Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

2014 дж. июнну 19
"Къарачай"

Фронтдан джазылгъан назму
«МЕНИ АТЫМЫ УНУТМА»

1941-чи джыл июнну 22-де Уллу Ата джурт къазауат башланнганды. Миллионла бла совет адамла, къолларына сауут алыб, къанлы джауну аллына тургъандыла. Ала, Джуртну къоруулай, мамыр джашау ючюн, туугъан юйлери, джууукъ адамлары ючюн сермешгендиле. Ёлюм къоркъууну тюбюнде джюрюселе да, аланы юслеринден сагъышлары-къайгъылары джюреклеринде джашагъанды. Алайлыгъы ала фронтдан юйлерине джазгъан письмолада кёрюнеди. Бир къауумлары уа назмула, джырла, кюуле джазгъандыла.

Боташланы Чокъаны джашы Ислам да джазгъанды назму халда кесини джюрек сезимлерин, оюмларын юйдегисине ийген бир письмосунда. Ол Нарсана шахардан 1942-чи джыл чакъырылгъанды фронтха. Назмусу анасына, эгечи Фатимагъа, юй бийчеси Марьямгъа эмда гитче къызчыгъына аталгъанды.


Багъалы адамларыма

Юч кюн бла юч кечени
Барабыз тенгиз ичинде.
Къаллай сейир ишле болдула
Ма дунияны юсюнде.

Пароход кетиб барады, анам,
Аллы Одессагъа айланыб.
Тёрт къарнашымдан бирин табмайын
Барама, Ибрагимге таяныб.

Юч кюн бла юч кечени
Къара тенгизни барама.
Сени тансыкълаб, багъалы анам,
Кавказ таулагъа къарайма.

Кавказ тауланы кёрсем, болама
Къараб бетинги кёргенча.
Эльбрус тауну кёргенлей, болурем
Къайтыб юйюме киргенча.

Бу худжу тенгиз бир бек чайкъалад
Темир бет алыб, къаралыб.
Фатима джылай къалгъанды
Мени ызымдан таралыб.

Юч кюн бла юч кечени барсам,
Мен Нарсанагъа джетмезмем?
Энди къатынга бир барсам, анам,
Ёмюрде къоюб кетмезем.

Юч кюн бла юч кечени
Къара тенгизде барама.
Къызчыкъ бла анама аман болмагъыз -
Барыгъызгъа аманат салама.

Сентябрны онючюсюнде
Мен Одессагъа джетеме.
Мен мындан къайтмай къалгъаным болса,
Къызчыкъ бла анам не этерле?

Эшик аллында ойнай тур, къызчыкъ,
Мени атымы унутма.
Мен баргъынчы тилейме, Марьям,
Мени тютюнюмю къурутма.

"Къарачай"
2014 дж. июнну 28

Критикагъа джу¢аб
ОРФОГРАФИЯ СЕЗИМЛЕДЕН КЪУРАЛМАЙДЫ

Быйыл, апрель айны ал сюреминде, «Къарачай тилни орфографиясы» деген китабым басмадан чыкъкъан эди. Эки арадан эки ай да ётгенден сора, «Къарачай» газетни июнну 12-де чыкъкъан номеринде Хубийлени Абу-Хасанны «Къоянмы, къойанмы?» деген ат бла иги танг статьясы басмаланды.

Статья рецензиядан эсе, хыртла¢ халда джазылгъаны себебли, жанрны излемине кёре, меннге да, джу¢абны кеминде, бир-эки сёз айтыргъа керек болуб къалды. Аны да ол хыртланнган Орфографияны джорукълары бла джазыб кёргюзюрге излей эдим. Алайды да...

Биринчиси, 1961-чи джылгъы Орфография къарачай тилни джазма джорукъларыны белгиленирге кереклисини джартысына огъуна джетишелмегенин айтыргъа керекбиз. Аны чуруму да ачыкъды – джуртуна тегаран къайтхан халкъны тил илмусу джангы къурала, кесини биринчи атламларын эте башлагъан эди. Ол джылгъы орфографияны эм ашхы джери аны алфавитиди – тилни магъана тюрлендирген та¢ушларыны хар бирини энчи харифи бар эди.

Болса да, 3 джылны ичинде Къазандан, Бакудан неда Ташкентден ол алфавитге келишген бир линотип (басма станок) келтирир орнуна, власть органла 1964-чю джыл орус линотипге келишген джангы къарачай-малкъар алфавит къуратдыла. Бу Орфографияда джангы харифлени эмда ала бла байламлы джазма джорукъланы айтмасакъ, ол бюте¢лей да 1961-чи джылгъы орфографияны кёлекгесиди. Анда ¢а, башында айтханыбызча, кёб зат белгиленмей къалгъанды. Аны чурумундан, джазма тилибизни бир 60 процентин бюгюн да да¢лу, ишекли халда джюрютебиз.

Ол Орфографияны джорукъ тамаллары илму дараджада къуралмагъанлары себебли, иги танг кесеги къарачай тилге келишген да этмейди. Сёз ючюн, къакъкъыч, такъкъыч, сокъкъан дегенча сёзлени къарачай адамны а¢узу ёмюрде да айтмагъан «къакъгъыч», «такъгъыч», «сокъгъан» дегенча халда джазаргъа буйурады. Бюгюнлюкде алай джазыб да турабыз. Ай медет, ол замандагъы тил илму аффикслени тунакы бла зынгырда¢укъ вариантлары къалай эмда не джорукъла бла джюрюгенлерин алкъын ачыкълаб бошамагъан эди. Аны тышында, 1964-чю джыл джазма тилни пунктуациясы да къуралмагъан эди. Болса да, илму орнунда турмайды.

Къарачай тилни тинти¢де эм онглу алимлерибиз Акъбайланы Шакъман, Гочияланы Софья, Сюйюнчлени Ханафий, Хабичлени Магомет, Хаджилаланы Хаджи-Мурат ол Орфографияны кем джерлерин тинтиб, тилибизге тынгылы джазма джорукъла кереклисин толу ангылай, эки джолда огъуна (1977-чи эмда 1989-чу джыллада) джангы орфография бла пунктуация теджеген эдиле. Ай медет, эки джолда да ол Ленин айты¢чу «кухаркала» бизни алимлерибизден эсе илмуну да, ана тилни да «иги билгенле» болдула да, аланы этген ишлерин ахырына джетдирирге къоймадыла. «Биз аны джаратмайбыз», «кёзге эрши кёрюнеди», «таты¢сузду», «мен алай болурун сюймейме», «юреннгенибизча къойугъуз» дегенча къарангы аргументлери бла ала бизни керти алимлерибизден эсе айгъыр болуб чыкъдыла. Газетибизни бетлеринде бардырылгъан сюзю¢леде ол шекелли статьяла асыры кёб басмаланнгандан, джарым моллала областны тамадаларына керти алимледен эсе джу¢укъ болдула. Алимле оппонентлери бла сёлеширге кюреше эдиле, ала ¢а партия органлагъа «бурулуб» хахай эте эдиле. Орфографиябыз бла пунктуациябыз а... алайлай, къабыл этилинмей, къалгъан эдиле.

Хубийлени Абу-Хасанны газет статьясы да, кёлю къалмасын, тил илмуну дараджасында бармайды. Аны алайлыгъын кесинден бир юлгю бла огъуна белгилерлейди. Сёз ючюн, «Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сорадагъы джыллада эки джаны да, бир алфавитге бла бир джазма джорукълагъа къайтыр умутда, талай джолда огъуна орфография комиссияланы къураб кёргендиле...» деген айтымда запятойгъа орун кёрмеген статьяны тил илмугъа не джу¢укълугъу болургъа боллукъду, билмейме. Болса да, башхасын хакъ билеме – ана тилибизде чыкъкъан «Къарачай» газетде анча джылны тамада болуб ишлегенден сора, къыйынлашхан айтымда ачыкъла¢ сёзле, сёзтутушла эмда айтымла эки запятой бла джаякъланыргъа кереклисин билирге борчду! Андан да озуб, быллай ачыкъла¢ла (магъаналарына кёре) скобкала бла неда тиреле бла да джаякъланыргъа боладыла.

Мен бу затланы Абу-Хасан ючюн айтханлыгъым да тюлдю (бу энчи зат болса, Хубий улуну не айтханына да, тёзюб, «хо¢» деб къойар эдик): аны статьясындагъы джангылыч пикирле окъу¢чуну джангылтмасынла, деген умут бла джазама. Кертисине келгенде, былайда мени хурметли критигиме энчи да¢ салырча да тюлдю – къарачай тилни пунктуациясы бюгюн да джокъду! Болмагъанны ¢а, ол да къайдан алсын?

Экинчиси, пунктуация бла орфография, сюйеме-сюймейме дей турурлай, «ромашка» ойунла тюлдюле – ала тилни ич эмда тыш джорукъларындан къуралыргъа керекдиле. «Къарачай-малкъар-орус сёзлюкде» 86 минг сёз магъаналары бла берилибди. Ол затны барысын да азбар этиб, джазмада ким джюрютелликди, экен? Аны юсюне да, къой – къомюгъуз – къоямлмайды, къой – къою – къоян, бой – бою – боюн, кюй – кюе – кюё¢ – кюйюз дегенча бир тамырлы сёзлени бюгюннгю «я-ю-ё» джазманы юсю бла ту¢гъан талай тюрлюсюн да къошсакъ, азбарыбызны саны иги огъуна кёбейирикди. Андан эсе, аз-кёб болса да, талай орфография джорукъкъа юрениб, ала бла хайырланнган тынч болурму? «Къоюлгъан» бла «къоялгъанны» тамырлары бир болгъанын, ол да «къо» болмайын, «къой» болгъанын сабийге къалай ангылатыргъа боллукъду? Не ¢а ана тилге берилген ол бурху сагъатланы кесибизни «кухаркаларыбыз» багъалатхан джарсы¢лагъа джоймайын, тилни керти грамматикасын неда бир башхасын юрети¢ге берирге болмаймыды?

Студент заманымда профессорла Хабичлени М. бла Хаджилаланы Х.-И., доцент Акъбайланы Ш. бар билимлерин «чайнатыб къабдыргъан» ашхы устазларым эдиле. Илму-тинти¢ институтну тамада илму къуллукъчусу Х. Сюйюнч улуну башчылыгъы бла да 7 джылны ишлегенме. Ала къарачай тилни орфография бла пунктуация джорукъларын тинтген, ол джорукъланы айнырларына, аланы тынгылы, толу болурларына уллу къыйын салгъан адамладыла. Была барысы да сёзню тамырын морфология (этимология) джорукъ бла джазаргъа буйура эдиле. Нек дегенде, къарачай тилни сёзлери кертисинде да ол джорукъ бла джюрюйдюле да, аны ючюн. Боюн деген сёзню тамырында бой турады, къоюнг деген сёзде – къой, къоянны этимону да къой деген тамалды. Ол себебден, морфология джорукъкъа бойсуннукъ адам тамырны тамырча джазаргъа керек боллукъду, ол тамырланы юслери бла ана тилин да таныргъа, андан да бек сюйерге боллукъду. 60-чы джыллада керекли харифлери болгъан бир линотип къурар амалтын, ол ашхы алфавитни терсине, аманына, заранлы джанына тюрленнгени бюгюн да ана тилибизни джарсытханлай турады.

Джумушакъ белгини (ь) джазы¢ бла джазма¢ну юсюнден, барыбыз да тюшюнюрлей, бир затха эс бёлдюрюрге излейме. Джумушакъ белги къаты ачыкъны аллындагъы къысыкъ та¢ушну джумушакълыгъын белгилегенден сора да, а¢азны бёлюннгенин да билдиреди (разделительная функция). Къарачай тилде аллай сёзле бир талай огъуна да бардыла: [иль?ачин], [ль?абатда], [кь?ямар], [Къыль?ан Айагъы] эмда башхала. Болса да, я харифни аллай а¢аз бёлген къуллугъу джокъду, аны чурумундан къарачай тилни толу халын да берелмейди. Алфавитибизде ол къуллукъну баджараллыкъ харифле бола тургъанлай а, ала бла нек хайырланмазгъа керекбиз? «Оруслу болуб къалырбыз да!» - деб къоркъкъаннга, алай ийнаныгъыз, орус тил бла къарачай тилни чеклери джумушакъ белгини юсюнде бармайды. Бу шекелли къары¢суз патриотлукъ бизге, заран салгъан болмаса, бир тукъум бир хайыр келтирмейди.

Информация мадарла бла лагъымла былай чексиз кенг джайылгъан джаша¢да а¢уздан сёлешиннген тил, бизнича адам саны аз болгъан миллетни къой эсегиз, кёб миллионлу миллетлени да сакълайалмайды. Быллай кёзю¢де биринчи оруннга джазма тил чыгъады. Белгилисича ¢а, орфографиясы бла пунктуациясы болмагъан джазма тил болмайды. Бюгюнлюкде къарачай тилде экиси да джокъдула. Да сора биз къайры барабыз? Ана тилибизни, алай демеклик, миллетлигибизни, не бла джакълар, сакълар умутлубуз? Хубийланы Абу-Хасан кесини статьясында терсге санагъан Къарачай-малкъар халкъны 1-чи съезди деген юлгю бир съездни энчи аты болгъанын, энчи атла ¢а уллу харифден джазылыб башланнганларын дайым да орфографияны юсю бла билирге боллукъбуз. Орфография джорукъла бла аны да, Минги Та¢ну да, КъамишКъулакъны да (эл тийрени аты), Токъмакъ-хаджини да, Абдуллах-шыйыхны да тюзлюклерин джакъларгъа боллукъду. Биз ана тилибизге Аллахны бизге бир кёзю¢ге дери сына¢гъа берген мюлкюнеча къарасакъ, ол дараджада багъалаталсакъ, ким билсин, тилни джорукъ халда къуралгъан керти лагъымларын да танырбыз, ала бла хайырланыргъа да юренирбиз...

А¢ругъан адамгъа ары ётген бла бери ётген диагнозла салыб, хар бири да кеси сюйген неда кеси юреннген дарманны ичириб тебресе, ол а¢ругъан адам не болурун барыбыз да бек ари¢ билебиз. Диагнозну да, дарманны да дохтур берирге кереклисин да ангылайбыз. В. Путинни джылкъычы этгенликге, джылкъы айнымаз, джылкъычы да къралгъа оно¢ этелмез. Хар адам толу, тынгылы билген иши бла кюрешсе, иши да, кеси да бет джарыкълы боллукъду. Аллайгъа да¢ да джетмейди, сыйы да сыйы бла турады. «Билмегенигизни этмегиз, ишекли болгъаныгъыздан бир джанына туругъуз!» - дегенди Мухаммат файгъамбар (с.а.с.). Къалай ашхы джорукъду!

Хубий улу кесини статьясында КъЧР-ни Окъу¢ эмда илму министерствосуна, ала мени ишими «терен сюзмегендиле», меннге былай иги кёз-къулакъ болмагъандыла деб, бош да¢ салады. Аланы чёбге тийиш тенгли терсликлери джокъду! Хурметли критигим хыртлагъан китабына бираз эс бёлюб къарагъан болса, аны титулунда (ол а эм аллындады!) бизни ишибизни сюзген, аннга рецензия берген алимлени тизимин да кёрлюк эди. Республикабызда къарачай тил бла илму дараджада кюрешген бир университет бла эки институт бардыла да, китабны рецензентлери аладандыла. Огъесе, биягъынлай, «кухаркала» бла «джарым моллала» да къабыл этергеми керек эдиле? Огъай! Биз ол тарихни талай кере огъуна ётген шой эдик...

Орфографияны юсюнден айтханда, былайда дагъыда бир зат барды. Адам улусу бир затха тюзелсе, аны тюрлендирирге сюйме¢ченди. Бюгюнлюкде кючюнде тургъан 1964-чю джылгъы «Къарачай-малкъар тилни орфографиясы» (китабчыкъны А4 форматха кёчюрсек, къыныпыны бла да къуру 15 бет чыгъарыкъды) бюте¢лей да 67 параграфдан къуралыбды. Аланы иги кесеги тилге да, бири бирине да къаршчы келибдиле. Аны чурумундан, айтханыбызча, бюгюннгю джазма тилде хайырландырылгъан да этмейдиле. Бир къа¢ум джорукълары малкъар диалектни энчиликлери бла байламлыдыла. Къарачай тилни юсюнден энчи айтсакъ а, ала да ол сандан чыгъадыла. Алай бла, биз Орфографияны къуру джартысы бла хайырланабыз. Сёзсюз да, 30-40 параграфха юренирге излемеген адамланы 200 параграфха хош этдири¢ тынч иш тюлдю. Бизничаэринчекледен джакълыкъ табхандан эсе, «джа¢ аскер» къурагъан кёбге тынчды. Аны барыбыз да бек ари¢ ангылайбыз. Алай эсе ¢а, кесибизни эринчеклигибизни, билим алыргъа сюймегенибизни орфография джорукъланы «терсликлери» бла бирге бир къала¢гъа кюремейик, марджа. Билимни хар къуру да окъуб аладыла. Ана тилибизде тюз джазаргъа излесек, окъургъа да керек боллукъбуз. Сёзден айтханда, орус тилни джазма джорукълары (автору Д. Розентальды) 368 бетден къуралгъан китаб болады, алай демеклик, бизникинден эсе 19,3 кереге кёбдю! «Къынгкъ» да демегенлейикге, окъугъан да этебиз, оруслуланы кеслеринден эсе «грамотный» болургъа да кюрешебиз. Багъалы окъу¢чула, аны сиз да, мен да билебиз. Ол себебден, кертиге кишини кёлю да къалмасын!

Бу статьямы китабыма тёречилик этерге излеген критикагъа джу¢аб халда къурагъанлыгъыма, бир адамгъа да тёречилик этер иннетим джокъду. Барыбызгъа да Аллахды тёре. Болса да, Хубий улуну статьясы ана тилибизни джарсы¢ларына энтда бир кере эс бёлдюрюрге, джангыдан сагъайтыргъа джараса, ол ишде не аз да себеб болалса, аннга да бек разыма.

Барыбызгъа да Аллах разы болсун.

