузну, тарихибизни да юсюнден айтыргъа, джазаргъа мадар табханбыз. Аны бла да тюз хайырлана билирге керекбиз. Биз бюгюн Эресейни къурамындабыз, джазыуубузгъа разыбыз. Бизни къралыбыз уллуду, кючлюдю, деб къууанабыз. Ариу, деу, демократияны джолунда баргъан къралыбызны кишиге да ауушдураллыкъ тюлбюз. Орус тилни да кесибизни экинчи ана тилибизге санайбыз, аны юсю бла уллу цивилизациягъа да къошулургъа мадар табханбыз. Бюгюнлюкде Къарачай-Черкес Республикада 80-нга джууукъ миллет джашайды – барыбызны бирикдирген орус тилди. Биз аны сыйын, магъанасын да билебиз.

Эресейни къурамында тилибизден, динибизден да айырылмай, насыблы джашау этерге Аллах хатер этсин.

МАМЧУЛАНЫ Дина.

2014 дж. октябрны 30
" К Ъ А Р А Ч А Й "

Ноябрны 2 — Къарачайны бушуу кюню
ДУШМАНЛА ЭТМЕГЕННИ ЭТГЕН ЭДИЛЕ

1943-чю джылны сентябрь айы эди. Мен экинчи классха бара эдим. «Сабий кёргенин унутмайды» дегенлей, мен да сабий заманымда кёрген затымы ма бюгюн да унутмай турама. 1943-чю джылны ноябрь айыны 2син кёзюме кёргюзтсем, джюрегим да къызыу уруб башлайды. Ол кюн бизге, эмда бизнича, башха къарачай юйдегилеге ич ишлени аскерчилери къаллай зорлукъ этген эдиле. Фашистле да болгъан эдиле бизни джуртлада, алай а ала да этмеген эдиле бизге аллай артыкълыкъ. Сора бизни кёчюрюрге келген аскерчиле фашистле тюлмю эдиле да?

Октябрны аягъында юч аскерчи бизни юйюбюзде джашаргъа келдиле. Кесибиз ашагъанны алагъа да бере эдик: чырт бир зат бла инджитмей эдик. Ноябрь айны 1-де мени тамада къарнашым Къара, ол 7-чи классха джюрюй эди, анам Ючкекенде джашагъан къарт анама барыргъа хазырлана тура эдиле. Джолгъа чыкъгъанлай, алларына бир аскерчи чыгъыб, джазыкъсыныб:

- Тамбла сизни Джуртугъуздан кючюрген этерикдиле, юйюгюзге къайтыгъыз, - дегенинде, анам да, къарнашым да анга ийнанмай:

- Алай къалай болады? Бютеу халкъны кёчюрюрге мадар джокъду, - деб, юйге да къайтмай, Ючкекеннге кетиб къалгъан эдиле.

Ноябрны экисини эртденнгиси бир да сууукъ эди. Бизни юйде джашагъан аскерчини хыны ауазы мени джукъумдан уятды. Ол бизни юйюбюзде джашаб, гъырджыныбызны ашаб тургъанладыла деб танымазча, аллай къан алыб эди. Атам Бекмурзаны ёрге тургъуздула. Шкокну арт джаны бла аны къарнына уруб:

- Шкогун бар эсе, бери бер! Алайсыз, сени ма былайда огъуна сабийлеринги аллында, уруб къоярыкъбыз! – деб, къычырыб башладыла. Мени гитче къарнашчыгъым Кёккез, джукълаб тура эди да, офицерни къычырыгъындан илгениб уянды да, джылаб башлады. Анга 6 джыл болгъан эди. Аскерчи аны къулагъындан тутуб, орундукъдан полгъа атды. Кёккёз андан да бек джылады. Аскерчи, ачыулу тюрсюн алыб:

- Ауузунгу джаб, итден туугъан! – деб къычырды.

Мени атам бир да кючлю адам эди. Аскерчини сабийге этгенин кёлтюралмай, аны тюз къулакъ джанына уруб, алайда огъуна сойландырыб къойду. Аны алай этгенин кёрген башха аскерчиле, атама чабыб, аны шкокну арт джаны бла талай кере уруб, джунчутуб, полгъа джыгъыб, къолларын артына байлаб, эшикге чыгъардыла. Уруб къояргъа излеген болур эдиле. Алай а, артдан дауур-зат болмасын деб, тиймеген эдиле. Бизни барыбызны да бир джерге джыйыб, тёгерегибизни къуршоулаб къойдула.


АЛИЙЛАНЫ Мукъуят.

Танг тюгел атыб бошамагъан эди. Арбазда иги кесек сюелгенибиз себебли, сууукъ болгъан эдик. Тёгерекни шошлугъун итлени юргенлери, улугъанлары буза эди. Артыкъ да бек тиширыула, сабийлеге къошулуб, къычырыкъ этиб джылай эдиле. Ашыкъ-бушукъ этиб, адамланы машиналагъа миндире эдиле, ызларындан тюйюмчеклерин ата эдиле.

- Бизни нек кючюресиз? – деген соруугъа хаман бир джууаб эшитиле эди.

- Сиз сатлыкъласыз! Фашистлеге къошулуб, бизни аскерчилерибизни къыргъансыз!..

Къолубузгъа кёб зат алыргъа къоймагъан эдиле. Машинагъа миннгенден сора, атамы тону юйде къалгъанын эсгериб, ызыма къайтдым. Къайтханымда, аскерчиле анамы кюбюрю ючюн бир-бирлери бла дауур эте тура эдиле. Мени кёргенлей, аланы бири:

- Къораб кет былайдан итден туугъан!.. – деб, мени таба мыллыгын атды. Мен кючден къачыб къутулдум...

Машинала Нарсана таба тебредиле. Бизни къайры элтгенлерин киши билмей эди. Бир къауумланы айтханларына кёре, тышына чыгъарыб, уруб къоярыкъ эдиле. Бирсиле уа: «Бизни Итил суугъа къуяргъа элтедиле», - дей эдиле. Адамланы джылауларындан машиналаны гюрюлдегенлери эшитилмей эди. Бизни келтириб, Нарсана шахарны темир джол станциясында тёкдюле. Анам бла къарнашым Къара къайда болгъанларын билмей эдик. Барыбызны д а т у у а р в а г о н лагъа джюклеб башладыла. Анамы, къарнашымы кёрмегенимде, мен джылаб башладым. Атам кирмеген джер къалмады: экисин да табмады.

14 кюнню бардыкъ джолда. Гитче къарнашчыгъым бла мен, анам бла Къара табыллыкъдыла деб, бир-бирибизге кёл эте бара эдик. Атам бизни айтханыбызны эшитиб бара эди да:

- Къыйналмагъыз, ала да табыллыкъдыла. Барыбыз да бир джерге джыйыллыкъбыз, - деб, кёл эте эди.

Вагонла тарлыкъ эте эдиле. Адамла асыры тыкъ джыйылгъандан къымылдар джер джокъ эди. Бир джерде олтургъаныбызча, ары-бери къымылдамай, бара эдик. Ач, суусаб болгъан бла къалмай, санларыбыз уюб, инджиле эдик. Анда-санда дегенча билямукъ бла суу бере эдиле. Артыкъ да бек къартла бла сабийле къарыусуз бола башлагъан эдиле. Мен кёрюб, джолда талай адам ёлген эди. Биз Итил суугъа джетгеникде, аны юсю бла ётген кёпюрде тохтадыла вагонла. Алайда алты сагъатны турдукъ. Кёлюбюзге кёб тюрлю сагъыш келе эди: кече арасында суугъа къуюб къояргъа башлагъандыла, дей эдик. Ёзге эшелонланы паромлагъа миндириб, бирси джанына ётдюргенлеринде, къууандыкъ. Алай бла 14 кюнден джетерик джерибизге джетиб тохтадыкъ: биз Джамбул областда Луговой районда Луговое элге тюшдюк.

Къазахла джашагъан элде орналдыкъ. Бизге чачыла тургъан бир топуракъбаш юйчюкню бердиле. Бизден сора да ол элге 19 къарачай юйдеги тюшген эди. Ноябрь ай бошала, сууукъла къысдыла. Къар джауду. От этерге отунубуз, ашаргъа азыгъыбыз джокъ. Аны къой, джукъларгъа мадарыбыз болмай эди: орундукъ, тёшек дегенча затыбыз джокъ эди. Бизге бир айгъа 5 килограмм ун бере эдиле. Андан атабыз билямукъ этиучен эди. Адамла ачдан, тюрлютюрлю аурууладан, чибинлеча, къырылыб башладыла. Атам, бизни сууукъ юйде къоюб, кеси сыртха чыгъыб, къаура джыйыб, келиб, от этиучен эди. Биз бир кесек джылынсакъ, дагъыда битимлери джыйылгъан чюгюндюр бачхалагъа кете эди. Бизни ёлюмден ол атам джыйыб келген чюгюндюр кесекле сакълагъан эдиле. Аны биргесине башхала да бара эдиле чюгюндюрге.

Атама 61 джыл болгъан эди. Кючлю адам болса да, саулугъу къарыусуз эди. Анга да къарамай, кёблеге къолундан келгенича болуша эди.

Эркишилери болмагъан юйдегилеге айырылыб къыйын эди. Ол къауумдан кёбле джазны кёрмедиле. Къыш айланы сууукълукълары, ачлыкъ, тюрлю-тюрлю ауруула, кёблени джашауларын юздюле.

Бизни элни коменданты аман адам эди деб, айталлыкъ тюлме. Ол да, адамланы къырылыб баргъанларын кёрюб, къыйнала эди. Анам бла къарнашым Къара къайда болгъанларын билгеникде, атамы тилеги бла, аланы алыб келиб, 1944-чю джылны март айында барыбыз да бирге болдукъ. Анама 33 джыл болгъан эди. Тели ауруудан ауруб ёлдю. Атабыз да кёб джашамады: ол да 1944-чю джыл дизентериядан ёлдю.

Ёлюрюню аллы бла ол, экиде туургъан эгечи, Алийланы Муслини чакъырыб:

- Энди мен ёлюрге башлагъанма. Сабийлени сеннге аманат этеме, - деб осуят этди.

Мусли бизни кесине алды. Къыйын болса да, бизни джашауубузну сакълады. Къарагъа 17 джыл болгъанында, ол тракторист болду. Мен а 14 джылымда колхозну чюгюндюр бачхаларында ишлеб башладым. Гитче къарнашчыгъыбыз Кёккёз да элни тууарын кютюб тебреди. Алай бла аякъ тирей башладыкъ. Муслиге уа не заманда да джюрек разылыгъыбызны билдиргенлей турдукъ. Артдан биз кесибизге бир гитче юйчюкню сатыб алдыкъ да, анда джашаб башладыкъ...

Меннге 23 джыл толгъанында, эрге чыкъдым. 1957чи джыл май айны 7-де Джуртубузгъа къайтдыкъ. Юйлерибиз чачылыб тура эдиле да, бир кёзюуге дери ийнек фермалада джашадыкъ. Артдан юйле ишлеб кирдик.

Бек къыйын джашауну джашагъанды бизни миллет. Алай болса да, уллу Аллахны кючю бла киши джерде къырылыб къалмады миллетибиз, Джуртубузгъа къайтды. Меннге бусагъатда 80 джыл болуб турады. Юч джаш бла эки къыз бардыла да, ала да юйдегили болгъандыла. Туудукъларым 18 боладыла. Аладан туугъанла да эки барды.

Аллахха шукур эте джашайма.

Мен назму, ийнар, кюу джазаргъа уста тюлме. Алай болса да, кёчгюнчюлюкде сынагъан къыйынлыкъларыбызны юсюнден 1953-чю джыл кюу этген эдим да, аны мен джазгъан материал бла бирге басмаларыгъызны излейме.

Ах, ёмюрлюкге къаллыкъ болурму
Бу джюрекледе джарабыз,
Сабийле, къартла эшелоннга джыйылыб,
Джылай-джылай, кетиб барабыз.

Келтире келиб, ой, биз джарлыланы
Къазахстан къумлагъа тёкдюле,
Атасыз, анасыз, бизнича ёксюзле
Артыкълыкъ сюргюнде ма бир кёбдюле.

Бизни Кавказда табарыкъ тюлсюз,
Энди джашла, ары письмо иймегиз,
Сизни халал этиб, бизни харам этген
Бу мурдарланы сюймегиз.

Ах, игисагъан бир суу ичер эди,
Туугъан джерибизни сууундан,
Да, бизни Джуртубуздан къыстагъандыла джашла,
Энди кимни къоруулайсыз джауладан.

Ах, игисагъан бир суу ичер эди,
Туугъан тауларыбызны сууундан,
Къалай къара кюннге биз къалгъанбыз
Сталин мурдарны да ууундан.

Мында зорлукъну киши биллик тюлдю
Кеси кёзю бла кёрмеген,
Кёрген къыйынлыгъын джукъгъа санамасын
Атасы, анасы ёлмеген.

Ишлерге деб, кетиб тебресем,
Бутларым артына тарталла,
Джанымдан эсе сюйген атам, анам
Къум тёбеле болуб джаталла.

Адам ашаучула келгендиле, деб,
Да, бизни эрши кёрелле,
Гюнахсыз миллетге ат-бет атаб,
Къара ишлерин этелле.

Бир кёб сагъыш этиб да джылайма
Кесим джангыз къалгъан заманда,
Ёксюзлени оту джарыкъ да джанмайды,
Джукъланаб да турады хаман да.

Ах былай эте турлукъ болурбузму
Туугъан Джурчубузгъа хаман термилиб?
Къазахстанда ёллюк болурбузму
Суу кюсетген къумлагъа кёмюлюб?

Инша Аллах айтса, тюзлюгюбюз хорлаб
Бир кюн Джуртубузгъа кетербиз,
Ёксюзню тилеги къабыл болады дейле,
Биз муратыбызгъа джетербиз.

АЛИЙЛАНЫ Мукъуят,
урунууну ветераны.

2014 дж. ноябрны 1
"Къарачай"

«ДЖЁГЕТЕЙ» ДЕСЕМ...

Эртделеден бери да адамла бир-бирине тюбешселе, эм алгъа къайсы элденсе деб сорадыла. Хапарны билгенден сора ол элледе джашагъан джууукъларын, тенглерин, танышларын сагъынадыла.

Бизни къайсы бирибиз да туугъан элибиз бла, анда джашагъан белгили адамла бла махтанабыз. Мен да «джёгетей» десем, башым кёкге джетгенча болады. Джёгетей ёзенде джашагъанла Ата джуртха берилген, законнга-джорукъгъа бойсуннган, урунууну сюйген огъурлу адамладыла, деб бегиталлыкъма.

Бютеу Къарачай-Черкесияны джерине 30-чу джыллада ачлыкъ джетгенинде, кесибизникиледен, хоншу миллетледен да кёб адамны джанын джёгетейчиле сау къалдыргъандыла. Инджилиб келгенлени къайсы миллетден болгъанларын киши сормагъанды. Ол адамладан кёбле мында ёмюрлюкге джашаргъа къалыб, юйдегиле къураб, бизни бирибиз болгъандыла.

Уллу Ата джурт къазауат башланады. Джуртну фашистледен къорууларгъа къолуна сауут туталлыкъ джашладан барысы дегенча фронтха кетедиле. Аладан Багъатырланы Харуннга Совет Союзну Джигити ат аталгъанды. Ол ат къазауатда ёлгенинден сора гюрюлдеуюкчю ногъай джаш Кумуков Халмурзагъа да берилгенди. Гербекланы Магомет бла Къаракетланы Юнюсге къазауатда ётгюрлюклери ючюн Россия Федерацияны Джигитлери атла аталадыла. Офицерле Темрезланы Рамазан, Таушуналаны Мустафа, Мижаланы Батыргерий, Тебуланы Билял, Бекболатланы Къурман аскер бёлеклеге командирлик этиб тургъандыла.

Мени кесими къарнашларымдан бири фашистле бла сермешиуде Ростов шахарда ёлгенди. Эки къарнашым да джаралы болуб, къайтыб, бири Къыргъызстанны Кант элинде, экинчиси да бери ызыбызгъа къайтхандан сора Джёгетейде ауушхан эдиле.

Барыбызны джаныбызгъа, джюрегибизге джара салыб, ёмюрлюклеге эсибизде къалгъаны миллетибизни зор бла Азиягъа кёчюргенлериди. Мен да кёчгюнчюлюкню бютеу къыйынлыгъын сынагъанма. Ноябрны 2-де эртденбла шош тургъан Джёгетейге киредиле НКВД-ны аскерлери. Эшиклени шкокларыны къалакълары бла тюйюб, ачдырыб, сабийди, къартды, къарыусузду деб къарамай, сюрюб сууукъ аязгъа чыгъарадыла. Нек эсе да миллетни барысын эл къабырлагъа джыйгъан эдиле. Ол артыкълыкъгъа хар адам да тёзаллыкъ тюлдю – джанлары саулай къабырлагъа элтгенлерине. Азияны къыйынлыгъын сынагъанла, «мындан эсе анда Кавказда кесибизни къабырларыбызда ёлтюрюб къойсала иги боллукъ эди, джууукъ адамларыбызны къатында тынчлыкълы джатарыкъ эдик», дей эдиле.

Былайда бир ачы хапарны айта кетерге излейме. Эски Джёгетейде Эбзеланы Хамзат деб бар эди. Ол асыулу джаш тилсиз эди, къулагъы да эшитмей эди. Элчилерине, хоншугъа-тийреге болушханлай, джарагъанлай тура эди. Къайсы ауур джумушха да эм алгъа ол джете эди. Элчиле аны эркелетиб атына Хамыз деб къоя эдиле. Элчилени кёчюрген кюн Хамыз эртденбла эртде турады да, адетиндеча, хоншуларыны малларын, сыртха чыгъарыб, бошлайды. НКВД-ны аскерчилерини бири аны ызындан къычырады къайт, деб. Ол джазыкъ аны къайдан эшитсин, ызына бурулуб да къарамай, бара береди. Ол огъурсуз солдат дагъыда къычырады да, болмагъанында ызындан шкок бла атыб, джерге къаблаб къояды. Кёчюрюлюб баргъанла джан къайгъылы эдиле да Хамзатны киши басдырмайды. Артдан, кёчгюнчюлюкге тюшмей мында къалгъан башха миллетлени адамлары, сау къаллыкъла, аны дин бла, шериат бла асырагъан эдиле деген хапар эшитген эдик. Эбзеланы Хамзатны эм уллу къарнашы Муха деб бир джигит джаш болгъанды. Ол, революция чыкъгъынчы Николай патчахны акъ аскерлеринде «Дикая дивизияда» къуллукъ этгенди. Тамам ётгюр, батыр джаш болгъанды. Биринчи Ата джурт къазауатда джигитлиги ючюн Георгий къач бла да саугъаланнганды. Революциядан сора бир 20 нёгери бла Царицынде Къызыл Аскерге кёчюб, Буденныйны, Ворошиловну аскерлеринде къуллукъ этгенди, совет властны джакълагъанды. Сермешиулени биринде пулемётчу Эбзеланы Муха ауур джаралы болуб госпиталгъа тюшеди. Джюрюген хапарлагъа кёре, ол джигит джёгетейчи джашны кёре Клим Ворошилов кеси келеди. Къуру къолу бла келмейди - айтхылы аскер башчы Мухагъа аскер форма кийимле бла революциячы саугъаны – маузерни - келтиреди.

Ай медет, Муха госпиталда ауушуб къалады. Нёгерлери аны ёлюгюн келтириб Джёгетейде асырайдыла. Аны эки къарнашы бла эки эгечи болгъандыла. Эгечлери Абидат бла Байдымат къарнашы Абдул миллетибиз, туугъан Джуртуна къайтхандан сора Эски Джёгетейге келиб, Атайлада кече къалыб кетген эдиле. Андан бери хапарлары чыкъмайды. Биз Къыргъызстанны Фрунзе областында Кант элине тюшген эдик. Мен анда къарачай джашладан биринчилени санында шофёр усталыкъны алама. 1944-чю джылны джазында ол тёгерекледе иш джетишимлери бла белгили «Труд» колхозда ишлеб башлайма. Колхозну председатели Коберт деб бир огъурлу адам бар эди. Ол ишни бек сюйгенибиз ючюн бизникилеге айырыб эс бёле эди, къолундан келген болушлукъну да аямай эди. Мен джангы орулгъан мюрзеуню ташый эдим ындыргъа, андан да элеваторгъа. Махтаныб айтмайма – марданы эки къатха дери толтуруб тура эдим. Стахановчу, ударник болгъан эдим. Колхозну председатели мени башхалагъа юлгюге тутуб туруучан эди. Джергили миллет - къыргъызлыла да - бизге юреннген эдиле, аман кёзден къарамай эдиле.

Артда Талас областха кёчебиз. Анда къарачайлыла эм кёб джашагъан Вильгельм Пик атлы колхозну къатында «Шверник» колхозда джерлешебиз. Мен да ишге киреме. Колхозну правлениесине членнге сайлайдыла. Правлениеде уа джыллары келген акъыллы адамладан Баппучуланы Мудалиф, Гогуйланы Ибрагим, немец миллетден Классин Густав бла Лейин Анна дагъыда башхала бар эдиле. Заманла къыйын болсала да, кёчгюнчю миллетни адамлары биригиб ишлей, джерчиликден, малчылыкъдан иги хайыр ала эдиле. Колхозну председатели, Уллу Ата джурт къазауатны сакъаты Володин кёчгюнчюлени джаныча кёре эди, хар къыйын ишни алагъа ышана эди. Ол бир кюн мени чакъырады да: «Комсомол организациягъа тамадалыкъ этерге сенден тыйыншлы кёрмейме. Районда комсомол комитетде да айтхандыла – джаш тёлюню бирикдир, секретарь бол», - дейди. Алай бла комсомолну ишин къолгъа алама. Комсомолчула кёб ишни тындырыргъа джетише эдиле.

Ала къыш айлада Къызыл Аскерни фондуна 2-3 джылдагъы атланы хазырлай эдиле. Ат орунланы таза тутуб, ашларын-сууларын заманында бериб, талай атны ёсдюрюб, аскерге ийген эдик. Джай айлада уа комсомолчуладан бригада къуралыб, сыртлагъа чыгъыб, аскерге ашырыллыкъ атлагъа, татымлы бичен, зынтхы хазырлай эдик. Хар ишни тамам кючлю бишире эдик. Джаш тёлюге райондан, областдан саугъала берилгенлей тура эди. Ол кёзюуледе эм уллу саугъагъа кийимлик къумачла санала эдиле. Мени джаш тёлюден къуралгъан бригадам джылда аллай саугъаланы эки-юч кере ала эди.

«Шверник» колхоздан узакъ болмагъан «Пик» колхоз а саулай Орта Азияда биринчи болуб, къарачайлыладан къуралгъан эди. Мюлкню, председателинден башлаб, бухгалтерлерине, тюз ишчилерине дери къарачайлыла эдиле. Ол мюлкню аты кёб джерде иги бла айтыла эди.

Тюзлюк хорлаб, туугъан Джуртубузгъа къайтдыкъ. Джангы джерледе джарагъан юйле ишлеб кирдик, джангы мюлкле къурадыкъ. Уллу Аллахха минг бюсюреу болсун, эртден сайын Минги Таугъа къараб, энди ёмюрледе да бизни миллетни бу Джуртдан айырма, деб тилек тилейбиз.

АТАЙЛАНЫ Хасан.
Атайланы Тапашны джашы Хасан урунууну ветераныды, бек джашлай огъуна шофёр усталыкъ алаб, ара мюлкде джигер урунуб тургъанды. Къазауат бара тургъан 1944-чю джылдан башлаб джигер ишлегени ючюн анга Уллу Ата джурт къазауатны ветераны деген къагъыт берилгенди. 1941-чи1945-чи джыллада Совет Союз къазауатда хорлаб, аны сыйына чыгъарылгъан медалны да, Азияда биринчилени санында алгъанды Атай улу. Аны эм биринчи саугъасына санайды. Андан сора да талай медаль бла саугъаланнганды ол.

2014 дж. ноябрны 1
"Къарачай"

Поэзия
КАТЧИЛАНЫ Ахмат
Къарачай-Черкесияны халкъ поэти
Хубийланы Назирге

Сыйы болгъан, сый береди адамгъа...
Сыйынг Джерден озуб джетсин Аламгъа!
Сен - халкъ поэт, халкъны тинин джакълаучу,
Ана тилни, миллетликни сакълаучу.

Джашау джолда аудунг сексан ауушдан,
Тин кёгюнде башханг болмай тау къушдан,
Тазалыкъны мийигинде учдунг сен...
Кёб джылланы уч сен энтда сау-эсен!

Назмучусу болмагъан халкъ, ол талкъды,
Тили сау халкъ ёлюмсюздю, ол хакъды!
Хубийланы поэт Назир, аны бил -
Сеничала болуб, ёлмез ана тил!

2014 дж. ноябрны 6
"Къарачай"

Эсебле
2014-чю ДЖЫЛ ЯНВАРЬ-СЕНТЯБРЬ АЙЛАДА
КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕС РЕСПУБЛИКАДА СОЦИАЛ-ЭКОНОМИКА БОЛУМ

Промышленность

2014-чю джылны январьсентябрь айларында промышленность продукцияны чыгъарыу былтыр бу замандан 19,1 процентге (2013-чю джыл январь-сентябрь айлада 11,9 процентге) аз болгъанды. Ол продукция чыгъарыучу санагъатлада электрокъууатны, газны, сууну чыгъарыу (15,6 бла 30,2 процентге) азайгъаны бла байламлыды. Джер магъаданланы чыгъарыу 101,9 процентге ёсгенди.

Электрооборудование, электрон эмда оптика оборудованиени чыгъарыу 1,9 кереге аз болгъанды. Бу промышленностла былтыргъа кёре 1,9 процентге, «къумач согъуучу эмда кийим тигиучю» (1,5 кереге), резин, пластмасса затланы чыгъарыу (20,2 процентге), «металлы болмагъан затланы чыгъарыу» (11,8 процетге) тюшгенди.

Ашарыкъ, ичги суусунланы чыгъарыу былтыргъа кёре 5 процентге, химия затланы чыгъарыу 22,9 процентге ёсгендиле.

2013-чю джыл январьсентябрь отчёт айлагъа минерал сууланы чыгъарыу 8,6 процентге, бышлакъла бла сюзме 7 процентге, ётмек бла ётмек-булка затла 5,9 процентге, чындай затла 1,8 кереге, трикотаж затла 21,3 процентге, шиндикле 1,4 процентге кёбейгендиле.

Былтыргъа кёре кондитер затла 12,8 процентге, полимерден этилген сумкала бла машокла 6,9 процентге, асфальт-бетон къатышмала 25,7 процентге, эшиктерезе металл-пластика блокла 1,7 бла 1,2 кереге, столла 22,2 процентге аз чыгъарылгъандыла.

Джер магъаданланы чыгъарыуда магъадансыз къурулуш материалла 18,7 процентге аз чыгъарылгъандыла.

Эл мюлк

2014-чю джылны январьсентябрь айларына республиканы эл мюлкчюлери чыгъаргъан продукциядан бюгюннгю багъалагъа кёре 15100,2 сом хайыр тюшгенди. Эл мюлк производствону индекси 2013-джылныкъына кёре 97,6 процентди.

Джерчилик.

2014-чю джыл октябрны 1-не 36567 гектар мюрзеу джыйылгъанды, ол а былтыр бу замандан 5 процентге азды.

132105 тонна мюрзеу тартылгъанды, ол а 2013-чю джылдан 3,3 процентге асламды. Орта тергеу бла бир гектар джерден 36,1 центнер мюрзеу алыннганды, ол былтырдан 2,9 центнерге кёбдю.

Октябрны ал кюнлеринде 1062 гектар джерге кюзлюк урлукъ атылгъанды, ол былтырдан 19,3 процентге кёбдю. Къачда сюрюлюб, джазгъа урлукъ атаргъа хазырланнган сабанла, былтырдача, 4994 гектардыла.

Малчылыкъ

2014-чю джыл сентябрны аягъына республиканы не тюрлю мюлклеринде да тууар малла 236,9 минг (былтырдан 2,5 процентге аз) болгъандыла. Аладан 132,9 минги (0,7 процентге аслам) ийнекледиле, 3,9 минги (45,4 процент) тонгузла, 1415 (2,9 процентге аз) эчкиле бла къойладыла.

Эл мюлк организациялада тууар малны саны 12 процент, къой бла эчки 22,3 процентдиле; энчи мюлкле 62,3 проценти тууар, 11,3 проценти ууакъ аякълыладыла; элчи-фермер мюлкледе 25,7 процент тууар, 66,4 процент да къой бла эчки саналады.

Джылны аллындан бери бютеу мюлкледе да малчылыкъны не тюрлю продукциясы да былтыргъа кёре аз чыгъарылгъанды. Малла бла къанатлыла 3,7 процентге (37 минг тонна), сют 5,6 процентге (189,1 тонна), гаккыла 2,8 процентге (73,2 миллион гаккы) кем болгъанды.

Къурулуш

2014-чю джылны январьсентябрь айларында 7541,4 миллион сом багъасы джумуш этилгенди. Ол былтырны кёргюзюмлерини 96 процентиди. Къурулуш ишле IIIчю кварталда кюч ала башлагъандыла, II-чи кварталдан 1,3 кереге аслам иш этилгенди.

Былтырдача, онглу эмда орта организациялагъа республикада бютеу ремонткъурулуш ишлени 36 проценти джетгенди.

Къурулуш ишлени кёбюсю Черкесск шахар (34,9 процент) бла Къарачай районда (19,7 процент) бардырылгъандыла.

2014-чю джылны январьсентябрь айларына республикада 570 мекям хайырланыугъа берилгенди. Аланы площадлары 194,3 минг квадрат метрди, къурулуш ишлени объёму 822,1 минг кубометрди (дачаланы санамай).

Быйыл республикада тууар маллагъа 0,1 минг орун, къойлагъа 2,4 минг орун, 3,6 минг тонна сыйындыргъан мюрзеу, урлукъ ындырла, 19,4 километр газ быргъыла, автомобиллени техника джумушларын баджаргъан юч станция, 16,4 минг квадрат метр сатыу-алыу предприятиеле, 100 оруннга джамагъат хант хазырлагъан аш юй, 98 оруннга къонакъ юйле, 53,1 километр радиорелей связь линия, сотовый связгъа 13 антенна-мачта, 480 сохтагъа эл школ, физкультура-чыныкъдыргъан 2 комплекс, 15 орунлу хамам, 1124 квадрат метр сатыуофис аралыкъ ишленнгенди.

Россияны Экономика министерствосуну тизимине кёре 2014-чю джыл КъЧРде оналты магъаналы къурулушну ишлерге деб бегитилгенди. Федерал бюджетден къурулушлагъа 977,7 миллион сом, республикан бюджетден да 39,3 миллион сом ачха юлюш чыгъарылгъанды. Джылны аллындан бери федерал бюджетден 700,4 миллион сом джоюлгъанды, ол а теджелген ачханы 71,6 процентиди.

Мекям ишлеу

2014-чю джылны январьсентябрь айларында республикада 132,1 минг квадрат метр мекям ишленнгенди. Аладан 500-зю энчи, 6сы да кёб фатарлы юйледиле. Ол былтыр бу замандан 2,4 кереге кёбдю, аладан 46,2 минг квадрат метри (295 юй) элде ишленнгенди, ол былтыргъы аллай юйледен 2,2 кереге асламды. Мекям къурулушда энчи юйлени юлюшлери 76,4 процент (100,9 минг квадрат метр) болгъанды.