АКЪБАЙЛАНЫ Харун.

Tinibek, бек сау бол.

Сенсиз, къарачай газет бар-джокъ эсе да билмей турлукъ эдик. Анда уа сейир материалла да болуучандыла...

"Къарачай"
2014 дж. июнну 19

Тарих
БАЙЧОРАЛАНЫ ХУТОР

Ётген ёмюрню ал джылларында табышлы мал ие Байчораланы Гутча хаджи (Бекмырзаны джашы) бла Тилмекни (Джаммотну джашы) Гум сууну башында талай къошлары болгъанды.

Стауатланы бири уа Ючкекен башында эди (Тешикли къаяны къатында). Аны сураты «Кавказские курорты» деген журналда басмаланнганды. Копиясын бизни республикан музейдеги экспозицияда кёрюрге боллукъду. Ма ол хуторда 1908-чи джыл къонакъда болгъандыла Москвада Бландовну сют заводуну устасы, джаш къызчыкъ Ирина Сахарова бла Нарсананы сют-бышлакъ заводуну къуллукъчулары. Ала, белгилисича, гыпы айранны урлугъун ыстымлай баргъандыла.

Алайыны иеси Байчора улуну кючюнден табдырылгъанды Ирина Сахаровагъа 10 фунт (4,5 кг) гыпы урлукъ да. Нальчикни Басма юйюнде чыкъгъан «Балкария» деген 2-томлукъ китабда басмаланнган почта карточкалада «Аул Байчоровых» деб джазылыбды. Ол а хуторду.



Совет Союзну джылларында Тешикли къаяны тёбенирегинде уллу мал фермала ишленедиле, хутордан а ышан да къалмайды. Ол фермалада махтаулу ишлеб тургъандыла ийнек саууучула Социалист Урунууну Джигити Байрамукъланы Зухра, Ленинни орденини иеси Къобанланы Хауа эмда башхала. Бюгюнлюкде хутор болгъан джерде, археология ишле бардырыладыла.

Ирина Тихоновна Сахарованы 1973-чю джыл Байчораланы Бекмырзаны юсюнден эсге тюшюрюу письмосунда быллай тизгинлери бардыла: «[d]Живу я постарому, доживаю свой век... Мне часто пишет Гамид, сын Бекмырзы Байчорова. Он очень болен, живёт в Кисловодске на частной квартире... Всё-таки его отец Бекмырза Байчоров сделал большое дело для России; доставить кефирные грибки было очень трудно. Но он сделал (это), хотя в этом деле было немного романтики.

Сколько людей желудочных больных исцеляются, до сих пор даже грудных младенцев, у матерей которых нет молока, кормят и выхаживают кефиром...[/d]

[d]Ваша[/d] Ирина Сахарова».

ШАМАНЛАНЫ Ибрагим.

P.S.: Байчораланы Бекмырза, Ирина Тихоновна Сахарованы джаратыб, къачырады. Аны ючюн сюд болады да, Сахарова, Бекмырза гыпы урлукъ берсе, андан башха анга дауу болмазлыгъын айтыб, башына бош этдиреди. Письмода аны билдиреди, «Россиягъа ол уллу джараулу иш этгенди... ол затда бир кесек романтика да бар эди», деб.

Суат, салам алейкум.

Июнну 10-да чыкъгъан къарачай газет, биринчи сайфа: ТИРАЖ ЮЧ МИНГНГЕ АЗ БОЛГЪАНДЫ.

"ОРАЗАДА бек арымагъан эсенг", бу макалени биягъы джерге бир сал. Сау бол..

Цитата
Sabr пишет: Июнну 10-да чыкъгъан къарачай газет, биринчи сайфа: ТИРАЖ ЮЧ МИНГНГЕ АЗ БОЛГЪАНДЫ.

2014 джыл, июлну 10
орта кюн
Къарачай

Джаздырыуну эсеблери
ТИРАЖ ЮЧ МИНГНГЕ АЗ БОЛГЪАНДЫ

2014-чю джылны экинчи джарымына газетлеге джаздырыу иш тамамланды.

Аны эсеблери бизни да, окъуучуларыбызны да къууандырырча тюлдюле. Джылны ал джарымында «Къарачай» газет 8600-ден артыкъ экземпляр болуб чыкъгъан эсе, энди аны тиражы 5500 экземплярдан аз атлагъанды. Джылдан джылгъа тираж энгишге тюше да, кёлтюрюле туруучан эди. Бу джол а оюлуб къалды. Аны джангыз бир чуруму барды почта газетлени багъаларын эки къатха кёлтюргени. Сёз ючюн, «Къарачай» газетни каталог багъасы 27 сом 50 капекди. Бусагъатха дери джарым джылгъа джаздырыу багъасы 180 сом эди да, къалгъаны - 152 сом бла 50 капек - почтаны бочхасына тюшюб тургъанды. Не келсин, почта, аны да азгъа санаб, кесини бюгюннге дери баджарыб келген джумушу ючюн дагъыда 181-шер сом къошханды газетлени багъаларына. Нек? Ангылагъан къыйынды. Почтальонланы айлыкъ джалларын кёлтюрселе, миллетге этген джумушларыны дараджасын иги этселе «хохо» да дер эдик - бир зат тюрленмегенди. Биягъынлай иги кесек элде почтальон джокъду, почтаны иши андан да аман болмаса, иги болмагъанды. Почта кеси да «къулакъ салдырама деб, мюйюз алдыргъаннга» ушайды - газетлеге джаздырыуну багъасын кёлтюргени ол излегенча хайыр бермегенди. Тиражланы кючлю къысхаргъанларына кёре, аллай бир аз ачха тюшгенди почтагъа. Бизге хатасы да алай - 3 мингден артыкъ окъуучубуздан айыргъанды.

Бирси республикан кърал газетлени тиражлары да тюгел бизни газетча къысхармасала да, иги танг тёбен тюшгендиле. Энди «День республики» 3800 (джылны ал джарымында 5500), «Черкес хэку» 3000 (3715), «Абазашта» 2800 (3317), «Ногъай давысы» 1899 (2100) экземпляр болуб чыгъадыла.

Джаздырыуну шахарлада, районлада, элледе эсеблерине къарасанг, кёлюнг салкъын болурча халны кёресе. Джылны ал джарымында Джёгетей Аягъы почтамт (анга Джёгетей Аягъы, Гитче Къарачай, Къарачай районла, Карачаевск шахар киредиле). «Къарачай» газетни 6400 экземплярына джаздыргъан эдиле. Энди уа - 3724 экземпляргъа. Черкесск, Зеленчук почтамтла да бек къолайсыз бардыргъандыла джаздырыу ишни. Бири джылны ал джарымында «Къарачай» газетни 1400, бири да 820 экземплярына джаздыргъан эселе, бу джол ол санланы 920 эмда 460-ха тюшюргендиле. Сёз ючюн, бюгюнлюкде 30 мингден аслам къарачайлы джашагъан Черкесск шахарда къуп-къуру 210 адам алады газетибизни. Тенглешдиригиз: «Абазаштагъа» 310 адам джазылгъанды. Бу джол Доммай посёлокда, Къобу Башында, Къызыл Урупда, Садовое элледе газетибизни бир экземплярын да алмайдыла.

Уллу эллени да бир къауумунда «Къарачайгъа» джаздырыу бардырылмагъаннга ушайды. Сёз ючюн, Дружба элде 3 адам, Огъары Ташкёпюрде 8 адам, Теберди шахарда да 30 адам джаздырылыб къалгъанды. Джылны ал джарымындан эсе Къумуш элде, Джёгетей Аягъы шахарда юч кереге, Карачаевск бла Къызыл Октябрь элде алты кереге аз болгъанды окъуучуларыбызны саны.

Тюздю, «багъады» деб джазылмагъандыла кёбле. Алай а почта иги ишлеген джерледе, багъасына да къарамай, биягъынлай кёб адам джазылгъанды «Къарачайгъа».

Ана тилибизде чыкъгъан джангыз газетибизни миллетни джашауунда магъанасын ангылаб, анга джаздырыугъа терен къайгъыргъанлары ючюн Важное, Эски Джёгетей, Гюрюлдеуюк, Джагъа, Кичи Балыкъ, Огъары Мара, Красный Курган, Ючкекен эллени, Сторожевая стансени почта бёлюмлерини тамадаларына разылыгъыбызны билдиребиз. Аны бла бирге «Къарачайгъа» кертилей къалгъан окъуучуларыбызны барысына бюсюреу этебиз.
Редакция.

Hasanlanı Nazir:
"Мен кесим ючюн окъумайма сизни ючюн, кесими миллетим ючюн окъуйма, алай демеклигим, къарачай миллетибизни джашауун иги этер ючюн... Сиз мени тюз ангылагъыз, кече-кюн да миллетибиз бир кюнню да эсимден кетмейди... Биз, къарачай миллетни джаш тёлюсю, джангыдан Къарачай автоном областыбызны къуратыргъа керекбиз. Биз, артыкъсыз да джаш тёлюбюз, кеси тилибизни иги билмегенибиз, кесибизни тилде окъургъа, джырларыбызны эшитирге термилгенибиз джанымы къыйнайды. Артыкъсыз да туугъан джерибизден айырылгъаныбыз эсиме тюшсе, кёзюме кёрюнсе..."


"Къарачай"
2014 дж. июлну 10

МЕНИ КЪАРНАШЫМ НАЗИР ЭМДА
АНЫ «КЪАРЧАСЫ»

ХАСАНЛАНЫ Казбек (Казим)

Уллу къарнашым Назир да, мен да 1946-чы джыл школда окъургъа 1-чи классха бирге баргъанбыз. Ол джыл Къыргъызстанны Панфилов районуну, ЧолокъАрыкъ (Таутюбюнде) элинде бизни бла 1-чи классда Чагъарланы Джогъаны 5 джашы (Сослан, Солтан, Тохтар, Рамазан, Сары), Чагъарланы Ибрагимни юч джашы (Борис, Ханапий, Юсюп), Ёзденладан Хасан, Хусей, Бораш эмда Баучуладан Рамазан бла Борис 6-чы классха дери къыргъыз школда окъугъанбыз.

Назир бла мен 3 классны бошагъандан сора, ол Чалдовар элде джашагъан уллу эгечибиз Зуриятлагъа (Герюкъланы Сеит бла юйдегили эди) кетиб, аякъ кийим фабрикада ишлеген да этиб, ингир школну да 7-чи классына окъургъа киреди... Мен 7 классны бошаргъа, Назир 10 классны бошайды...

1954-чю джыл Чолокъ-Арыкъда 7-чи классдан сора болмагъаны себебли, мен 8-чи классда окъур ючюн Къазахстанда Гранитогорский рудникге, 7-8 километр джолну джюрюб, къазакъ тилли школда окъуб башлайма... олсагъат заманлада хар бир юйдегиде 3 процентли кърал займ облигацияла джюрюй эдиле. Аладан, чыртанда бир хайыр болмаучан эди - аланы джукъгъа ауушдурургъа неда бир джерде хайырландырыргъа мадар да табылмай эди. Джангыз бир ойнагъан таблицасы чыгъыб, къабханынг болмаса, аны да газетин табмакълыкъ, къачан чыкъгъанын билмеклик къыйын зат эди.

Экинчи бир уллу эгечим Сапиятны эри Герюкланы Къурман 1947-чи джылдан башлаб мюлкде баш бухгалтер болуб, ёлюб кетгинчи ишлегенди. Бир кере бизге къонакъгъа келгенинде, меннге аллай таблицалары бек кёб болгъанын да айтыб, займны юсю бла къаллай тюрлю хайыр этерге боллугъуну мадарын ангылатыргъа кюрешген эди. Ма ол эсиме тюшюб, школгъа кюнортадан сора джюрюучен эдим да, дерслеге келе, почтада облигацияларыбызны тинтиб къараучу болдум. Алай бла кёб кере 5-10 сом къабханларым бола эди. Хар заманда биринчи атама бериучен эдим къабханымы. 1954-чю джылны къач айларыны биринде, Аллах буйуруб, 500 сом къабама. Ол кюн мен къалай бек къууаннганымы бюгюн да унутмагъанма. Юйге къалай джетгеними билмей къалгъан эдим. Атам арбазда эди. Къууанчым ичиме сыйынмай, 500 сомну анга тутдурама.

«Къайдан алгъанса?» - деб, сескекли болуб сорады. Ангылатханымдан сора: «Элт да, ананга бер», - дейди.

- Огъай, аппа, анга беририм келмейди...

- Ол деген а неди? – деб хыныракъ сорады.

- Аппачыгъым, Назирге джиберейик, ол бизден бек узакъдады, бир затына джаратыр, - дегениме, мени кёзюме джити къараб туруб, кёзлеринден джыламукълары къуюла, мени кесине къаты къысыб, къучакълады.

- Сора, къайдады ол бусагъатда?..

- Караганда шахардан, узакъ бармай Темиртаудады...

- Ой, аперим балаларым, алай болугъуз не заманда да, бир-биригизни сюйсегиз, Аллах да сизни сюер... – деб, къууаннган эди...

Ма алай бек иги эдик Назир бла мен бир-бирибизге. Къарнашла болуб къалмай, керти халал тенглигибиз бар эди. 1954-чю джыл Назирни Темиртаудан юйге джазгъан письмосунда: «Мен къайда джашасам да, къайда болсам да кечем, кюнюм сизни барыгъыз блама, чыртдан да джюрегимден кетмейсиз. Къысха заманда тюбеширбиз деген акъылдама, сизге айтыргъа бек кёб затым барды, бек тансыкъ да болгъанма... Мен кесим ючюн окъумайма сизни ючюн, кесими миллетим ючюн окъуйма, алай демеклигим, къарачай миллетибизни джашауун иги этер ючюн... Сиз мени тюз ангылагъыз, кече-кюн да миллетибиз бир кюнню да эсимден кетмейди... Биз, къарачай миллетни джаш тёлюсю, джангыдан Къарачай автоном областыбызны къуратыргъа керекбиз. Биз, артыкъсыз да джаш тёлюбюз, кеси тилибизни иги билмегенибиз, кесибизни тилде окъургъа, джырларыбызны эшитирге термилгенибиз джанымы къыйнайды. Артыкъсыз да туугъан джерибизден айырылгъаныбыз эсиме тюшсе, кёзюме кёрюнсе...»

Назир джуртуна биринчи болуб къайтханланы бириди - джаз аллы бла 1955-чи джылда. Ол заманда Карачаевск шахарны аты Клухори эди. Эртденнгиде базарчыгъына тюшюб эт сатхан павильоннга киргенлей огъуна эслейди танышыбыз Кумукова Къарачыкъны. Ол балта бла этни да уруб, сата тура эди. Киши болмагъан кёзюучюкню сакълаб, къатына келеди. «О-о-о Хасанланы Ибрагимни джашымыса? - деб, ыйнакълайды, къучакълайды Къарачыкъ аны. – Билеме, джууукъ да джетгенибизни, атанг колхозну председатели болуб тургъанлай кёчюрген эдиле...»

Болумдан хапар да айтады. Эльбрус рудникге барса, тынчлыкълы болурун да ангылатады.

Назир ары барады, олсагъатлай огъуна завклуб болуб ишлеб да башлайды. Къарачайлыланы келтирген биринчи эшелонну сакълаб, бизге да къууаныб тюбейди.

Арадан ай да ётмегенлей, барыб, «Къызыл Къарачай» газетни биринчи чыгъыб башлагъан кюнлеринден анга ишлерге джарашады. Ол заманчыкъда обкомда ишлеген Боташланы Абдурзакъны джашы Магомет бла танышхан да этеди. Назир айтханнга кёре, Боташ улу Магомет Къарачайны автономиясыны Черкес къошагъы болмагъанын ачыкълагъан Указны копиясын обкомну архивинден келтириб береди.

Ол болгъан затха Назир уллу къыйналады, сора Хрущёвха письмо хазырлайды, ол терсликни ачыкълаб. Эки джылгъа джууукъну, 1959-чу джыл мен да къошулуб, бютеу къарачай миллет джашагъан эллеге айланыб, хар адамны тукъумун, атын, атасыны атын, къайсы элде, къайсы орамда, юйде джашагъанын джазыб алыб, кеслерине къол салдырыб (20000-ден артыкъ адамгъа), Москвагъа Н.С. Хрущёвха ашырады. Кёб заман да ётмегенлей, Назирни КГБ-ны адамлары чакъырадыла, ишлеген, джашагъан джерлеринде тинтиуле этедиле, олсагъатлай ишден къыстатадыла, бек тюрлю соруулагъа джууабла излеб, къыйнайдыла...

1963-чю джыл Боташ улу Магомед облисполкомгъа председатель болады. Ол, Назирге сый бере, облсовпрофда ишге джарашдырады, 1966-чы джыл юй бийчесини да СССР-ни Баш Советине депутат болуруна себеблик этеди...

Ма ол халда Назир миллетине джан аурутханын танытады. Ол замандан башлайды Къарчаны юсюнден материал джыйыб да. Аны бла бирге Хасанлары бла Алийланы тукъумлары Къарачайгъа къачан, къалай келгенлерин да ачыкълайды. 20 минг адамгъа тюбеб, ала айтхан хапарланы джазыб алады.

1868-1872-чи джыллада джарашдырылгъан къарачай тукъумланы тизиминде аланы кёбюсю Къарчаны тенглери Науруздан, Будияндан, Адурхайдан, Трамдан келгенлери ачыкъланады...

Ол себебден Хубийлары (Хубиядан), Хасанлары (Хасандан – атасы Мухаммат) эмда Къулийлары да (малкъарлыла) Шадбек ханны юйдегисидиле. Къулийланы айтханларына кёре, быллай джыр да барды: «Элни башы - сууну ташы, Къулий Шадбек ханны джашы», - деб...