Транспорт бла связь

Автомобиль транспорт 2014-чю джылны январьсентябрь айларында 1,7 миллион тонна джюк ташыгъанды, ол 2013-чю джылны январь-сентябрь айларындан 2 кереге азды. Быйыл джюк джюрютюу да 2,1 процентге тюшгенди.

2014-чю джылны 9 айына пассажир транспорт бла 8,5 миллион пассажир хайырланнганды, ол озгъан джылны тенглешдирилген кёзюуюне кёре 9,5 процентге кемди.

Автомобиль транспортну бютеулей пассажир джюрютюую, былтыргъа кёре 7 процентге тюшюб, 126,9 миллион пассажир-километр болгъанды.

Связь.

2014-чю джылны январь-сентябрь айларында, бу санагъатны онглу, орта эмда гитче предприятиелери 1966,1 миллион сом багъасы джумушну толтургъандыла. Ол 2013-чю джылны январь-сентябрь айларыны дараджасыны 102,1 процентиди.

Потребитель рынок

2014-чю джылны 9 айына розница сатыуну юсю бла 25977,2 миллион сом багъасы зат сатылгъанды, ол былтыргъы сатыуну 96,1 процентиди.

Сатыу-алыу этген предприятиелени оборотлары (рынокдан тышында сатыу этген энчи предпринимателлени да санаб) 20300,9 миллион сомдула. Быйыл кийим, ашарыкъ эмда къатыш рынокла бла джармалыкълада 5676,3 миллион сом багъасы хайыр тюшюрюлгенди (95,2 процент).

2014-чю джылны январьсентябрь айларында розница сатыуну оборотуну 78,1 процентин сатыу-алыу предприятиеле бла энчи предпринимателле (рынокдан тышында сатыу этгенле) баджаргъандыла. Анда рынокну юлюшю 21,9 процентди (2013-чю джылны 9 айына оборот 77,9 бла 22,1 процент эди).

Отчёт кёзюуге, былтырдача азыкъгъа саналмагъан товарланы обороту 51,9 процентге тюшгенди (былтыр – 55 процент эди).

2014-чю джылны 9 айына розница сатыу сетле КъЧРни розница сатыууну 14 процентин къурагъандыла. Ол, озгъан джыл бу кёзюуден 6,1 процентге ёсюб, быйыл 3648,3 миллион сомгъа джетгенди. Ашарыкъ затланы оборотунда розница сатыуну юлюшю, ичкини, тютюнню да санаб, 16,6 процент болгъанды.

2014-чю джылны январьсентябрь айларында джамагъат хантны обороту 500,1 миллион сом болгъанды, ол былтырны бу заманына кёре 100,1 процентди.

2014-чю джылны тогъуз айына республиканы джамагъатыны 8513,3 миллион сом багъасы ачха тёленнген джумушу баджарылгъанды. Тенглешдирилген багъалагъа кёре ол озгъан джылдан 0,6 процентге кемди.

Опт сатыу-алыу

2014-чю джылны январьсентябрь айларында опт сатыу-алыуну обороту 18823,5 миллион сомду, ол былтырны бу замандан 7,1 процентге кёбдю.

Опт организацияланы опт сатыу-алыуларыны оборотлары джылны аллындан бери 14008,5 миллион сомду (былтыргъа кёре 101,9 процент), башха организацияланы опт халда сатыу-алыулары 4815 миллион сомгъа чыкъгъандыла (былтыргъа кёре 125,6 процент).

Багъала

Джылны аллындан бери потребитель багъаланы индекси 105 процентге джетгенди, ол былтырны бу кёзюуюнден 0,3 процентге азды.

Азыкъ товарладан эм кёб къошулгъанлары бу товарладыла: шекер, кёгетле, цитрусла, алкоголь суусунла, эт, чабакъ продуктала, сары джау (15,3 процентден 8,2 процентге дери), джылны чагъына кёре тахта кёгетле (35,5 процентге) бла гаккыны багъалары (20,9 процентге) тюшгендиле.

Эм бек багъала тонгуз этге, къанатлылагъа, эт продукталагъа, тютюнде къакъланнган тауукълагъа (21,9 – 16,9 процентге) кёлтюрюлгендиле. Агурча бла бадраджанны, быхыны багъалары уа (55,9 – 11,2 процентге) тюшгендиле.

Джылны аллындан азыкъгъа тергелмеген товарланы багъалары былтыр декабргъа кёре 5,5 процетге ёсгенди. Тютюннге, медикаментлеге, къумачлагъа, бензиннге, басма изданиелеге 27,4 – 7,6 процент чакълы бир къошулгъанды.

Джамагъатха ачха тёлениб этилген джумушланы багъалары 2014-чю джылны сентябрь айына (былтыр декабргъа кёре) 3 процентге кёлтюрюлгенди. Эм бек окъуу (9,1 процентге) бла эмда медицина (6,3 процентге) джумушланы багъалары кёлтюрюлгендиле. Фатар-коммунал джумушланы тарифлерини ёсюулери 2,6 процентдиле, былтыр бу заманда ол сан 11,2 процентге чыгъа эди.

Промышленность продукцияны чыгъаргъанла багъаларын джылны аллындан бери 105 процентге джетдиргендиле, аны ичинде къазгъан промышленность 104,9 процент, продукция чыгъарыучу санагъат 105,2 процент болгъанды, электрокъууатны, газны, сууну чыгъарыб юлешгенле (100,2, 101,2 эмда 101,2 процентге) ёсдюргендиле.

2014-чю джыл сентябрда эл мюклчюле сатхан тууар эт бла тауукъ этни бир тоннасындан 76350 сом, сютден 11898 сом хайыр тюшюргендиле.

Предприятиеле бла организациялада болум

Статистика кёргюзюмлеге кёре 2014-чю джыл октябрны 1-не республикада 6960 предприятие бла организация болгъанды. Аланы асламысы Карачаевск бла Черкесск шахарлада орналыбдыла. Организацияланы кёбюсю сатыу-алыу, машиналагъа, юй-турмуш техникагъа ремонт этиу бла кюрешедиле.

Быйыл былтыргъа кёре магъадан къазгъан организацияла 76,3 процентге кёб болгъандыла. «Аш юйле бла къонакъ юйле» деген организацияланы саны 22,1 процентге азайгъанды.

Энчи иш джюрютген 12845 адам барды. Ала бары да кърал регистрацияны ётгендиле. Ол санда 2393 фермер мюлк башчы барды. Ёкюлле бла энчи нотариусла да 387-диле. Былтырны бу кёзюую бла тенглешдириб къарасакъ, энчи иш джюрютгенлени саны 741-ге аз болгъанды.

Энчи иш джюрютген адамла Черкесскеде, Джегетей Аягъында эмда Гитче Къарачай районлада асламдыла. Аланы эм азы уа Уруп бла Ногъай районлададыла.

Демография болум

Статистикагъа кёре, быйыл, сентярны 1-не таймаздан КъЧР-де 469,8 минг адам джашайды. Адам сан джылны аллындан 72 адамгъа аз болгъанды.

Республикада тогъуз айны ичинде 4388 сабий туугъанды, 3071 адам ёлгенди. Мындан бир джылны алгъа уа, туугъан сабийлени саны 79-гъа кёб эди. Ёлгенлени саны да 72 адамгъа аслам болгъанды.

Бусагъатда адамланы араларында джюрек-къан тамыр ауруула аслам тюбейдиле. Алай бла ауушханланы 56,8 проценти бу аурууладан ёлгендиле. Ажымлы кетгенлени саны 8,5 процент болгъанды.

Отчёт кёзюуде республикада 29 сабий бир джылгъа джетмей чарпыгъанды. Аланы 6,9 проценти аналарыны саулукълары къарыусуз болгъаны ючюн ёлгендиле.

Джылны аллындан бери Къарачай-Черкесияда 1873 джангы юйдеги къуралгъанды. Чачылгъан юйдегилени саны да 1032 болады. Былтыргъа кёре, джангы юйдегилени саны 181-ге (8,8 процентге) аз болгъанды. Чачылгъанланы уа 152-ге (17,3 процентге) ёсгенди.

Миграцияны болуму.

2014-чю джылны январьавгуст айларында КъЧР-ден 5479 адам кёчюб кетгенди. Бери кёчюб келгенле 4090 боладыла. Кетгенлени, келгенлени да асламысы Ставрополь бла бизни республиканы арасында джашайдыла. Ставрополь крайгъа 2174 адам, Краснодар крайгъа 932 адам, Москва областха 362 адам, Тюмень областха 303 адам, къралны ара шахарына 280 адам кёчгенди. СНГ-ны къраллары бла да бу затны юсюнде байламлылыкъ барды. Эм кёб бизни республикагъа Азербайджандан кёчедиле. Быйыл андан 63 адам келгенди.

Джамагъатны джашау дараджасы эмда хайыр алыуу

2014-чю джылны январьсентябрь айларында республиканы джамагъатына 55294,2 миллион сом хайыр тюшгенди. Ол былтыргъа кёре 10,3 процентге асламды. Джоюм а 41526,4 миллион сом болгъанды. Ол былтырдан эсе 14,7 процентге кёбдю.

Орта тергеу бла ай сайын адам башына джетген ачха хайыр 14711,0 сом болгъанды, ол озгъан джылны тенглешдирилген кёзюуюне кёре 10,8 процентге ёсгенди. Хар адамны юй-турмуш джашауунда кереклеге этген джоюму адам башына быйылны январь-сентябрь айларында (орта тергеу бла бир айгъа) 8233,0 сом болгъанды, ол, озгъан джылны тенглешдирилген кёзюуюне кёре 2,7 процентге кёлтюрюлгенди.

Республикада орта айлыкъ, 2014-чю джылны август айында кетген джылгъа кёре 11,2 процентге ёсюб, 18792,0 сом болгъанды.

Эпидемиология болум

Кърал санэпиднадзорну республикан аралыгъыны кёргюзюмлерине кёре, 2014-чю джылны январьсентябрь айларында, озгъан джылны тенглешдирилген кезюуюне талай инфекцион аурууну юсюнде ёсюм танылгъанды.

Башхача айтсакъ, дизентериядан ауругъанланы саны 204-ден 274-ге дери, педикулёздан - 4-ден 15-ге дери ёсгенди.

Солуу органлары ауругъанланы саны быйыл 2864 адамгъа азайгъанды. Дагъыда туберкулёз бла ауругъанланы саны 8,7 процентге, сальмонеллёз бла ауругъанланы саны 26,3 процентге аз болгъандыла.

Тогъуз айны ичинде 208 адам кёме бла ауругъанды. Былтыр а кёме ауруу джангыз экеуленде ачыкъланнган эди.

Джорукъну бузуу

КъЧР-ни Ич ишлерини министерствосундан билдиргенлерине кёре, 2014-чю джылны январь-сентябрь айларында 2659 аманлыкъ иш регистрациягъа тюшгенди. Ол озгъан 2013-чю джылны тенглешдирилген кёзюуюне кёре 6,5 процентге азды. Аманлыкъ ишлени 1466-сы шахарла бла посёлоклада болгъандыла. Республиканы ара шахарында 955 аманлыкъ иш этилгенди, элледе да 1193.


2014-чю джылны январьсентябрь айларында аманлыкъ ишлени ачыкълау 77,6 процент болгъанды, 2013чю джылны ол кёзюуюнде 76,2 процент эди ол.

Регистрациягъа тюшген аманлыкъ ишледе январьсентябрь айлада этилген 812 аманлыкъ ишле ауур, бек ауур аманлыкъ ишлеге саналгъандыла. Аланы саны, озгъан джылны январь-сентябрь айларына кёре, 7,7 процентге кёбейгенди. Бютеулей аманлыкъ ишлени дараджасы 30,5 процентди (2013-чю джылны тогъуз айында 26,5 процент болгъанды. Аманлыкъ ишлени ачыкълау – 66,8 процент (2013-чю джыл ол 71,1 процент эди).

Республикада закон-джорукъ сакълаучу органла быйылны тогъуз айына экономика бла байламлы 465 аманлыкъ ишни ачыкълагъандыла. Ол ишлеге къошулгъан адамланы саны 151 болады. 122 иш сюдге ашырылгъанды. Бютеулей алыб айтсакъ, ол къауум адамланы оюмсузлукълары бла январь-сентябрь айлада 643,5 миллион сом заран тюшгенди.

Алгъынча, энтда наркотикле эркин джюрюйдюле. Озгъан кёзюуде кючлю наркотиклеге саналгъан затладан 54,7 килограмм табылгъандыла. Бу затда аманлыкъ этгенлени ачыкълау 92, 8 процентди. Ол былтырдан игиди, 2013-чю джыл 91,9 процент эди. Наркотиклени сатхан эмда сатыб алгъан 330 адам тутулгъанды. Былтыргъа кёре ол 5,2 процентге азды.

Законну-джорукъну бузгъанланы 85,5 проценти эркишиледиле. Эсебге алыннганланы 14,5 проценти да тиширыуладыла. Аладан 66,3 проценти бир джерде да джарашыб ишлемеген адамладыла.

Былайда дагъыда бир затны чертерге тыйыншлыды: республикада аманлыкъ ишлени 19,6 процентин ички неда наркотик бла башлары къатышхан адамла, 39,5 процентин да тюрмеде бир кере олтуруб чыкъгъанла этедиле.

Къарачай-Черкес статуправление.

Халкъны кючю - бирликде!
2014 джыл, ноябрны 6 орта кюн

Къарачай халкъны бушуу кюнюн эсгериу
КЪАРНАШЛЫКЪНЫ БЕЛГИСИЧА ЁТДЮ

Ноябрны 2-си, хар джылдача, быйыл да къарачай халкъны туугъан джеринден зор бла кёчюрюлгенини бушууун этиуню кюнюча кенг белгиленди.


Ол кюн Къарачай-Черкесияны шахарларында, район аралыкълары бла эллеринде, уллу, гитче да къошулуб, ол зулму ишге ирият бериуге, кёчгюнчюлюкде ёлгенлени эсгериуге, республиканы бирлигин бегитиуге аталгъан джыйылыула болдула.

Ноябрны 2-де Карачаевск шахарны Къарачай халкъны кёчгюнчюлюкде ачыгъан ахлуларын эсгериуню мемориалыны аллы майданнга артыкъ да кёб адам келген эди. Ол бушуу митингге келгенлени ичинде уа бютеу республиканы шахарлары бла районларыны келечилери бар эдиле. Абазалыла, къарачайлыла, оруслула, черкеслиле, ногъайлыла, малкъарлыла – къайсы миллетлени адамы джокъ эди анда!

Трибунада – КъЧР-ни Парламентини Председатели Иванов Александр, КъЧР-ни Правительствосуну Председатели Карданов Мурат, РФ-ны Федерациясыны Советини членлери Сюйюнчланы Мурат, Дерев Вячеслав, КъЧР-ни Правительствосуну членлери бла Халкъ Джыйылыуну депутатлары, республиканы тюрлю-тюрлю ведомстволары бла организацияларыны, шахарлары бла районларындан келген делегацияларыны башчылары, аны кибик дин эмда джамагъат бирлешликлерини келечилери.

Карачаевск шахарны мэри Текеланы Умар, бушуу митингни ача, 71 джылны мындан алгъа – 1943-чю джыл ноябрны 2-де – къарачай миллетге этилген ачы зулмулукъну юсюнден айтды.

- Андан бери арадан иги кесек заман ётгенди. Алай болгъанлыкъгъа ол кёчгюнчюлюк бла байламлы миллетге салыннган сан, джюрек джарала энтда да бителмей турадыла. Ол джыллада этилген ачы зулмулукъла эслерине тюшселе, аланы кеслерини юслеринде сынагъанланы бюгюн да джюреклери чанчадыла, джаралары ашланадыла.

Шимал Кавказны Муслиманларыны бирлешлигини аралыгъыны башчысы, Къарачай-Черкесияны муфтийи Бердиланы Исмаил хаджи, кёчгюнчюлюкню джылларында топуракъ юлюшлерин киши джерледе табханлагъа дууа окъуб, алагъа Аллахдан рахмат тиледи (аны ол дууасын Аллах къабыл этсин).

- Терсликлери болмагъанлай, ол ачы къыйынлыкъгъа тюшюб джарсыгъанланы эсгерир эмда алагъа аталыб ишленнген Мемориалгъа гокка хансла салыр ючюн, биз бу кюнде джыл сайын былайгъа джыйылабыз, - деди КъЧР-ни Парламентини Председатели Иванов Александр, митингде Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашидни, аны кибик республиканы депутат корпусуну атларындан сёлеше. – Ол затны акъылгъа сыйындырыргъа да къыйынды, алай а 1943-чю джыл ноябрны 2-де этилген зулмулукъну, бир адамы къалмай, саулай миллет сынагъанды. Ол къыйынлыкъланы сынагъанладан сау къалгъанла бюгюн да бизни биргебизге джашайдыла. Биз, алагъа сый бере, кёчгюнчюлюкде замансыз ажымлы ёлгенлени эсибизде тутаргъа, келир тёлюле да билиб, эсгериб турурча этерге керекбиз. Бюгюн биз барыбыз да, биригиб, республикабызны тамбласын бусагъатдан да дамлы, берекетли этер ючюн кюрешебиз. Кёчгюнчюлюкден ызларына къайтмай къалгъанларыбызны джарыкъ тюрсюнлери бизни ол ишлерибизде ёмюрлюкге джашарыкъдыла.

КъЧР-ни бешинчи кере сайланнган Парламентини депутаты, «Къарачай – алан халкъ» деген республикан регионал джамагъат организацияны башчысы Хабланы Руслан, митингде сёлеше, кесини халкъыны тарихини джашау магъаналы кёзюулерин эсде тутуу хар цивилизациялы халкъны да миллет шарты болгъанын айырыб чертди. «Ол себебден бюгюн биз былайда бардыра тургъан иш къуру календарны бир кёзюулю кюнюн белгилеу тюлдю. Бюгюн биз былайгъа неден да алгъа джыйырманчы ёмюрню эм ачы къыйынлыгъын – туугъан джеринден тышына кёчюрюлюб, Джуртсуз болууну къыйынлыгъын - сынагъан халкъны инсан эмда адебнамыс джигитлигин мюкюл этерге деб джыйылгъанбыз», - деди ол. Айтханын кёб тюрлю архив юлгю бла бегитиб да сёлешди.

- Къарачай халкъны кёчгюнчюлюгюню юсюнден айтхан заманда биз тоталитар режимни джылларында бир халкъ да законсузлукъ бла джалгъан терслеуден эмда зулмулукъладан бир джанында къалмагъанын унутмазгъа керекбиз. 20-чы – 30-чу джылланы репрессияларын, къарачайлылача, оруслула да, черкеслиле да, абазалыла да, ногъайлыла да, бирси миллетлени адамлары да сынагъандыла. Мингле бла адамла туугъан джерлеринден тыш джерлеге кёчюрюлгендиле, тюрлютюрлю азаблагъа салыннгандыла. Ол себебден къарнаш халкъланы адамларыны къарачай халкъны къыйынлыгъына ангыламакълыкъ бла тюбегенлеринде сейирсинирча зат джокъду. Халкъланы араларында аллай ангыламакълыкъ а, уллу акъылман Генрих Гейне айтханлай, «дунияны джюрегин ачытхан зат мени джюрегими да ачытса» болады.

Митингде дагъыда талай адам сёлешди. Аланы ичинде КъЧР-ни Парламентини депутаты, Къобан къазакъ аскерни Баталпашинск бёлюмюню атаманы Бородкин Виктор да бар эди.

- Биз барыбыз да бир-бирибиз бла къысха байламлылыкъда джашайбыз, деди атаман. - Ол себебден бизни бирибизни къыйынлыгъы барыбызны да къыйынлыгъына саналады. Башха тюрлю болургъа мадары да джокъду. Аны себеби бизни бир-бирибиз бла кёб зат – джерибизни бирлиги, тарихибиз, джазыуубуз, неден да алгъа уа рахатлыкъда, джарашыулукъда джашаргъа, ара юйюбюзню бирге ишлерге эмда аны бирге сакъларгъа излегенибиз – бирикдиреди. Бюгюн биз, кёчгюнчюлюкден туугъан джуртларына къайтыргъа буюрулмагъанланы алларында бёрклерибизни алыб, сежде этебиз. Биз политика репрессиялада ачыгъанланы эсгерген бла бирге ол зулмулукъла экинчи ызларына къайтмаз ючюн да таймаздан кюрешиб турургъа борчлубуз.

КъЧР-ни «Адыге-Хасэ» деген джамагъат къозгъалыууну советини председатели Черкесов Мухаммед, митингде сёлеше: «Бюгюн кюн да джылайды кёчгюнчюлюкде терсликлери болмагъанлай ёлген къарачай тиширыулагъа, сабийлеге эмда къартлагъа», - деди. Ол айтхандан, озгъан заманда болгъан къыйынлыкъладан, бюгюн дунияда бола тургъан политика ишледен къараб, дерс алыргъа керекди. «Абаза» деген джамагъат организацияны советини члени Хутов Игорь да, бюгюн бизни баш борчубуз, биригиб, тамблабызны иги этер ючюн эмда джашауубузда тюбеген терсликлени онглар ючюн кюрешиудю, деди. Къарачай халкъны халкълыгъы, аны бай культурасы бла тили миллетни абадан тёлюлерини кючлери бла сакъланнгандыла, деб, алагъа сый бериб, бюсюреу этиб сёлешди ол.

Къарачай-Черкесияны ногъайлыларыны «Ногай Эл» деген миллет-культура автономиясыны председатели Казаков Валерий да, митингде сёлеше, къарачай халкъгъа, аны кибик республиканы бютеу джамагъатына чууакъ кёк, ашхылыкъла, насыб, джетишимле теджеди.

Ол кюн алайгъа джыйылгъанланы алларында абадан тёлюню келечилери - РФны баш профессионал билимини сыйлы къуллукъчусу, урунууну ветераны Байрамукъланы Исмаил эмда пенсионер Сыромятников Виктор да - сёлешдиле. Сыромятников Виктор анда къарачай халкъны кёчгюнчюлюгюне аталгъан поэмасыны бир бёлюмюн да окъуду.

Митингден сора анга келгенле Мемориалгъа гокка хансла салдыла

Къарачай халкъны 1943чю джыл ноябрны 2-де кёчюрюлгенине аталгъан бушуу митинг Ючкекенде да болду. Ол быйыл майда ачылгъан эсгертмени (аны КъЧР-ни халкъ художниги Хабичланы Магомет салгъанды) – эки сабийин къойнуна къысыб тургъан тиширыуну мийиклиги 3 метр болгъан монументини – къатында бардырылды. Митингни Гитче Къарачай районну администрациясыны башчысы Байрамукъланы Рамазан ачды эмда бардырды.

Митингни аягъында Тиширыуну эсгертмесине гокка хансла салындыла.

ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан.





Ноябрны 4 - Халкъ бирликни кюню
АЛГЪЫШЛАГЪАНДЫЛА

Россия Федерацияны Президенти В. В. Путин бла Россия Федерацияны Правительствосуну Председатели Д. А. Медведев Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашидни эмда республиканы бютеу джамагъатын Халкъ бирликни кюню бла алгъышлагъан, телеграммала ийгендиле.

Къралны кючю биригиуде болгъанын черте, ёмюрден ёмюрге, тёлюден тёлюге Ата джуртха сюймеклик, миллет тарихге, ата-бабаланы аскер эмда урунуу джигитликлерине сый бериу къралны оюлмазлыкъ тамалы болуб келгенин, аны аякъ юсюнде деменгили тутхан дагъан болгъанын айтадыла эмда республиканы Башчысына, бютеу джамагъатына Уллу Ата джуртубуз Россияны кючюн къатларгъа, мамырлыкъны сакъларгъа ууланнган хар ишлери джетишимли, хорламлы болурларын излей, барысына саулукъ, берекет, насыб теджейдиле В. Путин бла Д. Медведев кеслерини алгъышлау телеграммаларында.

КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕСИЯ ХАЛКЪ БИРЛИКНИ КЮНЮН БЕЛГИЛЕДИ

Ноябрны 4-де республиканы ара шахарында театр аллы майданда Халкъ бирликни кюнюне аталгъан митинг болду.


Ол ишге республиканы огъаргъы властларыны, политика партияланы, джамагъат эмда джаш тёлю организацияланы келечилери, баш окъуу заведениелени студентлери, Черкесск шахарны джамагъаты бла къонакълары къатышдыла. Митингни ача КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну депутаты Наталья Власенко, Халкъ бирликни кюню бюгюннгю Россияны кърал байрамларыны арасында энчи орун алгъанын чертди.

- Хазна къалмай 400 джыл россиячы халкъ, бирге джашай, эм кючлю, эм бирикген халкъ болгъанын танытыб келеди, - деди ол. – Бизни кърал кёб миллетлиди, бай табигъат хазналары болгъан уллу джуртду. Анга къууанабыз, неден да алгъа уа адамларыбыз бла ёхтемленебиз.

«Русь» деген джамагъат къозгъалыуну председатели Николай Хохлачев: «Бу байрамны белгилей, россиячыла махтаулу тарихибизни къачын кёргенлерин билдиредиле. Байрам, 1612-чи джыл Минин бла Пожарскийни башчылыгъында, халкъ биригиб Москваны поляк интервентледен азатлагъанын, аны бла Россияда къаугъалы заман бошалгъанын эсгериу бла байламлы бегитилгенди. 2004-чю джылны ахырында РФ-ны Президенти Владимир Путин ол байрамны ноябрны 4-де белгилерге деген законнга къол салгъанды.

КъЧР-ни Джамагъат палатасыны председателини заместители, «Къарачай алан халкъ» регионал джамагъат организацияны башчысыны заместители Гочияланы Борис, «халкъ бирлик» дегенни къалай ангылагъанындан айтды. «1941-чи джыл бизни уллу къралыбызда 200 миллион адам джашагъанды. Аланы бирикмекликлери Совет Союзну суверинитетин, баш эркинлигин да сакъларгъа, дунияны фашизмден тазаларгъа да мадар бергенди. Биз кёб миллетли, деу, кючлю, сейирлик къралда джашайбыз, анга да закий Президент Владимир Путин башчылыкъ этеди. Бюгюннгю тёлюлени мадарлары барды мындан ары да къралны кючюн да, байлыгъын да ёсдюрюрге», - деб, Гочия улу джыйылгъанланы байрам бла алгъышлады, хар адамгъа, хар юйдегиге къолайлыкъ, насыб теджеди.

Митингде «Адыге-Хасэ» джамагъат къозгъалыуну председатели Черкесов Мухаммед, «Абаза» джамагъат организацияны председатели Щорс Чагов, «Бирлик» деген ногъай регионал джамагъат организацияны председатели Катаганов Исмаил да къралны халкъларыны бирикмекликлери Россияны къраллыгъыны, экономика, культура джашнаууну тамалы болгъанларын, ол себебден аны бир киши да хорлаялмазлыгъын, джолуна чырмау болалмазлыгъын, мамыр, рахат джашауун бузалмазлыгъын айтдыла. Афган къазауатны сакъатларыны КъЧР-де регионал организациясыны председателини заместители, отставкадагъы полковник Фёдор Гурин, «Союз Чернобль» деген республикан джамагъат организацияны председатели Ёзденланы Магомед, Шимал Кавказ кърал гуманитар-технология академияны ректоруну джаш тёлю ишледен кенгешчиси Дмитрий Бугаёв кеслерини патриот сёзлеринде къралны халкъларын бирикдирирге амалсыз керегин, 1612-чи джыл кёб халкъны келечилеринден джыйылгъан миллет аскерни джигитлиги бюгюннгюлеге да патриотлукъ дерс болгъанын, ол къралны джазыуу ючюн джууаблылыкъны сезерге юретгенин айтдыла.

Митингни бардыргъан Наталья Власенко джыйылгъанлагъа Халкъ бирликни кюнюнде Шимал Кавказны регионларында «Бир гимн – бир кърал» деген джаш тёлю акция бардырылгъанын билдирди. Аны бла, Россияны гимни согъула, митингге къошулгъанла Россия Федерацияны хауа шарладан къуралгъан байрагъын кёкге ийдиле...

Ма ол халда Халкъ бирликни кюнюн республиканы бютеу шахарлары бла районларында байрамладыла.



Иги иш
ШОХЛУКЪНУ КЪАЛАСЫ

Учкулан Къарачайны эски эллерини бириди. Алайдан башланады халкъыбызны къан тамыры Къобан суу. Бу ариу, сейир элни юсюнден кёб тюрлю айтыу джюрюйдю. Бюгюнлюкде миллетибизни тамалын салгъан тукъумланы иги кесеги ол элден чыкъгъанды.

Бурунлада тукъумла тийре-тийре болуб джашагъандыла. Арт кёзюуде джашау тюрленнгенди, элледен эсе адамла шахарлагъа джол саладыла – газ, суу, иш болмагъаны амалтын. Алай а, ким биледи, бара-баргъан заманда шахарладан эллеге джанлаб тебрерге да боллукъдула. Сёзсюз да, не боллугъун бир тилли да билмейди, ёзге бир зат ачыкъды: элледе адамла кёллениб джашар ючюн, алада турмуш болум игиленирге керекди, эм башдан а газ, суу амалсыз болургъа тыйыншлыды.



Учкуланда Уллу Ата джурт къазауатда, ёлгенлеге аталгъан эсгертмени къатына кёб адам джыйылгъанды – была бары да къууанчха келгендиле. Аланы ичлеринде КъЧР-ни Правительствосуну, джамагъат организацияланы келечилери, Парламентни депутатлары, Къарачай эмда башха районланы башчылары, тышындан келген къонакъла, журналистле, джазыучула, устазла, культура къуллукъчула, элчиле бардыла. Адамла бир-бирлери бла ушакъ этедиле, сагъатха къарайдыла, кимни эсе да сакълагъанлары ачыкъды. Кёб да турмай алайгъа Кайшев Владимир Григорьевич да келеди – Къыбыла
Федерал округда РФ-ны Президентини толу эркинликли келечисини болушчусу. Аны аллына къарачай кийимли сабийле, айран бла чыгъыб, сый бередиле – ызы бла джыйылгъанла эсгертмеге гокка хансла саладыла.

Андан сора адамла, машиналагъа миниб, элни огъары джаны бла ёрге айландыла. Келе келиб, бир ариу уллу мекямны аллында тохтайдыла. Джергили ташдан ишленнген аламат мекямны – Шохлукъну къаласын – ачыугъа аталгъан къууанч да башланды.

Къууанчны бардыргъанла Россия Федерацияны халкъ артисти Биджиланы Хасан бла Хубийланы Олеся, байрамны чурумун ачыкълаб, сахнагъа Владимир Кайшевни чакъырдыла. Ол, Учкуланны юсюнден кёб ашхы сёз айта келиб, Джанибекланы Сосланбекге да джетди.

- Бу асыл адамдан кёб иги затха юренирге боллукъду, Сосланбек адамлыкъны белгисиди, халкъына къуллукъ этиуню юлгюсюдю, деди ол. – Бу къала миллетге джарасын, былайда кёб игилик этилсин, шохлукъну бегитиуге юлюш къошсун. Бу огъурлу адамгъа, Сосланбекге, мен бюгюн Шохлукъ къаланы ачхычын береме...

Сосланбек, уллу бюсюреу этиб, ачхычны алыб, сахнада ёрге кёлтюрюб, джыйылгъанлагъа кёргюздю.Къарачай районну къой эсенг, бютеу республикабызны белгили адамларыны бири Россия Федерацияны махтаулу устазы, джамагъат къуллукъчу, Учкуланда миллет музейни директору Джанибекланы Сосланбек джыйылгъан миллетге бу аламат къаланы ишлерге болушхан «Учкуланны сыйлы адамы» деген атны джюрютген Владимир Кайшев болгъанын айтды. Ол ары дери да элде музейге ремонт этдиргенин, кёпюр ишлетгенин да чертди.

Алайды. Бу сейирлик къала тау элде къой эсенг, бек ариу шахарда да кёрюнюрча бир айбат мекямды, арбазы ариу джарашдырылгъанды, тёгерегинде гокка хансла ёседиле.

- Шохлукъну къаласында кёб ашхы иш бардырыллыгъына ишек джокъду - кёрмючле, адамны билимин-ангысын ёсдюрюрге джораланнган мероприятиеле, къууанчла, деб джазгъанды кесини алгъышлау сёзюнде Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид. Аны джыйылыуда республиканы эл мюлк министри Семенланы Ахмат окъуду. Айхай да, ол алгъышлауда Кайшев Владимирге къаланы ишлеуге салгъан къыйыны ючюн республиканы Башчысы разылыгъын да билдиргенди.

Къарачай районну администрациясыны башчысы Къушджетерланы Спартак Владимир Кайшевге, уллу бюсюреу да этиб, акъ джамчыны саугъа этди. Къарачай районда къартланы, къоруулау кючлени эмда джорукъ сакълаучу органланы пенсионерлерини советини председатели Хайыркъызланы Рамазан Шохлукъну къаласына Мара элни къартларыны аты бла саугъа берди – тау элини суратын. Бу биринчи «къарылгъашчыкъ» болуб кирди джангы ишленнген мекямгъа – Шохлукъну, бирикмекликни, адамлыкъны къаласына.

Джыйылыуда сёлешгенле бары да бу ашхы къаланы магъанасын чертиб сёлешдиле. Аны ишлерге болушхан джашха да саулукъ-эсенлик теджедиле. Келген адамланы ичинде Къазахстандан бир тиширыу да бар эди. Байрамкъулланы Мариям. Ол бизни бла ушагъында былай айтды.

- Мен къарачай-малкъар халкъ Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгенден сора туугъанма. Атам къарачайлыды, анам малкъар тиширыуду. Джазыуубуз алай болур эди, бюгюнлюкде да туугъан джуртубуздан узакъда джашайбыз – Павлодарда. Къарачайны ариу болгъанын биле эдим, ёзге туура былай сейирликди деб а турмай эдим. Бу ариу таула, этеклери чегетле бла джасалыб, ёмюрде бир кёргенни эсинден кетерик тюлдюле. Бюгюн мен былайда, Къобан сууну ууучума алдым, аны сюйюб ичдим – ол къалай насыбды. Бу аламат къала халкъыбызгъа кёб джылланы къуллукъ этсин, эллерибиз джашнасынла, бизге болушханлагъа да Аллах онг берсин...

«Къарачай – алан халкъ» джамагъат организацияны башчысы Хабланы Хусейни джашы Руслан да джыйылгъан джамагъатны, бютюн да учкуланчыланы, Шохлукъну къаласы ачылгъаны бла алгъышлады, былайда халкъны джашауу бла байламлы кёб ашхы иш этиллигине ийнаннганын да билдирди.

- Музейни бери кёчериги бла къаллыгъыны оноуу алкъын этилмегенди, - деди Джанибекланы Сосланбек. – Алай болса да, бу адамны – Владимир Кайшевни - бизге этген саугъасына миллетни разылыгъы уллуду. Кёресиз бу эркин залны, былайда не уллу къууанчны да этерге мадар барды. Бюгюн Нарсана шахарда джашагъан джашла къол чыгъармаларын келтиргендиле – алайды да, биринчи кёрмюч да ачылгъанды бюгюн былайда.

Къачхы кюнню хынылыгъына да къарамай, эшикде уллу къууанч барады – белгили джырчыла Батчаланы Лидия бла Байкъулланы Солтанны джарыкъ джырлары джюреклени учундурадыла, ызы бла тау кийимли джашла бла къызла сахнада, дууадакълача, сюзюлюб тепсейдиле – былагъа адамла къой эсенг, тау тёппеле да сюйюнюб къарайдыла.

Уллу залны ичин тепсиле толтургъандыла. Тууар къурманлыкъ, къарачай къойну тишлиги, хычынла – миллетибизни юсюнде мингле бла джылланы джашагъан сыйына, берекетине, къонакъбайлыкъ эте билгенине шагъатлыкъ бередиле. Къартла, ёрге туруб, алгъыш этедиле. Деу къралыбыз Эресейге, аны къурамында 186 джылны ауушдургъан Къарачайгъа насыб, рахатлыкъ, мамырлыкъ тилейдиле.

Эшикде уа, Шохлукъну къаласыны башында, къралыбызны, республикабызны, халкъыбызны байракълары чайкъаладыла...

МАМЧУЛАНЫ Дина.

Tinibek, бек сау бол, кёб джаша.
Сен узакъда болсанг да, бизни къарачай газет бла танышдыргъанлай тураса.

2014 дж. ноябрны 6
"Къарачай"

Сюдю приставланы кюню
КЪУЛЛУКЪЛАРЫН МИЙИК ДАРАДЖАДА ТОЛТУРГЪАНЛАГЪА СЫЙ БЕРИЛДИ

Ноябрны 1-де республиканы Юстиция министерствосунда Сюдю приставланы федерал къуллугъу къуралгъанына 149 джыл толгъаны бла байламлы къууанч джыйылыу болду.

Сюдю приставланы байрам кюнлеринде алгъышларгъа ала бла байламлылыкъ джюрютген ведомстволаны келечилери КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну депутаты Гербекланы Руслан, Саратов кърал юрист академияны КъЧР-де филиалыны, Шимал Кавказ юрист институтну директору Алийланы Кямал дагъыда башхала - баргъан эдиле.

Джыйылыуну Управлениени тамадасы, КъЧР-ни Баш сюдю приставы Орусланы Марат ачды. Ол, байрамгъа келгенлеге хошкелди айтыб, биргесине ишлегенлени джылы алгъышлады.

- Сюдю приставны кюню бла ачыкъ джюрекден барыгъызны да алгъышлайма! 149 джылны узагъына сюдю приставла адамланы конституцион эркинликлерин джакълаб келедиле.

Къуралгъанлы бери Сюдю приставланы федерал къуллугъу кесини борчун сыйы бла толтурады.

Сизни кючюгюз бла сюдюлени чыгъаргъан бегимлери заманларында толтуруладыла. Къуру быйыл КъЧР-ни Сюдю приставларыны управлениесини эмда аны джергили шахар, район бёлюмлерини къуллукъчулары 83 минг чакълы бир ишни баджаргъандыла. Аланы юслери бла бюджетге 1 миллиард 943 миллион сом тюшгенди.



Мындан ары да джууаблы къуллугъугъузну мийик дараджада баджарырча кюн сайын ишигизде уллу тёзюм теджейме.

Саулукълу, насыблы, джетишимли болугъуз! - деди Марат Магомедович.

Джыйылгъан къонакъла да, аны джылы алгъышлаууна къошулуб, кеслерини ведомстволарындан этимли сюдю приставлагъа саугъала, Хурмет грамотала бердиле.

Байрамда джууаблы къуллугъун мийик дараджада баджаргъаны ючюн, Адыге-Хабль районну сюдю приставы Найманов Магомед медаль бла эмда 4 айлыгъы чакълы бир ачха бла саугъаланды.

КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну депутаты Гербекланы Руслан да Парламентни атындан Джашаккуланы Азретге, Къочхарланы Тимургъа, Величко Верагъа Бюсюреу къагъытла берди.

Къууанч джыйылыуда Лепшокъланы Русланны, Чомаланы Хасанны, Байрамукъланы Алланы, Кипкеланы Лаураны, Боташланы Маратны, Биджиланы Айшатны, Айбазланы Лейланы дагъыда башхаланы атлары махтау бла айтылдыла. Аланы бир къаууму ФССП-ны, бирсилери да аны бла байламлы ишлеген органланы Хурмет грамоталары бла саугъаландыла.

Алайда ол ведомствону Карачаевск шахар бёлюмюню сюдю приставы Диана Васюкова къуллукъ борчларын мийик дараджада баджаргъаны чертилиб, аны атасы бла анасына ФССП-ны директору, РФ-ны Баш сюдю приставы А. Парфенчиков джиберген Бюсюреу къагъыт берилди.

Сюдю приставланы федерал къуллугъуну КъЧР-де управлениесини тамадасы Орусланы Марат, этимли сюдю приставланы юлгюге келтириб, ведомствону къуллукъчуларына мындан ары ишлеринде джангы джетишимле теджеди.

КъЧР-ни ДОСААФ-ны председатели Валерий Буркацкий да КъЧР-ни Баш сюдю приставы Орусланы Маратны джаш адамланы аскер-патриот ангыларын ёсдюрюрге джораланнган ишлени баджарыргъа кёлтюргючлюк этгени ючюн, ол организацияны 85-джыллыгъына аталыб чыгъарылгъан юбилей медаль бла саугъалады. Валерий Тадеушевич ДОСААФ бла байламлы ишлеген башха сюдю приставланы атларын да табды.

КъЧР-ни Омбудсменини аппаратыны келечиси Гульнара Лапугова да сюдю приставла къуллукъ борчларындан сора да ёксюз, джакъсыз сабийлеге болушлукъ этгенлей тургъанларын чертиб, кёб болмай да ала бир сабийни джанын къалдырыргъа джарагъанларын да айтды. Гульнара Муратовна, сюдю приставлагъа алай къайгъырыулу болгъанлары ючюн бюсюреу этиб, алагъа узакъ ёмюр, саулукъэсенлик, юйдеги насыб теджеди.

Сюдю приставланы тизимине джангы къошулгъанла да ол кюн присяга алдыла.

СОЛТАНЛАНЫ Зульфия.

2014 дж. ноябрны 1
"Къарачай"

Поэзия
СЫЛПАГЪАРЛАНЫ Кулина

Шам Къарачай

Шам Къарачай!
Кёб джыл сени кёрюрге
Сабийликде джашагъанма термиле.
Къайтыб
Сени эм биринчи кёргеним
Эм насыблы
Кёзюуюмдю, ёмюрде.

Ол кёзюуню
Сёл болмайды къууанчы,
Джюрегими
Хаман турад джылытыб.
Джашаууму
Джан къууанчы, таянчы,
Мен джашайма
Хур къойнунга къысылыб.

Шукур болсун:
Миллетими бириме,
Меннге сыйлыд
Чёбюнг, сууунг, хар ташынг.
Тансыгъымы
Алалмайын келеме:
Ата-анамчад
Деу Минги Тау - къош башынг,
Шам Къарачай!
Сеннге къаргъыш джетмесин,
Миллетими
Аллах сенсиз этмесин!

Насыб танг атыб
(1957-чи джылны эсгере)

Насыб танг атыб,
Терслик тохталыб,
Къайтды Къарачай ызына,
Сууун уртларгъа,
Ташын джаларгъа,
Термилиб тургъан Джуртуна.

Бурма чегетле,
Мийик тау ёрле,
Байрам джыр джырлай, къууана,
«Хош келгин, алан!» -
Дей, хур Минги Тау
Харс ура чыкъды аллына.

Бюгюн Къарачай
Баба Джуртунда
Джашайд, байрамы кёлюнде,
Сюргюн азабла
Джукълаталмагъан
Нарт тирилиги юсюнде.

Джаша, шам джюрек
Къарачай-Малкъар,
Сыйлы Джуртунгу ийнакълай,
Хар къызынг, джашынг
Миллет сый-сырны
Хар къалайда да
Сакъ сакълай!


ЛАЙПАНЛАНЫ Далхат
Не джетер?!

Дуния юсю бек эркинди,
Ненча кърал, ненча джер,
Ариу джуртла кёб болса да,
Меникине не джетер!

Киминде кёк тенгизле,
Айрымканла болурла,
Ол биринде къум тюзле,
Къобан кюсеб турурла.

Гара суула, къаяла,
Нарат чегет, мелхум джер.
Бу бары да джуртумду,
Къарачайгъа не джетер?!

2014 дж. ноябрны 1
"Къарачай"

ТОЙ-ОЮН БЛА ТЮБЕГЕНДИЛЕ

Озгъан солуу кюнледе АБШ-ны Майами шахарында дунияны биринчилиги ючюн дзюдодан эришиуле болгъандыла.

Ол эришиулеге Россия Федерацияны джыйым командасыны къурамында бизни джердешибиз Малсюйгенланы Рамазан да къошулгъанды.



Рамазан, ауурлукълары 100 килограммгъа дери болгъан белгили дзюдоистле бла эришиб, багъыр медалгъа ие болуб къайтханды. Аны ол джетишимине тренери Чомаланы Юрий эмда КъЧР-ни дзюдодан СДЮСШОР-дан,«Олимпик» ДЮСШ-дан джёнгерлери бек къууаннгандыла.



Адетдеча, дуния дараджалы эришиуледе ёчлю орунну алыб, республикабызны, къралыбызны атын махтау бла айтдыргъан джердешибизни къайтырына КъЧР-ни чегинде джылы тюбешиу къуралгъанды. Алайда уллу тойоюн да болгъанды.

Аны аллына баргъан делегатлагъа башчылыкъ КъЧР-ни физкультура бла спорт министри Чотчаланы Расул этгенди.

«Бюгюн бизни къууанчыбыз уллуду. Къарачай-Черкес Республика бла Ставрополь крайны чеклеринде джаш тёлюню арасында уллу джетишимлеге джетген спортчубуз бла тюбешебиз. Ол бютеу дунияны махтаулу спортчуларына кесин танытыб келеди», - дегенди Чотчаланы Расул.

РФ-ны махтаулу тренери Чомаланы Юрий а джетишимли джердешибиз Бразилияда ётерик Олимпиаданы медалы ючюн кюреширигин айтады.

«Бу джол Рамазан кесича кючлю спорчула бла эриширге излейди. Мындан ары ол Олимпиадагъа хазырланныкъды. Аны анда хорлар хыйсабы барды», - дейди аны тренери.

(БИЗНИ КОРР.).

2014 дж. ноябрны 1
"Къарачай"

Ноябрны 2 — Къарачайны бушуу кюню
БОШУНА КЮСЕЙБИЗ СОВЕТ КЪРАЛНЫ

Мен айтханнга хош болмазлыкъла да табылырла, алай болса да кёлюмдегин айтмай болмайма. Бир къауумланы айтханларына кёре, Совет Союзну джылларында биз джандетде джашаб тургъанбыз. Ол ётюрюкдю. Тюздю, бюгюннгю джашаугъа кёре, аны иги затлары кёб эдиле. Алай а керти деменгили кърал болса, ол чачыллыкъ тюл эди. Халкъ аны джакъларыкъ эди. Былай алыб къарасакъ а, бек къыйын болумда джашаб тургъанбыз. Кече-кюн ишлеб турсакъ да, джарымай эдик. Артыкъ мал тутаргъа, бир маджал мекям ишлерге болмай эди. «Ач болмайсыз да, алай эсе, дыф демей туругъуз» деб, бизни эркин солургъа къоймай эди совет режим.



Бютеу джашаууму къара ишде ишлеб ашыргъанма, кёбню кёрген кишиме. Уллу Аллах аууз къабынымы тауусдургъан болмаз эди да, ма бюгюннге дери джашаб келеме. Пенсиягъа чыкъгъанма: 19 минг сом алама. Бусагъатдагъы багъалагъа кёре, ол джукъ да тюлдю.

«Бу не затны сынагъанды экен?» - деб сорургъа да боллукъдула. 17 джылымда урунуу аскерге сюрюлюб, 5 джыл бла 7 айны ташкёмюр къазыучу болуб ишлегенме.

Мен Ючкекенде 1929-чу джыл туугъанма. Джыл сайын атам Магомет, чалкъыны заманы джетсе, кесибизни джууукъларыбыздан джыйын къураб, колхозну малларына бичен ишлеучен эди. Джыйында 6-7 адам болуучан эди. Аджиланы Къасым болмаса, барыбыз да Чотчаладан эдик.

Мени джылымда чалкъы чалгъанла да аз тюл эдиле. Алай а меннге чалкъы тутдурмай, ийнекле бла бузоуланы кютюучю этген эдиле. Чалкъычыла танг атхынчы туруб, ингирге дери ишлеучен эдиле.

Азыкъларындан эт не заманда да къурумай эди. Андан эрикселе, нартюх гырджынны, сют башыча, къалын айраннга чанчыб, ашаучан эдиле.

Кюз болгъан эди. Гебен къалаб бошагъандан сора, бир кюн колхозну председатели келиб: «Джашла, кёб, ариу бичен ишлегенсиз. Сау болугъуз. Энди маллагъа да бау ишлей кетсегиз, бютеу джашаууму сизни аллыгъызда борчлу болуб ашарлыкъма», - дегенинде, джашла, огъай демей, бау ишлерге къалгъан эдиле. Къошда къаллай бир турлугъубузну билмей эдик.

Биз да бау ишлей тургъанлай, бир кюн талай аскерчи келди. Саламлашдыла. Аланы бири:

- Биз уугъа келгенбиз, деди. – Айю, бёрю, кийик-зат кёрмеймисиз былайлада? – деб сорду.

Ол джерледе тюлкюле, къоянла анда-санда дегенча кёрюне эдиле, ёзге айю, бёрю тюбемей эди да, аны айтдыкъ. «Сизден сора къошла бармыдыла былайлада?» - деб сордула дагъыда. «Бардыла», - деб, аланы кёргюздюк.

Артдан ангылагъан эдик тюб билирге келгенлерин. Алай кёб заман да озмай, къолларында сауутлары бла башха аскерчиле келген эдиле танг ата. Ийнеклени саууб бошаб, хар ким ауузланыргъа башлагъанлай, кенгден машинаны гюрюлдеген тауушу эшитилген эди. Биз къыйын, табсыз джерде ишлей эдик. Ат арба болмаса, джукъ келаллыкъды деб, акъылыбызгъа да келмегенди. Ол ал, арт чархлары да бирден тартхан машина уа келиб къалды.

Андан гузабаланыб аскерчиле тюшдюле. Аланы арасында бир офицер да бар эди. Ала атамы, Чотчаланы Мухамматны, Чотчаланы Айгуфну, Алийланы Бибертни машинагъа миндириб, башха къошлагъа алыб кетдиле. Ол кюн ноябрны экиси эди.

Бир ыйыкъ ётдю. Бизни джокълагъан болмады. Азыгъыбыз бошалгъанды. Уллула ашха тёзселе да, санлары къатмагъан джаш адамлагъа къыйынды. Къатыбызда къош бар эди да, ары бардыкъ. Малчыла джашагъан мекямгъа киргеникде, болгъан чачыу-къучуу болуб тура. Къарай барыб, ашаргъа бир затла табдыкъ. Челекде айран бар эди, алдыкъ да, ичдик. Алтауланбыз. Къошдан чыгъыб, дуппурну башына къарагъаныкъда, мазаллы мыллыкчы къушланы кёрдюк. Шапабыз Чотчаланы Сапар:

- Бу мыллыкчы къушла бош учуб айланмайдыла, деди. – Ала ёлген мал болса этедиле алай. Келигиз, не болгъан эсе да, барыб бир къарайыкъ.

Барыбыз да дуппурну башына чыкъдыкъ. Алайда къой сюрюуню асламысын бёрюле къырыб тура кёре эдим. Сау къалгъанларын къошха сюрдюк. Къойчуланы элге алыб кетген заманда къойла, тышында къалыб, бёрюлеге аш болгъан эдиле.

Андан ары тёзалмай, мен къошдан къачаргъа изледим. Бюгюндеча эсимдеди, къайсы кюн болгъаны - ноябрны 8-зи. Асыры эртде чыгъыбмы кетген эдим, билмейме, мен да барыб, танг да атаргъа унамай, Тамбийланы Рамазанны къошуна келдим. Джылкъы баугъа джыйылыб эди, бир адам да джокъ. Атла мени кёргенлей, буруудан чыгъаргъа излеб, мени таба башларын атдыла. Мен джашауумда аллай зат кёрмеген эдим: атла асыры ач болгъанларындан бир-бирлерини джалларын, къуйрукъларын джулкъуб къойгъан эдиле. Ашсыз, суусуз хайуанла тамам аманнга джетиб эдиле. Аланы тышына ийдим. Буруудан чыгъар-чыкъмаз, джерге джабышыб къалдыла. Къошха кирдим. Болгъан джерге тёгюлюб тура эди. Алайда да ашаргъа джукъ табмадым. Кёб да турмай джолгъа чыкъдым. Мен Тишям къышлыкъгъа джетгенимде, кюнорта заман бола тура эди. Энди къарачай къошлагъа кирейим да, ашагъан да, джылыннган да этейим деб тургъанлай, арбазда мен ангыламагъан бир тилде сёлешген сабийлени кёрдюм. Аланы юслеринде къарачай кийимлери бар эдиле. Мен алагъа къарачайча соруу берсем, ала кеслерича, бир сёзлени айта эдиле. Быладан хайыр боллукъ тюлдю деб, къошха кирдим. Кирир-кирмез, тепси юсюнде челекде айран бар эди да, чолпуну алыб, гоппанны ичин толтуруб, барын да ичиб къойдум. Мени алай этгеними абадан къауум кёрюб тура эди да, джукъ айтмады. Аланы арасында эм тамадалары къатыма келиб, башымы сылай:

- Эй, джашым, къарачай халкъгъа уллу къыйынлыкъ келгенди, - деди, къарачайча чалышдыра. – Былайда ишлеген къошчуланы барын да ноябрны 2-де машиналагъа миндириб, элге алыб кетгендиле. Бизни да, келтириб, бери къуйгъандыла - не этерге билмей, джунчуб турабыз. Первомайский элденбиз. Къарачайлыла бла бирге джашагъанбыз...

Алайда да тохтамадым. Культураны юйюне келдим. Алайда да башха миллетлени келечилерине тюбеб къалдым. Бир къауумлары ийнек сауа тура эдиле. Алайда да, айран ичиб, къолума да гырджын кесекни алыб, Ючкекен элге джууукълашханымда, хоншубуз Чотчаланы Джарашдыны къаракъолан бир иги ийнеги бар эди да, джелини да къызыб, мени кёргенлей, къатыма келиб, сюелиб къалды. Башын сыладым. «Элге бош тюшюб бараса» дегенча, ызымдан мыдахланыб къалды. Орамда бара тургъанлай, аллыма бир «Москвич» машина чыкъды. Андан джанлайма дегенлейиме, ол мени аллыма туруб, ары-бери кетерге къоймады. Тохтадым. Машинадан тёртеулен чыгъыб:

- Руки вверх, бандитская рожа! – деб, тёгерегими алыб, шкокланы меннге тиреб тохтадыла. Орусча бир затланы айтдыла. Бири машинагъа миниб, ючюсю мени араларына алыб, орамны энгишге тебредиле. Ма бюгюн да эсимдеди, бири сюнгюню джитисин тиреб, онг къабыргъамы бир бек ачытхан эди. Къайры болса да элтиб, уруб къоярыкъ болур эдиле, аллыбызгъа Ахим деб, бир орус киши чыкъмаса. Ол бизде бир кесек заманны джашаб кетген эди. Къарачайча да сёлеше биле эди. Аладан къоркъмай, къатыбызгъа келди да:

- Мен бу сабийни иги таныйма, - деди. – Ол ма алайда джашайды. Бандит тюлдю. Джай айлада къышлыкълагъа чалкъы джыйын бла чыгъыб, анда тургъанды. Хатасыз сабийди.

Ахим алай айтханында, солдатла меннге хыны этгенлерин къойдула. Аланы бири Ахимге айланыб:

- Сен быланы тиллерин билгенча кёрюнесе. Алай эсе, тылмач бол, - деди.

- Къайдан келеди бу? – деб сорду.

- Къошдан келеме, - деб джууаб этдим.

- Къошда киши къалгъанмыды?

- Къалгъандыла. Алтаулан бардыла, – дедим.

- Ахим мен айтханны тамадагъа айтыр-айтмаз, аны бети тюрлениб, къатыбызда бир мазаллы машина тура эди да, мени да билегимден къаты тутуб, Ахимни да аллына сюрюб, ол машина таба тебреди. Къалгъанла да – аны ызындан. Ол Ахимге къараб, бир затланы айтды.

- Бизни ол келген къошунга элтсин, - дейдиле сеннге. - Тюзетиб бараллыкъмыса? – деб сорду.

- Бараллыкъма, - деб джууаб бердим.

Барыбыз да машинаны кюбюрюне миндик. Аскерчиле кеслери олтурсала да, мени олтурургъа къоймадыла. Тик, айланч джоллада мен ёрге сюелиб бара эдим. Кюбюрню бир джанына учуб кетиб, олтуруб тургъан аскерчини юсюне аусам, ол табанны бериб, бирси аскерчини юсюне джыгъа эди. Къошха джетгеникде солдатла, эрлай машинадан тюшюб, аны тёгерегин алдыла. Меннге:

- Бар, нёгерлеринги чакъыр! – деб буйрукъ берди офицер.

- Къошха кирмегенлей, тышындан къычырдым. Джашла чыкъдыла. Барыбызны да машинагъа миндириб, Ючкекенде 1-чи номерли школну мекямына джыйдыла. Къадалыб соруу соруб кюрешдиле. Биз айтханны Ахим кёчюрюб турду. Эм ахырында:

- Сизни къошда къоюб кетген офицерни танырыкъмыса? – деб сорду къарны да асыры семизден, джерге джете, бир эрши тёрсюнлю офицер. «Танырыкъма», дедим мен. Офицерлени барын да тиздиле сафха. Къараб чыкъдым. Бизни къошда къоюб кетген офицер аланы арасында джокъ эди. Барыбызны да сюрюб барыб, Первомайскийде бир юйге джыйдыла. Алайы быланы штаблары болур эди. Коридорда сюелиб тургъанлайыбызгъа, ол бизни къоюб кетген офицерни кёрюб къойдум. Бюгюн да кеси кесими кечалмайма алай этгениме.

- Ол офицер ма буду, – деб кёргюздюм имбашларындан. Мен алай айтырайтмаз, погонларын джыртыб алыб, эки къолун артына буруб, бир кесек заманны ичине тас болуб кетдиле. Ёлтюрмеселе да, бандитлени иш этиб, къошда къоюб кетгенсе деб, тутхан болур эдиле аны.

Алайдан бизни Нарсанагъа, Нарсанадан да Баталпашинск шахаргъа элтдиле. Барыбызны да тюрмеге джыйдыла. 70 къарачайлы бар эдик. Тохтаусуз соруу соруб тура эдиле. Бир къауумланы кече алыб кетселе, ала эртденбла ызларына къайтмай къала эдиле. Биз ангылагъаннга кёре, аланы ёлтюрюб къоя болур эдиле. Бизни барыбызны да, бир кюн мал ташыучу вагонлагъа миндириб, солдатла да къараууллукъ эте, джолгъа ашырдыла. Ач, сууукъ бола, инджиле, Къыргъыз ССР-ни Быстровский районунда барыб тюшдюк. Хар ким кесини джууугъун излей, чачылышды. Мен атамы къарнашындан туугъан Чотчаланы Исхакъны табдым да, алада иги кесек заманны джашадым. Ала кеслери он адам бар эдиле. Сау болсунла, хар зат дыккылыкъ этген заманда мени кеслерине къысдыла. 1944чю джылны май айыны 18не дери алада джашаб, артдан кесибизникилени табыб, Къазах ССР-де Сайрам районнга кетдим. Бизни юйдеги да уллу юйдеги эди. Тогъуз адам бар эдик да, барыбыз да ол къыйын джыллада сау-эсен къалдыкъ. Мени уа, башында айтханымча, 1949-чу джыл октябрны 26-да урунуу аскерге алыб, 5 джыл бла 7 айны кёмюр къаздырыб турдула. Саулугъум джокъду. Кёмюрню букъусу ёпкелериме чёгюб, сакъат болгъанма. Къазах ССР-ден 1959-чу джыл кетиб, Ючкекеннге келдик. Мында да эм ауур ишледе ишлеб, пенсиягъа чыкъдым...

ЧОТЧАЛАНЫ Мусса.
Ючкекен эл.

«Сен 1943-чю джыл ноябрны 2-де кесинг да джаш лейтенант чынынг бла, Къарачай областны Джёгетей Аягъы районуну Гюрюлдеуюк элинде Байрамукъланы Джагъапарны юйдегисин кёчюрюрге баргъанынгы эсинге бир тюшюр, - дедим. - Эртденбла танг джангы ата эки солдат бла эдинг. Сиз буйрукъну толтургъансыз, аны ариу ангылайма, сизден тилерим, юйден сюрюб чыгъарыргъа ненча заман берилген эди, къолубузгъа не затла алыргъа боллукъ эдик, адамла бла къалай сёлеширге керек эдигиз?» - дегенлейиме: «Капитан джолдаш, мен анда болмагъанма, джангыласа», - деб, кете тебреди. «Энтда эки минут заманынгы алайым», - деб тиледим. Тохтады.

Атам 1937-джыл тутулуб, джокъ болгъан эди. Юч сабийи бла анам эди юйде. Орундан эки джууургъанны алыб, эшикге чыгъыб бара: «Джашчыкъ, алайда къалгъан ол эки джастыкъны да алыб, бери дженгил чыкъ», - деди. «Мен джастыкъланы къарным таба къысыб, коридоргъа джетерге, сен аланы мени къолумдан тартыб алыб, мюйюшге шууулдатханынгы эсинге бир тюшюрчю», - дегенлейиме, бети тюрлениб: «Мен ашыгъама», - деб, чабханны орнунда кетеди. Сюелиб, бир кесек тургъандан сора, ызындан джетиб, джелкесине бир къагъармем деб, акъыл да келди, алай а кесими тыйдым. Иги узайгъандан сора, бурулуб ызына да къарады. Алайда тургъан кесек заманнга анама хыны сёлешгени, эшикни къатында гитче шиндикчикни аягъы бла уруб, бир джанына чортлатханы, эки джастыкъны мюйюшге быргъагъаны, дженгил къымылдагъыз, деб къычыргъаны кёз аллыма, кюзгюдеча, келиб, сюелдиле. Не амал...

«Sen 1943-çü cıl noyabrnı 2-de kesing da caş leytenant çınıng bla, Karaçay oblastnı Cögetey Ayagı rayonunu Gürüldeuyuk elinde Bayramuklanı Cagaparnı üydegisin köçürürge barganıngı esinge bir tüşür, - dedim. - Ertdenbla tang cangı ata eki soldat bla eding. Siz buyruknu tolturgansız, anı ariu angılayma, sizden tilerim, üyden sürüb çıgarırga nença zaman berilgen edi, kolubuzga ne zatla alırga bolluk edik, adamla bla kalay söleşirge kerek edigiz?» - degenleyime: «Kapitan coldaş, men anda bolmaganma, cangılasa», - deb, kete tebredi. «Entda eki minut zamanıngı alayım», - deb tiledim. Tohtadı.

Atam 1937-cıl tutulub, cok bolgan edi. Üç sabiyi bla anam edi üyde. Orundan eki cuuurgannı alıb, eşikge çıgıb bara: «Caşçık, alayda kalgan ol eki castıknı da alıb, beri cengil çık», - dedi. «Men castıklanı karnım taba kısıb, koridorga ceterge, sen alanı meni kolumdan tartıb alıb, müyüşge şuuuldathanıngı esinge bir tüşürçü», - degenleyime, beti türlenib: «Men aşıgama», - deb, çabhannı ornunda ketedi. Süyelib, bir kesek turgandan sora, ızından cetib, celkesine bir kagarmem deb, akıl da keldi, alay a kesimi tıydım. İgi uzaygandan sora, burulub ızına da karadı. Alayda turgan kesek zamannga anama hını söleşgeni, eşikni katında gitçe şindikçikni ayagı bla urub, bir canına çortlathanı, eki castıknı müyüşge bırgaganı, cengil kımıldagız, deb kıçırganı köz allıma, küzgüdeça, kelib, süyeldile. Ne amal...