Мухамматны джашыны тюз аты Баюрду. Ол 1680-чы джыл туугъанды. 12 джылы толуб, атасы Мухаммат Баюрну окъургъа Таркиге, бусагъатда Махачкъалагъа, къумукълу Алийланы Асадулланы джашы Алийге элтгенди. Аны уллу дин окъууу, кесини да энчи медресеси болгъанды. (Олсагъатда Тарки дегендиле бюгюннгю Махачкъалагъа, Хазарияны заманында Семендер, андан сора Анджи-Къала, 1857-чи джылдан 1921-чи джылгъа дери уа Петровск дегендиле). Ол заманда сабийле окъууну 14 джыл толгъан заманларында башлаб, сегиз джылны окъугъандыла. Баюрну джылы толмагъанлыкъгъа, саны-сюеги 14-джыллыкъдан да абадан кёрюннгенди.

Алийни бири биринден ариу юч къызы болгъанды. Тиширыуу да ол кёзюуде сылтаулу болуб тургъанды. Ол кюн болмай, экинчи кюн болгъан эсе да, Алийге джаш тууады. Анга Исмаил деб атайдыла. «Бир джашым да джокъ эди да, Аллахны игилигинден, сен келиркелмез, эки джашым болду», - деб, къууанады Алий.

1700-чю джыл Баюр окъууун бошайды, 20 джылы толады. Субай санлы, саубитген джаш, юйюне тансыкъ болуб тургъанын айтыб, Къарачайгъа, Къартджуртха, кетерге излегенин билдиреди. Алий Баюрну къалырын сюеди эмда аны кесини джашы Исмаилдан башха кёрмегенин айтады. Къалмазын билгенинде уа, уллу къызын теджейди. Баюр да ортанчы къызы Пачаханны сюйгенин билдиреди. Алий, уллу къызы тургъанлай, биринчи къууанчын ортанчы къызындан башларын сюймегени себебли уллу сагъышлы болады... Сюймекликни кючюню уллулугъуна джетген дунияда бир зат болмагъанын ангылагъан фахмулу, акъыллы Алий, Баюрну разы этеди. Сора ма олсагъатда, Алий Баюргъа арабча Хасан атны атагъанды.

Алай бла Хасанлары тукъум 1700-чю джылдан башланады. Хасаннга юч джаш тууады – Мусса, Исса, Хызыр. Аны джашы Муссагъа да юч джаш тууады – Ибрахим, Осман, Исмаил ...

Алийлары тукъум ма ол къарнашланы бири Исмаилдан башланады. Хасан къумукъ Алийни 1710-чу джылда кёчюрюб келтиреди Къартджуртха. Исмаил 1692-чи джыл туугъанды. Юйдегили болгъаны Каппушланы къызлары бла 1715-чи джылды. Исмаилны тёрт джашы болгъанды. Аладан бирине – тамада джашы Умаргъа - алты улан тууады.

Хасан кесини татлы тенги Шаман бла къайын къызы Эркеханны юйдегили этгенди 1713-чю джыл.

... Къарчаны заманында Къарачайда «элмехкемен» деб халкъны оноу юйю болгъанды. Анга Къарчаны къайын атасы Ботай улу Барлыу башчылыкъ этгенди. Къарачай муслиман диннге къайтхандан сора, элмехкемен мехкеме болады. Анда Къарачайны Къарчагъа дери джашауун, Къарчаны заманында джашауун да Ботай улу Барлыу джазгъанды. Мехкеме (элмехкемен) эм алгъын Къартджуртда болгъанды. Артда мехкемени хурзукчула «бизге деб, учкуланчыла да бизге кёчерге керекди» деб, дау чыгъыб, тарт-соз башланнгады. Алай а юч элден да джамагъат джыйылыб, кенгешиб, мехкеме юйню юч элни ортасына кёчюрюрге келишиб джангы мехкеме юй ишленнгенди. Мехкеме ары кёчгенинде, анда къагъытчы болуб ишлеген Кърымдан келген адам, элден кенгде ишлерик тюлме деб, ёпкелеб, Ботай улу Барлыуну джазгъанларын да алыб, кетер умутлу болады.

Ол кърымлы Къартджуртда Хасан афендини юйюнде тургъанды. Кърымлыны керти кетер акъылын таныгъан Хасан афенди китабланы ол кёзюуде андан, тилеб, уллу багъа бериб алады.

Сосланбек айтханнга кёре, китабла аллындан эки болуб, Хасанланы Абдурахманны джашы Магомет Черкесск шахарда орус къартны юйюнде фатарда джашагъан сагъатда, аны къолунда боладыла. Ол ёлюб чыкъгъан кечесини ал кюнюнде 1927-чи джыл Суслов партияны Ставрополь крайкомуну бюросун бардыргъанды. Бюрода Магомет иги кесекни сёлешгенди. Бюродан сора Суслов, Магометни сёлешгенин джаратханы себебли Гюрджю улуну орнуна тыйыншлы кёргенин кесини бек ышаннгылы адамларына билдиргенди. Ма ол кече огъуна ачылыб тургъан терезеден атыб, Магометни герох бла уруб, ёлтюрюб кетгендиле. КГБны адамлары ёлюк бла байламлы ишлерин этген эселе, ол китаб ажымсыз да аланы архивлеринде болургъа керекди.

Ол уллуракъ китаб Къазакъгъы улу Ботайны буруннгу тюрк-хазар тилде джазгъан китабы болуб, Ботай акка ёлгенден сора, джашы Барлыуда къалыб, сакъланыб, Къарачай элликни эрлез ассалезини элмехкеменине тюшюб андан, башында айтылгъаныча, кърымлыны юсю бла Хасан афендиге тюшеди...

Назир Къарачай-Малкъарны тарихинден буруннгу эсгертмелени, Къарчаны джашау джолун илму дараджада ачыкълар ючюн, тогъуз джыл чакълы заманны тинтиб, аны къалай ангыларгъа кереклисин, билими джетгенича, джазыб кёб кюрешгенди. Алай а, аны басмагъа хазырлай тургъанлай, къыйын ауруб, замансыз, джашлай ёлюб кетгенди.

Энди аны юй бийчеси Хасанланы Фатима, Алчакъланы ХаджиИсмайылны къызы, филолог болмаса да (ол инженерди), эрини сыйын да кёлтюре, унутулмазча иш этгенди — китаб басмадан аны кючю бла чыкъгъанды.

... ХIV ёмюрде Кърымдагъы хазарлада Къазакъгъы улу Ботай деб хазарча, румча, арабча окъууу болгъан, хазарла джашагъан джерлеге айланыб, ала къайда, къалай джашагъанларыны, къайсы юзюкден болгъанларыны юсюнден эшитген, кёрген затларын джазыб чыкъгъан бир адам болгъанды. Аны джашы Барлыу да гитче заманында атасыны биргесине джюрюгенди. Уллу болгъанында, атасы бла Кърым тёгерекледе Тюбютаракъкъанда джашагъан хазар юзюкню къыйраууз юйюрюню юслеринден джазарыбызны битдирдик, энди хазарла джашагъан башха джерлеге да айланыб джазаргъа керекди деб, аллай оноу этгендиле. Ол замандан къалгъан хазар-къарачай тилни эсгертмесинде былай джазылады (аны окъугъан, къарачай-малкъар тилни биле эсе, къыйналмай ангылайды): «Мингар, ючюннюк толзан, джетмиш тёртюннюк джылнын секкизинник айнасында Къыйрымда, Къыйрым джакъаларында, Тюбютаракъкъанда хазар урзюгю къыйрамманлар хем къыйраууз тёрезинде джашайыр хазар урзюгю къыраузлар дереги хакъыннан джазмарын тюгелледик...» Минг ючджюз джетмиш тёртюнчю джылны сегизинчи айында Кърымгъа джууукъ джерледе хазар юзюклени юсюнден джазгъанларын тамамладыкъ.

Сора 1378-чи джылны ючюнчю айында, Тюбютаракъкъандан Керчь кёчюу бла ётюб, къайсы джерлеге, къайсы юзюклеге баргъанларын, не кёргенлерин, не эшитгенлерин, элледе, халкълада не болгъанын джаза, талай джылны джюрюгендиле. Кеслери да, къалайлагъа баргъанларын айта, къарачайлыланы къыркъгъа джууукъ юзюклерин санайдыла.

Айтыуларына кёре, алай айлана Къазакъгъы улу Ботай бла Ботай улу Барлыу Бештау тёгерегине джетедиле, Темиркъан къалада, Темирболат бийни юйюнде он кюн турадыла. Темирболат бийни сабийлерини бири Къарча болады. Анга ол кёзюуде онбир джыл болгъанды. Атасы Темирболат бий Ботайдан: «Къарчаны хазар окъуугъа юрет», - деб тилейди. Ол: «Хо», дейди. Алай а, барыр джерлерине айланыб бошамагъанлары себебли, ызларына айлансала, алыб кетер акъыллы боладыла.

Темиркъан къаладан сора да ол джыл джазыучула кёб джерлеге айланнгандыла. Ол джерледе да къарачайлылагъа талай кере тюбегенлерин, сёз ючюн, къарачай хазарлагъа, Оттамакъ къалада хазар урзюгю къапыкъаз малкъаз къарачайлылагъа, Къанлеш къалада хазар урзюгю къапыкъаз малкъаз къарачайлагъа, хазар урзюгю къабар къарачайлагъа, Къармакъ къалада хазар урзюгю басханыкъ къарачайлагъа, Къабарты джерлигинде Къорсакъ къалада къойман урзюгю къозар къарачайлагъа, Джайтам къалада булгъар урзюгю къоламыкъ, бозар, балкъар къарачайлагъа, хазар урзюгю буркъузюк къарачайлагъа, дагъыда кёб тюрлю къарачайлагъа джолукъгъанларын айтадыла. Андан ары Къанбат урзюгю калгуллагъа (юнгюшлюлеге), ныкъчуллагъа (чеченлилеге) дери баргъандыла. Бир джылдан аслам айланыб, кёб зат да джазыб, Темиркъан къалагъа къайтадыла.

Сора Къарасуу къалагъа – Джуртларына – Къарчаны да биргелерине алыб къайтадыла. Беш джыл окъуйду Кърымда Къазакъгъы улу Ботайдан хазар, рум билимге Къарча.

Окъуудан юйюне къайтхандан сора Къарча Темиркъан къалада Джанибекден аскер ишге юреннгенди. «Асхакъ Темирлан келир заманнга Къарчагъа джыйырма бла тёрт джыл болгъан эди», дейдиле авторла.

Темирланны аскери, джерни башын отха алдырыб, халкъланы къырыб, джашланы, къызланы, джесир этиб, Бухарагъа сюргенинде, Къарча да аланы ичинде болады. Аны юсюнден Къарча кеси айтхан хапарны джазадыла тарихчиле. «Темирлик хан сибилтинин къараджурт тёресине Бештау джерлигине келгенседик кёп хазар, къойман, алакъыйман, нокъайман, татар урзюклерин къырты. Атамы, анамы, тёрт баджаран къардашымы, къурдашларымы ёлюксетти, кёп джашур уланларын, къызларын Бухаргъа сюрюкленди, кёп джол джюрюкледик, кёб киши ёлюкленди. Сюрюклени Бухарда къулгъа саттылар. Бухарны тюшгюнер джерлигинде къулладылар. Бухарны Къашгъар, Къомул тёрезинде къулландылар. Менин Бухарта Наурузну атасы кипчак Аттайгъа къулгъа саттылар. Наурузгъа ол чакъда онджетн джыл болгъан», дейди Къарча. Къарча бла Науруз бир-бирин биринчи кере кёргенлей огъуна ёмюрлюкге тенгле, къарнашла болуб къаладыла.

Къарча атасына-анасына бек тансыкъ болуб, туугъан джерине термилиб тургъанды. Чырт тёзюмю къалмай бошалгъанында, Къашгъардан Науруз бла, дагъыда онеки джагъатай чорасы бла къачады. Узакъ джолланы джюрюб, Тарыкъ таулагъа келеди, андан Кърымда Къарасуу къалагъа – сабийлигинде окъугъан джерине, эгечи Кюлсюнай, кюёую Къоджакъ джашагъан къалагъа келеди. Къарасуу къалада Къоджакъны тамада къарнашы хан болгъанды. Къарча аны аскеринде башгур болуб эки джыл турады. «Хазар акъахан» ёлгенинде, ханлыкъгъа къойман тюшеди. Къарчаны аллы туугъан джерине - Къараджуртха - кетерге айланады. Къарча, Барлыу, Къоджакъ, Науруз, Турам, Аттуркъай, Будууан бютеу юйдегилери бла, Къарчаны онеки джагъатай чорасы (аскерчиси) юйдегилери бла бары да экиджюз адам - Къарасуу къаладан Къараджуртха джол аладыла. Тюбютаракъкъандан ётюб, элледе тохтай, кече къала, Элтурукъ къалагъа (Лабада буруннгу къарачай джерни аты) джетедиле, алайда къышлайдыла. Джолда элледе юйле кюйгенни, адам азлыкъны кёрюб, Къарча бек къыйналыб келеди. Элтурукъда джашагъан алан юзюгю алсунар къарачайлыланы Темирланны аскери къыргъанды, оюлмай тургъан юч болады. Къызылбекле да, аланы чабыуул этиб, тонаб турадыла.

(Мындан арысы басмаланныкъды).

2014 дж. июлну 17

МЕНИ КЪАРНАШЫМ НАЗИР ЭМДА АНЫ «КЪАРЧАСЫ»

ХАСАНЛАНЫ Казбек (Казим)

Аллы газетни 52-чи номериндеди.

Къарча алайда джигитлик танытады – къызылбеклени чиркитеди, чабыуул тохтарча, тонамазча этеди. Андан Таутёрк (Архызны буруннгу аты) къалагъа келедиле. Анда да халекликни кёрюб, Къарча къыйналады. Алайда юч джыл турадыла да, Джённгютюй къарачайлылагъа барадыла. Алада да къуру алтмыш джети юй cay къалгъанды. Джер-джерде тохтай туугъан джурту чачылгъанын, кюйгенин кёре, къыйнала, Темиркъан къалагъа, туугъан элине, джетеди. Къарча элде къыйманла, татарлыла, нокъайманла джашагъанларын кёреди. Атасын, анасын, тёрт къарнашын тимурчула ёлтюргендиле. Андан ана къарнашлары джашагъан Къармакъ къалагъа барыр умут алыб, Бештау таба атланады. Къойчу къабарлагъа джолугъады. Темирлан къабарладан адам къоймагъанча къыргъанын кёреди. Алайдан Къармакъ къалагъа, хазар юзюгю Басханыкъ къарачайлылагъа барадыла. Темирлан Къармакъ къалада да кёб адамны къыргъанды. Алайда, Минги Тауну этегинде, 1412-чи джыл Элджурт элни саладыла.

Эки джыл ётгенден сора Бойташ-шат Элджуртха къонакъгъа келеди. Къарча, Къартджуртда, Къобан, Бештау, Басхан тийреледе къалгъан хазарланы, къойманланы, аланланы бирикдириб, къошуб, кърал къураргъа излеген оноуун айтады. Бойташ-шат унамайды ол оюмну. Ол былайда уллу ханлыкъ къуралырын излейди. Къарча: «Тозурагъан хазар урзюкге татар орда аны кечмез», дейди. Бойташ-шат: «Уллуну къабхан уллайыр, азны къабхан азайыр, онглу къабынны къабсакъ, Сибилти ханлыкъгъа тёр болур эди, сен джуртунга аскерлик борчунгу толтур, мен ханлыкъ борчуму баджарырма», - дейди. Келишалмайдыла.

Темирланны аскери халкъланы къырыб, джесирге сюрюб, хазна къалмай тюб этерге джетдиргени себебли, ол бош джерле, хазыр элле ючюн кюреш башланады.

Ол кёзюуде Къартджуртдан Шатбекини уланы Сонгай, Элшат бла кюёую Къачыр келедиле Элджуртха. «Бизни Шатбек ийгенди, Къарча Сабартыны кеси джуртуна санасын, бизге бир келсин, деб айтдыргъанды», - дейдиле. Къарча, Сонгай, Элшат, Науруз, Турам, Будууан, Аттуркъай, Барлыу тёрт ёзюр аскер бла Къартджурт къалагъа барадыла. Ючюнчю кюнюнде Элджурт къаладан Къударай чора къуугъун этиб келеди, «Мастыкъла Элджуртну тонадыла, малын, адамын сюрдюле!» - деб.

Сонгай, Элшат сабарла бла теберледен 617 аскерчи къурайды. Къарча, Науруз, Барлыу ала бла Элджурт къалагъа кетедиле. Сонгай, Элшат, Будууан, Турам, Аттуркъай он ёзюр (бурун ханланы, бийлени ашыра джюрюген сакълауулла эмда кенгешчиле) аскерчилери бла Эбзеге барадыла. Эбзе бий 500 аскерчи береди, андан Холамгъа, Дюгерге барадыла, ала да 235 аскерчи бередиле, Къырымшаухал да уллузюкледен, буркъузюкледен, алкъазладан 1300 аскерчи къурайды. Къысхасы бла айтсакъ, уруш болады, ол тангдан тюш чакъгъа дери барады. Мастыкъла хорланадыла, этген заранларын – адам, мал болсун - барын тёлетеди Къарча эмда мастыкъла къабарланы джеринден арты къабарты джерге кёчериклерин ангылатады. Мындан ары быллай болмасын деб къаты айтады.

Бир айдан Къарчаны джангыз джашы Джантуугъан дуппур башында садакъ тартаргъа юрене тургъанлай, къабыргъасындан садакъ тийиб ёледи. Къарча бек къыйналыб, къарт тюрсюннге киреди: «Бу къонуш онгур болмайын, дау болду», - дейди. Мурдар табылмайды.

Къыш ётеди. «Къыйынлыкъ келсе, оджакъдан тюшер, кете тебресе, ийнени кёзю бла чыгъар» дегенлей, Минги Тау да услу къылыгъын кёргюзеди ол джыл. «Мёнгю тау кёбенип солуду, таш джауум джауду. Элджурт джерлиги басынты, кёп мал къырылты», - деб окъуйбуз тарих текстде. Бу болумда Къартджуртдан Сонгай, Элшат бла Къачыр келиб, Къарчаны ары кёчерин тилейдиле. Ёлген джашына да къыйналыб тургъан Къарча, огъай демейди, 1424-чю джыл джазны экинчи айыны онючюнчю кюнюнде 248 адамы бла Къартджуртха кетерге тебрейди. Эртенбла эртде Джанте улу Ёрюзмек келиб, Къарчаны джуртундан кетмезин тилейди. Ол, Джанте, анда алты уланы бла къалады. Къарча уа Къартджуртха кёчеди.