ADIHANNI HAPARI

Caşauumda em bek süygen tenglerimi biri Bayramuklanı Cagaparnı caşı Adıhan edi. Kerti duniyaga ketgendi, cathan ceri candetni törü bolsun. Kerti adamlıgı bolgan, ne türlü halisi bolgan bla da kelişe bilgen, kerekli cerde kimge da kesi razılıgı bla boluşhan, ustazlık işin alamat bacargan, onglu caşlarıbıznı biri edi. Talay cılnı Gürüldeuyuk orta şkolda birge işlegen edik.

Ozgan ömürnü 70-çi cıllarını allında anı tileb, Cangı Cögetey şkolga asker işden ustazlık eterge çakıradıla. Asker çını kapitan edi. Ol közüulede men da Cögetey Ayagı rayon radioda işlerge keleme. Anı şkolda işi rayon voyenkomat bla kısha baylamlı bolganı sebebli, Cögetey Ayagına köb keliuçen edi. Anda işin tındırsa, radioga kele edi, sora duniya bla bir uşak etiuçen edik.

Bir colda voyenkomat bla baylamlı Stavropol şaharga kurslaga iygen edile anı. Andan bir ay turub, alay kaytdı. «Elge çıkgınçı seni bla bir-eki uşak eteyim», - deb kaythanma dedi. Tınçlık-esenlik soruşhandan sora, mında bolgan zatladan bilgenimi aytdım. Sora Adıhan:

- Men sennge Stavropolda, kursla bargan cerde bir kucur, seyir zat bolganın aytayım, - deb, haparın başladı. - Bir kün cılı adam ortasında, bir polkovnik kelib, üretiuangılatıu işle bla baylamlı dersleni bardırlıgın aytdı. Tukumu Pronin edi. Köküreginde ordenle bla medallanı plankaları da bar edile. Ekinçi kün kelgeninde, men munu kayda, kaçan körgenme deb, sagışha kirdim. Törtünçü kün kelgeninde, «sabiy körgenin unutmaz», degenley boldum. Em alga burnunu ong canında gummosu esime tüşdü. İgi ullu bolgançadı. Auazın, kımıldaganın da uşatdım. Bılay deb cuk aytırga, ne derge bilmey, aradan on kün ozdu. Bir kün derslerin boşab, eşikge çıgıb, oram taba aylandı. Izından cetib: «Polkovnik coldaş, bolluk ese bir sorlugum bardı», - degenimde, betime citi karab: «Sor», - dedi.

«Sen 1943-çü cıl noyabrnı 2-de kesing da caş leytenant çınıng bla, Karaçay oblastnı Cögetey Ayagı rayonunu Gürüldeuyuk elinde Bayramuklanı Cagaparnı üydegisin köçürürge barganıngı esinge bir tüşür, - dedim. - Ertdenbla tang cangı ata eki soldat bla eding. Siz buyruknu tolturgansız, anı ariu angılayma, sizden tilerim, üyden sürüb çıgarırga nença zaman berilgen edi, kolubuzga ne zatla alırga bolluk edik, adamla bla kalay söleşirge kerek edigiz?» - degenleyime: «Kapitan coldaş, men anda bolmaganma, cangılasa», - deb, kete tebredi. «Entda eki minut zamanıngı alayım», - deb tiledim. Tohtadı.

Atam 1937-cıl tutulub, cok bolgan edi. Üç sabiyi bla anam edi üyde. Orundan eki cuuurgannı alıb, eşikge çıgıb bara: «Caşçık, alayda kalgan ol eki castıknı da alıb, beri cengil çık», - dedi. «Men castıklanı karnım taba kısıb, koridorga ceterge, sen alanı meni kolumdan tartıb alıb, müyüşge şuuuldathanıngı esinge bir tüşürçü», - degenleyime, beti türlenib: «Men aşıgama», - deb, çabhannı ornunda ketedi. Süyelib, bir kesek turgandan sora, ızından cetib, celkesine bir kagarmem deb, akıl da keldi, alay a kesimi tıydım. İgi uzaygandan sora, burulub ızına da karadı. Alayda turgan kesek zamannga anama hını söleşgeni, eşikni katında gitçe şindikçikni ayagı bla urub, bir canına çortlathanı, eki castıknı müyüşge bırgaganı, cengil kımıldagız, deb kıçırganı köz allıma, küzgüdeça, kelib, süyeldile. Ne amal...

Ekinçi kün bizni okuthanladan biri ol dersni bardırdı. Üçünçü kün çını da mayor caş adam, kelib, dersleni endi ol bardırlıgın aytdı. Men çıdayalmay: «Polkovnik coldaşha ne bolgandı, kaydadı?» - dedim. «Ol kızına, Sibirge, ketgendi», - deb Adıhan haparın boşadı.

Saulay Karaçayga kıyınlık keltirgen ol kara künnü azabın, cılauun sınaganla az bolub baradıla. Endi ösüb, cetib kelgenlege allay künnü sınagandan Allah Kesi saklasın, deb tilek tiledik ekibiz da.

HAPÇALANI Mammet.

2014 дж. ноябрны 1
"Къарачай"

Ноябрны 2 — Къарачайны бушуу кюню
АДЫХАННЫ ХАПАРЫ

Джашауумда эм бек сюйген тенглерими бири Байрамукъланы Джагъапарны джашы Адыхан эди. Керти дуниягъа кетгенди, джатхан джери джандетни тёрю болсун. Керти адамлыгъы болгъан, не тюрлю халиси болгъан бла да келише билген, керекли джерде кимге да кеси разылыгъы бла болушхан, устазлыкъ ишин аламат баджаргъан, онглу джашларыбызны бири эди. Талай джылны Гюрюлдеуюк орта школда бирге ишлеген эдик.

Озгъан ёмюрню 70-чи джылларыны аллында аны тилеб, Джангы Джёгетей школгъа аскер ишден устазлыкъ этерге чакъырадыла. Аскер чыны капитан эди. Ол кёзюуледе мен да Джёгетей Аягъы район радиода ишлерге келеме. Аны школда иши район военкомат бла къысха байламлы болгъаны себебли, Джёгетей Аягъына кёб келиучен эди. Анда ишин тындырса, радиогъа келе эди, сора дуния бла бир ушакъ этиучен эдик.

Бир джолда военкомат бла байламлы Ставрополь шахаргъа курслагъа ийген эдиле аны. Андан бир ай туруб, алай къайтды. «Элге чыкъгъынчы сени бла бир-эки ушакъ этейим», - деб къайтханма деди. Тынчлыкъ-эсенлик сорушхандан сора, мында болгъан затладан билгеними айтдым. Сора Адыхан:

- Мен сеннге Ставрополда, курсла баргъан джерде бир къуджур, сейир зат болгъанын айтайым, - деб, хапарын башлады. - Бир кюн джылы адам ортасында, бир полковник келиб, юретиуангылатыу ишле бла байламлы дерслени бардырлыгъын айтды. Тукъуму Пронин эди. Кёкюрегинде орденле бла медалланы планкалары да бар эдиле. Экинчи кюн келгенинде, мен муну къайда, къачан кёргенме деб, сагъышха кирдим. Тёртюнчю кюн келгенинде, «сабий кёргенин унутмаз», дегенлей болдум. Эм алгъа бурнуну онг джанында гуммосу эсиме тюшдю. Иги уллу болгъанчады. Ауазын, къымылдагъанын да ушатдым. Былай деб джукъ айтыргъа, не дерге билмей, арадан он кюн озду. Бир кюн дерслерин бошаб, эшикге чыгъыб, орам таба айланды. Ызындан джетиб: «Полковник джолдаш, боллукъ эсе бир сорлугъум барды», - дегенимде, бетиме джити къараб: «Сор», - деди.

«Сен 1943-чю джыл ноябрны 2-де кесинг да джаш лейтенант чынынг бла, Къарачай областны Джёгетей Аягъы районуну Гюрюлдеуюк элинде Байрамукъланы Джагъапарны юйдегисин кёчюрюрге баргъанынгы эсинге бир тюшюр, - дедим. - Эртденбла танг джангы ата эки солдат бла эдинг. Сиз буйрукъну толтургъансыз, аны ариу ангылайма, сизден тилерим, юйден сюрюб чыгъарыргъа ненча заман берилген эди, къолубузгъа не затла алыргъа боллукъ эдик, адамла бла къалай сёлеширге керек эдигиз?» - дегенлейиме: «Капитан джолдаш, мен анда болмагъанма, джангыласа», - деб, кете тебреди. «Энтда эки минут заманынгы алайым», - деб тиледим. Тохтады.

Атам 1937-джыл тутулуб, джокъ болгъан эди. Юч сабийи бла анам эди юйде. Орундан эки джууургъанны алыб, эшикге чыгъыб бара: «Джашчыкъ, алайда къалгъан ол эки джастыкъны да алыб, бери дженгил чыкъ», - деди. «Мен джастыкъланы къарным таба къысыб, коридоргъа джетерге, сен аланы мени къолумдан тартыб алыб, мюйюшге шууулдатханынгы эсинге бир тюшюрчю», - дегенлейиме, бети тюрлениб: «Мен ашыгъама», - деб, чабханны орнунда кетеди. Сюелиб, бир кесек тургъандан сора, ызындан джетиб, джелкесине бир къагъармем деб, акъыл да келди, алай а кесими тыйдым. Иги узайгъандан сора, бурулуб ызына да къарады. Алайда тургъан кесек заманнга анама хыны сёлешгени, эшикни къатында гитче шиндикчикни аягъы бла уруб, бир джанына чортлатханы, эки джастыкъны мюйюшге быргъагъаны, дженгил къымылдагъыз, деб къычыргъаны кёз аллыма, кюзгюдеча, келиб, сюелдиле. Не амал...

Экинчи кюн бизни окъутханладан бири ол дерсни бардырды. Ючюнчю кюн чыны да майор джаш адам, келиб, дерслени энди ол бардырлыгъын айтды. Мен чыдаялмай: «Полковник джолдашха не болгъанды, къайдады?» - дедим. «Ол къызына, Сибирге, кетгенди», - деб Адыхан хапарын бошады.

Саулай Къарачайгъа къыйынлыкъ келтирген ол къара кюнню азабын, джылауун сынагъанла аз болуб барадыла. Энди ёсюб, джетиб келгенлеге аллай кюнню сынагъандан Аллах Кеси сакъласын, деб тилек тиледик экибиз да.

ХАПЧАЛАНЫ Маммет.

2014 дж. ноябрны 15
"Къарачай"

Къайтарыб басмалайбыз
АДЕТЛЕНИ БИЛГЕН ИГИДИ

«Намысы джокъну - дуниясы джокъ», деб бошуна айтмайдыла къартларыбыз.

Бусагъатда намысны, адетни, сыйны керек болгъанларына кишини да сёзю болмаз. Ала болмагъан джерде берекет, хурмет да болмайдыла. «Адет закондан тамадады», «Бузукъчу ёлюр, иги адет ёлмез» деген нарт сёзле бюгюн да магъаналарын тас этмегендиле, мындан ары да тас этерик болмазла.

Алай болса да Къарачайда 20-30-чу джыллада адетле бла уллу кюреш баргъан эди, алагъа заран да салыннган эди. Не затла эдиле ол «эски-чирик адетле»?

Биринчиси, берне, къалын. Бусагъатха кёре алагъа «берне», «къалын» дерге да боллукъ тюл эди. Алай болса да ала бла уллу кюреш барыб турду.

Бюгюн а иш къалайды? Кесигиз билгенигизча, къалын керти да къалын болгъанды, берне да анга оздурмайды кесин. Экинчиси, дин, динчиле, дин тутханла. Была бла да кюреш тохтаусуз барыб тургъанды. Терслиги болмагъан кёб адам ачыгъанды. Ючюнчюсю, адам ауруб къалса неда джолда бара-барыб, джыгъылыб, бир санын сындырса, чыгъарса (ол заманда уа иги врачла аз болгъандыла), халкъ усталадан болушлукъ тилерге керек бола эди. Ол устала да, заманны асыры къатылыгъындан, къараргъа унамай эдиле, къарасала да, джашыртын, киши билмезча эте эдиле. Ол джаны бла да уллу заран тийгенди къарачай халкъгъа. Бусагъатда бек аз уста барды сыннганнга, чыкъгъаннга къарагъан.

«Джаш кёргенин унутмаз», дейдиле. Мени да эсимдедиле 20-чы джылланы ахыр кёзюую эмда 30-чу джылланы ал джарымы. Ол джыллада джыйылыула аслам болуучан эдиле. Алагъа адамла да иги джыйылыучан эдиле. Хурзук элни клубу ма бюгюн да мени эсимдеди. Мен ол заманда сабий эдим. Менича кёбле келе эдиле джыйылыулагъа. Клуб тарлыкь этгенден орунла болмай эдиле. Анга да къарамай, ёрге сюелиб тынгылаучан эдик сёлешгенлеге.

Сёлешген тамадала - эл Советни председатели, партячейканы секретары, райондан, областдан келген къонакъла - «эски-чирик адетлени» юслеринден сёз бардырмай къоймай эдиле. Аланы барыны айтханларыны магъанасы былай эди: «Джангы адетге - кенг джол, эски адет кери бол». Бу сёзле «Къарачай нарт сёзле» деген китабда да бардыла. Бюгюнлюкде джашауда ала алай хайырландырылмайдыла. Ол заманда уа бир къауум тамадаланы сюйген сёзлери болгъандыла. Аланы айтханлары бюгюн эсиме тюшселе, джюрегим бек къыйналады. Сёз ючюн, ол кёзюуде онг-сол деб, айырыб айланыргъа керек тюлдю, дей эдиле. Ортада неда онгда баргъанны сол джанында баргъандан чыртда башхасы джокъду, деб да бегите эдиле. Бу барысы да билмегенден, иги сагъыш этмегенден болгъанын ангылагъан къыйын тюлдю. Огъурлу, акъыллы, къартларыбыз аланы кеслери алларына чыгъармагъандыла. Джашауда керек болуб этгендиле алай.

Къарачайны тою-оюну болуучанды. Аллай джерледе къурманлыкъ да этилиученди. Ол заманлада этни тепсиге салгъан кёзюуде, тамада-кичи деб айырмай, хар кимге къыйырындан къолгъа тюшген сюекни бериб барыргъа керекди, юлюшле барысы да тенг болургъа тыйыншлыдыла, деучен эдиле. Аны юсюнден джыйылыулада кёб сёлешиниучен эди.

Бусагъатда, насыбха, алай айтхан да, этген да хазна джокъду. Алай а, «Къарачай-малкъар-орус сёзлюкню» 15-чи бетинде «абадан» деген сёзню юсюнден хапар айта келиб, авторла былай юретедиле: «Абадан-мабадан деб къарамай, барына да тенг юлюш беригиз». Авторла замандан артха къалгъандыла. Бюгюннгю заманны излеми бла джашамайдыла. Алагъа дери да, башында айтылгъанча, алай айтыб, этиб да айланнганла болгъандыла. Алай а заман кесини ишин этмей къоймайды, халкъ джаратхан, иги адетлени джакълайды, ол джалгъан адетлени уа бир джанына атыб къояды.

«Уллугъа уллу гырджын», дейдиле къарачайлыла. Кертиси да алай болургъа керекди. Былайда «уллу» болгъанны кесине алыб къоярыкъды, деген къоркъуу болмасын. «Къарын бары да къарнаш» деген нарт сёзню да унутмагъандыла къартла.

Къартны, тамаданы сыйын кёрген, аланы тёрге олтуртхан Къарачайны эм иги адетлерини бириди. «Джаш келсе - джумушха, къарт келсе - тёрге», дегендиле къарт аккаларыбыз.

Къаллай бир джашай эсем да, мен бир затны багъалатама. Ол да неди десегиз, хар затдан хапарлы болуу, хар затны билиу. Билген ол игиди. Билмеген а аманды. Джашагъан адам кёб затха тюртюледи. Барабарыб, бир иш чыгъыб къалыргъа боллукъду. Билсенг иги, билмесенг а, бетинг уялды да къалды. Ол себебден джаш тёлюню иги адетлеге юретиб турургъа керекбиз. Къууанчха баргъан адам ашай-иче, олтуратура, саламлаша билирге амалсыз керекди. «Къарт джашны юретмесе, джаш да къартны сыйлай билмез», деучендиле малкъарлыла. Тюз айтадыла.

Къарачайлыла келген къонакъланы къалай сыйлайдыла? Анга бир къарайыкъ. Къарачайны эм сыйлы, эм багъалы ашы этди. Къууанчлада аны, аракъы ичмегенлей ашагъандыла алгъын заманлада. «Хар элни къой союуу башхады», дейдиле. Къайсы элде да алай этиб баргъандыла, деб бегитген да тюз болмаз. Алай а кесим кёрген, билген былайды: малны терисин алгъандан сора, санлаб башлайдыла. Союлгъан къойну эки джапхагъын, эки бутун, эки къабыргъасын, омурауларын (сырт узунун) аладыла. Ма ол санланы сюек юлюшле этедиле. Аны да таб, ариу эте билирге керекди. Ансы бир сюекни этин бирсиге джибериб къояргъа боллукъду билмегенден.

Бутла бла джапхакъладан юлюшле этер ючюн, джиликлерин табыб, сюеклени бир-биринден айырыргъа тыйыншлыды.

Малны (къойну, эчкини) эм сыйлы сюеги джаурун къалакъды. Ол эм тамаданы аллына салынады. Джаурунну къошакълары да болады: баш джарты, эки тюз иеги (эт эркин болса), ашхын сохта, джёрме. Къарачай тукъумлу къой кесилсе, тамаданы аллына къуйрукъ учу да барыргъа керекди.

Быланы барын да тамада кеси ашаб къоймайды. «Баш кемирген къулагъын тигим этер», дейди нарт сёз. Дагъыда «Бир тамадагъа эки баш джарты салынмайды», деген сёз да джюрюйдю. Была керти затладыла.

Баш джартыны хазнасын къоймай, тигимге бергендиле, ууакъ-ууакъ кесиб. Бусагъатда да алай этедиле. Къуйрукъ уч да тигимге барады. Сохтаны, джёрмени да, тамада, кесеклеге юлешиб, нёгерлерине береди.

Экинчи юлюшню сыйлы сюеги ногъанады. Ногъана къабыргъаны ал джанындан юч иегиди. Ногъананы да болады къошагъы: бир-эки омуpaу неда быгъын кесек.



Джан сюек. Аны ортасындан эки сындырадыла. Эки джаны да сыйлы сюекледиле. Тешикли джан сюек ногъананы ызындан, аны ызындан да къалакъ джан сюек барадыла. Юлешген заманда алагъа да къошадыла иеги неда омурау.

Андан ары башлы иегиле барадыла. Ала да бир малдан, джан сюеклеча, тёрт юлюшге юлешинедиле: ногъананы ызындан келген тёрт иеги башлыладыла, аланы экишер этедиле (эки къабыргъадан тёрт). Башлы иегилеге да керекли къошакъ, башында айханыбызча, эт эркин болса.

Джиликле. Анда сыйлыгъа ашыкъ илик саналады. Ол кеси да бутну сюегиди. Аны ызындан сыйлыгъа базук тергеледи. Базукджапхакъныкъыды. Аны кесин да кюёуге теджеучендиле (олтургъан джерде ол бар эсе). Орта илик бутнукъуду: джан сюек бла ашыкъ иликни ортасындады. Къысха илик джаурун бла базукну арасында сюекди (джапхакъда).

Джиликлеге да керекдиле къошакъла (табылгъанына кёре). Табылмаса, къуру кеслери да этедиле юлюшлюк.

Иегиле (къабыргъа). Ногъана бла башлы иегилени юсюнден айтхан эдик. Андан къалгъаны тюз иегиледиле. Быгъын иеги алагъа кирмейди. Бир юлюшде тюз иегиле экишер боладыла. Иегиле (ногъана бла башлы иегиледен къалгъанла) эт эркин болса, къошакъгъа джюрюйдюле, адам кёб эсе кеслери юлюшлеча да барадыла (экишер иеги).

Омураула (сырт узуну). Аланы да былай юлеширге боллукъду: тёрт боюн омураугъа (юч этгенлери да болады), тёрт-беш иеги омураугъа (иеги деб да къоядыла), тёрт-беш кегей омураугъа. Омураула къулсюймез бла бошаладыла. Башында айтханыбызча, омураула асламысына (маджал сюеклеге) къошакъгъа барадыла. Эт азлыкъ этсе уа кеслери юлюшле боладыла.

Къурманлыкъда бютеулей да 15-16 омурау болады. Къонакъ кёб болса, аланы андан да аслам этедиле. Алай бла юлюшлени тиздик. Анга энтда къошар зат: юлюшле, адам кёб болса, бирер сюек болуб къалыргъа да бол-лукъдула. Адам аз эсе уа, ол биз башында айтханыбызча, тамаданы аллында биз тизгенле болургъа тыйыншлыдыла.

Тиширыулагъа сыйлы сюеклеге саналыб, ма была салынадыла: ашыкъ илик, тешикли джан сюек, джаякъ, башлы иеги. Аланы хар бирине къошакъ да этилинеди (иеги, омурау, быгъын эт).

Сохтала тёрт болургъа керекдиле: ашхын сохта, бютеу сохта, чыпчыкъкёз сохта, узун сохта (неда ингичге сохта).

Джёрме. Уллу малдан 56 джёрме этерге мадар барды. Орта малдан а - 4-5. Сохтала бла джёрмеле, адам кёб джерде, тепсиге салыныб къаладыла. Тамаданы аллына уа ашхын сохта салыныргъа керекди. Анга да бир джёрме къошуллукъду.

Сохтала бла джёрмелени кесек-кесек этиб, олтургъанланы къолларына тутдурадыла: тамада -
кесини аллындагъыланы, къалгъанланы уа - башхала.

Джапхакъны сюеклери: джаурун, къысха илик, базук.

Бут: джан сюек, (экиге юлешинеди: тешикли бла къалакъ джан сюек), орта илик, ашыкъ илик.

Къабыргъаны сюеклери: ногъана, башлы иегиле, тюз иегиле, быгъын иеги.

Омурау сюекле: боюн омураула, иеги омураула, кегей омураула, къулсюймез омураула.

Ма быланы барысын да эсинде тутхан, не уллу къууанчда да, ким биледи, анга шапалыкъны борчу тюшюб къалса, ишин деменгили толтуруб, къонакъладан да уллу бюсюреу алыб чыгъарыгъына сёз джокъду.

ДУДАЛАНЫ Батдал,
устаз.
Джангы Къарачай эл.
(«Ленинни байрагъы», 1990-чы джыл).

Tinibek, аламат затны салгъанса. Сау бол.
Эсенлик кесинге, адамларынга да.

Цитата
Sabr пишет: Tinibek , аламат затны салгъанса. Сау бол. Эсенлик кесинге, адамларынга да.

Saubol Sabr !
Esenlik barıbızga..

2014 джыл, ноябрны 15
шабат кюн

КъЧР-ни Башчысыны эмда Правительствосуну пресс-къуллугъу билдиреди

КЪРАЛНЫ БИРЛИГИ САКЪЛАНЫРГЪА КЕРЕКЛИСИН ЧЕРТГЕНДИЛЕ

Ноябрны 11-де Москвада КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид Христосну клисасында Москва бла бютеу Русну Патриархы Кириллни башчылыгъы бла бардырылгъан XVIII-чи Бютеудуния халкъ соборну джыйылыууна къошулгъанды.


Бютеудуния халкъ соборну форумуна кърал къуллукъчула, белгили дин къуллукъчула, джамагъат эмда политика партияланы келечилери, бизнесменле да джыйылгъандыла.

Джыйылыу «Единство истории, единство народа, единство России» деген чакъырыу бла бардырылгъанды.

Анга къошулгъанлагъа хошкелди Россия Федерацияны Президенти Владимир Путин бла Федерацияны Советини спикери Валентина Матвиенко айтхандыла. Ала Соборну джыйылыууну сёзю ётгенин, анда этилген ачыкъ ушакъ таб оноула чыгъарыргъа джарагъанларын чертгендиле.

Москва бла бютеу Русну Патриархы Кирилл сёзюн дунияда бола тургъан чайкъалыугъа багъа бериуден башлагъанды. Ол бир къралны ичинде оноугъа сыйынмагъан миллетлени араларында чыкъгъан къаугъаладан граждан къазауатла башланыб баргъанларын да чертгенди.

«Кесини тарихин кертисинден башха тюрлю ангылагъан халкъ бирлигин сакълаялмайды. Бириннетлик бла адетледиле бирикмекликни тамалы. Миллетни культурасы аланы юслери бла келлик тёлюлеге сакъланады, ёседи. Ол затны ангыламагъан халкъны юлгюсю уа бусагъатхы Украинады», - дегенди Патриарх.

Патриарх Кирилл кёб миллетли Россияда тюрлю-тюрлю культурала болгъанларын, аланы бирикдириб турур ючюн, граждан джамагъатны арасында бириннетлиликни бегитирге кереклисин айтханды.

«Бютеу халкъларыбызны да бир юйлери – бизни къралыбыз – барды. Башха Джуртубуз джокъду. Къралны ичинде хар бир халкъ да, къоркъуусузлугъуна къайгъырмай, ата юйюнде болгъанын сезиб джашаргъа керекди. Башха халкъланы келечилерин тюртмей турса, аны кесини да джашауу дамлы да, берекетли да боллукъду. Ол затлагъа эс бёлмеген а, къралны тамбласында оюлуруна себеблик этеди.

Ата-бабаларыбыз къурагъан къралны бирлигин кёз гинджилерибизни сакълагъанча сакъларгъа борчлубуз. Аны къуру кюч бла сакъланмазлыгъын да эсгерирге керекбиз», - дегенди Патриарх Кирилл.

РФ-ны Кърал Думасыны спикери Сергей Нарышкин да, анда сёлеше, тыш экономика бла политикагъа джол бермей, россиячы тарих бла джамагъат салгъан джолну барыргъа кереклисин чертгенди.

«Россияны тышындан келген къоркъуулу затладан къорууланыр хыйсабы уллуду. Бирикмекликни бегитир иннетибиз да барды. Ол Кърымны Россиягъа къошхан заманда ачыкъ танылды. Санкцияладан да къоркъмай, Донбассны джамагъатына болушлукъ этилгенин да кёрдюгюз», – дегенди С. Нарышкин.

Россия Федерацияны Кърал Думасыны КъарачайЧеркесиядан депутаты, КъД-ны Миллет ишлени юслеринден комитетини председателини заместители Михаил Старшинов да къралны халкъларын бирикдириуню юсюнден доклад этгенди.

М. Старшинов Бютеудуния орус халкъ соборну башламчылыгъы бла быйыл ноябрны 7-де Кърал Думада бу темагъа «тёгерек стол» бардырылгъанын да айтханды.

Анда Кърал Думаны депутатлары, Орус православ клисаны официал келечилери, регионланы толу эркинликли келечилери, экспертле, алимле, журналистле, джыйылыб, къралны миллет политикасын игилендириуню юсюнден кеслерини оюмларын айтхандыла. Аланы джараулуларын къагъытха тюшюрюб, Михаил Старшинов бу Соборну джыйылыууна къошулгъанлагъа кёргюзгенди.




ДИН БАШЧЫ ДЖЫЛЫ ТЮБЕГЕНДИ

Ноябрны 12-де Москвада Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид Россияны Муфтийлерини советини эмда Муслиманларыны дин управлениесини председатели Равиль Гайнутдин бла тюбешгенди.



Ол тюбешиуде Федерацияны Советини КъарачайЧеркес Республикадан сенатору Сюйюнчланы Мурат да болгъанды.

«Россияны Муслиманларыны дин управлениеси бла Россияны Муфтийлерини советини атларындан хошкелди айта, ислам къарнашларыма ачыкъ джюрек бла тюбейме. Бюгюн былай джарыкъ бетден тюбешгенибизге къууанама. Эртдеден бери да сизни бла бюгюнлюкде магъаналы болгъан ишлени юслеринден ушакъ этерге излеб тура эдим», - деб, джарыкъ тюбегенди Россияны Муслиманларыны дин управлениесини, Россияны Муфтий советини председатели Равиль Гайнутдин КъарачайЧеркесияны Башчысы Темрезланы Рашид бла Федерацияны Советини КъарачайЧеркес Республикадан сенатору Сюйюнчланы Муратха.

Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид да, анга Къарачай-Черкесияны кёб миллетли джамагъатындан салам айтыб, регионда халкъла арасы джарашыулукъну юсюнден хапар айтханды.

«Къарачай-Черкесия кёб миллетли республикады. Аны джамагъатыны 60 проценти муслиман, 40 проценти да православ ахлуладыла.

Ала бары да шох джашайдыла, гитче джуртубузну да бирча багъалатадыла.

Республикада межгитле бла православ клисала ишлеуге бирча эс бёлюнеди. Биз башха-башха миллетлени, дин ахлуланы араларында джарашыулукъну сакълауда Россияны ашхы сынамын юлгюге тутабыз», - дегенди Темрезланы Рашид.

Башчы, Россияны Муслиманларыны дин управлениесини, Россияны Муфтийлерини советини Черкесскеде уллу межгитни къурулушу тамамлана тургъанын да айтыб, председателин Къарачай-Черкесияда бир джыйылыу бардырыргъа да чакъыргъанды.

Темрез улу джангы межгитни Россияны Къыбыласыны дин-джарыкълыкъ аралыгъы болур хыйсабы болгъанын да чертгенди.

Россияны Муслиманларыны дин управлениесини, Россияны Муфтийлерини советини председатели Равиль Гайнутдин, КъарачайЧеркесияны Башчысы Темрезланы Рашидни айтханына разы болгъанды. Ол кеси да Башчыны быйыл декабрда Москвада бардырыллыкъ Халкъла арасы X-чу Муслиман форумгъа чакъыргъанды.

Россияны Муфтийи къралны Дин управлениеси мындан ары да властны федерал, регионал органлары бла иш джюрютюуню кенгертирге хазырлыгъын билдиргенди.

Равиль Гайнутдин Россияны Муслиманларыны дин управлениесини, Россияны Муфтийлерини совети бардыргъан ишлени, Moscow Halal Expo, Мавлид ан-Наби, «Шатер Рамадана» дегенча кёрмючлени юслеринден да хапар бергенди.

Темрезланы Рашид да Къарачай-Черкесияда Къур’анны иги окъугъанланы араларында конкурс бардырылгъаныны, аны кибик динни юсюнден билимни ёсдюрюрге джораланнган башха ишлени юслеринден айтханды.

Муфтий да аллай конкурс Россияны Муслиманларыны дин управлениеси да халкъла арасы дараджада бардыргъанын, анга къошулгъан джаш адамланы саны джылдан джылгъа ёсе баргъанын чертгенди. Ол айтхандан, Россияны Муфтийлерини совети ислам динни тамалын салгъан затланы болушлусуча хапарлагъан китабла чыгъарыу бла да кюрешеди. Къуру 2013-чю джыл огъуна 40-гъа джууукъ аллай китаб чыгъарылгъанды.

Ол китабланы, КъарачайЧеркесияча, муслиманла аслам джашагъан регионлада джаяргъа кереклисин да чертгенди муфтий.

Тюбешиуню ахырында Равиль Гайнутдин аладан «Введение в шариат», «Книга проповедей» дагъыда бир талайын Темрезланы Рашидге саугъа этгенди.




Кенгеш
КЁБЧЮЛЮКНЮ ХАПАРЛЫ ЭТЕРГЕ БОРЧ САЛГЪАНДЫ

Ноябрны 10-да КъЧРни Башчысы Темрезланы Рашид республиканы Правительствосуну членлери бла социал-экономика магъаналы ишлени толтурууну юсюнден кенгешгенди.


Ол кенгешде КъЧР-ни вице-премьери эмда къурулуш бла ЖКХ-ны хакъындан министри Сергей Смородин, Правительствону социал блогуну министрлери Башчыгъа Россияны Президенти В. Путинни буруннгу джыл майда чыкъгъан указларын толтуруу къалай баргъаныны юсюнден докладла этгендиле.

Ала айтхандан, «джол карталада» белгиленнген план тыйыншлысыча толтурулуб келеди. Келир джылны бюджетинде аланы мындан ары да апчытмазгъа ачха джораланнганды.

Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид Президентни майда чыкъгъан указлары таймаздан толтурулурларына КъЧР-ни Правительствосуну Председатели Мурат Кардановну джууаблы этгенди.

Министрле бюджет организацияланы оптимизацияларыны юслеринден да айтхандыла. Ол заманда Башчы аллай оптимизация толтуруучу властны джергили органларында да бардырыргъа кереклисин эсгертгенди.

Сёзден, Темрез улу КъЧР-ни Промышленносту бла энергетикасыны хакъындан министерство бла Экономика министерствосуну штатларында тюрлениуле этилирлерин излегенди. Рашид Борисбиевич айтхандан, бусагъатда республиканы Экономика министерствосуну къурамында болгъан Сатыуну-алыуну эмда джумушланы хакъларындан департамент КъЧР-ни Промышленносту бла энергетикасыны хакъындан министерствосуна кёчюрюлсе, гитче, орта бизнесни ёсдюрюрге эмда тюрлю-тюрлю кърал программалагъа къошаргъа таб боллукъду.

КъЧР-ни Экономика министерствосунда бир бёлюм а инвестицион политиканы толтуруу бла кюреширикди.

Аны бла да къалмай, КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид республиканы экономика министри Марина Харатоковагъа, шахар эмда район муниципал къуралышлада джамагъат бла тюбешиуле бардырыб, гитче, орта бизнес бла кюрешгенлеге этилген кърал болушлукъну кёбчюлюкге джаяргъа кереклисин айтханды. Ол иш бусагъатда джетишимли этилмегенин да чертиб, хапарны адамлагъа джаяргъа СМИ-лени болушлукълары бла да хайырланыргъа дегенди.

«Кърал болушлукъ ачыкъ этилирге, аны хапары бютеу джамагъатха джетерге керекди. Предпринимателликге болушлукъгъа къуралгъан фондну конкурсларына, ким сюйсе да къошулурча, адамлагъа толу хапарны джетдиригиз», - дегенди Башчы.

Ол КъЧР-ни Промышленносту бла энергетикасыны хакъындан министерство бла Экономика министерствогъа республикада ишлеген бютеу предпринимателлени юслеринден информацияны бир базагъа джыяргъа борч салгъанды.

Рашид Борисбиевич ол ишге предпринимателлени республикан омбудсменлери Сергей Рощенко да къошуллугъун излегенди.

Ызы бла бизнесни аягъындан алгъан административ, бюрократ тыйгъычланы юслеринден да сёлешиннгенди.

Темрез улу ол кемликлени къысха заманда къурутургъа кереклисин чертгенди. Ол магъаналы джумушну баджарыуда МФЦ-ланы уллу магъаналары болгъанлары да айтылгъанды алайда. Башчы аланы ишлерине КъЧР-ни Экономика министерствосун джууаблы этгенди.




РЕСПУБЛИКАДА КЪРАЛДА
АЛГЪА ЧЫКЪГЪАНДЫ

Россия Федерацияны Экономика министерствосу чыгъаргъан эсеблеге кёре Къарачай-Черкес Республика социал-экономика ёсюмю бла къралны субъектлерини араларында 40-чы орунну алады.

Бу кюнледе РФ-ны Экономика министерствосу, 2013-чю джыл толтуруучу властны регионал органлары баджаргъан ишлени сюзюб, къралны субъектлерини социал-экономика ёсюмлерини рейтингин джарашдыргъанды.

2012-чи джыл чыгъарылгъан аллай рейтингде бизни республика 76-чы орунну ала эди. Бу джол а КъЧР, 36 позициягъа алгъа чыгъыб, 40-чы болгъанды. Арт кёзюуде бизни республикадан уллу ёсюм къуру Сахалин область алгъанды.

РФ-ны Экономика министерствосуну докладында чертилгенден, 2010-чу джылдан бери КъЧР-ни баш капиталына этилген инвестицияла 1,7 кереге, гитче. орта бизнес бла кюрешген предприятиелени производстволары 1,92 кереге ёсгендиле.




Сессия
КЪУРАУ ИШЛЕГЕ КЪАРАЛДЫ

КъЧР-ни бешинчи кере чакъырылгъан Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) 2-чи сессиясы болуб ётдю.



Правительствону юйюню Уллу залына ремонт этиле тургъаны себебли Шимал Кавказ кърал технология академияны залына джыйылгъан эдиле депутатла. Сессияны Парламентни Председатели Иванов Александр ачыб, джыйылыугъа 45 депутат келгенин билдирди. Газет окъуучуланы эслерине быйыл сентябрны 14-де ётген сайлаулада КъЧР-де Халкъ Джыйылыугъа 50 депутат сайланнганды, алгъындан 23 депутатха аз.

Сессияны ишине КъЧР-ни Правительствосуну Председатели Карданов Мурат, Правительствону членлери, министрле, джорукъ сакълаучу органланы тамадалары, шахар бла район администрацияланы башчылары, башха джууаблы къуллукъчула къошулдула.

Биринчи болуб Парламентни Председатели Иванов Александр КъЧР-ни социалэкономика ёсюмюне, политика-джамагъат джашаууна уллу юлюшлерин къошханлары ючюн РФ-ны Кърал Думасыны Хурмет грамоталары бла республикан Правительствону Председателини заместители Озов Муратны эмда КъЧР-ни Башчысы бла Правительствосуну Администрациясыны тамадасыны заместители, Документация бла баджаргъан управлениени тамадасы Астежева Франческаны саугъаланнганларын билдирди. Аныча, туугъан кюнлери болгъан депутатланы алгъышлады.

Сессияда 27 ишге къаралды. Аланы барысы да къурау ишле бла байламлы эдиле.

Иванов Александр Парламентге джангы сайланнган депутатлагъа удостоверениеле бла знакла берди. Халкъ Джыйылыуну депутаты Сюйюнчланы Мурат РФда Федерацияны Советине членнге сайланнганы бла байламлы аны депутат мандаты «Бирикген Россияны» келечиси, Черкесскеде халкъ окъуу аралыкъны директору Ляшова Еленагъа берилди.

Депутатла Парламентни Председателине заместитель сайлаугъа къарадыла. Ташатын чёб атыу джорукъ бла бу къуллукъгъа Хабланы Хусейни джашы Руслан сайланды. Аны кандидатурасына депутатла барысы бир аууздан чёб атдыла.

- Меннге ышаннганыгъыз ючюн барыгъызгъа джюрек разылыгъымы билдиреме. Кесими борчуму бет джарыкълы толтурургъа кюреширикме, - деди ол. - Мен КъЧР-ни Парламентине депутат болуб 5-чи кере сайланама.

Ол кёзюуню ичине законланы чыгъарыудан, политика-джамагъат ишледен бир кесек сынам алгъан болурма деб кёлюме келеди. Бютеу сынамымы, кючюмю хайырландырыб ишлерге сёз береме. Бу тёгерекледе регионланы арасында бизни Парламент ал оруннга чыкъгъанлай келгенди. Энтда алай боллукъду.

Сессиягъа джыйылгъан депутатла Халкъ Джыйылыуну (Парламентни) къурамын, тергеу комиссиясын бегитдиле, комитетлени председателлерин айырдыла.

Экономика политикадан, финансла бла бюджетден, налогла бла предприниматель ишледен комитетге председателге Гочияланы Адамны, Законла бла кърал къуралышдан комитетге тамадагъа Умалатов Владимирни, Социал политикадан, халкъны саулугъун сакълаудан, экологиядан комитетге председателге Червонова Еленаны, Илмудан, культурадан, спорт бла джаш тёлюню, туризмни юсюнден комитетге тамадагъа Биджев Исмелни сайладыла. Аныча, Парламентде регламент, мандат ишле бла кёбчюлюк информациядан комитетге председателге Акъбайланы Ренатны, Промышленность, транспорт, связь бла энергетика комитетге Казаноков Кърымны, аграр политика, табигъат байлыкъны хайырландырыу ишлеге къарагъан комитетге Власенко Натальяны айырдыла. Парламентде Миллет политикадан, тыш байламлылыкъдан, джергили управление бла коммерциялы болмагъан организацияланы ишлерине къарагъан комитетге председателге Эбзеланы Ахмат сайланды. Аны кибик сессияда Халкъ Джыйылыуну (Парламентни) Президиуму бегитилди. Аны къурамына 13 адам кирди.

Депутатла Шимал Кавказда Парламент Ассоциацияны таймаздан ишлеген комитетлери бла Къыбыла Россия Парламент Ассоциацияны комитетлерине членле айырдыла.

Парламентде Эсеб бардыргъан комиссиягъа тамадагъа депутат Смаккуланы Дагирни, секретаргъа Михайлович Муратханны, членлеге да Дзугов Заурну, Нехорошева Иринаны, Хапсироков Алийни сайладыла.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.




КЪРАЛДА
«Къарачай» — 2015


Багъалы окъуучула!

2015-чи джылны биринчи джарымына «Къарачай» газетге джаздырыу бара турады. Бир джылгъа багъасы 722 сом 68 капекди. Джарым джылгъа уа - 361 сом 34 капек.

Къарачай-Черкесияны почта бёлюмлери сизни сакълайдыла. Ана тилибизде чыкъгъан газетге заманында джазылыргъа унутмагъыз.

2014 дж. ноябрны 15
"КЪАРАЧАЙ"

Ашхы иш
«Ёлюмсюз полк»



Бизни аталарыбызны, аккаларыбызны этген джигитликлерини магъанасы, аз болмай, сёнгмей, адам улуну тарихинде ёмюрлени узагъына турлукъду.

Алай бла къралда «Они должны идти победным строем во все времена» деген чакъырыу бла Хорламны келтирген джердешлерибизни атларын унутмаз ючюн, «Ёлюмсюз полк» акция бардырылады. Быйыл ол полкну тизиминде аталарыны, джууукъларыны суратларын алыб, мингле бла адамла Уллу Хорламгъа аталгъан парадлада баргъандыла. Бизни газетибиз да, ол акциягъа къошулуб, джердешлерибизни «Ёлюмсюз полкну» тизимине тюшерге чакъырады.

Газетге атагъызны, аккагъызны, анагъызны, джууугъугъузну суратын, тукъумун, атын, атасыны атын, туугъан джылын, къазауатха къачан, къайдан кетгенин, чынын... аны юсюнден не биле эсегиз, аны джазыб ийигиз.

Сиз джиберген билдириулени газетде басмаларыкъбыз, «Бессмертный полк» сайтны бетлеринде да белгилерикбиз.

Деккушланы Джаммотну джашы Зулкъарнай
(Джобай)

Зулкъарнай 1910-чу джыл апрелни 22-де Хурзук элде туугъанды.

Микоян-Шахарда педагогика техникумну бошаб, Хурзук элде ал башланнган школда устаз болуб ишлегенди.

1941-чи джыл Дондагъы Ростовда кърал медицина институтну бошагъанды. Ростовну облвоенкоматыны юсю бла аскерге чакъырылгъанды. Урушда Батыш фронтда 51-чи Армияда медсанчастны санротасыны тамадасы болуб, аны ызындан 2-чи Украина фронтда медсанчастны тамадасы болуб къуллукъ этгенди. Кърымда, Керчде, Румынияда, Венгрияда, Австрияда урушлада болгъанды. Урушну заманында эки кере Феодосия эмда Будапешт шахарлада джаралы болгъанды.

«За взятие Будапешта», «За отвагу», «За Победу над Германией», «Двадцать лет Победы» деген медалла бла саугъаланнганды.

1946-чы джыл январда Австрияны Вена шахарында «медслужбаны тамада лейтенанты» деген чыны бла аскерден башына бош этилгенди.

1946-чы джыл Къазахстанда джууукъларына келгенди. 1956-чы джылны къачына дери 5 эл къарагъан орта участок больницада баш врач болуб тургъанды.

1956-чы джыл июлда 16чы cпецпереселенецлени бир къауумуна бошлукъ бергенлеринде талай къарачайлы, аланы ичинде Зулкъарнай да юйдегиси бла, 1956чы джыл ноябрны 6-да Нарсанагъа келгендиле.

Алайда 1957-чи джылны апрель айына дери не Нарсанада, не Пятигорскеде иш бермегендиле, къарачайлыса, деб.

1957-чи джыл апрелде Къарачай райисполком бла райком теджеб Деккуш улуну Карачаевскеде райздравотделге тамада этиб салгъандыла. Арт джыллада шахарда больницаны бёлюмюню врачы болуб ишлегенди.

Зулкъарнай 1969-чу джыл январны 3-де ауушханды. Къумуш элни къабырларында асыралгъанды.

Боташланы Ботданы джашы Эреджеб


Эреджеб 1925-чи джыл Нарсана шахарда туугъанды. Аны атасы Ботда сталинчи репрессиялагъа тюшюб, бирси къарачай кулаклача, Азиягъа ашырылгъанды. Алай бла Эреджебни сабий джыллары анда ётгендиле. Ол школну битдиргенинде, къазауат башланнганды. Аны бла ол къазауатха Ташкент областны «Баяут» совхозундан, бирге окъугъан тенг джашла бла кетиб, маршал И. Конев башчылыкъ этген фронтну 114чю джаяу аскер дивизиясыны 449-чу полкунда уруш этгенди. Курск Тогъайдан чыгъыуну, Днепр сууну ётюуню, Украинаны азатлауну кёзю бла кёргенди. Украинада, джаралы болуб, госпиталгъа тюшгенди. Джарасы иги болгъандан сора фронтха къайтханды. 1944-чю джыл урушну тамам къызыу кёзюуюнде, аны аскерден чыгъарыб, ызына, Баяутха, ашыргъандыла. Анда ол, университетни тауусуб, Фрунзе атлы школда завуч болуб ишлегенди. Джуртубузгъа къайтхандан сора, Красный Курганда УМЦ-де базаны тамадасы болуб ишлегенди. Аны кючю бла табигъат газ да келгенди. Бу игилигини юсюнден джамагъат бюгюн да айтханлай турады. Эреджеб талай кърал саугъаны эмда Махтау, Хурмет грамоталаны иесиди. Къазауатны кёзюуюнде Белгородну азатлагъан заманда джигитлик танытханы ючюн «За отвагу» медаль бла, Днепр сууну ётгени ючюн «За боевые заслуги» медаль бла да саугъаланнганды.

Боташланы Эреджеб 2011-чи джыл майны 8-де ауушханды. Ючкекен элде асыралгъанды.

Байчораланы Абдулну джашы Юсуф


Юсуф 1923-чю джыл Ючкекен элде туугъанды. 1942чи джыл уллу къарнашыны къагъытлары бла, Гитче Къарачай районну военкоматына барыб, кеси разылыгъы бла фронтха кетгенди. Вольск шахарда артиллеристле хазырлагъан училищени бошаб, Сталинградны къатында урушха киргенди. Сталинград ючюн баргъан урушда ауур джаралы болгъанды. Сегиз айны эвагоспиталда саулугъун бакъдыргъанды.

Андан чыкъгъандан сора Тюменде джаяу аскер училищеге окъургъа джибергендиле. Алай а аны 1944-чю джыл майны 20-да аскерден башына бош этиб, Орта Азиягъа ашыргъандыла. Ол 1957-чи джылгъа дери Къыбыла Къазахстан областны Сайрам районуну Андреев атлы колхозунда ветфельдшер болуб ишлегенди. Туугъан Джуртуна къайтханында да, «Ючкекен» совхозда ветврач болуб тургъанды.

Юсуф Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени бла, «Двадцать лет Победы», «50 лет Победы», «Сталинград урушда хорламгъа 60 джыл» деген медалла бла саугъаланнганды.

Байчораланы Юсуф 2008-чи джыл ауушханды (Аллах рахмат этсин).

Рубриканы СЕМЕНЛАНЫ Аминат бардырады.

Hasanlanı Nazir'ni KARÇA - ÖMÜRLEDEN TAHSALA kitabından



KARÇA'NI KAŞGAR'DAN KARTCURT'GA COLOUÇULUĞU...



Хасанланы Назир'ни КАРЧА - ЁМЮРЛЕДЕН ТАХСАЛА китабындан

КАРЧА'НЫ КАШГАР'ДАН КАРТДЖУРТ'ГА ДЖОЛОУЧУЛУГьУ...


KARÇANI KAŞGARDA CIRI

Cerime tansıgım

Cerim Sibilti! Senden kengdeme,
Kalakga uşayma, kişi cerdeme,
Kaytırga sennge izley köb madar,
Körürge küseyme, termile kadar,

Pripevi: Termile-termile küseyme kadar,
Tansıgım Sibilti, küseyme kadar.

Cürek mişaud, sensiz öksüzme,
Tiygen Kün cılıtmaydı, sensiz künsüzme,
Mugurluk bashand, sensiz caksızma,
Tansıgım koymaydı, sensiz cangızma,

Pripevi: Cangızma, cangızma,
sensiz cangızma.
Tansıgım, Sibilti,
sensiz cangızma.

Uruşma mennge, sanab essizge,
Cukmaydı sensizley aşagan hantım.
Canım cansızlay kalgınçı tohtab,
Seni süygenden toymam, oldu antım.

Pripevi: Süygenden, süygenden,
toymam süygenden,
Tansıgım Sibilti,
seni süygenden.

Tenglerim! meni bla barlık barmısız? — deydi,
Barını da sözsüz tebrerlerin köredi.
Barıbız da barsak, ötalmabız, — deydi,
Nauruz bla, oneki çorası bla tebreydi,

Kaşgardan çıgıb, uzak curtuna tebreydi.
Möngür, kaugaran Karçanı ullu askeri,
Tüzlüknü cakçısı kurçan, başgür askeri,
Aşıra keldi uçsuz-kıyırsız bektur askeri
Karçanı Kaşgardan Karakorumga deri.
Uzak col cürügen cukusuz colouçula,
Cer-cerde tübey amanlıkçı tonouçula,

256

Tıngıların buza, sermeşe, ıhtıra keldile,
Azıkları tauusulub inciy, cunçuy,
Azık hazırlarga ala Geratda col kesdile.
Hannı cangıdan asker cıyganın alaya eştdile,
Tangünerden ol dertin allıgın bildile,
Ullezer entda halknı soyarın, asarın,
Ekicıllık erkinlikni cılau basarın
Aman sagatha bildile, açıu çekdile,
Boluşur madar tabılmazın açık kördüle,
Songra coldarına keterlerin süydüle,
Azık artmakların kancıgaga kısdıla,
Kaşgarda kalgan tenglerine açıy çıkdıla.

Ullu Horasan tüzlerine cete,
Atların soluturga umut ete,
Ala türkmenlege konak boldula,
Konakbayla tüye bota soydula,

Konaklaga kor-sadaga boldula,
Colnu tabın üretdile, azık saldıla,
Ala da cangıdan col tartar boldula.

Kızıu cürüb, köb colouçunu oza,
Colouçula bla bola toza,
Kara terleb. etib tayagın tireu,
Tebmez bolgan, mıdah türsünlü bireu,

Çalmasını uçu bla betin sürte,
Süyeledi tüz allarında, col kese,
Bagdadha keluan sürgen bir köse.

Nögerlerim bir-biri bla caraşmay,
Dau salalla, aythanıma tıngılamay,
Ayırırga boluşsagız ortabıznı,
Eterme kaçın, — deb, tilegendi anı.

Karça da aksakalnı kaçın etdi,
Tenglerin alıb keluannga cetdi,
Kereksiz ilinmekni keri etdi,
Dauçulanı teng terik, şoş etdi.

Bolsada, kart, nögerlerine bazmay,
Baş iydi, kalmadı Karça bla barmay.
Ala alaydan birge tebredile,
Keluan bla Bagdadha keldile.

Ariu Bagdad şaharga seyirsine,
Ullu Bagdad bazarga bardıla.
Aksakal saudüger büsüreu ete,
Karçada kerti adamlıknı köre,

17 Zakaz №412 257

Koymayın, sıylı saugala bergendi,
Tenglerini barına da bergendi.
Egeçine, Balliuga saugala
Karça kesi da satıb algandı,

Botay akkaga, Kocakga, Barlıuga,
Tenglerine köb bagalı saugala,
Egeçinden tuuganlaga algandı,
Andan Tarık taulaga keledi,

Kara tengiz boyu uzak bolmaganın biledi,
Alaydan tengleri bla Krımga taukel ötedi.

Beştau cerinde Temirkan kalanı,
Hazar üzügü Temir-Bolatlanı,
Tüb bolganların eştib alanı,
Karasuu kalada Külsünay, Kocak,
Küye turdula, bolub kara ocak.

Karçanı da sürülgenine uzak,
Başların költürmey kıynala,
Ajım ete, küye-bişe turdula,
Kara kiye, buşuu künde caşadıla,

Buharadan kelgenlege kas sora,
Karça sau bolurmu eken? — deb sora,
Sauun-şauun bilmey caşadıla,
Bolsa da, sau bolur dey, ışana turdula.

Barından artık açıy, küye turdu,
Sözü tauusulgan Balliu önge turdu,
Künü batmay, tangı atmay, saklab,
Tіlegenlege barmay, köz körmey turdu,
Karçanı kaytırına ışanıb,

Deuer cüzün bir karab körsem, — deb turdu.
Karça da keldi tengleri bla ingir bola,
Bathan Künnge tübegen Karasuu kalaga,
Möngür cüregi toyunmaz guuançdan tola,
Küe caşagan egeçine — Kocaklaga.

Kiyimi, sauutu-sabası duu cana,
Körse edi anı termile ölgen ana!
Ana sözün unutmagan «canım», — der edi,
Candan süygen caşarım, tansıgım, — der edi
Kuçagına cıyared, deuer deuyum der edi,
Başın-kaşın sılared, kaydan çıkdıng? —
der edi.
Cangız egeç cangız kalgan karnaşın,

258

Anasından cigit tuugan, ötgür karnaşın,
Uzak cerge sürülüb ketib kelgen karnaşım,
Uzak cerde ölümden kelgen tacal karnaşım, —
Deb, Külsünay Karçaga çabdı, cılay,
Kıçırıb, abın-sürün etib terkib atlay,
Karça keldi degen tauuşha iynanmay,
Kocak da çartlab çıkdı, kaptalın kablay,
Honşu-tiyre biri kalmay cıyıldıla,
Oramtın ozganla tohtay, tıyıldıla,
Botay akkaga, Barlıuga, Balliuga aytdıla,
Atturkayga, Turamga, Buduuannga aytdıla.
Süyümçünü eştgen Balliu,
Botay akka, oylu Barlıu
Uçunub cetdile corgay,
Turam, Buduuan, Atturkay.

Botay akkanı kelgenin körgen Karça,
Guzaba atlab, gitçe zamanındaça,
Allına kelib, iyilib, tobuk bükdü,
Botay akka da, kuuanıb, cılamuk tökdü,
Katı kuçaklab, kısıb talaynı turdu,

Aytır sözü bolmagança bir cunçudu,
Tura-turub, közüne cumuşak karab,
Ölsem da, razıma endi, kördüm karab, —
Dey, közlerinden cılamugun sürtdü,
— Cigitleni cigitin ozgan sen boldung,
Sennge töre edi ol cigitlik, oz boldung,
Ceringe, curtunga, kurman-kor boldung, —
Deb, Barlıu da Karçanı kolun sabır tutdu, —

Caşaulu bol, innetinge tübe, —- deb tutdu.
Uyalçak cüzü nür töge,
Cüregi kuuanç ün töge,
Ariulugu Künnge töre,
Küsek Künün kelib köre,
Balliu, kubula, kol tutdu,
Bolsa da ayıb, sıta tutdu.

Sabiylikden tengleri da ortaga alıb,
Üçüsü üç canından kuçaklab, asılıb,
Sabiyleça erkeleb, tansıkladıla,
Bu Karçamıd degença, köz almay turdula.

Karça keltirgen sıylı saugalarından
Botay akkaga başdan ayak kiyim berdi,
!7*
259

Kalganlanı da kuuandıra, aday berib,
Har birini kuuaniganın kesi kördü,
Ala bla oltura, sau keçesi kuuançlı ötdü.
Kuuanç keçeni tangına Cüzen iyesi,
Nürün çaça, cılıta, çıgıb cer Teyrisi,
Hazar kızlaga uşagan gülleni uyata,
Kubulçak, oka kirpiklerin şoşur aça,
Nazik erkelete turganın kördü Karça,
Ertdenngide Şoşur tüzge çıkgan Karça.
Beştau ceri, güllü Kapı tüzleri,
Tüşdüle esine kamsık sabiy künleri,
Sabiylikde oynagan, ösgen ceri,
Ata curt — Ullu Sibilti ceri.
Öçmez tansıgına tansık koşuldu,
Mıçımay colga çıgarlay boldu,
Balliuga ua, tenglerime ua ne eteyim,
Barın da birgeme alıbmı keteyim,
Ogese bir kesek sabırmı eteyim,
Egeçim a songra? — deb kesine sordu,
Köb sagış ete, tüzde cangız olturdu.
İzley kelgen Nauruz da Karçanı kördü,
— Mıdah nekse? — deb teren sagışın böldü, —
Balliu sorad seni, — deb, kölün költürdü,
İç sözün aytıb, Karça da anı böldü,

— Bek tansıkma curtuma, ketermek? — dedi,
Uyalsa da Nauruz Karçadan bek, körüb bayım:

— Etme ayıb, betimi açıb bir söz aytayım,
Barırbız tuugan ceringe da, bılayda bir ellen,
Endi köb saklatma, kıyiama Balliu nu,
birüylen,
Canınga kor-sadaga egeçingi razı et,
Botay akkanı, Barlıunu, Kocaknı namısset, —
Deb, tersligi barça, bir canına buruldu,
Karça da, anı angılab, sekirib örge turdu.
— Nauruz, aythanıng tüzdü, alay eteyik, — dedi,
Kel, Külsünayga aytayıg, — deb, üyge tebredi.

Karçanı tengleri caraşıb, cumuş ete,
Ne işge da kolları çemer, tab bacara,
Anı esen kaythanına kurmanlıkla ete,
Arbazda şınkartlada kazanla asılıb,
Adamla kuuanç künnge kelib, tık basınıb

260
Turganlay, Karça bla Nauruz kirib keldile,
Külsünay bla Balliuga tüberge kirdile,
Karça, sabiyça, uyala, buyuga:
— Tilerim sizden, — dedi ol alaga, —

Cüregim eki bölünüb turadı.
Eki cerde eki türlü uradı,*
Karasuu kalada — siz,
Temirkan kalada — biz,
Bar ese, bir madar etigiz,
Cüregime tıngı berigiz!

Külsünay, iynaklab, Balliѵnu kuçakladı,
Akıllı karnaşın da katı kuçakladı.
İngirgi nürü kızarıb, Kün bata,
Karça aşıgış keltirib iydi Balliuga
İnciden casalgan oka kiyimle, fata.

Dagıda köb tıyınşlı, bagalı sauga.
«Çıgarga hazır bolsun», dedi ol Balliuga,

Tengleri, küyeu cöngerle cıyıla,
Kıl kobuzla, sıbızgıla sogula,
Hars tauuş, cırlagan tauuşla,
Cangızga bargan, tebsegen tauuşla,
Kısha kagılgan dauurbaz tauuşla,
Keçegide uzak eştіle «os» tauuşla,

Oram tolgan, atlıla alda bara,
Atları eger, bayrakları kaltıray bara,
Baradı cıyın kelinni çıgarırga Botaylaga,
Keltirirge ariu Balliunu ogur sagatda
Kocaklaga.

Tözgen törün tabar,
Süygen eşik açar, —
Degen — halk aytıu, söz,
Bügün boldu tüz söz, —

Deb, Botayları cıyınga hoşkeldi aytdıla,
Çıkgan toyun etib, kelinni alıb kaytdıla.

Saklay-saklay küygen Balliunu beti nür çaça,
Kirdi Balliu kelin bolub, eşikleni aça,
Cim-casanıb, keldi, Ayelik mölekça, ol.
Bıllay künnü saklay caşagan Külsünay,
Tübeb, kurman-sadaga boldu, huçaklay,
Bosagadanötgen kelinni ete bay.

261

Botay akka da, algış ayta, törge olturub,
Eki balasını ömürlük kuuançında olturdu,
Karçanı üylenngen kuuançını toyu başlayedı,
Esen kaythanını kurmanlıgı başlandı,
Eki kuuançı da sau aynı bölmey bardı,

Anı eşitmegen Krımda kim kaldı.
Karçanı curtuna kaytamanın eştib,
Botay akka mardasız kıynaldі, tebib,
Siz ketib, men mında kalallık tülme,
Sizni bla da colga çıgallık tülme,
Karıusuz bolganma, kartlık bashandı,
Eki közümü da karau körmez bashandı,
Toprak ülüşüm bılayda bolsun,
Bu tilegim — osiyatım bolsun, —
Deb, Botay akka Karçaga mıdah karadı,
Karçanı cuuabın saklagança, tıngıladı.

— Botay akka, seni sözüng mennge antdı,
Işan columa taukel cürütgen candı,
Caşauung ömürlük tügelmez bolsun,
Ölüm bizden keri keter tursun,
Seni aythanıng törük bolsun,
Canıbız sennge körük bolsun, —
Dey, akkaga kuuanç saldı Karça,

Ol da, korsub, entda bir caşauu barça,
Karçaga caşau tiledi, süyündü,
Uzun, ak sakalın sılay, süyündü.

Karasuu kalada kalgan Karça,
Bir közüuge deri kalad Karça
Asker kullukga kirirge kerek boldu,
Tenglerin da ol askerine koşdu,
Karasuuda kaugarlaga kaugaran boldu,

Nauruznu birsi tenglerin üylendirdi,
Tenglik, şohluk buzulmazça, akıl üretdi,
Bir-birine bilek bolurça köllendirdi,
Süymese da, han kulluknu bacara turdu,
Zaman öte, Karçaga da deu ulan tuudu,

Ulannga etilgen ullu kurmanlıkda,
Öçle salınıb, tutuşuu bargan kuuançda,
Börkle tagılıb, atla çabhan çarışda,
Tuugan ulannga at atau közüu başlandı,
Botay akka da anga Cantuugan atadı,

262
Tuudugumu Künü, kuuanç kün, - deb atadı.
Ol cazgı kün öte, sıylı Kün da batadı,
Kuugun sallıkça, bir hınıtur tang atadı,
Tatlı cuuuklanı kıynar bolub atadı:

Botay akka tangnga deri aurub çıgadı,
Kıyın bolub, barın katına çakıradı,
Bolsa da açır sagat, Kün çıgadı,
Bashan çarsnı dump ete, kıçıradı,

Uzak süre, tau başlada tıyadı,
Uruşhança coppu-coppu cıyadı,
Guzabalab, eteklerin kıyadı,
Asau künü basmaz ete, tıyadı.
Ogurluga cılıu bere, tiyedi.
Aurugannı ahır tinin köredi, _

Halkına törlü, oyumlu Barlıunu bergen,
Bizge deuyer, elmender Karçanı ösdürgen,
Anı onglu, başgürr adam bollugun bil gen,
Ogurlu Botay akkanı auur cuku basdı,
Kün közü nür çaça, arbazda buşuѵ asdı,
Ogurlunu, ogur Künnü betin bulut basdı,
Cuuuklanı, tuuduklanı cılau, sıyıt basdı,

Karça em bagalı adamından ayırıldı,
Büteu askeri bla barıb, alay asıradı,
Hazariyanı ullu ulanın asıradı.
Hazar halknı öhtem ustazı deb asıraldı.