Ары келгенлей, Къарча, хазар къойман, алан юзюкледен юч сибиллан элликни джыйыб: «Бизни джуртубузну аты «Бирсил Къарачай» эллик болса, деб келеди кёлюме. Буруннгу ата-бабаларыбыздан – хазарладан – джангыз бизбиз Къараджурт къарачай хазарла. Таулада, тау сууланы бойнунда, тау тюзле этегинде орналыб джашагъан къарачайлыланы аты энтда атыбыз болуб, хазарла, къойманла, аланла бирикген эллик, Къарачай эллик болсун», - дейди. Бары да разы болуб, «Бирсил Къарачай» элликни къураргъа оноу этедиле. «Бирсил Къарачай» эллиги тёрт чанкаргъа бёлюнеди: Уллуз Къарачай чанкар (элмени Науруз), Къапыкъаз чанкар (элмени Турам), Къобакъаз чанкар (элмени Аттуркъай), Тюзер чанкар (элмени Будууан). Барлыу эллик джорукат элмен болады, Къыйрымшаухал эллик тилмачар (дипломат ишни джюрютген адам) элмен болады, Бораш эллик Элмекемен (элни, халкъны ара оноу юйю) элдер болады, Элшат да бунар арлез сабар болады. Къарчаны уа, барына да тамадагъа санаб, эллик элмендер этедиле. Къарча хар чанкарны джерини чеклерин айырады. Къралны ара оноуун этерик ассалезге ( элде халкъ оноуну баш органы) он адам буюрады.

Къарачай эллик тёрленнгенден сора Къарча, кёб аскерчиси бла джолоучу болады, элликни халкъы, джери бла танышыр, чеклерин белгилер ючюн, Къоллукъор (Клухор) джерлигинде тебер къарачайлыладан башлаб, къалгъуллагъа, ныкъчуллагъа, малкъар бийменлеге дери барыб, «Бирсил Къарачай» элликни чеклерин белгилеб къайтады да, Ботай улу Барлыугъа: «Къарачай хазарланы хакъындан, «Бирсил Къарачай» элликни хакъындан болгъанны барын джаз», деб буюрады. «Мен, - деб джазгъанды Барлыу, - атам Ботайны румча (латинча), къыйрымман хазарча бурунланы юсюнден джазгъанларын окъуб, аладан билгеними, атам бла гитче заманымда джюрюб кёргеними, Къарча айтыб эшитгеними барын эллик элмекеменде (оноу юйде) джаздым».

Къарча Къарачай элликни къурагъандан сора, 1458-чи джыл, ауушханды. Алайды да, тергелсе «Бирсил Къарачай» эллик къуралгъаны 1424-чю джылгъа тюшеди. Алай эсе, быйыл, 2014-чю джыл, «Бирсил Къарачай» эллик (государство) къуралгъанлы 590 джыл болады (джазны экинчи айында).

Былайда чертилирге кереклиси: «Слово о полку Игореве» оруслулагъа, «Витязь в тигровой шкуре» гюрджюлюлеге къалай багъалы эселе, «Къарча» китаб да къарачайлыла бла малкъарлылагъа ма алай багъалы болуруна сёз джокъду. Ол джангыз Къарчаны тарихли ишлери бла чеклениб къалмайды, тыш душманладан миллетни джерини, сыйыны, эркинлигини къорууланыуун, аны адетлерин, динин, тин байлыгъыны тамалларын кёргюзеди, анда Къарачайны къраллыгъы къалай къуралгъанын, неледен къуралгъанын, чанкарлары (бёлюмлери) белгиленедиле, географиясы суратланады, топонимле (география атла), ронимле (тауланы атлары), гидронимле (сууланы атлары), этнонимле(ол заманда халкъланы атлары) айтыладыла. Китабда хапар хронология халда барады, композициясы, сюжети кескинди, муну керти сёз устала джазгъандыла.

Эсгертмени магъанасын толу ачыкъларгъа талай джыллыкъ къыйынын салгъанды мени къарнашым Назир. Кёб, терен магъаналы ишни да баджаргъанды тарих, тил, этнография джанындан. Алай болса да, хар не джанындан да эсгертмени тинтерге, терен сюзерге алимлеге алкъын иш бек уллуду, теренди эмда учсузкъыйырсызды.

Къарачай-малкъар миллет Кавказда буруннгу тамырлы халкъланы бири болгъанына, аны бек эртделеден бери къраллыкъ тутуб келгенине шагъатлыкъ этген тау тёппелени оюлмазлыкъ къалаларына бу эсгертме энтда бир тохана къая болуб къошулгъанды. Орта ёмюрледе быллай терен магъаналы джазма эсгертмеси болгъаны миллетни дуния цивилизациягъа эртде къошулгъанын танытады.

Назир китабына дагъыда эндиге дери киши джазмагъан, басмада чыкъмагъан, бюгюнледе белгилиледен эсе да бурунладан келген фольклор чыгъармала къошханды. Ала бизни ХII-чи-ХVI-чы ёмюрледен хапарлы этедиле. Ол джаны бла да хакъды китабны джангылыгъы. Аладан сора да китабха Назирни кесини поэзиясы киргенди.

Къарчаны юсю бла миллетни тарихин ачыкълагъан бу китаб хар таулу юйде тёр табханы бюгюнлюк кюнде белгилиди.

Сора, кёб да созмагъанлай, экинчи кере китабны чыгъартыргъа Байдымат, джазыучу Джаубаланы Хусей бла тюбешеди эмда келишеди. Джандетли болсун Хусей, китабны къолуна алыр-алмаз окъуб да чыгъады...

«Хасанланы Ибрагимни джашы Назир бюгюннге дери джашаса, къара мыйыкъларын да сылай, Аллахха шукур, мени эм татлы нюзюрюм толду деб, сюйюмлю ышарлыкъ эди, - деб башлайды Хусей кесини очеркин башил айда 1992-чи джыл. - Не ючюн десегиз, ол Къарачайны азатлыгъы ючюн, аны баш эркинлиги ючюн 50-чи, 60-чы джыллада эм алгъа кюрешиб айланнган ётгюр уланларыбызны бири эди. Ай медет, багъалы тенгибиз бюгюнлюкде бола тургъан джангылыкъланы кёзю бла кёралмады, алай а...

Алай а, Назирни джюреги бусагъатда бола тургъан затланы да сезе-кёре биле эди десек, чыртданда джангыллыкъ тюлбюз. Ол затха толу шагъатлыкъ этедиле аны назмулары, башха чыгъармалары да. Алай демеклик, ол кесини халкъына сюймеклигин эки джаны бла да кёргюзе билгенди: кеси джазгъан затлада халкъыны тамбласына къайгъыргъан эсе, фольклорубузну джыя, халкъыбызны озгъан джашаууну тин-иннет байлыгъы тас болмазча этгенди.

Бу арт кёзюуде къарачай джазыучуланы секциясында сюзюлюрге теджелген затларына (китабына) къарасакъ да, Назир халкъыны аллында уланлыкъ борчуна керти болгъаны ачыкъ танылады. Бу китабында аны 40-дан аслам назмусу бла бир пьесасы («Кечилмеген дерт»), дагъыда автор кеси къартладан джазыб алгъан эки таурух («Джети нар», «Хазар окъ») эмда халкъ джыр-кюу («Юч къыямат») бардыла.

Пьесаны юсюнден белгили режиссёрубуз Тохчукъланы Борисни рецензиясын окъугъанбыз да, анга хазна къошар затыбыз джокъду. Ол тюз кёргюзгенди джетишимлерин, кемликлерин да. Тохчукъ улу айтханнга кёре, пьеса, джаш тёлюге аталыб сахнада кёргюзюрчады, аны кемликлерин къоратыргьа (автор ауушханы себебли) бир драматургга берирге керекди, деген оюмну биз да джакълайбыз.

Халкъ таурухла бла джырны-кюуню уа окъуучуларыбызгъа теджерге тыйыншлыды, ол затха кёбле разы боллукълары белгилиди: фольклор байлыгъыбызгъа - керти да алтын хазнабызгъа - аслам эс бёлюрге заман, эшта, эртде джетген болур.

Энди назмуланы юсюнден айтайыкъ. Аланы окъусанг, авторну тил байлыгъына эмда халкъ адетлерибизнишартларыбызны уста сакълай билгенине сейирсинесе. Назмуланы асламысы бизни бюгюннгю литературабызда тыйыншлы орун алырчады. Ала магъана, суратлау джаны бла да иги дараджада джазылгъандыла.

«Джуртума къайтдым» деген назмусун окъусанг, Хасан улуну эм биринчи нюзюрю, излеми не болгъанын толу ангылайса. Бу назму аны иннет паспортуча кёрюнеди. Автор кёчгюнчюлюкден ызына, туугъан джерине, къайтханын бу халда суратлайды:

Тансыгъымы алалмай,
хансын, ташын джаладым.
Джуртум, туугъан джуртум
деб, джюрексиниб джыладым.
Хош кел, балам, хош кел деб,
тобугъуна олтуртуб,
Бешик джырын джырлады,
Къойнуна къаты къысыб,
Татлы анакъолу бла,
къашларымы сылады...

Бек таб, бек тюз айта билгенди ол, «джюрексиниб джыладым», деб. Андан ары айтханы уа туугъан джерим, анача, «тобугъуна олтуртуб, къашларымы сылады» дегени бютюн да аламатды: бетин, башын сыламай, къашларын сылайды - балам, кёзлеринги джашаугъа ачыб, анда хар нени да кёре, сезе бил, тюзлюк джолундан, тыбыриннет джылыуунгу джолундан джанламай джюрю, - дейди ёмюрлюк анасы – Туугъан джери.

Назирни «Антым», «Джюрегими ургъаны», «Хар тилде», «Тенгиме» деген назмуларында да джашаугъа терен сюймеклик, зорлукъгъа артыкълыкъгъа къаршчылыкъ аладыла баш орунну.

Фахмусуз адам джазаллыкъмы эди, сёз ючюн, ма быллай тизгинлени:

«Ачыса халкъны тырнагъы,
ачысын сени билегинг.
Ачыса халкъны бармагъы,
ачысын сени джюрегинг...»

Алайды. Арабыздан кеси джашлай кетсе да, Хасанланы Назирни джюреги халкъы бла къалгъанды, аны таза джюрегинден чыкъгъан сёзле, бир къауум кёзбау патриотланыкъылача болмай, бюгюн да миллетибизге къуллукъ этиб турадыла эмда ала бизни уллу тин байлыгъыбыздыла.

Аны тил байлыгъы бютюн да бек табигъатха, сабийлеге аталгъан назмуларында ачыкъ эсленеди. Табигъат бла сабий кертиси бла бирчадыла - ала экиси да кёзбаулукъну, харамлыкъны, зарлыкъны сюймейдиле, хар нелери да ачыкъды, туруду. Бу темалагъа аталгъан суратлауларында эмда чам, селеке затларында автор, чабакъ таза къобан сууда джюзгенча, алай таукелди, табышлыды, оюмлуду. Тил байлыгъыбызны алтын бюртюклери аны кёб строфасында джылтырайдыла.

«Келгенди тойгъа бир хос-хос,
этеди кесин бир ос-ос...
Эджик джашау, тар джашау
урду, этди мени шау...
Акъылы тауда, тюздеди,
кеси уа юйде - биздеди...»

Сабийлеге джораланнган назмуларында - «Кючюкчюкле», «Къубачыкъ», «Чёмелтаякъ», «Къышхы аязчыкъ», «Джаяла», «Тончукъ» дагъыда башхала - Назир ашхылыкъгъа юретиуде устазлыкъ борчну толтура, тилге да бек таб юретеди. Алай демеклик, назмула тынч окъуладыла. Аланы окъуб тебресенг, кёзюнге элчи сабийлени джашаулары, сейирлик табигъатыбыз кёрюнедиле. Башхача айтсакъ, кесибизни сабий заманыбыз эсибизге тюшеди. Ма джаяла бла учханыбыз:

«Тохтамай камсык кёкюрекле,
къууанчдан толуб джюрекле,
сейир эди бу учушуу,
Джаяла ючюн тутушуу ...»

Эшта, арбазыгъызда ойнагъан добар кючюклени, мамурашчыкълача, ары-бери томала, бир-бири бла талашханларын да унутхан болмазсыз:

«Тишчиклери агъарыб,
башладыла демлешиб,
бир-бирине къарышыб,
хырылдашыб, эришиб ...»

Бугъачыкъ а? Хоншугъузну бугъачыгъы! Ол мынгайыб, кёзлерин агъартыб, сени таба тебресе, андан бир джанына джанлаучунг неда «ары тый бу хадауусну» деб, аны сюрюб баргъан сабийчикге къычыргъанынг, бир да ишексиз, эсингдеди:

«Къуба, къуба, къубачыкъ,
Къуба деген бугъачыкъ.
Бугъачыкъны иеси -
Гитче сыркыу Джабачыкъ».

Къайсы бирин айтхын, кёбдюле сабийликде эсингде къалгъан затла. Хасан улуну назмулары, огъурлу къонакъбайлача, сени алагъа къайтарадыла, сабийлеге насыб джашау къураргъа унутмагъыз дегенча, ол сейирлик джашауну тёрюне ётдюредиле. Ётдюредиле да, бюгюннгю керти джашауубузгъа, тамблабызгъа къайгъырырча этедиле. Ол а бары да сюймекликди - джашаугъа сюймеклик! Хар эркиши джашаугъа кесини тамам бек сюйген адамынача къайгъырыргъа тыйыншлыды, деб, аллай философия магъана чыгъады Назирни «Тилегим»деген лирика назмусунда:

«Акъ орун сени бёлеб, къыз
бетингде нюр тойлайд.
Сюйген джюрек къабыныб,
джюзюнг эсими ойлайд...»

Дагъыда ата-анагъа уллу сый бериб, эм багъалы дуния джюзюнде хар бирибизге ана тилни байындыра билирге кереклисин, ананы сютюн сыйлай билгенча, ол сеннге бютеу джашауунгда къанынг, джанынг да болгъанын ангылагъанча сюе да билирге кереклисин эмда «анангы джаны джеринг болгъанын билиб, джеринги джаны халкъынг болгъанын сюе, халкъынгы джаны уа Джуртунгду, бил! Джуртунгу джаны Атангды, сюй! Атанг а Ата джуртунгду, сюй!» - деб, Назир кесини «Биллеуюк» деген назмусунда ата-ананга насыб излегенча, Ата джуртунга да излей билиринги ангылатады...»

Ма былай джазгъанды Джауба улу кесини статьясында.

Назирни фольклор хазнабызны джыйыб кюрешгени уа керти да юлгюге айтырчады. Белгили алимибиз Ортабайланы Римма оюм этгеннге кёре, аны къуру ол иши да ёмюрлюкге айтылыб турурчады. Бек кёб затны джыйгъанды. Аланы бир къауумлары алимлеге берилгендиле, бир къаууму уа биз хапарын айта тургъан «Къарча» китабында басмаланнганды. Ол басмаланнганына быйыл 20 джыл толду. Назирни кесине да, ажымлы ёлюб кетмесе, 80 джыл боллукъ эди...

Башында чертгенибизча, Назир халкъыбызны реабилитациясы ючюн эм къыйын джыллада кюрешиб айланнган ётгюр улан эди. Мени ёмюрде эсимден кетмез затды ол, шахарлагъа, эллеге барыб, аллай излемни джакълагъан адамлагъа къол салдырыб айлана эди. Аны да, бизни да - ол къагъытха къол салгъанланы - чакъырыб, соруу алыб айланнганлары кёблени эслериндеди. Башында айтханымча, Назирни ол зат ючюн ишден да чыгъарыб, бир джерде ишлемезча да этген эдиле. Не этселе да, не аз да бюгюлмей, сокъуранмай, ахыр кюнюне дери халкъына къайгъырыб джашагъанды Назир.

Назирни кёб заты барды пьесасы, назмулары, джырлары, таурухлары, джомакълары... Бу огъарыда айтылгъанла барысы да бек уллу затладыла – сабийликден башлаб, ёлюб кетгинчи сейирсиниб, ачыкъ джюрек бла джангыз игиликни, ашхылыкъны хар бирибизге сингдирлик затла!!!...

Халкъ биледи аны. Унутмайды мени къарнашым Назирни – сый бла айтады атын. Аллыбызда – октябрь айда – Карачаевск шахарда кърал университетде Назирни 80-джыллыкъ юбилейине аталыб бардырыллыкъ халкъла арасы илму-практика конференция да анга толу шагъатлыкъ этеди. «Къарча. Тайны веков: история и современность» деб аты алайды аны. Къачда «Бирсил Къарачай» эллик къуралгъанлы 590 джыл толады. Къарча туугъанлы да 647 джыл болады. Сейири неди десегиз, Къарча бла Назирни туугъан кюнлери октябрны 7-не тюшгенидиле.

Мени акъылым бла, илмупрактика конференция бек сейир, магъаналы боллукъду. Анга Россиядан сора да Тюркден, Къытайдан, Индиядан, Болгариядан, Венгриядан, Ирандан, Сириядан тарихчиле, алимле къошуллукъдула. Бусагъатда къурау комитет ишлейди. Мен а Назирни «Къарча» деген китабын орус тилге кёчюрюб бошай турама. Китаб 830 бети болгъан уллу форматлы, кёб суратла да салыныб, джангы тарих, илму материалла да къошулуб чыгъарыллыкъды. Аны бла да къалмай, илмупрактика конференцияны материалларындан да китаб этерге мурат барды. Быйылны аягъына Къарчагъа тыйыншлы уллу эсгертме салыр мурат да барды. Инш Аллах, барысы да этилирле.

"Къарачай" 2014 дж. июлну 10


Сейир дуния
БИЛГЕНИБИЗДЕН
БИЛМЕГЕНИБИЗ КЁБ


Бёлек джылны мындан алгъа тюрк тилден узбек тилге, андан да орус тилге кёчюрюлген бир джукъа китабчыкъны берген эди меннге халкъыбызны асыл эмда терен билимли адамларыны бири Бостанланы Исмаил хаджи (джандетли болсун). Биз кесибиз джашагъан дунияны да къаллай болгъанын толу билялмайбыз, ол себебден кёзюбюз, ангыбыз джеталмагъан дунияладан хапар излегенлей турабыз. Оразаны сыйлы кюнлеринде бу китабчыкъда джазылгъан сейир эмда инсанны ойлашдырырча затладан газет окъуучулагъа бир кесек хапар айтыргъа тыйыншлыгъа санадым. 1.

АЙДА ТАУУШ

1969 джыл. Июлну 16-сы. Заман 9 сагъат бла 31 минут. Кюнню бек иссилигине да къарамай, Флоридагъа мардасыз кёб адам джыйылгъанды - 3 миллион бла 493 корреспондент дунияны 55 къралындан, аны юсюне да космодромну тышында миллионнга джууукъ адам космосха джибериллик кемени учарыгъын сакълайды. Кертиси бла уа ол затха сейир-тамаша болуб къарагъанла ол сандан узакъ кёбдюле джер юсюню къалайындан да уллу-гитче да эки кёзюн телевизорну экранындан алмай къарайды, ёмюрде болмагъан бу сейир ишге не айтыргъа да билмей тынгылайды адам улусу.

Адамланы алай сейирсиндирген, сагъышлы этген да не болду экен? Туура ма ол заманда Джерден биринчи кере адам, Айгъа къонаргъа деб, кеме бла джолгъа чыгъаргъа керек эди. Ма ол зат эди дунияны сейирсиндирген да. Аны юсюнден астронавтлагъа насигъатлыкъ этген Вернхер Ван Броун бу тукъум затны айтханды: «Адамсыз Айгъа тюшюб тургъан аппаратла бизге кёб тюрлю информация бериб тургъандыла. Сёзсюз да, ол уллу ишди космосну тинтиуде. Ёзге астронавтланы барыб Айгъа къоннганлары кертиси бла да бек уллу атламды алгъа. Ол зат адам улуну ёсюмюнде джангы онглу джетишимди».

Алайды да, Джерден адам бла Айгъа учаргъа хазырланнган кеме - ол джангы тарих башланнган кёзюу эди. Джерни уланлары, джер бешикден чыгъыб, ёмюрде адам аягъы басмагъан, биз сынгар кёкге къараб кёрюрге мадарыбыз болгъан Айны босагъасындан атларыкъ эдиле.

Заман 9 сагъат бла 32 минут.

Тёгерекни тютюн бла чарсдан алдыра, моторларыны тауушлары къулакъланы сасыта, «Аполлон-11», джерде биринчи астронавтланы Нейл Армстронгну, Эдвинг Олдрингни эмда Мишель Коллинсни алыб, мийик кёкге къуш учханлай тебрейди.

Арадан 102 сагъат бла 47 минут ётерге «Аполлон-11» акъырын келиб Айгъа тюшеди. Нейл Армстронг, биринчи джер уланы болуб, Айда талай атлам этерге мадар табады. Алай а керти да уллу сыйгъа эмда махтаугъа Армстронг арадан 14 джыл ётгенден сора ие болады.

Алайды да, Айгъа учуб тюшгенинден сора 14 джыл кетиб, 1983 джыл февраль айда Армстронг конференцияны ишине къошулур иннет бла Египетге барады. Ол аны, Египетге къой эсенг, ислам къраллагъа да биринчи кере баргъаны болады.

Конференцияны биринчи бёлюмюню аягъына джетерге, президиумда олтуруб тургъан Армстронгну бети тюрленеди. Сора, тынгысыз болуб, ёрге туруб, не эсе да бир затха тынгылагъанча этиб, тёгерегиндегилеге сескекли къарай, бу музыка неди, дегенни айтады. Эшикден а минарадан азан къычыргъан таууш келеди.

Египетчиле, аны алай этгенине бек сейирсине, кюллюклерин тыялмай: «Ол музыка таууш тюлдю. Минарада азан къычырадыла, бизде адет алайды, намазгъа чакъырадыла», - деб анга ангылатыргъа кюрешгендиле. Ол сёзлени эшитгенден сора, Армстронгну айтхан хапары алайда джыйылгъанланы чууакъ кюн тийиб тургъанлай, кёк кюкюреб, къаты джангур джауса да, андан бек сейирсиндирмез эди. «Мен бу тауушну Айгъа тюшюб, биринчи атлаб башлагъанлай эшитген эдим, - дегенди астронавт. - Аны эшитгенимде, тёппе тюклерим ёрге тургъан эдиле». Аллында не болгъанын иги ангылаялмай, эки къулагъым зууулдаб, бир кесекден ол тауушха илешиб башлагъан эдим.

Астронавт ол сёзлени айтыб бошагъандан сора, адамла, ауузларына къууут джуммакъны алгъанча, тилсиз болуб тынгылайдыла. Барысы да азанны ахыр тауушуна эс бёлгендиле. Бёлек замандан бети кетген Армстронг былай айтыб къычырады:

«О, Аллах, мен Сени Джерде табалмай, Айда табдым!..»

Талай такъыйкъаны тынгылаб туруб, эс джыйгъандан сора дагъыда былай айтады:

«Мен Айгъа Аллахха табынмай тюшген эдим, бюгюнден ары тилек тилегенлей, дууа окъугъанлай турлукъма. Мени муслиманнга санагъыз».

Армстронг - Айгъа биринчи тюшген адам - алай бла, арадан 14 джыл ётгенден сора, кеси да билмей тургъанлай, дуниягъа джангы туугъанча болуб, диннге толу бериледи.

АЙДА АТЛАЙ

1969 джыл. Июлну 20-сы.

«Къуш Айгъа къонду», - деб хапар бергенди дуниягъа Айны юсюн биринчи басхан адам.

Астронавтла Олдринг, Коллинс, Армстронг - барысы да толу христианлыла болгъандыла.

Айны юсюн тинтиу бла кюреше тургъанлай, ала бир къуджур затланы эслегендиле. Ол кёзюуде айтылгъан, сёлешиннген бары да мукъладис плёнкагъа джазылыб баргъанды. Къуджур, ангылашынмагъан затлагъа джолукъгъан кёзюуде мукъладис лентагъа джазылгъаны буду: астронавт Олдринг: «Биз бир тюрлю затны кёребиз, ол ачыкъ китабха ушайды. Андан сора болгъан шошду, джукъ джокъду».

Астронавт Армстронг: «Эки тёгерек затха ушашды, эслеб къарасанг, ачыкъ китабха бек ушайды».

Астронавт Коллинс: «Мен бир джанындан, экинчи джанындан да къарадым - китабны формасы ачыкъ эсленеди».

Джерден къараб тургъанла: «Нелени сёлешесиз, Айгъа китаб къайдан чыгъарыкъды?»

Айтылгъан бары лентагъа джазылыб баргъанды. Экинчи кюн китаб тас болуб къалгъанды, алай а бир башха зат радио бла байламлылыкъгъа чырмау болгъанды, бир тюрлю бир таууш, от тюшгеннге баргъан машинаны тауушуна ушагъан бир таууш эшитилиб тургъанды.

Коллинс: «Джер, сиз мени эшитемисиз, ол затны ары бир къоратыгъыз, сигналны дейме, алай тюл эсе, эки къулагъым сангырау болуб къалады...»

Джерден: «Сиз айтхан таууш джерден бармайды, къайдан эсе да башха джанынданды. Сизден башха алайда кеме болмагъанына ишексизмисиз?»

Армстронг: «Ма энди бир музыка башланды, Джер, сиз бу музыканы къоратырыкъмысыз огъесе къоратырыкъ тюлмюсюз?»

Джерден: «Бизден сизге заран джокъду. Музыка таууш сизден келеди».

Олдринг: «Болмагъанны нек сёлешесиз? Сёз ангыларыкъмысыз огъесе ангыларыкъ тюлмюсюз? Сиз не тукъум адамласыз? Музыка сизден келеди!»

Экинчи кюн биягъынлай, Армстронг Айда джюрюйдю. «Къуш къоннганды», - деб ауазы къалтырай билдиреди. Кертиси бла да, адам биринчи кере Айда джюрюйдю. Алай эте тургъанлай, биягъынлай бир къуджур таууш эшитиледи. Алай болса да бу джол сёзле ангылашынадыла: «Робби - ал ардздини индаху иза кун алийм» (айтылгъан зат бары да лентагъа джазылгъанды).

Джерден: «Эй, анда сёлешген кимди?»

Ол кёзюуде Армстронг Айда айланнганды. Биягъынлай музыкагъа ушаш бир таууш келгенди: «Ашхаду ан Ля-иляха иллялах», (Аллахдан башха Аллах болмагъанына шагъатлыкъ этеме) (Ля-иляха иллялах - la ilah-a ill-allah - coktu ilah (teyri) Allah'tan başka - (Allah bir bolğan Allah'nı ençi atıdı) - Tnbk).

Джерден: «Бу биягъы учуб айланнган объектле недиле? Ол музыкада къаллай сёзле бар эдиле?»

Коллинс: «Ашан махатма расамбалла...» алайыракъ болур дейме. Индиячы тилге ушайды...»

Армстронг: «Мен аны (башында айтылгъан араб суураны) ахырына дери эшитгенме. Ол музыка джюрегиме асыу болады. Мени акъылым бла къайсы болса да бир африкан радиостанциядан келеди...»

Олдринг: «Мен фрекансны джангыдан басыб да кёрдюм. Биягъы таууш тохтаусуз келеди. Бу таууш Айдан келеди, радио толкъун тюлдю. Адам ийнанмазча бир затды».

Джерден: «Акъылыгъыздан тайышыбмы башлагъансыз? Хауа болмагъан джерде музыка къайдан эшитилирге боллукъду?»

Коллинс: «Алай эсе, не затды да? Учуб айланнган объектлемидиле?

Армстронг: «Учуб айланнган объектле китаб маталлы болургъа боллукъмудула?» .

Джерден: «Къуджур зат. Къаллай эсе да бир космос толкъун тюл эсе. Сёзсюз да, тауушла, китаб, музыка - была бары да кёзюгюзге кёрюне болурла».

Армстронг: «Кёзюнге кёрюннген затны камера тюшюраллыкъ тюлдю! Болмагъан тауушланы да плёнка джазаллыкъ тюлдю!»

Джерден: «Алай огъуна болсун, да сора хауа болмагъан джерде таууш къайдан чыгъарыкъды?»

Бёлек кюнден астронавтла джерге къайтхандыла. Кассеталагъа джангыдан тынгылагъандыла. NASA-ны джууаблы секретары Ал-Баз, бу затлагъа тынгылаб, араб тилде сыйлы суурала болгъанларын ангылатханды.

Арадан кёб джыл озгъандан сора «Аполлон-16» кемени астронавты Ворден да эшитеди ол сейир тауушланы. Алай а ол хапарны, не да этиб, адамла эшитмезча этергe кюрешедиле.

ТЕНГИМДЕ КЪОНАКЪДА ЭДИМ

Эсимдеди Армстронгну муслиман къралланы биринде, мен кёкде эшитген тауушла бла джерде азан къычырылгъаны бирчады, дегени эмда ол зат дуниягъа сейир хапар болуб джайылгъаны да. Арадан бир кесек заман ётгенден сора бир къауумла, ол затны унутдурургъа излеб, атын сагъындыртмазгъа кюрешгенлери эсиме тюшюб, ол кёзюуде кесим шагъат болгъан бир затны юсюнден айтыргъа тыйыншлыгъа санайма. Ол «Аполлон11» кеме туура барыб Айгъа къоннган кюнледе эди.

...Стамбулда бир иги тенгиме къонакъгъа баргъан эдим. Мен баргъанымда, ол Айда телерепортажгъа къарай тура эди. Меннге да, олтур да, къарайыкъ бирге, деген эди. Мен да олтурама. Экибиз да сейир болуб къарайбыз. Бир затны ычхындырабыз деб асыры къоркъгъандан кёзлерибизни экрандан алмайбыз. Армстронг, кемени атлауучларындан тюшюб, Айны юсюнде талай атлам этгенинде, тенгим къычырыкъ этди:

- Эшитемисе, Айда азан къычырады.

Мен джукъ да эшитмегиними айтдым эмда, къой, андан ары къарайыкъ, деб къошдум. Ол кёзюуде мен тенгими айтханына уллу эс бёлмеген эдим. Арадан кёб джыл кетиб, Египетде конференцияда астронавт Армстронг былай-былай айтханды, деб эшитгенлей, ол зат мени эсиме шаркъ деб тюшдю.

Арадан дагъыда бир джыл ётдю. Бир белгисиз адам, мен Армстронгну «секретарыма» дегенни айтыб, астронавт джангылыб айтханды, ол ётюрюкдю, саулугъу къолайсыз болуб этгенди алай, деб тюзюн джашырыргъа кюрешди. Алай а ала дыгалас сылтаула болдула. NASA-ны къуллукъчуларыны бири, сириячы джаш, Джер бла Аполлон-II» кемени арасында баргъан сёлешиулени джазгъан заманда анда болгъанды. Артдаракъда джашырылыб тургъан информацияны халкъгъа айгъакълагъан да ол болгъанды.

Бу затланы юсюнден тюрлютюрлю къраллада чыкъгъан китаблада кёб кере айтылгъанды. Армстронг бир затны да кесинден чыгъарыб айтмагъанды.

Доктор Холик Нурбокий.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
(Мындан арысы басмаланныкъды).




Seyir duniya
БИЛГЕНИБИЗДЕН
БИЛМЕГЕНИБИЗ КЁБ

2.

ИНДЖИЛ
ШАГЪАТЛЫКЪ ЭТЕДИ

Исса файгъамбар ёлгенден сора (İssa aleyhisselam ölmegendi, kökge çıgarılgandı Kuranda munu üsünden ayet bardı - Tnbk) Инджилни (Библияны) джангыдан джазыб башлагъандыла. Аны талай варианты болгъанды. Бу сыйлы китабны адамла тюрлендириб тебрегендиле, кеслерини кёллерине келгенни къошхандыла, аны кибик ушатмагъан джерлерин да къората баргъандыла. Сёзсюз да, алай этерге керек болмагъанды. Ахырында Инджилни терен окъуб билгенден сора, Изникде коллегия, джыйылыб, оноу этгенди, анда айтылгъаны былайды: бу сыйлы китабны ары дери джазылгъан 396 китабын адам кёзге кёргюзтмезге. Бютюн да Инджилни бир вариантын окъуйма дегеннге тамам къаты тиерге боллукъларын да эсгертгендиле.

Папа Жаласюс 1-чи 492 джыл биринчи христиан болгъанланы бири Барнаба джазгъан Инджилни къурутургъа дегенди. Ол Инджилде башха китаблада болмагъан зат джазылыб тургъанды, ол себебден излегендиле ол китабны кишиге кёргюзтмезге да, тас этерге да.

Алай бла, къысха заманны ичине ол Инджилни барын да бирге джыйыб, бир джерге элтиб джашыргъандыла. Бир къауум адамла Инджилни джанларына къоркъгъандан кеслери къурутхандыла. Биз айтхан китаб а, Инджилни Барнаба джазгъан варианты, толусу бла къурутулуб, бир-эки китаб къалгъанды. Ол да былай болгъанды.

Барнаба джазгъан Инджилни бир китабы дин ахлу адамланы бирини къайгъырыуу бла джашыртын къралдан чыгъарылгъанды, Виянеде император библиотекагъа берилгенди, анда ингилиз тилге да кёчюрюлгенди.

Клиса, Барнабаны Инджилин бир ыйыкъны ичине бир джерге джыяргъа деб, буйрукъ берген заманда эки китаб къалай эсе да къолгъа тюшмей къалгъанды. Артдаракъда клиса аланы ызларындан тюшгенди, алай а къарыу эталмагъанды, нек десенг, аланы бири Британ музейге, экинчиси да Американ Конгрессни библиотекасына тюшгендиле. Барнабаны Инджилин ол джерледе, аскер тахсаныча, бир тиллиге билдирмей сакълагъандыла. Ол теренде бугъуб тургъан тахсаны туура этген да муслиман генерал болгъанды.

Американы Бирлешген Штатларында аскер комиссар болуб ишлегенди пакистанчы генерал Абдурахим. Ол, джашыртын Инджилни саулай микроплёнкагъа алыб, Пакистаннга чыгъаргъанды. Микроплёнканы китаб тюрсюннге келтириб, анда джазылгъанны окъугъанларында, бу китабны алай къаты нек сакълагъанларын эмда миллетден нек джашыргъанларын ангылагъандыла. Анда дуниягъа Мухаммат файгъамбарны (Аллахны саламы анга болсун) джаратыллыгъы айтылгъанды.

Барнабаны Инджилинде къалгъан Инджилледе болмагъан затла болгъандыла, аланы бир къаууму быладыла...

Китабны 44-чю бёлюмюнде Исса файгъамбар кесини апостолларына андан сора тууарыкъ файгъамбарны юсюнден былай айтады: «Аллахны файгъамбары джерде джаны болгъанны барына да джазыкъсынмакълыкъ бла къарарыкъды, дейме мен сизге. Ол кимни да ичине киралгъан, кимни да ангылаялгъан, кимни да кёлюн баса билген бек акъыллы эмда бек кючлю адамды; аны джюреги Аллахха сюймеклик бла талпыныудан толуду, ол кимге да болушургъа хазырды, джумушакъды. Аны хар атламында джазыкъсынмакълыкъ бла кече билиу, тюзлюк бла сууаблыкъ этиу, тёзюм бла ариу айтыу танылады. Ол джер юсюне туугъан заманда джерде не да аламат, эркин болгъан кёзюу боллукъду. Мен аны Аллахны кёзю бла, меннге билдиргени бла кёргенме. Аны кёргенимде, джаным рахатлыкъ табханды». Эй, (Аллах ийген файгъамбар) Мухаммат, Аллах биргенге болсун, Аллах меннге сени аягъынг тийген джерде терек бачха болургъа буюрсун. Аллах алай буюрса, Аллахны эм сыйлы къулу эмда Аны эм онглу файгъамбарларыны бири болурма». Алай айтыб, Исса Аллахха махтау салды (96-чы бёлеги, 8-чи айтым). Бу китабда тиширыу былай сорады: «Сенмисе дуния былай сакълагъан файгъамбар?»