Entda bir kere öksüz bolduk, — deb, —- küydü,
Botay ulu Barlıunu ekisi üçün kördü,
Botay akkanı közünden körüb, artık süydü.

Sau üç-tört aynı
Botay akkanı
Körüzüne cürüb, tabınıb turdu,
Sanların ketmez buşuu basıb,
Karasın kiyib, öçüb turdu.
Adamnı canın marlagan,
Aşhını canın urlagan,
O, caşau, kalay hatersizse! — dey turdu,

Gitçe Hazariyanı Krım cerinde,
Tart-soz, guruşha başlanıb han törde,
Kocakga ana karnaş han tahtadan tüşdü,
Cangı han da, murdarlıh ete, tahtaga çökdü,
Taygan hannı osalladı, tüb etdi, sökdü,

263

Cuuuguna, üzügüne dertli öçükdü,
Ciksiz eter bolub, tuuduguna öçükdü.
Ol kalabalık Karasuu kalaga da cetdi,
Zorluknu süymegen Karça karşçılab küreşdi,
Bökgür sermeşib, salışıb,
Dertlile bla dert alışıb,
Han askerni kauşatıb, colga çıkdı,

Curtuna keterge aşıgıb,
Cuuukların, tenglerin alıb,

Anı ızından da han asker sürüb çıkdı,
Karça da aladan talaynı kanın tökdü,

Kalganların sürüb kau-kuu etdi, kaçırdı.
Curtuna küsegi tıngı bermegen Karça,
Karacurt ceri esinden ketmegen Karça,
Cıyını bla Tübütarakgandan terk ötdü,
Sıbildi cerinde Ayık tüzlege ötdü,
Kobannı sol cagası bla cürüy,
Kıpçak aydıklaga deri cürüy,
Karacurtha col tuta keldile,
Aydıklada calçı, mastık üzükde,
Keçelerge tohtay, col kesdile.

Tıngılı tang atdı ertdeninde,
Razı, büsüreu sözlerin aytıb,
Ala cangıdan colga çıkdıla,
Bolsa da kıyın, colnu kıshartıb,
Aksuu özennge tuura çıkdıla.

Kaçhı suuukla, buzlauukla tüşe,
Cenlik suudan Elturukga öte,
Hazar üzügü taukazlaga keldile,
Alayda kışlaunu kabıl kördüle.

Ullu Elturuk kalanı çaçılganın,
Temir askerleri kırganın,
Tüb bolurga cetgenin kördüle.
Sanab ongsuzga, tonay turgan
Mahtaulu Elturuknu kalganın
Kızılbekleni ölüm kara sürdüle.

Deuer Karçanı körgen kızılbekle,
Canları çıga, kutula kaçdıla,
Gudulukdan toyunmagan tentekle
Kabhınların eltalmay, sıyırtdıla.
Elturukçula: «Kimdi bu bizni caklagak.

264

Bizni üçün kızılbekleden dert algan?» —
Deb, seyirsinib, kuuanıb çıkdıla.
Körürge, tüberge süyüb çabdıla,
Botay ulu Barlıunu tanıb, cetdile,
Karçaga, tenglerine büsüreu etdile.

— Hazar üzügü — batır karaçay taukazla,
Kalay bolub kaldıgız bılay azgın azla? —
Dey, Karça, cüreksinib, tebib, kıynaldı,
Songra kartla aythan haparga tıngıladı,
Kızılbekleni hataların da aytdıla ala.

Ol da cangıdan sürüb cetib, dertin aldı,
Bir deb biri sau barmazça etib,

Möngürtüde epsuulaga korkuu saldı.
Mardasız kuuanngan elturukçu taukazla
Körmedile endi keslerin azgın azla.

Kölleri költürüldü, kökge cete,
Caşay, alaga konakbaylık ete,
Cazga birge çıkdıla, mal ösdüre,
Sau kışları konakla bla gor ete,

Cuuuk-tengça, bir-birine köl ete.
Halkın birikdirir inneti bar Karça,
Bılaydan başlayım işimi degença,
Köçe keldi ariu Arhızga, köl salıb,

Elturukdan Ayrıkaz cerin tabsınıb.
Alayda cerlenib, ala caşay turdula,
Karçaga kız, elge da köb sabiy tuudula.

Ogurlu anasını kaçın körüb,
Ol kızına ataydı deb Ariucan,
Tuuduguna termile ketgen ölüb,
Tururça esde anası Ariucan.

Alay caşay Arhızda, ol tamga tarta turdu,
Tohtamagan epsuulanı nença kere urdu,

Nençasın da süre barıb, auuşlada buudu,
Dagıda kelgenleni auuşdan iymey turdu.
Taudan ausala acal tabhan çubur apsuula,
Kaydan tabdıla bu Karçanı bu karatsurla, —
Deb kıyınlaşa, daulaşa, gudu tabmay, ahsına,

Keçinmeksiz turdula, keslerin cazıksına.
Bolgay edi da, amanatla berdile,
Karçanı küçün ala kerti kördüle,
Süymesele da, kelmez bolub kaldıla,

265

Katılır tin cok, auuşla bek boldula*
Karça alay ete, başçılık ete turdu,

Bolsa da etgen corasın kısha buzdu,
— Arhız ceri — asıulu cer,
Ne da bard, kim anga ne der,
Bılayda kalıb keterge cüregim tartmaydı,

Beştau cerin, Temirhan kalanı unutmaydı,
Arı ketmey, bir da bolallık tülme, — dedi,
Anı ol Botay udu Barlıuga bildirdi.

Köçerge deb, colga hazırlana tebredi,
Aşırırga kelgen ayrıkazlaga köl etdi,
Bolmagız mıdah, sizni razı eterme, — dedi,
Har birine kaygırıb, ol karnaşça söleşdi:
— Bir cerdenbiz, bir halkdanbız,
uzak tülbüz,

Subaknı, zauuknu da birge körürbüz,
Eligizni saklagız, bekgür boluguz,
Kuuançlı bolsun körlük caşau coluguz,
Temirkan kalagadı da bizni colubuz,
Ongar künnge horlam bayrak tutsun kolubuz! —
Dey, colga çıkdıla ala, bolub taukel,
Uzakga deri aşıra keldi büteu el.

Eki bölek kelgen, casanngan atlıla,
Ortada da tizilib bargan arbala,
Col korata, Aktau cerine cetdile.
Keç ete Cögeteyçilege keldile,

Bacak karaçaylılaga tübedile,
Bu elge da ullu kıyınlık cetgenin,
Cagatay askerni bılayda da kan tökgenin,
Ullu bacak üzügün soyub, tüb etgenin,
Cögetey elin candırıb, kül etgenin

Sau kalgan aksakal kartladan bildile,
Kerti da burhusu kalganın kesleri kördüle.
Ertdenblasında, colga çıgarnı allı bla,
Arlakdan bir kıçırık-dauur keldi tang bla:
Murcarda cuklab turgan kızçıknı,
Auuzuna bileu cılan kirgen kızçıknı
Dıgalas etgen açı kıçırıgı eşitildi,
Anasını kuugun tauuşu eştildi.
Botay ulu Barlıu erlay çabıb cetdi,

266

Kızçıknı kutharır madar kaygısın etdi,
Purç ezilgen huppegini içirib, çabdırdı,
Dagıda togutub, arı-beri terk çabdırdı,
Songra auuzuna kergiç salıb, künde catdırdı,
Tunçukgan cılan, çartlab ızına çıgıb,
Korkgan kızçıknı kıynab, bir bek
kıçırtdı.
Barlıu da, auuzundan anı kergiçin alıb,
Erke sözün ayta, köz baylauun teşdi,
Cılamukların sürte, koynuna alıb,
Kuuangan kızçıknı söleşgenin eştdi.

Köçgünçüle, bacakla bla saukallaşıb,
Colga çıkdıla, har neleri caraşıb.
Bolsa da kıyın Cerklini colları, ötdüle,

Gunnar-karabaş karaçaylılaga cetdile.
Botay ulu Barlıuga ertdeden tanış,
Karçaga da sabiylikden beri tanış,
Alayda ala talay adamga tübedile,
Kişisunmay, üylerine kelgença kördüle.

Karçanı kaythanına kuuanıb tanışla,
Seyirsinib cıyılgan gunnar — karabaşla,
— Temir-Bolat ulu Karça, sausa da, — dedile,
Kaydan çıkdıng curtungu deu(v)ü? —
deb söleşdile,
Anı tanımaganla da tanıy, ileşdile,
Beştau cerin kıpçak-kıyman bashandı,
Bılayda kalıgız, — deb küreşdile.

İnnetine tuura, kacıkmagan Karça,
Curtun birikdirirge izlegen Karça,
Beştau cerinden başlansa, deb, ol birlik,
Karacartda kuralsa Karaçay ellik,
Temirkan kala da eter ed deb törlük,
Tohtamadı ketmeyin alaydan arı,
Tilesele da, kal deb, cıyılıb barı.
Beştau cerin iyelegen ötgür kıymanlanı,
Kapı tüzlerinde cerlenngen nokaymanlanı,
Bolmasa da kıstarga alaydan alanı,

Bilse da tabmazın tüb bolgan deu kalanı,
Çıdayalmadı körmeyin kapı tüzlerin,
Tansıkladı, iynakladı tuugan elin:,
Bauurlanıb, kuçakladı tuugan cerin,

267

Songra bılay deb aytdı sadaga sözün:
— Kalmasın kölüng,
Cangız kaythanma, cok edi amal,
Anda kalganlaga tübeb,
Curtum, seni atıngdan

Ant söz aytdım
Sennge aladan.
Salam ayta kaytdım,
Kurman-koruk
Bolayım, curtum,
Süyümlü cerim.
Tansık küsegim,
Can, tin küsegim,
Ölümsüz köllezim, — dedi,
Tabına, keçmeklik tiledi.

Köbden beri körürge küsegen curtun,
Aytayım degengça anga bar umutun,
Tögerekge karadı, — kıymandan özge can cok,

Ullu hazar üzügünden bir deb bir insan cok,
Basdı deu sanların mıdahlık bergen suuuk-sok,
Tiygença cüregine kelib bir açı, suuuk ok,
Tuugan curtun buzsunngan kişi adamça kördü,
Tözalmayın, açıy, ol cummay köz caşın tökdü.

Temir hannı tabaladı, dau açarlay sökdü,
Bu katışhan caşauga kara, degença börkdü.
Ullu sadaga tansıgı mişau boldu,
Kadar termilgen küsegi mugur boldu,

Deuer cüregi carsıu caradan toldu,
Bolsa da süymekligi curtuna birça turdu,

Boysunmaz üçün kıymanlaga, ol keter boldu,
Koymal cegil cekge amal tabdı, kacau turdu,
Basian cerinde Karmak kalaga keter boldu.

Ana karnaşlarım sau esele ua, — dedi,
Temir hannı askeri kelginçi beri,
Kaçır Karmak kalaga ketgen edi,

Ol da anda sau ese ua, barayım, — dedi,
Ana karnaşlarım da sau esele ua barı,
Tügel colum bolsun alayı, barayım arı, —
Deb, cıyının alıb, coluna tebredi.
Ala Çıngal taudan uzak uzaya ketdile,

268

Deu hazar üzügü Kabar cerinden ozdula,
Tüzlede kıyman malçılaga tübey,
Kazak caşagak kabar üyleni köre ozdula.
Anda-savda colukgan colouçulaga
Karmak kaladan hapar sora bardıla,

Bashan özennge kire, burula bardıla.
Örüş cerlede tüye cürüş aldıla,
Kün da salıb kirişlege keter auma,
Çeget bauurlaga tüşüb salkın tauma,
Sabır kelgen köçennik col uzayta,
Kubulgan özen tarlanı turayta,
Kengil tüzde ornalgan Karmak kalaga
cetdile,

Karça da kala kıyırında tohtar onou etdi.
Kim ese da, sırtdan bir sürüuçü enib keldi,
Tanımasa da, hoş keldi aytıb, kol tutdu,
Aşıgış burulub, elge bildirirge cortdu,
Sürüuçü cetib kalaga kuugun salganlay,
Kimle esele da keldile, — deb aythanlay,
Köçgünçü konaklaga daulu tüberge,
Alanı kimle bolganların körürge,
Ullu-gitçe kalmay, dauur-süyür ete,
Bashan karaçaylıla sauutlanıb çıkdıla,

Kauga açarlay bolub, kaydalla deb çıkdıla,
Basınıb, dertlenib, terk kelgen bashançıla,
Botay ulu Barlıunu körüb tanıdıla,
Körme açıuları sınıb, köllerin basdıla,
Cuuuklaşıb, salamlaşıb, hoşkeldi aytdıla,

Karça, cıyılgan el bla kuçar tanışıb,
Ol ana karnaşları Tomaylanı sordu,
Kaçırnı körmeyin, ol a kaydadı? — deb sordu,
— Temir hannı askeri bla kacau sermeşib,
Kıyamat kün alaga azım boldu,
Ullu Karmak kalanı da cılau basdı, —
Deb, Boytaş şat Karçaga mıdah karadı.

Tomaylanı Biyaslannı üzügünden
Eki caşçık, bir kızçık kalgan edi da,
Alanı Kerme amma alıb ketgendi,
Oz cerinde kızında tursunla deb eltgendi,
Anda caşab öserlerin ong körgendi.
Erin Temir hannı askeri öltürgen edi

269

Tomaylaga Sabartıdan kelgen kelinçikni,
Kaçır anı, askerge körgüzmey, bukdurub,
Ata üyü Şatbeklaga aşıra ketgen edi,
Anda anı üylenngen haparı kelgendi.
Bolsagız da konak, üylü boluguz, — degendi,

Elni atından razılık aytıb tilegendi.
Karça açısa, küyse da ana üzügüne,
Hını suuuk ursa da balın cüzüne,
Köb kere açıgan cüregi anga da tözdü,
Közü çırak ketib, esin teren sagış böldü,

Songra bir alada Cantuugan katına kelib:
Atam, ne boldu? — deb, simsiretgen sagışın
böldü,

Cunçugan Karça da anga karab turgan
halknı kördü,

Boytaş şatnı em gitçe ulanı kamsık Dolat,
Karçaga söleşgen Cantuugannı körgen Dolat,
Ötüb kelib kolun tutdu Cantuugannı,
Barın sagaytıb alayga cıyılgannı.
İleş caşçıkla tanış, şagrey boldula,
Bir-birine karab, bnraznı tıngılab turdula,

Songra Karça: barçıgız, oynagız, —dedi,
Ala camagatnı içitin çabıb çıkdıla,
Ertdeden tengleça, sözge-oyunnga kızdıla,
Közleri kıymay üyge keterge, caşçıkla,
Bashan suunu şorkalarına ata taşçıkla,
Ullu ingirge deri oynay, bulcudula,

Kuu-şuu turgan Karmak kalaga da tin kirdi,
Har üy konakbaylık etib, kuuanç Kün kirdi,
Colouçulukdan arıgan colouçula da,
Biraz solub, kün kördüle Karmak kalada.

Han bolurga ertdeden umutu bar Boytaş şat,
Karça bla tanışhanına mardasız kuuanad,
Karça, Botay ulu Barlıu, Atturkay Boytaş şat,
Nauruz, Turam, Buduan, Boytaş ulu caş Sımbat
Onou eterge deb, cıyılıb olturadıla,

Halknı carsıuun süzer kengeş kuradıla.
Boytaş şat, caşaunu köb soruklarına cete,
Men uşathan bılaydı deb, Karçaga köl ete,
Alcamayık, Sibilti cerin birikdireyik,
Tunaçlarıbıznı hanlık tahtasın köreyik,
Hazar üzügüne kesi biyligan bereyik,

270

Elinge-ceringe kaugaran borçungu toltur,
Men da deu han turunda bolayım kagantur, —
Deydi Boytaş şat Karça bla kesimmen sözünde.

Karça da, cuuab bere, bılay deydi kengeşde:
— Altın Orda bizge allay küsek ongnu bermez,
Tozuragan hazar üzükge ol kılıknı keçmez,
Siz hanla boluguz, — deb, karab turmaz,
Kimge ne onou eterin bizge sormaz,
Titirese da, entda anı: küçü ulludu,
Bar biyligі alkınçı köb cıllaga colludu.
Hazar halk çaçılgandı, birlik karıuu cokdu,
Ordaga karşçı turur küçü-madarı cokdu,
Halkga caşau, tıngı, ösüm kerekdi,
Ullu cerge cutlanmayık, ol serkdi,
Gitçe cerde begiyik, kurayık ellik,
Bolur ese ua ol bizge bekgiç bellik, —
Deb, Karça, sözün boşay, etdi eçmelik.

Ongsunmagan Boytaş: «Ullu kabhan ullayır,
Gitçe — ongsuz, ongsuzdan kimge ne hayır, —
Dey, Karça bla bir da kelişalmay, turdu,
Keçe ortasına deri kengeş kurdu.
Karçanı Boytaş şatka daѵu bolmasa da,
Karmak kalada cerlenir madar bolsa da,
Alay kalırın kesi ongsunub tursa da,
Koymadı cüregi, ket degença köb kere,

Çıkdı aylana, el tüb izley, cer suu köre.
Körklü Bashan özenni örge karay bardı,
Mingi Taunu tübünde konuşda tohtadı,

Ullu konuşnu, sak cerge sanab, caratdı,
Bılayı bizge el, curt bolur, — deb caratdı,
Kıyın bolsa da Bashan özenni col tartası,
Köçgünçüle mıçımayın Elcurtha köçdüle,

Elemburus taula bla Mingi Taunu ortası,
Konuş başı bolganın köz tuurada kördüle.
Künle öte, cılla öte, köb zaman ötdü,
Elcurt eli da caraşıb, halk tınçlık kördü,

Stauatlarі maldan tolub, bay curt boldu,
Kim da suklanırça, ösdü, künlü boldu.
Elni carsıuun tamamlı tındırgan Karça,
Birlikge, ellikge madar izlegen Karça,
Büteu curtunu kaygısın köre tebredi,
Barsam edi Karacurtda karaçay ellege,

Ellik kurau innetime bolluk edi ceterge, —
Dey, turdu colga hazırlanırga, keterge.

КАРЧА - ЁМЮРЛЕДЕН ТАХСАЛА

КАРЧАНЫ КАШГАРДА ДЖЫРЫ

ДЖериме тансыгым

ДЖерим Сибилти! Сенден кенгдеме,
Калакга ушайма, киши джердеме,
Кайтырга сеннге излей кёб мадар,
Кёрюрге кюсейме, термиле кадар,

Припеви: Термиле-термиле кюсейме кадар,
Тансыгым Сибилти, кюсейме кадар.

Cюрек мишауд, сенсиз ёксюзме,
Тийген Кюн джылытмайды, сенсиз кюнсюзме,
Мугурлук басханд, сенсиз джаксызма,
Тансыгым коймайды, сенсиз джангызма,

Припеви: ДЖангызма, джангызма,
сенсиз джангызма.
Тансыгым, Сибилти,
сенсиз джангызма.

Урушма меннге, санаб ессизге,
ДЖукмайды сенсизлей ашаган хантым.
ДЖаным джансызлай калгынчы тохтаб,
Сени сюйгенден тоймам, олду антым.

Припеви: Сюйгенден, сюйгенден,
тоймам сюйгенден,
Тансыгым Сибилти,
сени сюйгенден.

Тенглерим! мени бла барлык бармысыз? — дейди,
Барыны да сёзсюз тебрерлерин кёреди.
Барыбыз да барсак, ёталмабыз, — дейди,
Науруз бла, онеки чорасы бла тебрейди,

Кашгардан чыгыб, узак джуртуна тебрейди.
Мёнгюр, каугаран Карчаны уллу аскери,
Тюзлюкню джакчысы курчан, башгюр аскери,
Ашыра келди учсуз-кыйырсыз бектур аскери
Карчаны Кашгардан Каракорумга дери.
Узак джол джюрюген джукусуз джолоучула,
ДЖер-джерде тюбей аманлыкчы тоноучула,

256

Тынгыларын буза, сермеше, ыхтыра келдиле,
Азыклары тауусулуб инджий, джунчуй,
Азык хазырларга ала Гератда джол кесдиле.
Ханны джангыдан аскер джыйганын алая ештдиле,
Тангюнерден ол дертин аллыгын билдиле,
Уллезер ентда халкны соярын, асарын,
Екиджыллык еркинликни джылау басарын
Аман сагатха билдиле, ачыу чекдиле,
Болушур мадар табылмазын ачык кёрдюле,
Сонгра джолдарына кетерлерин сюйдюле,
Азык артмакларын канджыгага кысдыла,
Кашгарда калган тенглерине ачый чыкдыла.

Уллу Хорасан тюзлерине джете,
Атларын солутурга умут ете,
Ала тюркменлеге конак болдула,
Конакбайла тюе бота сойдула,

Конаклага кор-садага болдула,
ДЖолну табын юретдиле, азык салдыла,
Ала да джангыдан джол тартар болдула.

Кызыу джюрюб, кёб джолоучуну оза,
ДЖолоучула бла бола тоза,
Кара терлеб. етиб таягын тиреу,
Тебмез болган, мыдах тюрсюнлю биреу,

Чалмасыны учу бла бетин сюрте,
Сюеледи тюз алларында, джол кесе,
Багдадха келуан сюрген бир кёсе.

Нёгерлерим бир-бири бла джарашмай,
Дау салалла, айтханыма тынгыламай,
Айырырга болушсагыз ортабызны,
Етерме качын, — деб, тилегенди аны.

Карча да аксакалны качын етди,
Тенглерин алыб келуаннга джетди,
Керексиз илинмекни кери етди,
Даучуланы тенг терик, шош етди.

Болсада, карт, нёгерлерине базмай,
Баш ийди, калмады Карча бла бармай.
Ала алайдан бирге тебредиле,
Келуан бла Багдадха келдиле.

Ариу Багдад шахарга сейирсине,
Уллу Багдад базарга бардыла.
Аксакал саудюгер бюсюреу ете,
Карчада керти адамлыкны кёре,

17 Заказ №412 257

Коймайын, сыйлы саугала бергенди,
Тенглерини барына да бергенди.
Егечине, Баллиуга саугала
Карча кеси да сатыб алганды,

Ботай аккага, Коджакга, Барлыуга,
Тенглерине кёб багалы саугала,
Егечинден тууганлага алганды,
Андан Тарык таулага келеди,

Кара тенгиз бою узак болмаганын биледи,
Алайдан тенглери бла Крымга таукел ётеди.

Бештау джеринде Темиркан каланы,
Хазар юзюгю Темир-Болатланы,
Тюб болганларын ештиб аланы,
Карасуу калада Кюлсюнай, Коджак,
Кюе турдула, болуб кара оджак.

Карчаны да сюрюлгенине узак,
Башларын кёлтюрмей кыйнала,
Ажым ете, кюе-бише турдула,
Кара кие, бушуу кюнде джашадыла,

Бухарадан келгенлеге кас сора,
Карча сау болурму екен? — деб сора,
Сауун-шауун билмей джашадыла,
Болса да, сау болур дей, ышана турдула.

Барындан артык ачый, кюе турду,
Сёзю тауусулган Баллиу ёнге турду,
Кюню батмай, тангы атмай, саклаб,
Тілегенлеге бармай, кёз кёрмей турду,
Карчаны кайтырына ышаныб,

Деуер джюзюн бир караб кёрсем, — деб турду.
Карча да келди тенглери бла ингир бола,
Батхан Кюннге тюбеген Карасуу калага,
Мёнгюр джюреги тоюнмаз гууанчдан тола,
Кюе джашаган егечине — Коджаклага.

Кийими, саууту-сабасы дуу джана,
Кёрсе еди аны термиле ёлген ана!
Ана сёзюн унутмаган «джаным», — дер еди,
ДЖандан сюйген джашарым, тансыгым, — дер еди
Кучагына джыяред, деуер деуюм дер еди,
Башын-кашын сыларед, кайдан чыкдынг? —
дер еди.
ДЖангыз егеч джангыз калган карнашын,

258

Анасындан джигит тууган, ётгюр карнашын,
Узак джерге сюрюлюб кетиб келген карнашым,
Узак джерде ёлюмден келген таджал карнашым, —
Деб, Кюлсюнай Карчага чабды, джылай,
Кычырыб, абын-сюрюн етиб теркиб атлай,
Карча келди деген тауушха ийнанмай,
Коджак да чартлаб чыкды, капталын каблай,
Хоншу-тийре бири калмай джыйылдыла,
Орамтын озганла тохтай, тыйылдыла,
Ботай аккага, Барлыуга, Баллиуга айтдыла,
Аттуркайга, Турамга, Будууаннга айтдыла.
Сюйюмчюню ештген Баллиу,
Ботай акка, ойлу Барлыу
Учунуб джетдиле джоргай,
Турам, Будууан, Аттуркай.

Ботай акканы келгенин кёрген Карча,
Гузаба атлаб, гитче заманындача,
Аллына келиб, ийилиб, тобук бюкдю,
Ботай акка да, кууаныб, джыламук тёкдю,
Каты кучаклаб, кысыб талайны турду,

Айтыр сёзю болмаганча бир джунчуду,
Тура-туруб, кёзюне джумушак караб,
Ёлсем да, разыма енди, кёрдюм караб, —
Дей, кёзлеринден джыламугун сюртдю,
— ДЖигитлени джигитин озган сен болдунг,
Сеннге тёре еди ол джигитлик, оз болдунг,
ДЖеринге, джуртунга, курман-кор болдунг, —
Деб, Барлыу да Карчаны колун сабыр тутду, —

ДЖашаулу бол, иннетинге тюбе, —- деб тутду.
Уялчак джюзю нюр тёге,
Cюреги кууанч юн тёге,
Ариулугу Кюннге тёре,
Кюсек Кюнюн келиб кёре,
Баллиу, кубула, кол тутду,
Болса да айыб, сыта тутду.

Сабийликден тенглери да ортага алыб,
Ючюсю юч джанындан кучаклаб, асылыб,
Сабийлеча еркелеб, тансыкладыла,
Бу Карчамыд дегенча, кёз алмай турдула.

Карча келтирген сыйлы саугаларындан
Ботай аккага башдан аяк кийим берди,
!7*
259

Калганланы да кууандыра, адай бериб,
Хар бирини кууаниганын кеси кёрдю,
Ала бла олтура, сау кечеси кууанчлы ётдю.
Кууанч кечени тангына Cюзен иеси,
Нюрюн чача, джылыта, чыгыб джер Тейриси,
Хазар кызлага ушаган гюллени уята,
Кубулчак, ока кирпиклерин шошур ача,
Назик еркелете турганын кёрдю Карча,
Ертденнгиде Шошур тюзге чыкган Карча.
Бештау джери, гюллю Капы тюзлери,
Тюшдюле есине камсык сабий кюнлери,
Сабийликде ойнаган, ёсген джери,
Ата джурт — Уллу Сибилти джери.
Ёчмез тансыгына тансык кошулду,
Мычымай джолга чыгарлай болду,
Баллиуга уа, тенглериме уа не етейим,
Барын да биргеме алыбмы кетейим,
Огесе бир кесек сабырмы етейим,
Егечим а сонгра? — деб кесине сорду,
Кёб сагыш ете, тюзде джангыз олтурду.
Излей келген Науруз да Карчаны кёрдю,
— Мыдах нексе? — деб терен сагышын бёлдю, —
Баллиу сорад сени, — деб, кёлюн кёлтюрдю,
Ич сёзюн айтыб, Карча да аны бёлдю,

— Бек тансыкма джуртума, кетермек? — деди,
Уялса да Науруз Карчадан бек, кёрюб байым:

— Етме айыб, бетими ачыб бир сёз айтайым,
Барырбыз тууган джеринге да, былайда бир еллен,
Енди кёб саклатма, кыйиама Баллиу ну,
бирюйлен,
ДЖанынга кор-садага егечинги разы ет,
Ботай акканы, Барлыуну, Коджакны намыссет, —
Деб, терслиги барча, бир джанына бурулду,
Карча да, аны ангылаб, секириб ёрге турду.
— Науруз, айтханынг тюздю, алай етейик, — деди,
Кел, Кюлсюнайга айтайыг, — деб, юйге тебреди.

Карчаны тенглери джарашыб, джумуш ете,
Не ишге да коллары чемер, таб баджара,
Аны есен кайтханына курманлыкла ете,
Арбазда шынкартлада казанла асылыб,
Адамла кууанч кюннге келиб, тык басыныб

260
Турганлай, Карча бла Науруз кириб келдиле,
Кюлсюнай бла Баллиуга тюберге кирдиле,
Карча, сабийча, уяла, буюга:
— Тилерим сизден, — деди ол алага, —

Cюрегим еки бёлюнюб турады.
Еки джерде еки тюрлю урады,*
Карасуу калада — сиз,
Темиркан калада — биз,
Бар есе, бир мадар етигиз,
Cюрегиме тынгы беригиз!

Кюлсюнай, ийнаклаб, Баллиѵну кучаклады,
Акыллы карнашын да каты кучаклады.
Ингирги нюрю кызарыб, Кюн бата,
Карча ашыгыш келтириб ийди Баллиуга
Инджиден джасалган ока кийимле, фата.

Дагыда кёб тыйыншлы, багалы сауга.
«Чыгарга хазыр болсун», деди ол Баллиуга,

Тенглери, кюеу джёнгерле джыйыла,
Кыл кобузла, сыбызгыла согула,
Харс таууш, джырлаган тауушла,
ДЖангызга барган, тебсеген тауушла,
Кысха кагылган дауурбаз тауушла,
Кечегиде узак ештіле «ос» тауушла,

Орам толган, атлыла алда бара,
Атлары егер, байраклары калтырай бара,
Барады джыйын келинни чыгарырга Ботайлага,
Келтирирге ариу Баллиуну огур сагатда
Коджаклага.

Тёзген тёрюн табар,
Сюйген ешик ачар, —
Деген — халк айтыу, сёз,
Бюгюн болду тюз сёз, —

Деб, Ботайлары джыйынга хошкелди айтдыла,
Чыкган тоюн етиб, келинни алыб кайтдыла.

Саклай-саклай кюйген Баллиуну бети нюр чача,
Кирди Баллиу келин болуб, ешиклени ача,
ДЖим-джасаныб, келди, Аелик мёлекча, ол.
Быллай кюнню саклай джашаган Кюлсюнай,
Тюбеб, курман-садага болду, хучаклай,
Босагаданётген келинни ете бай.

261

Ботай акка да, алгыш айта, тёрге олтуруб,
Еки баласыны ёмюрлюк кууанчында олтурду,
Карчаны юйленнген кууанчыны тою башлаеды,
Есен кайтханыны курманлыгы башланды,
Еки кууанчы да сау айны бёлмей барды,

Аны ешитмеген Крымда ким калсы.
Карчаны джуртуна кайтаманын ештиб,
Ботай акка мардасыз кыйналді, тебиб,
Сиз кетиб, мен мында калаллык тюлме,
Сизни бла да джолга чыгаллык тюлме,
Карыусуз болганма, картлык басханды,
Еки кёзюмю да карау кёрмез басханды,
Топрак юлюшюм былайда болсун,
Бу тилегим — осиятым болсун, —
Деб, Ботай акка Карчага мыдах карады,
Карчаны джууабын саклаганча, тынгылады.