Исса джууаб береди: «Мен Израилни джашларын сакъларгъа деб келгенме. Менден сора Аллах саулай дуниягъа иерик файгъамбарны аты Мухаммат боллукъду».

Барнабаны Инджилинде, Исса Аллахны джашыды, деб айтылмайды, аны кибик аны къачха кергенлери да сагъынылмайды! Дагъыда Исса бу тукъум затны айтады: «Мен джер джюзю сакълагъан файгъамбар тюлме». (96-чы бёлеги, 12-чи айтым).

163-чю бёлюмню 7-чи айтымында кюн таякъгъа ушагъан Сыйлы Исса файгъамбар бизни файгъамбарны юсюнден былай айтады: «Мухаммат (Аллахны саламы анга болсун) араб къум тюзледе тууарыкъды. Ол иллахланы эмда алагъа табыннганланы кереклерин берликди».

Иссагъа дагъыда соргъандыла: «Сен бизге хапарын айтхан ол кимди?» Ол джууаб бергенди: «Ол Мухаммат файгъамбарды». (Юханны Инджили, XVI, 13).

«Энтда бир затны ачыкъ айтайым: мени кетгеним сизге игилик келтирликди. Мен кетмесем, дунияны кёлюн басарыкъ файгъамбар келлик тюлдю». (Юханны Инджили, XVI, 13).

Кёргенибизча, Инджилни биринчи вариантларында биз сыйлы кёрген файгъамбарны тууарыгъыны юсюнден талай кере айтылады, ол затланы иш этиб кетергендиле ансы. Бизни файгъамбарыбыз ол керти да Аллах ийген файгъамбар болгъанына кёкде, джерде да кёб зат шагъатлыкъ этеди - Кюнден, Айдан башлаб, ташха, терекге дери. Айхай да, аны юсюн- , ден, къуру Къур анда болуб къалмай, башха сыйлы китаблада да айтылгъанды.

Ахырында бу затладан чыкъгъан оюм: эртде-кеч болса да, тюзю билинмей къалмайды.

КЪАР ДЖАУГЪАННГА БИР КЪАРА

Кёкден къарны джаугъан заманы къалай ариуду! Тёгерек бурулуб келиб, джерге ариу тёшелсе, аны юсюнде адамла джюрюйдюле, чанала учадыла. Джер джюзюнде ненча суратчы эс бёлгенди табигъатны бу сейир ишине, хар къарчыкъ кесича ариуду, ала бир-бирлерине ушамайдыла.

Адамланы ауазлары, бармакъларыны ызлары бирбирлерине ушамагъанча, кёкден тюшген къар кесекчикле да бир-бирлерине ушамайдыла. Тюшген къарны уа саны-санауу джокъду, ол ёлчесизди. Бу зат Аллахны кючюне-къадарына ийнандыргъан юлгюлени бириди.

Бир квадрат метр джерде 50 сантиметр мийиклиги болгъан къарда 1000.000 бурчакъчыкъдан да кёб болургъа боллукъду. Ёзге саулай джерни юсю къардан тёшелиб къалса да, бир-бирине ушагъан эки бурчакъчыкъны табаллыкъ тюлсе.

Аны алайлыгъын американ алим Вилсон Бейтлен 1985 джыл ачыкълагъанды. Ол элли джылны ичинде къар бурчакъланы тинтиб, сынам иш бардыргъанды. Эм алгъа ол, 6.000 бурчакъны суратха алыб, аланы бир-бири къатларына салыб, алай башлагъанды бу иш бла аякъ алышын. Кеси да арадан талай джыл ётерге адам айтыб ийнанмазча бир иш тындыргъанды. Алай бла, американ алим джашаууну джартысын бу затха бергенди.

Бурчакъчыкъланы ичинде бир-бирине ушагъан эки бурчакъчыкъ табыллыкъ тюлдю, дегеннге ийнанмагъанлыкъ этерикле да болурла. Иги да дейсе, уллу, сейир дунияда бирча къар кесекчик къалай табылмаз? Табыллыкъ тюлдю! Анга ийнанмасагъыз, адамланы бармакъ ызларына къарагъыз! Джер юсюнде миллиардла бла адамла джашагъандыла, алай а бармакъ ызлары бир-бирине ушагъан адамла болмагъандыла. Да сора, къар кесекчикле бир-бирлерине ушамагъанларына сейирсинирге керекмиди! Алайды, хар бурчакъчыкъны кесича бир тюрлю бир джарата, Сыйлы Аллах Кесини болгъанына ийнандырады!

ДЖЕР ЮСЮНДЕ ЭМ ОНГЛУ АДАМ

Американ алим Майкл Харт китаб чыгъаргъанды. «Тарихде 100 адам» - алайды китабны аты.

Китабны автору дунияны башында эм белгили, эм онглу джюз адамны билирге излегенди. Китаб хазыр болуб, автор дунияны башында эм белгили, эм онглу адамланы тизимин чыгъарыб, аланы эм башына биреуленни салгъанында, ол информация кёзню джумуб ачхынчы бир заманны ичине дуниягъа джайылгъанды.

Кимди ол адам? Не уа американ алим аны эм онглу болгъанын къалай билгенди? Майкл Харт бу методика бла ишлегенди: адам улуну тарихине кирген онглу адамланы юслеринден, айтыргъа, аланы болумларыны, хыйсабларыны, ишлерини, аны кибик джашау джолларыны юслеринден информацияланы компьютерге салгъанды. Компьютер математика анализни юсю бла эм белгили, онглу 100 адамны тизимин чыгъаргъанды. Ала адам улуну тарихинде эм айтылгъан адамла болуб чыкъгъандыла.

Сёзсюз да, быллай ишни этген неда кесине бу тукъум борчну салгъан алай тынч болмагъанды - кесин аямай кёб заманны кюреширге керек болгъанды. Иш барысы да этилиб, автор, мангылайындан къолу бла терин да сюртюб, компьютерни кнопкасын ахыр эсебни билир мурат бла басханды. Басса бассын, экран бу затны кёргюзгенди: «Мухаммат файгъамбар» (Аллахны саламы анга болсун).

Быллай затха Хартны джёнгерлери, нёгерлери да асыры хош болалмайдыла. Алай дегенинг неди, дегенни айтыб, ишни джангыртхандыла. Огъай, компьютер чыгъаргъанды, мени не терслигим барды, сау къаллыкъла, меннге дау салмагъыз, деб да кёреди. Сора, кеси да джаратмай ол затны, бир джангылгъан джерим бар эсе уа деб, экспериментни джангыдан этиб кёргенди. Компьютер биягъы джууабны бергенди. Майкл Харт дагъыда этгенди экспериментин, алай а тюрленнген зат болмагъанды. Экран «Мухаммат файгъамбар» деб джазыб тургъанды (Аллахны саламы анга болсун).

***

Адам факторгъа муслиман динде уллу магъана бериледи. Адам Аллахны эм сыйлы къулуду. Дунияны башында не ашхылыкъ, не игилик да адам ючюн джаратылгъанды - ол иги да, ариу да, сюйюб да джашар ючюн. Алай болса да биз, бир джолну алыб, аны бла баралмай, арсар бола, ары-бери ауа джашайбыз. Нек? Ангыбыз азлыкъ эте болурму? Онла бла джылланы динден айырылыб, бурун бабаларыбыз маймулла болгъандыла, деб ийнаныб тургъаныбыз ючюнмю? Огъесе аманлыкъ да этиб, урлаб, тырнаб, элни алдаб айланнганла кимден да иги джашагъанлары эмда аланы Аллах, уруб, кюл-кёмюр этиб къоймагъаны ючюнмю?

Къыйынды бу затха, бир айтым бла къой эсенг, бир китаб бла джууаб берген да. Биз джаш заманыбызда кеси-кесибизге ийнаныб, мен билмеген зат джокъду, мен этмезлик да джокъду, деб кючюбюзге базгъаныбызча, джашай барсакъ, къарыусуз, билимсиз болгъаныбызны да ангылайбыз. Адамдан онглу да джокъду, андан къарыусуз да джокъду, 2014-чю джылны ортасына кириб барабыз, Аллахха къурман-садакъа бола, джерде ахырзаман болмаз, деб да ышана. Ким сюймейди ёмюрлюк затла бла гинасуу затланы араларын айырыргъа?! Алай а, шайтаннга алдатыб, джалгъан дунияда бир кесек игирек джашар ючюн, кёб керексиз затны да этиб иебиз. Аллах, Сыйлы Аллах кечсин!

Ким биледи, къайдан келиб, къайры кетиб бара болурбуз?!

МАМЧУЛАНЫ Дина.

2014 дж. июлну 17
"Къарачай"

Джаш къаламла
«МУРАТЛЫМА УЗАКЪ ДЖОЛГЪА ЧЫГЪАРГЪА»

Джаш адамланы ана тилде чыгъармачы лыкъ иш бла кюрешгенлерин кёрсенг, джазгъ анларын окъусанг, тилибизни мындан ары джукълатмай барлыкъ тёлю джетиб келгени не кёлюнг бла къууанаса. Аллайланы бири Ёзденланы Ахматны джашы Шамилди. Ол бу сагъатда Ставрополда медицина институтда окъуй турады: быйыл бошарыкъды. Алай а поэзияны бек сюеди, ана тилинде назмула джазады. Къан бла келген зат, къачан болса да, кесин танытмай къоймайды. Аны айтха ным, Шамил бизни белгили поэтибиз, джашау дан замансызлай кетген тенгибиз Биджиланы Идрисни туудугъуду. Адамлыгъы бла да, фахмусу бла да Шамил къарт атасына тыйыншлы болур деб ышанабыз.

Мындан алда Къарачайны белгили уланы Кърымшаухалланы Исламны туугъан кюнюне аталыб бардырылгъан джыйылыуда джаш джазыучулагъа берилиучю литература саугъаланы бирине Шамил да тыйыншлы болгъанды. Алайды да, джаш поэтни бир къауум назмусу бла газетни окъуучулары да бир танышсынла.


ЁЗДЕНЛАНЫ Шамил


КЪЫЗЫЛ ПОКУН ЭЛИМЕ

Къарт атамы тансыкълайма, сагъына,
Аны къучагъын кюсегенлей джаным.
Бир сезим тарта, келеме къатынга,
Бир джай меннге къучагъынгы, тау элим!

Джюрек кюед, кёрсем сууукъ юйлени:
Терек къуруб, къалгъан кибик тамырла,
Къарт ауазла джылытаелле мени,
Энди джюрек суууталла къабырла.

Эсге тюшюб ёксюзлюгю сюргюнде,
Тау аязы тарай кюмюш сакъалын,
Къарт атамы джыламугъу джерине
Сингнгени ючюн бек сюеме алайын.

КЪУШ

Кавказны ёшюнюнде туугъанма,
Бир сабыр болсам да, бир - кийик.
Юлгюге мен тау къушну тутханма,
Сукълана учханына мийик.

Къушча, джюреги бир байланыред
Таулуну кёлю бла таулагъа.
Къар басса да, уяда къалыред,
Къачмайын, турнача, къыбылагъа.

Сыртлагъа, тюзге уугъа чыкъса да,
Тырнагъы излейд къая ташын.
Къанаты аркъан бла байланса да,
Зорлукъгъа бюкдюрмейди башын.

Нёгерни, къушлача, бир табарем,
Джангызын тутуб ёмюрюме.
Дунияда джукъгъа да сукъланмазем,
Джюрекни джетсем мийигине.


БОЛАЛДЫКЪМЫ ТАУЛУЛА?

Чалкъыны арыталдыкъмы,
Сыртны «чачын» аудура?
Къара суудан тоялдыкъмы,
Къызгъан къанны сууута?

Джолоучу къонакъ болдуму,
Сый табыб, юйюбюзде?
Эмилик ат бойсундуму,
Джерлениб тюбюбюзде?

Джигитлик джашда турамыд,
Къалтырамай адети?
Къызыбыз сыйын тутамыд,
Уялчакъмыды бети?

Сюймеклик джуртха уа тенгмид
Тауланы мийигине?
Ишеклик биреу этемид
Миллетни бирлигине?

Кёб затны заман сюртеди,
Шартыбыз унутула.
Бир соруу айыб этеди -
«Болалдыкъмы таулула?»
*
АТА ДЖУРТУМ,
МИЛЛЕТИМ

Къуш джюрекли, аслан кёллю,
Юлгю этиб нартларынгы,
Джетиб келген халал тёлюнг
Айтдырлыкъды атынгы.

Тири ишли, сабыр къанлы,
Тазалыгъы ушаш къаргъа,
Ким джеталыр, таулу атлы
Шам Къарачай-Малкъаргъа?

Кёкню кёгю, тауну тиги,
Намыс байлыкъ халкъгъа махтау.
Болмаз джукъну анда чеги -
Алтын тийренг, Минги Тау!
***
Сыйла къартны, болмаз насыб
Артда аны къучакъларча.
Хар тёлю кетиб барады,
Кюн тау артына батханча.
***
Джанынгы бер балагъа -
Къартлыкъда болур билек.
Ахыр кюн джаназынгда
Этилир халал тилек.

Эриш, тырмаш ийман излей,
Бер джюрекни Аллахха.
Насыб болуб, ахыр кюннге,
Къалмаз артынг палахха.
***
Ким да миниб джашау деген атына,
Къамчи тартад биреу джетсе къатына.
Билмей кючюн, эс бёлмейин мадаргъа,
Кюрешеди чарсха чыгъыб, чабаргъа.

Бири, ат джерде туралмай, джыгъылад,
Ташлы джолда терк атчыгъы абыныб.
Ол бири уа, артха къарамай барад,
Къанат бите, билекликге къадалыб.

Муратлыма узакъ джолгъа чыгъаргъа,
Болмаса да атым чарсха чабаллыкъ.
Аллахым, бер къарыу тикге чыгъаргъа,
Эркин джолгъа джетсем,
бир бер сабырлыкъ.
***
Уядан, артха къарай, учханма,
«Тюкленнгенди», анам, джюджегинг.
Мен келе турлукъма да, къыйналма,
Нек мыдах болады джюрегинг?

Джанымы билегинге тюйрейме,
Не къадар кетсем сенден узакъ.
Джер болурча тюбюнгде, излейме -
Аягъынг басарча джумушакъ.

Нюр сыфатынг эсиме киреди,
Ашырсанг къолунг бла орамда.
Хар кюн сайын кёлню эритеди
Сен къойгъан джылыу къучагъымда.

Чыгъышдан эртденми ышарады,
Джарыкъны сюремиди ашхам,
Джурт таба, сени излей, къарайды
Тансыкъдан чексиз толгъан къарам.

2014 дж. июлну 17
"Къарачай"

Джюрек разылыкъ
АНАМЫ ХАПАРЫ

Миллетине, тийресине келишгени, джылына, заманына кёре кесин тута билгени, хар адамгъа ачыкъ кёлю бла къолундан келгенича болушханы ючюн болур, орамыбызны келинчиклери: «Мен Айшатча чепкен киерикме, мен Айшатча джаулукъ къысарыкъма, мен Айшатча къарт боллукъма», - деб тура эдиле. Мени анам, Борлакъланы Айшат, Айбазланы Зама афендини джашы Исса бла, Байрамукъланы (Деболаны) Зулкъарнайны къызы Меккяханны ахыр балалары эди.

Атасындан гитчелей къалгъанды. Бир ингирде атасы ингир ашын ашай тургъанлай, аны бошаргъа да къоймай, кесин да, къарнашларын да тутуб кетгендиле 37-чи джыл. Ол къыйынлыкъны юсюнден «Бушуу кюн» деген назмусунда анам былай айтады: «Сиз кетгенли биз джылынмайбыз, кюн тийсе да Къызыл Къалагъа». Гитчеликден ёксюзлюк, кёчгюнчюлюк сынаса да анам, джарыкъ джашауну сюйген, дунияны, ахыратны да джоругъун сакълагъан, неге да келишген, динин къаты тутхан адам эди. Мен кесими билгенли, бир амалы болуб, бир ууахты намазын къоймагъанды неда оразасын ачмагъанды. Эсимде къалгъаны, бир джыл ораза джайны эм исси, эм узун кюнлерине тюшген эди. Биз бачхагъа чага этерге барыргъа тебредик, не бек тилесек да, ол юйде къалыргъа унамады: «Барайым да, алай къатыгъызда турурма», - деб къойду. Сора ораза ауузу бла, тохтамай, сау кюнню биргебизге чага этди, таб, зикир айтыргъа да къарыу табыб. Биз да ол кюн анамдан тартыныб, азыгъыбызны ачмадыкъ, суу ичген болмаса. Былай къарагъаннга, бир уллу къарыулу адамгъа ушамай эди, орта бойлу, къатаннгы. Ол кючню, къарыуну динден табханына ишегим джокъду. Дин деген татымлы, кирсиз кёзлеу суудан джюрегин къандырыб иче билгенни басымы-тёзюмю, иннети, ёмюрледе да юлгю бола, сейисиндире келгенди.

Бир кече уянсам, гитче эгечим Зульфа анамы кийиндире тура, сокъур ичегиси тутуб. Кече бла больницагъа джетдирдик, операция этилди. Эртденбла хирург тиширыу: «Билемисе, сени ананг герой болгъанын? - деб, сейирсиниб хапар айтды: - Операция бара тургъанлай, къысылгъан къоллары тешилиб къалыб, джангыдан къыса башлагъанларында, «мени къолларымы къоюгъуз да, ишигизни бардырыгъыз», - деди. Сора кеси столдан къадалыб, «ой, Аллах, ой, Аллах, - деб ынгычхагъанында, бусагъатда мен болушурукъма сеннге, Аллах болушурукъ тюйюлдю», - дедим. «Сен меннге ол заманда болушаллыкъса, Аллах болушса», - деб джууаб этди.