— Ботай акка, сени сёзюнг меннге антды,
Iшан джолума таукел джюрютген джанды,
ДЖашауунг ёмюрлюк тюгелмез болсун,
Ёлюм бизден кери кетер турсун,
Сени айтханынг тёрюк болсун,
ДЖаныбыз сеннге кёрюк болсун, —
Дей, аккага кууанч салды Карча,

Ол да, корсуб, ентда бир джашауу барча,
Карчага джашау тиледи, сюйюндю,
Узун, ак сакалын сылай, сюйюндю.

Карасуу калада калган Карча,
Бир кёзюуге дери калад Карча
Аскер куллукга кирирге керек болду,
Тенглерин да ол аскерине кошду,
Карасууда каугарлага каугаран болду,

Наурузну бирси тенглерин юйлендирди,
Тенглик, шохлук бузулмазча, акыл юретди,
Бир-бирине билек болурча кёллендирди,
Сюймесе да, хан куллукну баджара турду,
Заман ёте, Карчага да деу улан тууду,

Уланнга етилген уллу курманлыкда,
Ёчле салыныб, тутушуу барган кууанчда,
Бёркле тагылыб, атла чабхан чарышда,
Тууган уланнга ат атау кёзюу башланды,
Ботай акка да анга ДЖантууган атады,

262
Туудугуму Кюню, кууанч кюн, - деб атады.
Ол джазгы кюн ёте, сыйлы Кюн да батады,
Куугун саллыкча, бир хынытур танг атады,
Татлы джууукланы кыйнар болуб атады:

Ботай акка тангнга дери ауруб чыгады,
Кыйын болуб, барын катына чакырады,
Болса да ачыр сагат, Кюн чыгады,
Басхан чарсны думп ете, кычырады,

Узак сюре, тау башлада тыяды,
Урушханча джоппу-джоппу джыяды,
Гузабалаб, етеклерин кыяды,
Асау кюню басмаз ете, тыяды.
Огурлуга джылыу бере, тиеди.
Ауруганны ахыр тинин кёреди, _

Халкына тёрлю, оюмлу Барлыуну берген,
Бизге деуер, елмендер Карчаны ёсдюрген,
Аны онглу, башгюрр адам боллугун бил ген,
Огурлу Ботай акканы ауур джуку басды,
Кюн кёзю нюр чача, арбазда бушуѵ асды,
Огурлуну, огур Кюнню бетин булут басды,
ДЖууукланы, туудукланы джылау, сыйыт басды,

Карча ем багалы адамындан айырылды,
Бютеу аскери бла барыб, алай асырады,
Хазарияны уллу уланын асырады.
Хазар халкны ёхтем устазы деб асыралды.

Ентда бир кере ёксюз болдук, — деб, —- кюйдю,
Ботай улу Барлыуну екиси ючюн кёрдю,
Ботай акканы кёзюнден кёрюб, артык сюйдю.

Сау юч-тёрт айны
Ботай акканы
Кёрюзюне джюрюб, табыныб турду,
Санларын кетмез бушуу басыб,
Карасын кийиб, ёчюб турду.
Адамны джанын марлаган,
Ашхыны джанын урлаган,
О, джашау, калай хатерсизсе! — дей турду,

Гитче Хазарияны Крым джеринде,
Тарт-соз, гурушха башланыб хан тёрде,
Коджакга ана карнаш хан тахтадан тюшдю,
ДЖангы хан да, мурдарлых ете, тахтага чёкдю,
Тайган ханны осаллады, тюб етди, сёкдю,

263

ДЖууугуна, юзюгюне дертли ёчюкдю,
ДЖиксиз етер болуб, туудугуна ёчюкдю.
Ол калабалык Карасуу калага да джетди,
Зорлукну сюймеген Карча каршчылаб кюрешди,
Бёкгюр сермешиб, салышыб,
Дертлиле бла дерт алышыб,
Хан аскерни каушатыб, джолга чыкды,

ДЖуртуна кетерге ашыгыб,
ДЖууукларын, тенглерин алыб,

Аны ызындан да хан аскер сюрюб чыкды,
Карча да аладан талайны канын тёкдю,

Калганларын сюрюб кау-куу етди, качырды.
ДЖуртуна кюсеги тынгы бермеген Карча,
Караджурт джери есинден кетмеген Карча,
Cыйыны бла Тюбютаракгандан терк ётдю,
Сыбилди джеринде Айык тюзлеге ётдю,
Кобанны сол джагасы бла джюрюй,
Кыпчак айдыклага дери джюрюй,
Караджуртха джол тута келдиле,
Айдыклада джалчы, мастык юзюкде,
Кечелерге тохтай, джол кесдиле.

Тынгылы танг атды ертденинде,
Разы, бюсюреу сёзлерин айтыб,
Ала джангыдан джолга чыкдыла,
Болса да кыйын, джолну кысхартыб,
Аксуу ёзеннге туура чыкдыла.

Качхы сууукла, бузлауукла тюше,
ДЖенлик суудан Елтурукга ёте,
Хазар юзюгю тауказлага келдиле,
Алайда кышлауну кабыл кёрдюле.

Уллу Елтурук каланы чачылганын,
Темир аскерлери кырганын,
Тюб болурга джетгенин кёрдюле.
Санаб онгсузга, тонай турган
Махтаулу Елтурукну калганын
Кызылбеклени ёлюм кара сюрдюле.

Деуер Карчаны кёрген кызылбекле,
ДЖанлары чыга, кутула качдыла,
Гудулукдан тоюнмаган тентекле
Кабхынларын елталмай, сыйыртдыла.
Елтурукчула: «Кимди бу бизни джаклагак.

264

Бизни ючюн кызылбекледен дерт алган?» —
Деб, сейирсиниб, кууаныб чыкдыла.
Кёрюрге, тюберге сюйюб чабдыла,
Ботай улу Барлыуну таныб, джетдиле,
Карчага, тенглерине бюсюреу етдиле.

— Хазар юзюгю — батыр карачай тауказла,
Калай болуб калдыгыз былай азгын азла? —
Дей, Карча, джюрексиниб, тебиб, кыйналды,
Сонгра картла айтхан хапарга тынгылады,
Кызылбеклени хаталарын да айтдыла ала.

Ол да джангыдан сюрюб джетиб, дертин алды,
Бир деб бири сау бармазча етиб,

Мёнгюртюде епсуулага коркуу салды.
Мардасыз кууаннган елтурукчу тауказла
Кёрмедиле енди кеслерин азгын азла.

Кёллери кёлтюрюлдю, кёкге джете,
ДЖашай, алага конакбайлык ете,
ДЖазга бирге чыкдыла, мал ёсдюре,
Сау кышлары конакла бла гор ете,

ДЖууук-тенгча, бир-бирине кёл ете.
Халкын бирикдирир иннети бар Карча,
Былайдан башлайым ишими дегенча,
Кёче келди ариу Архызга, кёл салыб,

Елтурукдан Айрыказ джерин табсыныб.
Алайда джерлениб, ала джашай турдула,
Карчага кыз, елге да кёб сабий туудула.

Огурлу анасыны качын кёрюб,
Ол кызына атайды деб Ариуджан,
Туудугуна термиле кетген ёлюб,
Турурча есде анасы Ариуджан.

Алай джашай Архызда, ол тамга тарта турду,
Тохтамаган епсууланы ненча кере урду,

Ненчасын да сюре барыб, ауушлада бууду,
Дагыда келгенлени ауушдан иймей турду.
Таудан аусала аджал табхан чубур апсуула,
Кайдан табдыла бу Карчаны бу каратсурла, —
Деб кыйынлаша, даулаша, гуду табмай, ахсына,

Кечинмексиз турдула, кеслерин джазыксына.
Болгай еди да, аманатла бердиле,
Карчаны кючюн ала керти кёрдюле,
Сюймеселе да, келмез болуб калдыла,

265

Катылыр тин джок, ауушла бек болдула*
Карча алай ете, башчылык ете турду,

Болса да етген джорасын кысха бузду,
— Архыз джери — асыулу джер,
Не да бард, ким анга не дер,
Былайда калыб кетерге джюрегим тартмайды,

Бештау джерин, Темирхан каланы унутмайды,
Ары кетмей, бир да болаллык тюлме, — деди,
Аны ол Ботай уду Барлыуга билдирди.

Кёчерге деб, джолга хазырлана тебреди,
Ашырырга келген айрыказлага кёл етди,
Болмагыз мыдах, сизни разы етерме, — деди,
Хар бирине кайгырыб, ол карнашча сёлешди:
— Бир джерденбиз, бир халкданбыз,
узак тюлбюз,

Субакны, зауукну да бирге кёрюрбюз,
Елигизни саклагыз, бекгюр болугуз,
Кууанчлы болсун кёрлюк джашау джолугуз,
Темиркан калагады да бизни джолубуз,
Онгар кюннге хорлам байрак тутсун колубуз! —
Дей, джолга чыкдыла ала, болуб таукел,
Узакга дери ашыра келди бютеу ел.

Еки бёлек келген, джасаннган атлыла,
Ортада да тизилиб барган арбала,
ДЖол кората, Актау джерине джетдиле.
Кеч ете Cёгетейчилеге келдиле,

Баджак карачайлылага тюбедиле,
Бу елге да уллу кыйынлык джетгенин,
ДЖагатай аскерни былайда да кан тёкгенин,
Уллу баджак юзюгюн союб, тюб етгенин,
Cёгетей елин джандырыб, кюл етгенин

Сау калган аксакал картладан билдиле,
Керти да бурхусу калганын кеслери кёрдюле.
Ертденбласында, джолга чыгарны аллы бла,
Арлакдан бир кычырык-дауур келди танг бла:
Мурджарда джуклаб турган кызчыкны,
Ауузуна билеу джылан кирген кызчыкны
Дыгалас етген ачы кычырыгы ешитилди,
Анасыны куугун тауушу ештилди.
Ботай улу Барлыу ерлай чабыб джетди,

266

Кызчыкны кутхарыр мадар кайгысын етди,
Пурч езилген хуппегини ичириб, чабдырды,
Дагыда тогутуб, ары-бери терк чабдырды,
Сонгра ауузуна кергич салыб, кюнде джатдырды,
Тунчукган джылан, чартлаб ызына чыгыб,
Коркган кызчыкны кыйнаб, бир бек
кычыртды.
Барлыу да, ауузундан аны кергичин алыб,
Ерке сёзюн айта, кёз байлауун тешди,
Cыламукларын сюрте, койнуна алыб,
Кууанган кызчыкны сёлешгенин ештди.

Кёчгюнчюле, баджакла бла саукаллашыб,
ДЖолга чыкдыла, хар нелери джарашыб.
Болса да кыйын ДЖерклини джоллары, ётдюле,

Гуннар-карабаш карачайлылага джетдиле.
Ботай улу Барлыуга ертдеден таныш,
Карчага да сабийликден бери таныш,
Алайда ала талай адамга тюбедиле,
Кишисунмай, юйлерине келгенча кёрдюле.

Карчаны кайтханына кууаныб танышла,
Сейирсиниб джыйылган гуннар — карабашла,
— Темир-Болат улу Карча, сауса да, — дедиле,
Кайдан чыкдынг джуртунгу деу(в)ю? —
деб сёлешдиле,
Аны танымаганла да таный, илешдиле,
Бештау джерин кыпчак-кыйман басханды,
Былайда калыгыз, — деб кюрешдиле.

Иннетине туура, каджыкмаган Карча,
ДЖуртун бирикдирирге излеген Карча,
Бештау джеринден башланса, деб, ол бирлик,
Караджартда куралса Карачай еллик,
Темиркан кала да етер ед деб тёрлюк,
Тохтамады кетмейин алайдан ары,
Тилеселе да, кал деб, джыйылыб бары.
Бештау джерин иелеген ётгюр кыйманланы,
Капы тюзлеринде джерленнген нокайманланы,
Болмаса да кыстарга алайдан аланы,

Билсе да табмазын тюб болган деу каланы,
Чыдаялмады кёрмейин капы тюзлерин,
Тансыклады, ийнаклады тууган елин:,
Бауурланыб, кучаклады тууган джерин,

267

Сонгра былай деб айтды садага сёзюн:
— Калмасын кёлюнг,
ДЖангыз кайтханма, джок еди амал,
Анда калганлага тюбеб,
ДЖуртум, сени атынгдан

Ант сёз айтдым
Сеннге аладан.
Салам айта кайтдым,
Курман-корук
Болайым, джуртум,
Сюйюмлю джерим.
Тансык кюсегим,
ДЖан, тин кюсегим,
Ёлюмсюз кёллезим, — деди,
Табына, кечмеклик тиледи.

Кёбден бери кёрюрге кюсеген джуртун,
Айтайым дегенгча анга бар умутун,
Тёгерекге карады, — кыймандан ёзге джан джок,

Уллу хазар юзюгюнден бир деб бир инсан джок,
Басды деу санларын мыдахлык берген сууук-сок,
Тийгенча джюрегине келиб бир ачы, сууук ок,
Тууган джуртун бузсуннган киши адамча кёрдю,
Тёзалмайын, ачый, ол джуммай кёз джашын тёкдю.

Темир ханны табалады, дау ачарлай сёкдю,
Бу катышхан джашауга кара, дегенча бёркдю.
Уллу садага тансыгы мишау болду,
Кадар термилген кюсеги мугур болду,

Деуер джюреги джарсыу джарадан толду,
Болса да сюймеклиги джуртуна бирча турду,

Бойсунмаз ючюн кыйманлага, ол кетер болду,
Коймал джегил джекге амал табды, каджау турду,
Басиан джеринде Кармак калага кетер болду.

Ана карнашларым сау еселе уа, — деди,
Темир ханны аскери келгинчи бери,
Качыр Кармак калага кетген еди,

Ол да анда сау есе уа, барайым, — деди,
Ана карнашларым да сау еселе уа бары,
Тюгел джолум болсун алайы, барайым ары, —
Деб, джыйынын алыб, джолуна тебреди.
Ала Чынгал таудан узак узая кетдиле,

268

Деу хазар юзюгю Кабар джеринден оздула,
Тюзледе кыйман малчылага тюбей,
Казак джашагак кабар юйлени кёре оздула.
Анда-савда джолукган джолоучулага
Кармак каладан хапар сора бардыла,

Басхан ёзеннге кире, бурула бардыла.
Ёрюш джерледе тюе джюрюш алдыла,
Кюн да салыб киришлеге кетер аума,
Чегет бауурлага тюшюб салкын таума,
Сабыр келген кёченник джол узайта,
Кубулган ёзен тарланы турайта,
Кенгил тюзде орналган Кармак калага
джетдиле,

Карча да кала кыйырында тохтар оноу етди.
Ким есе да, сыртдан бир сюрюучю ениб келди,
Танымаса да, хош келди айтыб, кол тутду,
Ашыгыш бурулуб, елге билдирирге джортду,
Сюрюучю джетиб калага куугун салганлай,
Кимле еселе да келдиле, — деб айтханлай,
Кёчгюнчю конаклага даулу тюберге,
Аланы кимле болганларын кёрюрге,
Уллу-гитче калмай, дауур-сюйюр ете,
Басхан карачайлыла сауутланыб чыкдыла,

Кауга ачарлай болуб, кайдалла деб чыкдыла,
Басыныб, дертлениб, терк келген басханчыла,
Ботай улу Барлыуну кёрюб таныдыла,
Кёрме ачыулары сыныб, кёллерин басдыла,
ДЖуууклашыб, саламлашыб, хошкелди айтдыла,

Карча, джыйылган ел бла кучар танышыб,
Ол ана карнашлары Томайланы сорду,
Качырны кёрмейин, ол а кайдады? — деб сорду,
— Темир ханны аскери бла каджау сермешиб,
Кыямат кюн алага азым болду,
Уллу Кармак каланы да джылау басды, —
Деб, Бойташ шат Карчага мыдах карады.

Томайланы Биясланны юзюгюнден
Еки джашчык, бир кызчык калган еди да,
Аланы Керме амма алыб кетгенди,
Оз джеринде кызында турсунла деб елтгенди,
Анда джашаб ёсерлерин онг кёргенди.
Ерин Темир ханны аскери ёлтюрген еди

269

Томайлага Сабартыдан келген келинчикни,
Качыр аны, аскерге кёргюзмей, букдуруб,
Ата юйю Шатбеклага ашыра кетген еди,
Анда аны юйленнген хапары келгенди.
Болсагыз да конак, юйлю болугуз, — дегенди,

Елни атындан разылык айтыб тилегенди.
Карча ачыса, кюйсе да ана юзюгюне,
Хыны сууук урса да балын джюзюне,
Кёб кере ачыган джюреги анга да тёздю,
Кёзю чырак кетиб, есин терен сагыш бёлдю,

Сонгра бир алада ДЖантууган катына келиб:
Атам, не болду? — деб, симсиретген сагышын
бёлдю,

ДЖунчуган Карча да анга караб турган
халкны кёрдю,

Бойташ шатны ем гитче уланы камсык Долат,
Карчага сёлешген ДЖантууганны кёрген Долат,
Ётюб келиб колун тутду ДЖантууганны,
Барын сагайтыб алайга джыйылганны.
Илеш джашчыкла таныш, шагрей болдула,
Бир-бирине караб, бнразны тынгылаб турдула,

Сонгра Карча: барчыгыз, ойнагыз, —деди,
Ала джамагатны ичитин чабыб чыкдыла,
Ертдеден тенглеча, сёзге-оюннга кыздыла,
Кёзлери кыймай юйге кетерге, джашчыкла,
Басхан сууну шоркаларына ата ташчыкла,
Уллу ингирге дери ойнай, булджудула,

Куу-шуу турган Кармак калага да тин кирди,
Хар юй конакбайлык етиб, кууанч Кюн кирди,
ДЖолоучулукдан арыган джолоучула да,
Бираз солуб, кюн кёрдюле Кармак калада.

Хан болурга ертдеден умуту бар Бойташ шат,
Карча бла танышханына мардасыз кууанад,
Карча, Ботай улу Барлыу, Аттуркай Бойташ шат,
Науруз, Турам, Будуан, Бойташ улу джаш Сымбат
Оноу етерге деб, джыйылыб олтурадыла,

Халкны джарсыуун сюзер кенгеш курадыла.
Бойташ шат, джашауну кёб сорукларына джете,
Мен ушатхан былайды деб, Карчага кёл ете,
Алджамайык, Сибилти джерин бирикдирейик,
Туначларыбызны ханлык тахтасын кёрейик,
Хазар юзюгюне кеси бийлиган берейик,

270

Елинге-джеринге каугаран борчунгу толтур,
Мен да деу хан турунда болайым кагантур, —
Дейди Бойташ шат Карча бла кесиммен сёзюнде.

Карча да, джууаб бере, былай дейди кенгешде:
— Алтын Орда бизге аллай кюсек онгну бермез,
Тозураган хазар юзюкге ол кылыкны кечмез,
Сиз ханла болугуз, — деб, караб турмаз,
Кимге не оноу етерин бизге сормаз,
Титиресе да, ентда аны: кючю уллуду,
Бар бийлигі алкынчы кёб джыллага джоллуду.
Хазар халк чачылганды, бирлик карыуу джокду,
Ордага каршчы турур кючю-мадары джокду,
Халкга джашау, тынгы, ёсюм керекди,
Уллу джерге джутланмайык, ол серкди,
Гитче джерде бегийик, курайык еллик,
Болур есе уа ол бизге бекгич беллик, —
Деб, Карча, сёзюн бошай, етди ечмелик.

Онгсунмаган Бойташ: «Уллу кабхан уллайыр,
Гитче — онгсуз, онгсуздан кимге не хайыр, —
Дей, Карча бла бир да келишалмай, турду,
Кече ортасына дери кенгеш курду.
Карчаны Бойташ шатка даѵу болмаса да,
Кармак калада джерленир мадар болса да,
Алай калырын кеси онгсунуб турса да,
Коймады джюреги, кет дегенча кёб кере,

Чыкды айлана, ел тюб излей, джер суу кёре.
Кёрклю Басхан ёзенни ёрге карай барды,
Минги Тауну тюбюнде конушда тохтады,

Уллу конушну, сак джерге санаб, джаратды,
Былайы бизге ел, джурт болур, — деб джаратды,
Кыйын болса да Басхан ёзенни джол тартасы,
Кёчгюнчюле мычымайын Елджуртха кёчдюле,

Елембурус таула бла Минги Тауну ортасы,
Конуш башы болганын кёз туурада кёрдюле.
Кюнле ёте, джылла ёте, кёб заман ётдю,
Елджурт ели да джарашыб, халк тынчлык кёрдю,

Стауатларі малдан толуб, бай джурт болду,
Ким да сукланырча, ёсдю, кюнлю болду.
Елни джарсыуун тамамлы тындырган Карча,
Бирликге, елликге мадар излеген Карча,
Бютеу джуртуну кайгысын кёре тебреди,
Барсам еди Караджуртда карачай еллеге,

Еллик курау иннетиме боллук еди джетерге, —
Дей, турду джолга хазырланырга, кетерге.

Ёмюрлени тахсаларын билейик

БУРУННГУ ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ
ЭМДА
БИРСИЛ КЪАРАЧАЙ ЭЛЛИК

Он мингар джыллардан джазмалар эсгерилген
биликлер

КЪАРАЧАЙ-МАПКЪАРНЫ
XVI ЁМЮРГЕ ДЕРИ
ИСТОРИЯСЫНДАН ЭСГЕРТМЕ

Слева направо: Хасанова Марьям (с ребёнком — дочь на руках); Хаса­
нов Махмутбий-хаджи (отец); Хасанова Мукуят (мать); Хасанова Шахибий (дочь); Хасанов Сосланбек (сын). 1914г.
21 *

323

МЕНИ ДЖАНГЫДАН ДЖАРАТХАН КЪУУАНЧ

1958-чи джыл мен, аурукъсунуб, Черкесскеде шахар поликлиникагьа бардым. Регистратурада берген талонларында Калмыкова деб врачны тукъуму джазылыб тура эди. Кёзюуюм джетиб, кирдим. Алаша бойлу, джылы келген тиширыу «тукъумунг къалайды?» — деб сорду. Айтдым. Олсагьатлай огъуна: «Хасанланы Магометн и билемисе?» — деди. «Огъай, кимди ол?» — дедим. Калмыкова, кёзлеринде джыламугъун сюрте, Магометни замансызлай, ажымлы ёлгенине ачыгъанын билдире:

— Къарачайны историясын джазар мураты болуб, бек багъалы материалым барды деучен эди. Алай а не келсин, муратына джетмеди. Ол мени татлы танышым, тенгим эди. Бир кюн тенг къызым да, мен да, Магомет чакъырыб, юйюне, тургъан квартирине олтура барыб, сёлеше келиб, ол бизге эки Китабны кёргюзген эди. Тышлары териден салыныб. Бири уллуракъ, бир тюрлю знакла бла джазылыб эди, экинчиси уа гитче китабчыкъ, араб буквала бла джазылыб эди. Магомет: «Бу китабла Къарачайны историясын бек бурунладан бери джазаргъа мадар берлик китабладыла.

Къарачай халкъны бек сейир историясы барды, бу китабланы бизге табылырча асыраб, туудукълагъа белгили болурча этген уллу атабыз Хасаннга да къор сёзюн айтырчады», — дей эди ол, — деб Калмыкова сёзюн бошады. Алай бла Маго­ метни атын биринчи кере алайда эшитдим.

Арадан джыл ётдю. Сокъур ичегим ауруб, операция этдириб, больницадан чыгъыб, Карачаевскеде атамлагъа бардым. Бычакъ ауузундан сау-саламат къутулгъаныма атам къурманлыкъ этиб, кёб адам джыйылды. Джыйылгьан адамланы ичинде бир базыкъсюек, джассыбет, джассыкъол, келбетли акъсакъал къартны кёрюб, джитирек къарадым.

Къарагъаным да аны ючюн эди, мен ол адамны биринчи кере кёре эдим. Бираздан биз танышдыкъ. Ол Хасанланы Сосланбек афенди болгьанын билдим. Бизни танышханыбыз огъур аякъ алды. Кёбню кёрген, кёбню билген, оюмлу къарт кёб хапар айтды. Мени талай сорууума да джууаб берди. Кал­ мыкова айтхан эсиме тюшюб, Магометни таныймегиз, деб сордум, Игит да таны ма, — деди Сосланбек. Бизни ушагъыбыз кёбге созулду. Сосланбекни арабча, къарачача да окъуй, джаза билгенин, афендилик да этгенин ангыладым. «Къарачайны буруннгу джашауундан билгенигиз, эшитгенигиз бармыды?» — дедим. «Къарачайны буруннгу джа­ шауундан хапарлы этерик кёб зат джазылыб сакъланнган мехкеме юйю болгьанды, аны тау юзюлюб келиб басыб, къуру ат илкични тёппеси кёрюне къалгъан эди. Юйню ке­ син а джер басыб, дуппур этиб къойгъанды», — деди ол.

«Сора къачан бола турады ол зат?» — деген сорууума: «Бек эртде болгъанды, меннге да атамы атасы айтыб билеме», — деди. «Ол хапарны алимле билемидиле? Археологлагъа айтыргъа керек эди», — дедим мен. «Алимлени джазгъанлары да иги затладыла, алай а кертиге келишген зат кёрмейме», — деди Сосланбек.

«Кертиге келишген» деген сёзю эсими кёб затха бёлдю. «Алимле джазгьан керти тюл эсе, кертисин къайдан табайыкъ?» — дегенимде: «Хар затн ы кертиси болады, аны да барды кертиси», — дегенинде ол, «Магометде Къарачайны историясындан джарагъан материалы бар хапарын айта эди Калмыкова, андан билген затыгьыз а бармыды?» — деб сордум. «Магометни уа ол ишни юсюнден уллу мураты бар эди, болмады ансы», — деб, Калмыкованы сёзюн къайтаргъанча айтды. Алай бла Сосланбекни таныб,атамлагъа келгенден-келгеннге неда джууукъгъа-тийреге къууанчха баргьан джерде тюбей, ушакъ эте, илеше, сыйын кёре, ангылагъан адамгъа санагъанымы джашырмаучу болдум. Бизни ушагъыбыз кёбюсюне Къарачайны буруннгу джашаууну юсюнден барыучан эди 1964-чю джыл атам ауушуб,кемик дууасына джыйылгъ­ ан эдик. Сосланбек, мени къатына чакъырыб, заманынг бол­ са, бизге бир келсенг, деб, мени алагъа барлыгъымы кереклиге санагъанын билдирди. Алай а, джумуш-сылтау чыгъа, Сосланбекге къысха барырча болалмадым, 1969-чу джыл сентябрда мен Мара аягъына ишим болуб баргьан эдим да, Сосланбеклеге да къайтдым. Юйде кесинден сора киши джокъ, тюш намазын эте тура. Мени келгениме уллу кьууаныб, разылыгъын билдире, тынчлыкъ, эсенлик соруб, «адам алай да бир этеди», — деди.

Биз, сёлеше келиб, мени «Ленинни байрагъы» газетде чыкъгъан къарачай-малкъар халкъны историясыны юсюн­ ден джазгьан статьямы хапарына кёчдюк. Сосланбек: «Иги затны джазгъанса, алай а кертиге келишмейди», — деди. «Алай джазылса да, былай джазылса да, тюзю тюл эсе, не этерге керекбиз? Сосланбек, тюз тюлдю деб олтуруб турсакъ, бизге ким тюзюн табар? Халкъны уа историясы джазылыб, белгили болургьа керекди», — дедим. Сосланбек, къапталыны ич кёкюрек хурджунундан эмен ичирилген териден тышчыгъы эски болгьан китабчыкъны чыгьарыб, ачды. Китабчыкъны ичинде къолдан ууакъ, ариу джазылыб, эски-сары тюрсюн бетлени ачыб-ачыб кёргюздю. Мен джити къарадым, алай а не келсин, араб буквала (харифле) бла джазылгьанны окъуй билмейме. Сосланбек, меннге къараб: «Мен сени таныгъанлы, хар сёзюнг Къарачайны буруннгу джашауу деб тураса, мен ангылагьаннга кёре, сен Къарачай халкъны буруннгу джазыууна эс уллу бёлесе. Кёб сагъыш этгенме да, сени бир иги къууандырайым деб, кёлюме алай келгенди. Деменгили кёзден къараб, деменгили сакьлаб, джазыб, джарашдырыб, чыгьарыб, халкъны кеси ис­ ториясында кесин кёргюзе биллик эсенг», — деди. «Сиз айт­ ханча, керти багъалы зат эсе, джанымдан эсе да багъалы кёрюб, бек деменгили сакъларма», — дедим.

Бу Магометни атасы Абдурахманны (Ачакку — чам аты) уллу атасындан къалгъан зат болуб, Ачакку сакьлаб, Магометге бергенди. Артда Магомет Къарачайны историясын джазама деб тургьанлай, къыйын джылла болуб, къарнашы Османнга асыра деб бергени бла, ажымлы ёлюб кетгенди. Ол ёлюгю Черкесскеде асыралгъан эди да, мен нёгерим бла барыб, къабырын кьазыб, ёлюгюн алыб келиб, Хурзукда асырагъан эдик. Ол къыйын джыллада китабчыкъны Осман да меннге: асыра, джашчыкъ ёссе, бир затха джарар, — деб, бек тилеб берген эди. Къыйын заманла болдула. Биз Орта Азияда, Османны юйдегиси да Азербайджанда джашаб, энтда тюбешмей турабыз. Османны джашы окъуб, билим алгь­ ан хапары барды. Къонакъгъа келемени чыгъады, келсе, берликме. Атасы Османны осият тилегин толтурлукъма, — деди Сосланбек. Сонгра Ачаккуну уллу атасына уллу атабыз Хасанны китабчыгъы болуб къалады. Хасанны къарачайча аты Баюрду. Баюр къумукъгъа муслиманча окъургъа баргъанында, къумукъ Алийни къолунда окъугъанды.

Алий Байургъа арабча Хасан атны (ариу, ашхы деген сёз) атагъанды. Хасан, окъууун бошагъандан сора, Алийге кюеу болады. Алий кюеую Хасан бла, юйдегисин да алыб, Къарачайгъа кёчюб келеди. Ма ол заманда Хасан мехкемеде ишлеген кърымлыдан алгъанды. Хасан афендини юч уланы болады. Мусса, Исса, Хызыр. Хасан афенди ёлгенден сора, бу китабчыкъ Хасанны башха китаблары бла биргелей аны тамада джашы Муссада къалады. Муссаны да юч уланы бо­ луб (Ибрагим, Осман, Исмаил), китабла Османнга бериледиле. Артда уа китабла аны уланы Магометге къала­ дыла. Магометни тёрт уланы болады. Абдурахман, Мусса, Бийаслан, Окъуб. Китабла уллу атабыз Хасан афендини къачы бла сакълана, Абдурахманнга (чам аты — Ачакку) бериледиле. Ачаккуну эки уланы болуб, Осман тамадасы, Магомет — гитчеси. Бу бизге белгили болгьан китабчыкъ, ол табылмай къалгъан китаб да, Магомет окъуб билим алгъан­ дан сора, атасы Ачаккудан анга тюшедиле.