Айшат гитче къызы Асият бла.

Бир джолда уа эгечинден туугъан бла Москвагъа бизни юсюбюзге къараргъа баргъан эди. Тюкенде очередде сюелиб тургъанлай, бир ветераннга сагъат джетмей къалгъанын кёрюб, очерединден чыгъыб келиб, тюкенчиге сёлешиб, ол адамгъа сагъат бердиргенди, орусча да къолай билмегенлей. Эгечим келиб, хапарларын айтханында, кёблени сейирсиндирген эди.

Къарачайны Къазахстаннга кёчюрген джыл анам 3-чю классны бошагъанды. Анда джангыдан 1-чи классха салгъанларында, «мен билгенни окъутадыла», деб, школну къоюб, жекет, джаулукъ этерге юрениб, анасына болушуб башлагъанды. Сабий къызчыкъ болуб, колхоз ишледе орус тиширыуладан джырларгъа юреннгенди. Джырласала, «Алька, тяни», деселе, анамы да тартыргъа ауазы джетгенди. Мен эсли болгъанлы, анама хаман тилеб, «Бродяга» джырны джырлатыучан эдик. Кеси да джыр этерге, айтыргъа бек сюе эди, зикир да ариу айта эди. Джаш заманында кеси, юрениб, къобуз да сокъгъанды, эшитген макъамын, келиб, къобузгъа салалгъанды, къобуз согъуб, той да этдиргенди.

Атам ауушхандан сора, анам юйде кюндюз кеси къала башлагъанында, булджунур эди деб, «энди келириме нени юсюнден сюйсенг да назму эт», деб кетдим. Аны бла анамы джукълаб тургъан сезимин уятдым. Алай бла талай назму джазды. Барыбыз да къараб, бир талай джылны ишден, джумушдан да сакълаб, ариу къараргъа кюрешдик. Эки гитче къарнашым, кимден да ариу, кимден да иги къарай эдиле анама. Кёб айт-аз айт, адамны джылы келе, къарыуу да тауусула барады. Сууукъгъа тёзмей, дженгил-дженгил ауруй башлады. Анам анасыча, эртдеден осиятын этген эди, балаларына, туудукъларына берлигин бериб, айтырын айтхан эди. Кеси да кечеде-кюнде да ауушхан адамгъа не этерге кереклисин айтханлай тура эди. Кебинин кесине тенг бичдириб, чемоданына эртдеден салдыргъан эди. Кесин хазырлайды деб кёлюме келе эди. Анам а, бизни хазырлай кёре эдим, ахыр кюнюнде да бизге сагъыш этгенин артда ангыладым. Тёрт айгъа джууукъ бирни ауруду. Кишини уллу къыйнамай, маджал болгъанлай, намазын къыла, зикирин айта, джырлай, чам эте турду. Тёртюнчю ноябрны эртденинде, танг къаралдыда анам: «Джолума мал кесигиз, кишиге чачмагъыз, кесигиз ашарсыз», - деди. Бизни туракълагъаныбызны аныгылаб, ашыкъдырды. «Меннге уа, джюджек шорпачыкъ этигиз», - деди. Джашла къой кесдиле. Анам джюджек шорпачыкъдан сагъат сегиз бола бир кесек ичди. Дагъыда бир сагъат чакълыдан билямукъ бергенимде, унамады. «Мени бюгюн ашамаз кюнюмдю»? деди. - Бюгюн къайсы кюндю?» - деб сорду. Гюрге кюндю, дедим. Нек сорду арабин дегинчи, анасы къыркъ джылны мындан алгъа 4-чю ноябрда ауушханы эсиме тюшдю. Алай эте, тёртюнчю ноябрны кече тогъуз сагъаты болду. Бизге, «барыгъыз да бир чыгъыгъыз», деди. Айтханын къалайгъа ангыларгъа да билмей, симсиредик. Сора ауазын да кёлтюререк этиб: «Чыгъа эсегиз, бир чыгъыгъыз», - деди. Гитче къарнашым бла бир эгечим орунларындан тебмедиле, къалгъаныбыз башха бёлмеге чыкъдыкъ. Ол экиси артда айтхандан, анам: «Сапра, къой мени, къой тыйма», - дейди. Сора (Сапра эгечинден туугъан эди). Дунияны джарыгъы джукълана баргъан кёзчюклери юйню бир мюйюшюне къарагъанча, болуб: «О, атла аллынга, атларыкъ эсенг», - дейди. Аллына джууукъ келирге да тартыныб тургъан, бир ажымсыз атам болур эди. Анамы сёз урумун анга ушатдыкъ. Атын айтмай, «Борлакъ» неда «Борлакъ улу» деучен эди.

Ноябрны тёртюсюнде, он сагъат бола, анам, секириб къобуб, орунну ортасына олтуруб, аякъларын энишге ийди. Тёгерегине джастыкъ салыб, таб олтуртдукъ. Джетибиз да тёгерегинден алдыкъ. Джаягъымы къысыгъыз, деб къолу бла ангылатды. Уллу къарнашым джаягъын къолу бла тутаргъа болгъунчу тутуб турду. Бир кесекден дагъыда къолу бла кёзлерими джабыгъыз, деб билдирди. Ийман чакъыртыб башлагъаныбызда, анамы джашау джарыгъы тауусулгъан кёзлери ышаргъаннга ушаш, биргебизге ийман чакъыртханын къулагъыбыз эшитди. Тохтамай, бир-эки сагъатны, ийман чакъыртдыкъ. Кеси юретиб, башчылыкъ этиб, къыйын джумушубузну баджартды. Бир кёзю къысылмай къалды, кимни кёрюрге излегенин биринчи билялмадыкъ. Ортанчы эгечими уллу джашчыгъы узакъда окъууда болуб, билдирмеген эдик. Джангыз ол болмаса, юйдегиси юсюнде эдик. Тёртюнчю ноябрда, сагъат ондан джангы атлай, анамы джан ауалында ол келмеген джашчыкъ къол-бет джууаргъа кирсе, къабыргъада тагъылгъан кюзгюге кёзю джетгенинде, андан анам къараб тургъанын кёргенди. Къоркъаракъ да болуб: «Аннягъа джукъ болубму къалды?» - деб, бери сёлешиб билгенди.

Адам къолу бла тутмагъанлыкъгъа, кёзю бла кёрмегенликге, дунияда кёб сейир-тамаша зат болады. Ол затланы айырта, тюшюндюре билгенле да бардыла. Кёб адамны ауузундан эшитгенме, адам дуниясын ауушдура тебреген заманда, эки дуния да ачылыб боладыла, деб. Анга шагъатлыкъ этеди анамы айтханы алгъаракъ ауругъанында: «Мени къой, мени бла кюрешме, меннге келиб турадыла, меннге сёлешиб турадыла», - дей эди . Аны къалайгъа ангыларгъа да билмей, анам бла да даулашалмай, джылаб тилеген эдим: «Анам, Аллах Кеси берген джанына Кеси эркинди, алай а, мени сенден тилерим, амалыбыз бошалгъынчы джашаудан умут юзмей, не къарыуунгу да салыб, джашаргъа кюреш». Ичер сууу тауусулгъан болмаз эди, ол заманда. Аллахха болсун махтаула. Андан сора эки джыл бла тёрт ай да джашады, келин да алды, туудукъчугъуна ат да атады. Аллах тиширыугъа ол тукъум кючню, къарыуну, эсни къалай бергени ким да сейирсинирча эди. Эшта, аны да болур бир ачыкълагъаны, тюшюндюргени. 2013-чю джыл ауушду, 84 джыл болгъан эди.

Дунияда менден насыблы адам болурму, аллай кючлю, къарыулу, болумлу, эсли анасы болгъан. Анам, сен ёмюрлеге унутулмазлыкъ адамланы тизгининдесе. Аллах айтса, туудукъ, туугъан да билир ётгюр хапарынгы. Джанауулунгда да балаларынга ол къадар къыйын ишге башчылыкъ эталгъан джанынг джандетни тёрюн табсын. Джашауумда да джюрегимде ёхтемлигим бла джашарыкъма сени къызынг болгъаным ючюн. Ахыр тылпыуунгда да балаларынга эс табдыргъан, кючкъарыу берген аначыгъым, разы бол! * ** Анам этген кюулени, ол джазгъан назмуланы аны кёзюнден кёрюб сакълайбыз. «Балаларыма разыма» деген назмусун сизге да теджейме.

ЁЗДЕНЛАНЫ Фатима.
Черкесск.

БАЛАЛАРЫМА РАЗЫМА

Джети бала ёсдюрдюм,
Аямайын джанымы.
Джетисине юлешдим
Джюрегими, къанымы.

Келди кёзюу айланыб,
Ала меннге къараргъа.
Кюрешелле бары да
Не бла да джараргъа.

Меннге алай айталла:
«Турма энди орнунгдан.
Ана борчуну бергенсе,
Келгенича къолунгдан».

Бу дунияны хаухлугъун
Кесим ариу кёреме.
Ачыкъ джюрегимден
Мен разылыкъ береме.

"Къарачай"
2014 дж. июлну 19

Тюркден келген къонакъ
Полковник Зеки Бахче

Июлну ал сюреминде Черкесскеде "Эльбрусоидни" келечилигини конференц залында тюрк аскерни отставкада полковниги Зеки Бахче (Батча улу) бла тюбешиу болгъанды.

Анга Батчаладан адамла, журналистле, алимле, эльбрусоидчиле, тарихге къызыннган джашла бла къызла къошулгъандыла.

Зеки, Тюрк бла Кипрни аскерлеринде къуллукъ этиб, 2008-чи джыл тамада полковникни чынында пенсиягъа чыкъгъанды.

Джолоучулукъну сюйген джигит джаш кесини мотоциклы бла саулай Европаны аулаб чыкъгъанды. Къарачайгъа да къурч атыны белинде келгенди.

Бизни республикада тургъан талай кюннге ол, Батчаладан джууукъларына тюбеб, Уллу Къарачайда болуб, ата-бабаларыны джерлерине къараб, кёб адам бла танышханды. Юйюне элтирге талай хапар джыйгъанды. Анга Къарачайда джол усталыкъ этген тарих илмуланы кандидаты Батчаланы Шамил болгъанды.

Ана тилинде таза, таб сёлеше билген, джарыкъ адам, джерлерибизге, адамларыбызгъа уллу багъа берди:

- Уллуларыбыз, Къарачайгъа тарала хапар айтыб, биз да хаман, джерибизге барыб кёрюрге термиле, кёб джылланы турдукъ. Аллай мадар чыкъса, Къарачайгъа келиб, саламыбызны айтыргъа, къартларыбызны аманатларын толтурургъа кесибизге борчха санайбыз, - деди ол.


Зеки Бахче (Батчаланы Зеки).

Джыйылгъанла къонакъдан кёб хапар сордула.

- Аскерчи усталыкъны нек сайлагъанса?

- Кёчгюнчю миллетибиз мангылай къыйыны бла къыйналыб джашагъанды.

Ол себебден ёсюб джетген джаш адамла окъуу, билим, усталыкъ алыргъа тырмашхандыла. Бизни элден аскерчи болургъа къызыннган экеулен бар эдиле. Аланы бири да мени тамада къарнашым Эрем эди. Мен да, гитчелигимден погонланы бек джаратханым себебли, аскерчини джолун сайлаб, къарнашымдан артха къалмазгъа кюрешгенме – деб джууаб берди къонакъ.

- Тюркде аскер къуллукъдан къачамыдыла?

- Огъай. Аскерде къуллукъ этген анда уллу сыйгъа саналады. Джууукъ-тенг, эл джыйылыб, уллу той этиб ашырадыла аскерге. Аскер къуллугъун тауусуб къайтханнга да той-оюн бла тюбейдиле. Тюрк аскерде къарачай абычарла кёбдюле. Полковник чынлары болгъанла да аз тюлдюле. Эки генерал джаш да барды.

Арт кёзюуде джаш адамланы араларында къуллукъ джаны бла кёлтюрюлюуню сайлагъанла да кёбдюле.

- Къыйынмы эди джолоучулукъ? – деб сордула.

- Огъай, къыйын тюл эди. Гюрджюде, Россияда, болса да, тохтагъан джерлеримде, хапарымы соруб, иги джолгъа бар, деб ашыра эдиле. Мотоцикл бла базыныб джолгъа чыкъгъаныма да кёбле бюсюреу эте эдиле.

Биз тенглерибиз бла мотоциклле бла тыш къраллагъа барыб къайтыучанбыз. Кёбюсюне Румгъа (Грециягъа) барабыз. Бирбирде уа кеме бла Италиягъа, андан шималгъа, Альплагъа дери, таула бла Бовариягъа, Австриягъа, Алманиягъа (Германиягъа) аууб да кетиученбиз. Бу джол да тенгим бла келгенме, тамбла Приэльбрусьеге, андан Москвагъа, алайдан Санкт-Петербургга, андан да Европагъа атланныкъбыз, - деди Зеки.

Зекини ата-бабалары экинчи стамбулчуладандыла. Ала Тюркге 1905-чи джыл кёчгендиле. Афьён шахарны къатында Долат деген элчикде джерлешгендиле. Зекини анасы Къочхарланы къызларыды. Бахчеланы юйдегилери уллу юйюрдю. Тёрт джаш бла юч къыз бардыла. Зеки эм гитчелериди. Бусагъатда Анталияда джашайды. Къарачайгъа Батчалары бла Къочхарладан тенг-джууукъ излей келгенди.

- Тюркде сизге къалай къарайдыла? - деб сордула тюбешиуде.

- Тюркде бизге иги кёзден къарайдыла. Окъургъа, ишлерге талпыгъаннга тыйгъыч салмайдыла. Бизни миллетге къралдан болушлукъ да этиледи. Джангыз тилибиз унутула барады деб къыйналабыз да, юйде сёлешиннген болмаса, школда, университетде тилден дерсле берилмейдиле. Энди бусагъатда къарачайлыла кёбюрек джашагъан джерледе, бир классха 16 сабий джыйылса, кърал дерс берирча мадар къурайды, устазгъа айлыкъ тёлеб, дерсле бардырыр мекям да береди. Элледе джашау къыйын болгъаны себебли, кёбюсю чачылыб кетгенди. Бюгюнлюкде Интернетни кючю бла, джангыдан бирбирибизни джокълаб, хапарлашыб, байламлылыкъ къурай башлагъанбыз. Къарачайлыла, таулула джашагъан районлада дернекле (джамагъат бирлешиуле) къурагъанбыз. Анда джыйылыб оноулашабыз, бирбирибизни джокълайбыз. Тюркде къаллай бир къарачайлы джашагъанын белгилей турабыз. Къарачайдан келгенлеге къонакъбайлыкъ этер джанындан болабыз. Аны айтханым, мында ахлуларыбыз, Тюркде къарнашларын унутмай, бизге келе турсала излейбиз. Байламлылыкъны тутаргъа борчлубуз, - дейди Зеки.

Сау болсун, быллай тин байлыкълары уллу адамланы кёрсенг, кёлюнг учунады. Къурч атыны белинде талай къралны ётюб, Джуртуму, джерими, джууукъларымы кёрейим деб, балсытыб келген адам бла танышсанг, ол адам да къарачайлы болса, миллетибизге ёлюм джокъду, деб ышанаса. Къайда джашасанг да, ким болсанг да, къарачайлы эсенг сен, тау джуртунг къанынга, джюрегинге сингиб, мукъладисча кесине тартханын ангыладыкъ Зеки бла тюбешиуде. Бизни гитче миллетибизге ол уллу насыбды.

ДЖАНКЁЗЛАНЫ Марина.

Tinibek, Ораза да къабыл болсун.

Былай эте - газет бла шагъырей эет тур халкъны. Сау бол, кёб джаша..

"Karaçay"
2014 c. iyulnu 19

Бизни джаш тёлю
ТЫРМАШМАКЪЛЫКЪ БЛА УЧУНМАКЪЛЫКЪ КЪАНАТ БОЛУБ

Тау элледе къачан да джаш адамларыбыз кеслерини къара кючлерин уллу байрамлада, къууанчлада сынаб тургъандыла.

Эркиши сабий тууса, джау джиб такъгъандыла, къарачайча тутушда ич чалдыу, джан сюекге алыу, аякъны джанындан уруу, ауур ташны кёлтюрюу, къол таш атыу, къол тутуш, дагъыда аны кибик спорт оюнла болгъандыла. Аллахха шукур, бюгюн да ол затларыбыз унутулмагъандыла. Бизни джашларыбыз дзюдодан, каратэден, самбодан, белибаула бла тутушдан, дагъыда былача затладан уллу джетишимлеге джетедиле. Республикабызны, Кавказыбызны да атын айтдырадыла - биз ол затха бек къууанабыз. Бюгюнлюкде шахарларыбызда, эллерибизни кёбюсюнде, неси да таб джарашхан уллу спорт залла бардыла. Джаш адамла, орамлада аманнга къатышмай, ары джюрюйдюле.

Мен бюгюн хапарын айтыргъа излеген аллай джашларыбызны бири Юбилейныйде джашагъан Къаракетланы Халитни джашы Баширди. Халит бла Замира юч джаш бла юч къызны ариу халили ёсдюредиле, ала школда айырмагъа окъуйдула, уллуну-гитчени сыйын кёредиле. Хоншу-тийре да бу юйдегини юсюнден сый-махтау бериб сёлешедиле, ариу халилери ючюн элчиле да разыдыла. Джаш спортчу Башир быйыл орта школну 9-чу классын айырмагъа бошагъанды.



Адамла бир джерге джыйылгъан джерледе спортну юсюнден сёз барса, Баширни юсюнден айтылмай къалмайды. Толу хапар билирге излеб, аны класс башчысы Халкёчланы Магометни къызы Люба бла ушакъ этдим. Ол меннге Баширни саугъаларын, махтау грамоталарын къууаныб кёргюздю.

- Школда этиллик джумуш болса да, огъай демейди, аны ючюн тенглерини арасында сыйы уллуду. Быллай сабийлени ёсдюрген аталагъа-аналагъа биз да бек разыбыз, - деб хапар айтды.