Алай а халкъын бек сюйген, таза, ачыкъ иннетли Маго­ мет муратына джетмеди. Къарачайны ёмюрледен бери кел­ ген, Къазакгы улу Ботай акка джазгьан джашау джолу, ёмюрлери тас боладыла. Магометден Османнга кёчюб, андан Сосланбекде бек сакъланнган, бу бизге белгили болгьан, Бо­тай улу Барлыу джазгьан китабчыкъ да бизге Къарачайны буруннгу джашауундан бек кёб хапар айтады.

Сосланбекге, мехкеме не затды деб, сордум. Къарчаны заманында Къарачайда «элмекемен» деб халкъны оноу юйю болгьанды. Анга Къарчаны къайын атасы Ботай улу Барлыу башчылыкъ этгенди. Къарачай муслиман диннге къайтхандан сора, элмекемен мехкеме болады. Анда Къарачайны Къарчагъа дери джашауун, Къарчаны зама­ нында джашауун Ботай улу Барлыу джазгъанды. Мехкеме (элмекемен) эм алгъын Къарт-Джуртда болгьанды. Артда мехкемени хурзукчула бизге деб, учкуланчыла да бизге кёчерге керекди деб, дау чыгъыб, тарт-соз башланнгады.

Алай а юч элден да джамагъат джыйылыб, кенгешиб, мех­ кеме юйню юч элни ортасына кёчюрюрге келишиб, юч эл326

327

ге да бирча болур деб, джангы мехкеме юй ишленнгенди.

Мехкеме ары кёчгенинде, мехкемеде къагъытчы болуб ишлеген Кърымдан келген адам болуб, элден кенгде ишлерик тюлме деб, ёпкелеб, Ботай улу Барлыуну джазгъанларын да алыб, кетер умутлу болады.

Сосланбек бизни хапарлы этгеннге кёре, ол кърымлы Къарт-Джуртда Хасан афендини юйюнде тургъанды.

Кърымлыны керти кетер акъылын таныгьан Хасан афенди, китабланы ол кёзюуде кърымлыдан тилеб, уллу багъа бериб алады.

Калмыкова айтхан да керти эсе, Сосланбек айтыугьа кёре да, китабла аллындан эки болуб, Магомет ёлген кёзюу­ де уллусу тас болады. Гитчеси уа Османда къалыб, сакъланыб, Сосланбекге тюшеди. Алай эсе, китабланы гитчесин Магомет, сакъла деб, Османнга береди, уллусу уа Магометде къалыб, аны ёлгени бла тас болады десек, Магометни ажымлы ёлгенини баш чуруму ол Китабны юсю бла болурму деген оюм келмей къалмайды. Сосланбек бу гитче китабчыкъдан сора китаб кёрмегенди, айтыб этген болмаса.

Мен ишекли болгъаннга кёре, ол уллуракъ китаб Къазак­ гы улу Ботайны буруннгу тюрк-хазарча джазгъан китабы болуб, Ботай акка ёлгенден сора, джашы Барлыуда къалыб, сакъланыб, Къарачай элликни арлез ассалезини элмекеменинде болуб, андан кърымлыны юсю бла Хасан афендиге тюшюб, Магометни къолундан тас бола тура болурму? Маго­ мет айтыудан эштиб, Сосланбек билдиргеннге кёре, Маго­ мет Къарачайны историясын джазар къайгъыда болуб, къайры эсе да тёбен (Москвамы, Ленинградмы) барыб, кимлеге эсе да тюбеб, алагъа китабланы хапарын айтыб, кёргюзгенди. Ала да анга китабланы кърал джюкге бер, мында къой, деб къысхандыла. Алай а Магомет бермей кетгенди. Алагъа кёргюзгенине сокъураныб, «иги этеме дедим да аман этдим», — деб, ачыгъаны эсимдеди аны, — дейди Сосланбек. Алай эсе, китабха сууукъ къол джетген болурму, демей къоялмайбыз. Магометни ол кёзюуледе Къарачайны историясын джазар иннети болгьанын Орусланы Аминат да кесини «Ёмюр танышланы сагъыныу» китабыны 102 битинде ариу ангылатады.

— Осман китабчыкъны меннге бергенден сора, — дейди Сосланбек, — деменгили джерде асырай туруб, 1941-чи джыл худжунума салыб, Бийчесыннга, къошха кетген эдим.

Кюн исси болуб, къапталымы тешиб, хурджунумда китаб­ чыкъны унутуб, къапталны ат джерни юсюне атыб, атны отларгъа джибергенимде, китабчыкъ, къапталны хурджунундан тюшюб, тас болады. Кёб изледим, — табалмадым. Арадан эки-юч кюн ётеди. Бек уллу ачыб, къыйналыб тургьанлайыма, бир таныш сюрюучю китабчыкъны табыб, келтириб береди. Этген адамлыгъы ючюн бюсюреу сёзюмю айтыб, къозу кесиб, сыйладым аны. Андан бери ки­ табчыкъ деменгили асыралыб, биргемеди, — дейди Сослан­ бек. «Бу заманнга дери алимлеге билдирмей къалай тургьанса?» — дегенимде, «Джашчыкь ёссе, анга берирсе», — деб тилеген эди да Осман, аны тилек сёзюн бузалмадым.

Аны бла къалмай, къыйын заманла болуб, таблыкъ болмайын тургьанма», — дейди ол.

— Китабчыкъны меннге берсенг, джазыб алыр эдим, — деб тилеген сёзюмю Сосланбек бир да огъурамады. «Аны орну барды, дедим да, джазыб алама дей эсенг, мен окъуб, алай аллыкъса», — деб джууаб берди. Кеч болгьаны себебли, ол кюн сёзюбюз аны бла бошалды.

Эртденбла эртде келиб джазыб алырымы Сосланбекге билдириб, къанат битиб, Карачаевскеге ётюб, эгечимде кече къалыб, санларымы, джюрегими къууанч басыб, кёзюме джукъу кирмейин, тангъм алай атыб, эртденбла Сосланбеклеге келдим. Тетрадь къагьытны биринчи бетине «1969-чу джыл, сентябрны 24-ю» деб джаздым. Араб харифле бла джазылгьан, Къарачай тилге тюгел таза келишмеген сёзлени Сосланбек окъуб башлады. Мен да джаза башлаб, бир сёзюн эки-юч окъутдуруб, ол кюн ётюб, экинчи кюн сагьат онбешлеге 23 сорукатлы Китабны 10 сорукатын джазыб алдым.

Сосланбекге къаллай сёз бла бюсюреу этерге билмей: «Къыйнадым, къыйынынгъ унутмам, халкъ да унутмаз, — деб, анга эсенлик, узакъ ёмюр, саулукъ тилеб, джолланыб, кёмюр ташыгъан машинагъа миниб, асыры къууаннгандан Къобан-Къалаус канал кёлге (Головнойгьа) къалай джетгеними билмедим. Шофергъа тохтат деб, ашыгыш тохтатдырыб, тюшдюм. Кёлню бойнунда, тереклени ичинде, суу джагъагъа барыб, хансха тёнгереб, сабийча, бурулуб ойнадым. Джерим, джуртум джангыдан джаратылгьанча болуб, эсим, акъылым ёмюрлени теренине кетдиле. Кёз кёллерим джер джюзюн аулаб чыкъдыла. Кесиме ант бердим, антыма

328

329

тёзюмлю, тутхучлу болур ючюн «ант, тёз» деген сёзледен Анттезли тукъум атны джюрютюрге, аны кесиме джол нёгерлик этерик белгиге санадым, халкъымы сейирлик ис­ториясын оюмлу джазыб ишлерге таукеллик берир дегенни турсун кёрюб.

Сосланбекден бу историяны джазаб алыб, аны бла танышхандан сонгра сабий джылларымда атамы анасы айтыу­ ну «Кюннгебар», «Хазар-Окъ», «Бойранкъыз», «Сибилгюл» эртдегил тауран хапарла, нарт айтыу «Кёсе Бурунгук», дагъыда башхала эсиме тюшюб, джашауну, ётген ёмюрлени терен тинте, сюзе башладым.

Багъалы халкъым! Энди Къазакгы улу Ботайны, Ботай улу Барлыуну, Бантау Толгун чаушюгюрню джазгьан­ ларындан джазылыб алыннган текст бла танышыгьыз.

СИБИЛТИНИН КЪАРАДЖУРТ СИБИЛЛАН
ХАЗАРЛАР БИРСИЛ КЪАРАЧАЙ
ЭЛЛИГИНИН ЭЛМЕКЕМЕН
АРЛЕЗ АССАЛЕЗИНИН
ИЛКИ БИЛИКЛЕР ДЖАЗЫРЛАР
ДЖАЗМАРЫН
БОТАЙ УЛУ БАРЛЫУ АЛСЫРЛАДЫ.

СИБИЛТИ ДЖЕРЛИГИНДЕ КЪАРАДЖУРТ
КЪАРАЧАЙ ХАЗАРЛАР,
КЪАРАЧАЙ КЪОЙМАНЛАР, КЪАРАЧАЙ
АЛАНЛАР ХАКЪЫННАН,
АКЪАДЖУРТ ТЮЗГЕР ХАЗАРЛАР
ХАКЪЫННАН
ДЖЕНКИ ДЖАЗМАР БИЛИКЛЕР

331

KARÇA - ÖMÜRLEDEN TAHSALA
(HASANLANI NAZİR)


АЛАН ЭЛЛИК.

Буруннгу Къанджай (Яньцай) юзюпо аланланы историясыны юсюнден бюгюнлюкде кёб даулу, алджау, джалгьан сёз айтылгьаны себебли, буруннгу аланла историягьа къайсы джерде, кьалайда джашаб, белгили бо­ луб, артда къалайлада, къайсы джерледе джерлениб джа­ шай, унутулгьанларын сюзер ючюн, ала историягьа кирген ёмюрледен башлаб, джашау джолларын бютеулей тинтиб, ызлаб, аланла кимле эдиле, къарайыкъ.

Буруннгу къытай историядан белгили болгьаннга кёре, аланланы туначлары къанджайла (яньцайла) бизни эрагьа деричин XI ёмюрде, печенеглеге бойсунукъ болуб, Арал тенгизден Тангюнер таба джерлениб, ала бла хоншулаш джашай туруб, бизни эраны биринчи ёмюрюнде уа къанд­ жайла Алания ат бла белгили боладыла. Къазакгы улу Ботай джазгьаннга кёре уа, къанджайла эки къауумгъа юлешиниб, бири басангет, экинчиси ойсариш алан болуб, аланы Тинсир къанджайланы туура туудукълары этиб кёргюзеди.

Буруннгу басангетле (историяда массагетле) Орта Азияда джерлениб джашагьандыла. Аланла уа бизни эраны Экин­ чи ёмюрюрнде огьуна печенегледен айырылыб, Хора (бура — зеленая земля) джеринде джерленнгендиле. Алайдан да, келе келиб, ала бизни эраны Экинчи ёмюрюнде Сибилтиде белгили болуб, Адыл суу бла Донг сууну ортасы Донгал дже­ ринде джерлениб, алайда Алан эллигин къураб, хазарла, ку­ манла, булгарла бла хоншу бола, Сибиллан элликлени бирине саналадыла. Кёб историкле бла филологла уа бюгюннге дери къанджайланы туудукълары «аланла, алан» бо­ луб къалай аталады деб, «алан» деген сёзню магьанасын излеб, аланла иран тиллиле болгьандыла деб, керексизни,

389

болмагьанны болдуруб, акъны къара этиб кюрешедиле.

Къанджай юзюпо аланланы тюрк тиллиле болгьанларын би­ ле тургьанлай, алан проблемасын айландырыб, ууучлаб, кёбдюрюб, андан кеслерин джаратыб, хакъ болмагьанны хакъ этиб, историяда алджауланы, сандыракъланы илмугьа тамалча кёргюзедиле.

Аны илму этген бла къалмай, ол алимле аны юсю бла Кавказда индо-европеизмге орун айырыргьа ёкюллюкден да тартынмайдыла. Къарачай алимле да, «алан» деген сёз тюрк-къарачай тилденди, магьанасы да былай болургьа керекди деб, бир бёлек вариантларын джазыб, ачыкълайдыла.

Болса да, алкъынчы, бу кертисиди, туура ангылашынады де­ ген ачыкълау эсленмейди. Къарачай къартланы уллайгьан къауумларыны айтыуларына кёре уа, алан деген сёзню бу­ руннгу магьанасы эркин, бош, бошлукъ, бойсунмаз, бойсунмазлыкъны ангылатханды дейдиле. Экинчиден а, бусагьатда огьуна анда-санда эштирге боллукъду «Ёмюрюм азаб бла ётдю, бир аланлыкъ кёрмедим» деген айтыуну, кёбюсюне аны тиширыуладан эшитирге боллукъду. Кертиси, алан — эр­ кин, аланлыкъ — эркинлик дегенни ангылатады деб сюзсек, къанджайла биринчи ёмюрге дери печенег бийликде джа­ шай, экинчи ёмюрде уа печенег бийликден эркин болгьанларында, эркин болдукъ — алан болдукъ — деб, кеслерине алан атны алай атаб, экинчи ёмюрде огьуна печенегледен джанлай келиб, Хора джеринде джерлениб, печенеглени дагъыда тёбен (тюнгюнер таба) келгенлерин онгсунмай, ан­ дан экинчи ёмюрде Сибилтиге аны ючюн джанлай келиб джерленнгенлерини баш сылтауу да ол болурму? Ансы би­ ринчи ёмюрде алан атны алыб, экинчи ёмюрню ал джылларында уа ала (аланла) алай дженгил уруб Арал тенгизден, Хора джеринден Сибилтиге ётюб кетерча, ёзге не къуугьун болур дерчады. Алан эллиги Сибилтиде Донгал джеринде экинчи ёмюрде келиб джерленнгенден башлаб, тёртюнчю ёмюрню биринчи джарымына дери (гунневарла келгинчи) беш сибиллан тюрк злликни бири болуб джашайды. Аланла, алайда бир элликге кирселе да, Къазакгы улуну джазгьаны­ на кёре, ала эки къауум боладыла. Биринчилерине озалан, экинчилерине уа алан дегендиле. Аланланы эки бёлек бол­ гьанлары, бир ишексиз да, бирси къаууму алан элликде башчылыкъда болуб, экинчи къаууму уа тёбен дараджада джюрюб, башхалыкъ алай чыкыъан болур.

390

Джюрюшлери дунияны титиретген гунневарла Сибилти­ ге келген кёзюуде, аланла алагъа бойсунмаз болуб, къаршчы чыгьыб, уллу джунчууланы чегиб, буруннгу эркинлик бирликлери чачылыб, хорланадыла. Аланы асламысы, гунне­ варладан джанлай, герман юзюпо вандалла бла, тюнгюнерге кетиб, Пиренейге джетедиле. Алайда (бусагьатдагьы Испа­ ния, Португалия) аланланы бир бёлеги къалады. Аслам бё­ леги уа вандалла бла Гибралтардан Африканы тезпонерине ётюб (бусагьатдагьы Марокко, Алжир, Тунис болгьан джер­ де), Джерле арасы тенгизни тюшгюнер джагьасында Аланвандал эллезин (царствосун) къурайдыла. Алан-вандал эллезини ара шахар къаласы Салды («орнатды» дегенден) болады. Артдаракъда вандалла алайдан да Италияны Сици­ лия айрымканына ётюб, андан Римге киредиле. Вандалла ол кёзюуде (455-чи джылда) Римде этген къатылыкъларындан сора чыгъады «вандализм» деген, ассылыкъны кёргюзген сёз халкъла арасы термин болуб.

Аланла уа, алайда къалыб, бизни эраны бешинчи ёмюрюне дери кеслерини бийликлеринде эркин джашагьандыла (Алан эллезде).

Аланланы Сибилтиде, Донгал тюзледе къалгъан бёлеги уа, дагъыда экиге юлешиниб, бир бёлеги гунневарлагьа бойсунуб, ала ючюн къазауат эте, Тюнайыкъгьа (Паннониягьа) дери барыб, гунневарла бла бирликде къаладыла. Сибилтиден кетмей къалгъан кесеги уа, гунневарладан джанлай, До­ нгал тюзледен Къараджурт джерине кёчюб, алагъа дери Къараджуртда джашагьан куманла, хазарла, сабарла, бул­ гарла бла хоншу бола, джерлениб, куман, сабар элликге ки­ редиле. Аланланы Къараджурт таулагьа къысылгьанларыны баш сылтауу, алай демек, гунневарла келгенден сора, алан­ ланы Донгал тюзледе къалгъан кесеги, башха гунневартюрк юйюрле алайда малларын кюте, ол джерлени малчылыкъгьа табсыныб, орунлаша, ол кёзюуге чачылыб къарыусуз болгьан аланла да аладан (гунневарладан) онгсузуракъ болумда болуб, къаршчы туралмай, джерлерин сыйыртыб, джанлай, кете келиб, Къараджурт таулада алай джерлене болурла. Ол кёзюуде аланла къой эсенг, Сибилти­ де джашагьан къалгъан тёрт эллик биргелей Гунневар элле­ зини бир бёлеги болуб, аланла таулагьа келгенлеринде, аланы да кеслерине кишисинмей джерлендиредиле.

391

Гунневар эллезини кёзюуюнде Сибилтиде бек кёб къатышыу-тюрлениуле боладыла. Аны юнериги тауусулгъандан сора уа, Сибилтиде буруннгу беш сибиллан злликни орнуна джангы эллик, ханлыкъ къуралыула (хазар, сабар, булгар, куман, алан) тёрленедиле. Алай а Сибилти мычымай Уллу Тюрк каганатны бийлик ёзгентине киреди. Алай демек, Гунневар эллезини бийлиги къораб, тюрк каганатланы эпохасыны бийлиги башланнгынчы озгьан къысха заманны ичине аланла, Къараджуртда Сулакъ суудан башлаб Дженликге деричин джерге юйюр-юйюр джерлениб, сабарла, ха­ зарла, куманла, булгарла бла бирлеше, бегимли орун аладыла, деген оюм келмей къалмайды. Нек десек, аланла Къараджуртда ол кёзюуледен джерленмеселе, тюркле келир заманнга кеслерин историягьа Къараджуртда алай белгили этерча мадарлары боллукъ тюл эди. Экинчиден а, Къарад­ журтда куманлагьа, хазарлагьа, сабарлагъа, аланлагьа аталгьан Къарачай (къара, Къараджурт, къараджур, карацур) ат аланла келгенден сора атала башламаса, аланы ба­ рына биргелей Къараджурт Къарачай хазарла, Къараджурт Къарачай куманла, Къараджурт Къарачай аланла, Къарад­ журт Къарачай (къара) булгарла дерикмедиле? — деб къара­ сакъ, ол (Къарачай) ат аланла келгинчи аталыб турса, аланлагьа тыйыншлы болмаз эди. Андан кечирек аталгьан болур десек да, туура болмаз, не ючюн десегиз. Къараджур­ тда Алан эллик тёрленнгенден сора аллай ат атау орун ал­ маз эди. Алай деу а, ол сибиллан юйюрле тюзде, тауда джашаргьа юлешиниб, тюздегилеге тюзгерле деб, таудагьылагьа уа энчи юйюр атлары бла айтсала да, таулада джа­ шагьанларын айырта, Къарачай хазарла, Къарачай куманла, Къарачай аланла деб ангылатханларын кёребиз. Къараджур­ тда Алан элликни тёрленир ышаныны биринчи атламы да, бир ишексиз, ол кёзюуде башлана тебреб, аланла Къарад­ журтда башха Къарачай юйюрлени ичинде ала бла бириге, кеслерин бирикдире билиб, алан деген сёз да энчи, эркин магъананы ангылатыб, аны бла биргелей аланла къалгьанладан эсе ёрюзлюк алыб, Къарачай хазарла, сабарла, куман­ ла, аланла кеслери да ол атны онг кёрюб, алай бла Алан эллиги болуб аталады дерчады. Алай болмаса, аланла алагъа деричи Къараджуртда джашагъан (сабар, куман, хазар) си­ биллан Къараджурт Къарачай юйюрлени бирикдириб, эллик (союз племен) къураб, анга да Алан эллик деб атаргьа боллукъ

392

болмаз эдиле. Сёз ючюн, Къарча, Къарачай хазарланы, Къа­ рачай куманланы, Къарачай аланланы, дагъыда башха Къа­ рачай юйюрлени Бирсил элликге бирикдириб, Бирсил Къарачай эллиги деб атагъанча.

Тюрк каганатны бийлиги тауусулгъандан сора, Сибилти­ де, биягъынлай, сибиллан элликлери тюрлениб, аладан бул­ гар эллиги, хазар эллиги ханлыкъ ёрюзлюкге джетедиле.

Хазар ханлыгъы уа каганатлыкъ тёрге ие болады. Къараджурт таулада, тау этеклеринде, тюзлеринде, буруннгу Сабар-Окъ элликни джеринде, Хазар каганат бла бирге, куманла, алан­ ла, хазарла, дагъыда башха тюрк, ёзге юйюрле Алан эллигине (аланский союз племен) биригедиле. Тюрк каганатдан сонгра, алай бла, Сибилтиде юч къраллыкъ буюрулады.

Болса да, хазар каганат бирсиледен онглу болуб, Булгар ханлыгьындан сора, бизни эраны джетинчи ёмюрюню аягьына Алан эллигин да кесине кьошады. Ол кёзюуден башлаб, Алан эллиги Хазар каганатха бойсунукъ болумда болуб, ха­ зар бийликде джарым каганлыкъ дараджада бийлик джюрютеди. Ол себебден Алан эллигине алан патчахлыкъ деген асыры кёлтюртген сёз болады. Алан элликни башчысына да патчах деген ат къабыл кёрюнмейди. Эллик къраллыкъда, адетге кёре, патчах болмагьанды. Анга элмендер неда элмен (эллик элмен, элмендер) дегендиле. Историяда буруннгу Аланияны патчахына кекандадж дейдиле. Кекандадж деб, Алан эллик Хазариягьа къошулгьандан сора, эллик оноуун джарым патчахлыкъ болумда джюрютюрге эркинлиги бол­ гьаны ючюн айтыргъа боллукъдула. Ол алайды десек, Алан эллик Хазариягьа къошулгъунчу, элликни башчысына не элмен, не да элмендер деб туруб, Алан эллиги Хазариягьа къошулгъанында уа, хазар каган Алан элликни кесине бой­ сунукъ кёрген бла къалмай, аны тенгилдаш (союзлукъ) сыйын мийик дараджада тутар ючюн, эллик башчыгъа кекандадж дерге боллукъду деб, сора кекандадж деген сёзню магьанасын тинтерге керекди, деб къарасакъ, ол сёз тюзю бла джазылмай, тюзю уа былай айтылыб: каган, — кекан, — неда хакан, — хаган, — гаган, -дадж, -деш, -даш, алай демек­ лик, кагандаш, кекандаш, гагандаш, ол да артда тюз джаяылмаудан кекандадж боллугъу хакъды. Къарачай-малкъар тилде, тюрк тилледе -даш бла айтылгьан сёзле кёбдюле. Сёз ючюн: джолдаш, къарнаш — къарындаш, эмилдаш, тенгилдаш д. б.

393

Сёзню биринчи кесегинде джумушакъ тауушланы тюр­ лендириб айтхаидан да боллукъду аллай тюрлениу. Мисал ючюн: каганнга кэкан — кекан деб, к-дан сора а таууш э-ча неда е-ча айтылыб, ол да артда а тауушну тюрлендириб, ка­ ган деген сёз кекан болуб, аны талай алай тюрленнгени да даш кесекни дадж этери хакъды. Аллай затла бурунладан бери бола келгендиле. Мисалгъа экинчи дуния къазауатны заманында Италиягъа тюшюб, анда партизанлыкъ этген со­ вет солдатны тукъумун италиянча къалай тюрлендириб джазгьанларына къарайыкъ: тукъумуну тюзю — Кочкин, ала джазгьан — Куонукин, туугъан району (тюзю) — Верхошижемский, ала джазгьан а — Верконскимски, Кочкин сёз бла Куонукин деб джазылгъанла бир адамны тукъумуду дерге боллукъ тюл эди, совет солдатны сураты анга кёреу болмаса.

Биз сюзген сёзде уа аллай кёреулюк джокъду, тюркологияда лингвистиканы джорукълары бла излеб, огьары айтханыбызча, тюрлендириуледен оюм этмесек. Хазар каган, Алан элликни башчысыны сыйын кёлтюре, кесине бойсуннганын да эсге ала, анга алан каган дегенни да асыры онгсунмай, кагандаш деб, багьалатыб айтыргъа да боллукъду. Алай демеклик, Хазарияда хазар кагандан сонгра, алан­ лагьа башчылыкъ, оноу каганлыкъ хазар каганны алан кагандашы этиб, аны ючюн айтылыргъа да боллукъду.

Алан, куман, сабар, дагъыда башхаланы бирикдирген Алан эллиги Хазар каганатха къошулуб XI ёмюрню биринчи джарымына дери турады. Хазар каганатны ол джыллада бу­ руннгу къарыуу, кючю болмай, джауларындан кесин къорууларча мадар табмай, аны каганат бийлиги тауусулады. Алай а ол кёзюуге дери Хазар каганатда бойсуннган болум­ да тургьан куманла хазарланы туура ёзгенлери (преемники) болуб, Уллу Хазар каганатны джеринде Уллу Куман Империясы тёрленеди. Алай бла Хазарияны джери, Хазарияда джашагъан халкъда, элликле бары да куман бийликге бойсунадыла. Алан эллиги да, ала бла биргелей, куманлагьа бойсунады. Болса да, кёб юйюрлю Алан эллик Къараджурт­ да алгьынча кесини бирлигин сакълай, кеси бийлигинде джашай туруб, монгол бийликни кёзюую башланыб, Алан эллик экиге бёлюнюб, талай ёмюрлюк бирлигин бузады.

394

Малкъардан ары бир бёлеги, Терк бойнунда, Оз джеринде, Малкъардан бери Кьобанда, Инджик джеринде, Дженлик дже­ ринде Акъсуудан Къуршоу-Къапы тюзлерине дери да бир бёлеги болады. Аланияны Терк камындан (Малкъардан) Дженликге деричин тёрездеги джеринде, Къазакъгу улу Ботай джазгьаннга кёре, ол кёзюуде Ассиан (историяда Бассиан) эллиги тёрлениб, ол талай чанкаргъа юлешиниб, чанкар-тарханла гаган бийликге бирикгендиле. Башхача айтсакъ, монгол бийликни кёзюуюнде да Къараджуртда джашагьан сибиллан юйюрле (хазар, алан, куман) монголлагъа толу бойсунуб къалмай, эллик энчиликге биригиб, джарым патчахлыкъ (бийлик) болумда джашаб, каган­ лыкъ дараджаны тутхандыла. Анга Ассиан деген сёз кеси кёреу­ дю, алай демеклик, Ассиан деген сёз толу бийлиги болмагъан, энчилиги бар, толу бойсунмаз элликни ангылатады. Ассиания кесини энчилигин, гаганлыкъ бийлигин онтёртюнчю ёмюрню аягъына дери сакьлаб, Темирленгни джюрюшюнден сора тауусады. Аланияны Терк Камындан Дагьыстаннга дери джеринде уа сибиллан юйюрлени Озалан эллиги болуб, ол да Темирленг­ ни къаугьасындан сора бирлигин тауусады. Эшта, Аланияны ёчери бу кёзюуден башланыб тунакылыкь ала болур. Нек де­ сек, Алания андан сора ёсюм алмагъанды, джукъланнгандан джукълана, тауусула баргьан болмаса. Хазар, куман бийлик ётюб, монгол бийлик орналгъанында да, энчилик джюрю­ тюб, Ассиан, Озалан болуб бёлюннген Алания, Темирленгден сонгра энчилик бирлигин ёмюрле узагъына тауусуб, Къараджурт сибиллан Къарачай юйюрлени андан сонгра эл­ ликлери болмай, ала джангыдан юзюк-юйюр къауумлагъа юлешиниб, джашай туруб, тауланы, тау сууланы (камланы) адамы деген — Къарачай атны джюрюте, сабар къарачайлыла, къапыкъаз къарачайлыла, алан къарачайлыла, басхан къарачайлыла, уллузюк къарачайлыла, тебер къарачайлы­ ла, алкъаз къарачайлыла, оз къарачайлыла, къабар къара­ чайлыла дегенча, дагъыда талай айрым-энчи атлары бла белгили болуб, Къазакгы улу Ботай бла Ботай улу Барлыу джазгьан Ассиания бла Озалан элликлерини ёзгентине киргендиле, огьары айтханыбызча, аланы хар бири кеси энчилигинде тургъанды. (Бирсил Ассиан — Бассиан эллигинде эллик гаганны, чанкар тарханланы бийликлери тайгъандан сора).

395

Темирленгни аскери сюргенден къалгъан хазар, куман, алан юйюрле, къарыусуз болуб, Сибилтиде ёрюзлюк алгьан кыпчак юзюпо къыйманла бла нокъайманланы бийлигине бойсунадыла. Онглулукъ алгьан къыйманла бла нокъайманла хазарланы, куманланы, аланланы ыхтыра, кенгден кенг орун ала, сибиллан юйюрлени да кимиси къайда, къалай таб кёрсе, ары джанлай, кёче, Сибилти тюзледе, Акъаджуртда, Айыкъ джерде, Донгал, Донгарт джерледе чачылыб, къыйманланы, нокъайманланы бир бёлегича, бирликге къошуладыла.

Къараджуртда къысдырылыб къалгъан хазар, куман, алан къарачайлыла уа, элликлери болмаса да, тауланы ташасында джерлениб, алагъа бойсунмай, энчиликде джашай, сибиллан тилни, сибиллан тюрсюнню таза сакълагъанларын кёребиз. Таулу джерлени бекликлери къарачайлылагъа бекгич-бегеуул болуб, джашау кюнлерине джан джакъчылыкъ этсе да, Темирленгден сора Къараджуртда да хазар, куман, алан къарачайлыла иги танг кесекге азсыман боладыла.

Алай а, ол заманлагъа Къарча Сибилтиге къайтыб, Къараджуртда джашагъан юч сибиллан Къарачай къауумну (хазар, куман, алан) бирикдириб, Басхандан, Бештау дже­ ринден Дженликге деричин джерде Бирсил Къарачай эллиги тёрленеди. Чегемден Терк суугьа деричин джерде уа Малкъ­ ар бийменлиги тёрленеди. Арты Къабартыда мастыкъ къачакъла джерленедиле, Оз джерини Терк башын тегейле бла дюгерле иелейдиле. Арты Къабартыдан Каспийге деричин джерде Къумукъ бийменлиги тёрленеди. Алай бла, аланла­ ны джашау джоллары бизни эраны II ёмюрюнде печенегле­ ден айырылыб, эркин Алан эллиги къуралгъандан башлаб, талай чырмаулу джунчуулагъа побей, онтёртюнчю ёмюрге деричин бютеудуния историяда белгили орун алыб, ёмюрле узагъында талай кере чачыла, тёгюле, бурхулана, дагъыда тириле, эс джыя, эллик къурай, кёб тюрлю къыяматладан ётюб, онтёртюнчю ёмюрден сора джангыдан ууакъланыб, аланланы къалгъанлары Къараджуртда Къарачай хазарланы (Къарачай — малкъар, къумукъ халкъланы) ёзгентине къо­ шулуб, къарачай-малкъар, къумукъ халкълагьа сибилланКъарачай аланла ючюнчюлюк тунач боладыла

Сибиллан-хазарла — биринчилик туначла,
Сибиллан-куманла — экинчилик туначла,
Сибиллан-аланла уа — ючюнчюлюк туначлыкъ этиб,

къарачай-малкъар халкъ алан деген сёзню бюгюнлюкге дери аны ючюн унутмай сакълайды, — десек тюз болур.

396