Баширни юйюне да бардым. Къара тер басыб, тагъылыб тургъан «тулукъну» аягъы-къолу бла да тюе тургъанын кёрдюм. Алайдан узакъ болмай тургъан гирлеге да кёзюм джетди. Ай медет, элде ишлениб бошалмагъан уллу спорт зал хайырланыугъа берилсе, сабийле юйде быллай бир инджиллик болмаз эдиле, деген сагъышлагъа бёлендим.

Башир 60 кг ауурлукъда бизни республиканы да, Украинаны да дзюдодан талай кере чемпиону болгъанды. Спортчу айтхан хапаргъа кёре, 70 кг ауурлукълары болгъанла бла да къарыуун сынагъанды. Украинаны биринчилиги ючюн баргъан эришиуледе 2013-чю джыл ол къралны айтылыб тургъан гёджебин - Зоринни - хорлаб, чемпион болуб къайтханды.

- Мени бу джетишимлеримде тренерим Айбазланы Амирни уллу къыйыны барды. Мен анга уллу разылыгъымы билдиреме, - дейди Башир. – Мен, мындан ары да республикабызны, окъугъан школуму да атларын айтдырыр ючюн джанымы-къанымы да аярыкъ тюлме. Аллаху тагъаланы беш ууахты намазын этеме, хар джума кюн межгитге джюрюйме, оразамы тутама, ол затла мени джетишимлериме уллу себеб боладыла...

Аллай тырмашмакълыкъ бла учунмакълыкъ къанат болгъан джаш адам муратына джетмей къалмаз, эшта.

- Тутхан оразанг къабыл болсун, мындан ары да уллу джетишимлеге джет, - деб алгъыш этдим спортчу джашчыкъгъа.

МАМЧУЛАНЫ Азрет хаджи.

Цитата
Sabr пишет: Tinibek , Ораза да къабыл болсун. Былай эте - газет бла шагъырей эет тур халкъны. Сау бол, кёб джаша..

Saubol Sabr.. Birgeley kabıl bolsun..

"Къарачай"
2014 дж. июлну 19

Сёз байлыкъ
УНУТУЛУБ КЪАЛМАСЫНЛА

Мен акъыл этгенден, бусагъатда миллетни баш ишлерини бири ана тилибизни сакълауду. Билмегенликден, магъана бермегенликден эсе да, эртделеден бери джюрюб тургъан къарачай сёзлени орунларына башха тилледен сёзлени джазыб, айтыб баргъаныбыз бу затда чырмау болгъаны хакъды. Ол оюмну тута, бир къауум сёзлени юслеринден айтыргъа излейме.

ДЖЕЛЛЕК къарачайча парусну атыды. Анга джел уруб, кемелени алгъа элтгенин барыбыз да билебиз.

ДЖЕЛПЕК флюгер демекликди. Къанат деген магъананы береди. Ол джелни къайдан ургъанын, скоростун билдирген приборду.

Бу сёзле эртделеде къарачайлыла, кърал болуб, тенгизледе-теркледе джюзгенлерине шагъатлыкъ этедиле.

БАРАС эм кючлю джаныуарланы бирини атыды. Бир къауум халкъла, ана тиллеринде таб келишгени бла "Барс" деб къойгъандыла. "Барас кюн" андан чыкъгъанды, деген къартлагъа да тюбегенме.

ХЫРЫУ муну сёзлюкледе «квакание», деб да кёчюредиле. Ол тюз тюлдю. "Хырыу" деген, орну демекликди. "Макъаны джаны къуруса да, хырыуу къурумаз", дейдиле. Ол ёлсе да, орну къалады, деген магъана чыгъады.

АУУСУЛ ол ящур демекликди, дейдиле. Къарачайча ящургъа силегей, дейдиле.

ОРМАННЫ магъанасын битим, ёсюм деб чыгъарадыла китаблада, сёзлюкледе. Битим - урожай, ёсюм рост демекликди. Орман деб а, джерден чыкъгъан джаз гяхиникден башлаб, уллу тереклеге дери барына айтылады. Фольклоргъа къарайыкъ.

Джерни юсюн джасагъан
Нюр орманла болалла.
Аланы кёрген джанла
Насыбладан толалла.

ЁРМЕ ата-бабаларыбыз чегетге алай айтхандыла. Анга шагъатдыла ол заманладан къалгъан таурухланы биринде айтылгъан бу сёзле да:

- Къайры бараса?
- Къара ёрмеге.
- Нек бараса?
- Къамчи сабха.
- Эки табсанг, бири сени, Бири мени, болсунму?
- Болсун.

Бу сёзню экинчи магъанасы да барды. Ёрме деб тёртгюл эшилген къамчиге да айтхандыла.

САДАКЪ бла ДЖАЯ была экиси да аскер сауутладыла. Экиси да бирчадыла, бир сауутдула, деб бегитедиле кёбле. Ол джангылычды. Садакъны атхан этедиле, джаяны тартхан этедиле.

ДЖАТХАНА деген сёз кесибизни сёздю. Биз, аны айтмай, больница дейбиз. Ана тилибизде болмагъан, джашауда тюрлениуле бла чыкъгъан сёзлени алмай мадар джокъду. Алай а бир кесек излерге, сорургъа эриниб, башхалада эркин джюрюгенлени хайырландырыб тебрегенибиз уллу джангылычды. Бир къауум сёзлени мен да эсигизге салайым.

Тохтаучу - остановка.
Туруучу - стоянка.
Шонтай - мошонка.
Ашюгю - могар.
Сыбыртхы - кнут.
Мигидау - корзина.
Къарасауут - гравюра.
Асаба - наследник.
Гуждар - вожак.
Бийлик - власть.
Башлы - кострюля.
Батагъа - площадь.

Быллай сёзле басмалана турсала, биреу болмаса да, биреу тилибизде хайырландыра тебреб, къалгъанла да тюзелирле, деб умут этеме.

ХАПАЛАНЫ Исмаил.

P.S. Авторубуз Хапаланы Исмаилны ана тил, тарих, миллет адетле бла байламлы джазгъанлары газетде басмалана туруучандыла. Алада айтылгъанла барысы да тюздюле деб, бегиталмайбыз.

Ма бу джазгъанында да сёзлени бир къауумун тюз ангылатханды деб, айталмайбыз. Алаймыды, алай тюлмюдю, багъалы окъуучула, сизни аны юсюнден кёлюгюзге келгенни айтыргъа чакъырабыз.
Редакция.

2014 дж. июлну 19
"КЪАРАЧАЙ"

Ашхы иш
«Ёлюмсюз полк»

Бизни аталарыбызны, аккаларыбызны этген джигитликлерини магъанасы, аз болмай, сёнгмей, адам улуну тарихинде ёмюрлени узагъына турлукъду.

Алай бла къралда «Они должны идти победным строем во все времена» деген чакъырыу бла Хорламны келтирген джердешлерибизни атларын унутмаз ючюн, «Ёлюмсюз полк» акция бардырылады. Быйыл ол полкну тизиминде аталарыны, джууукъларыны суратларын алыб, мингле бла адамла Уллу Хорламгъа аталгъан парадлада баргъандыла. Бизни газетибиз да, ол акциягъа къошулуб, джердешлерибизни «Ёлюмсюз полкга» къошаргъа чакъырады.

Газетге атагъызны, аккагъызны, анагъызны, джууугъугъузну суратын, тукъумун, атын, атасыны атын, туугъан джылын, къазауатха къачан, къайдан кетгенин, чынын... аны юсюнден не биле эсегиз, аны джазыб ийигиз.

Сиз джиберген билдириулени газетде басмаларыкъбыз, «Бессмертный полк» сайтны бетлеринде да белгилерикбиз.


Батчаланы Шамаилны джашы Исмаил

Исмаил, 1908-чи джыл мартны 5-де Огъары Тебердиде туугъанды. 1926-чы джыл Баталпашинскеде педтехникумну тауусуб, МикоянШахарда Джарыкълыкъ юйге тамадалыкъ этгенди. 1938-чи джыл Гюрджюланы Къурман бла таныш болгъанды эмда бирге суратха тюшгени ючюн аны, атасы бла бирге тутуб, тюрмеге атхандыла. «Тройканы» буйругъу бла атасын ёлтюрюб, Исмаилны этап бла ашыргъандыла. Уллу Ата джурт къазауат башланнганында, лагерде олтургъанладан 30 минг адамдан, тогъуз батальон къураб, фронтха ашыргъандыла. Батча улу Ленинградха тюшгенди. Анда ол блокаданы кюнлеринде уллу джигитлик танытханы ючюн газетледе басмаланнганды. Командованиеден 17 Бюсюреу къагъыт алгъанды, 11 аскер саугъа бла саугъаланнганды. Лейтенант чыннга да ие болгъанды. Къазауатда Ленинград ючюн уруш этген 17 адамны «Совет Союзну Джигити» деген атха тыйыншлы кёргендиле. Ол тизимде эм биринчи И. Батча улу джазылыб болгъанды. 1943-чю джыл аны къарачайлы болгъаны ючюн, ол саугъаны бермей, ызына, тюрмеге, ашыргъандыла. Андан ол, 1946-чы джыл башына бош болуб, юйдегисине къайтханды.

Исмаил, джуртуна къайтыб, Ильичёвка элде джашагъанды. 2004-чю джыл мартны 9-да ауушханды.


Ёзденланы Загъаштокъну джашы Рамазан

Рамазан 1915-чи джыл Тёбен Марада туугъанды. 1939-чу джыл аскерге чакъырылыб, Белоруссияны Гродно шахарында 179-чу артиллерия полкда къуллукъ этгенди. Урушха къазауатны бешинчи кюнюнден киргенди. Ол къазауатда Ржев, Невель, Смоленск, Витебск, Шауляй, Каунас, Вильнюс, Рига, Клайпеда шахарланы азатлагъанланы арасында болгъанды. Чыны старшина болгъанды. Хорламны Кёнигсберг (Калининград) шахарда байрамлагъанды. Аскер къуллугъун 1946-чы джыл бошаб, Къыргъызияда джууукъларына къайтханды.

Рамазан Къызыл Джулдузну, Ата джурт къазауатны орденлерини кавалериди. Ол дагъыда талай медаль бла эмда Махтау къагъыт бла саугъаланнганды.

Рамазан бир кёзюуде Чапаевское элде Ветеранланы советини тамадасы болуб тургъанды. Джамагъатны арасында уллу сыйы болгъан ветеран 2007-чи джыл ауушханды.


Ногъайлыланы Узеирни джашы Асхат

Асхат 1925-чи джыл Къартджуртда туугъанды. Аны атасы-анасы, 1930-чу джыллада «лишонланы» тизимине тюшюб, Пахтаралны къум тюзлерине тюшгенди.

Кёчгюнчюлюкню сынагъан джаш, джылы джетгенлей, къазауатха кетгенди. 1942чи джыл ол, аскер училищени бошаб, офицер чын алыб, къазауат этгенди. 1944-чю джыл аны, къазауатдан чыгъарыб, Орта Азиягъа ашыргъандыла.

Асхат къазауатны заманында этген ётгюрлюгю ючюн Ата джурт къазауатны орденлерини бла эмда эки медаль бла саугъаланнганды. Джуртубузгъа къайтхандан сора, джууаблы къуллукълада ишлеб, халал уруннганы ючюн да талай кърал саугъагъа ие болгъанды. Асхат 1982-чи джыл февралны 8-де ауушханды.

Рубриканы СЕМЕНЛАНЫ Аминат бардырады.

2014 дж. июлну 19
"КЪАРАЧАЙ"

Сууаблыкъ
«БИЗНИ ЭЛДЕ ДА БОЛУР МЕЖГИТ...»

Арт джыллада эллерибизде кёб джангы межгит ишленнгенди. Архыз элде да ол ишни бусагъатда къолгъа деменгили алгъандыла.

- Бусагъатда межгит орнуна муну хайырландырабыз, - деб ол къурулушну джанында бир эски, тар мекямчыкъны кёргюздю бизге Батчаланы Къайсын. – Ауур къымылдайсыз, къалай эсе да, тюб этажын ары бир хазырлай киригиз, ансы эскиге сыйынмай башлагъанбыз. Мындан озса, былайдагъы алма тереклени тюбюнде намаз этиб башларыкъбыз, деб ётген джумада намазчыларыбыз бизни ашыкъдырыб кетгендиле. Чам этселе да, элде межгитге джюрюгенле кёбден кёб болуб барадыла, Аллахха шукур, бютюн да бек джаш тёлюбюз диннге хайт деб иги тырмашады. Бусагъатда юй керекни багъасын, элде ачха къытлыкъны да кесигиз билесиз. Ансы быллай джамагъат ишге джетген сагъатда ол джашла кеслери да къурулушчу болуб къаладыла. Кертиси бла да, акъырын барады иш. Юч джыл болады биз муну башлагъанлы. Алай болса да, ийманлы адамларыбызны къоллары бла Аллах себеб бериб, алгъа силкиниб барабыз...



Бусагъатда эки этажлы межгит мекямны къабыргъалары салыннганды, куполуну (мазаллы темир конструкцияны) устала къанджалын джаба турадыла. Талай кюнден ол ишни бошасала, аны техника кюч бла мекямны башына орнатырыкъдыла. Куполну ауурлугъу 35 тоннады, дейдиле. Аны кёлтюрлюк къабыргъала да къаты ишленнген къабыргъаладыла: мюйюшлери-заты бетондан монолит къуюлуб, аралары кюйген кирпичден салыннгандыла.



Аллындан бери да бу межгит ишлеуге башчылыкъ этиб, чабыб-джортуб, барын къураб кюрешген биз башында сагъыннган Батчаланы Къайсынды. Огъуру, келбети бетинде джазылыб турады, сёзюча, иши да кескин болгъаны, джууаблылыкъны терен сезгени да танылады. Аныча таукел, къайгъырыулу адам болмаса, быллай ауур джумушну бойнуна алаллыкъ тюлдю. Ол джашха разылыгъыбызны газетни юсю бла бир билдиригиз, деб тилеген эдиле мындан алда архызчыла. Ол аманат да эсибизге тюшюб, бу ыйыкъда Архызгъа баргъаныбыз бла Къайсынны ушакъгъа тарта тебрегеникде, ол кесини юсюнден хазна джукъ айтыргъа излемеди. Межгитге болушхан башха адамланы юслеринден а сюйюб хапар айтды. Сагъынылгъанланы бирэкисин биз да таныйбыз, быллай сууаблыкъ ишлеге къошула келген джашладыла. Не Къайсын кеси, не ол джашла атларын баям этиб джюрюучюледен болмагъанларын биле тургъанлай джазабыз. Этген ишлерин ала джамагъатдан сый-махтау табар ючюн тюл, Аллах разылыгъы ючюн этедиле. Ол керти муслиманны шартыды. Аллайланы ишлери джамагъатха, бютюн да бек джаш тёлюге, юлгюдю. Аны чертиб кюрешеди архызчыланы атларындан бизни бла сёлешген, ол тюбешиуню къурагъан, андагъы орта школну директору, кеси элни оноууна тири къошулуучу киши Хубийланы Мухтар да. Мухтар Хамитович айтханнга кёре, Батчаланы Къайсынны атасы Амырбий да аллай къайгъырыулу адам болгъанды. Къазауатны, кёчгюнчюлюкню да толусу бла сынагъан ветеран бир кюнюн бош иймегенди. Эски архызчыладан эди кеси да, элин, элчилерин бек сюйгенди. Азиядан къайтханында да Архызгъа, эски стауатына, тюшгенди. Теберди заповедникни Архыздагъы бёлюмюнде доммайчы болуб тургъанды. Айтыугъа кёре, кючлю уучу болгъанды, ёмюрю таулада айланнганды, алай а керексизге бир джаныуарны да урмагъанды неда бир терекни кесмегенди. 1979-чу джыл ауушханды, джандетли болсун...

- Мени къоюгъуз да, ишлене тургъан межгитибизге болушхан адамланы атларын джазыгъыз, - деб ушагъыбызны аллында огъуна тилеген эди Къайсын. – Элчилерибиз алагъа бек разыдыла. Ма, сёз ючюн, Архызда «Энергетик» атлы солуу юйню тутхан Боташланы джашла Билял, Ахмат, ачха берген бла къалмай, ишчилерибизни къонакъ юйлеринде хакъсыз джашатыб турадыла. Гитче Къарачайдан Байрамукъланы Мухтар берген къызыл кирпичден межгитни тюб этажын ишлетгенбиз...

Ала кибик дагъыда талай ашхы адамны атларын тизди Батча улу: Нарсанадан Борлакъланы Джашар, Зеленчук райондан (Архыздан) КъЧР-ни Парламентине сайланнган депутат Чотчаланы Роза, Зеленчукден Батчаланы Расул эмда башхала. Юч джылны ичинде хар не бла да къолундан келгенича болушуб тургъан адамланы талайыны атларын Къайсын унутханлыкъгъа, бары Аллахха ачыкъды. Элчиле кеслери да керек кюнде мамматлыкъла къурагъанлай, уллу, гитче да болушханлай туруучандыла. Элни иймамы Атайланы Рустам, ол болмагъан кёзюуде иймамчылыкъ этген Деккушланы Казим, айхай да, бу ишге кёллери бла къууанадыла, къайгъырадыла. Бизде сууаблыкъ ишле этгенле, бир къолу берген садакъаны экинчи къолуна кёргюзмеген ашхыларыбыз аз тюлдю, деб къууанады Къайсын. Бир кюн былайы бла озуб баргъан биреу, ишлене тургъан межгитни эслеб, къайтыб, 100 минг сом бериб кетгенин айтады ол. Атын-тукъумун бюгюн да билмейбиз, дейди.

«Бу дуния да ким межгит ишлесе, ол дунияда Аллаху Тагъала анга аллай бир къала ишлеб берир» деген хадисни да эсге тюшюре, кечекюн да бу сыйлы ишге къайгъыргъан Батчаланы Къайсынча, адамлагъа он бармагъым он киши болсун, дей кетдик ол кюн Архыздан. Энди келиригизге биз сизни битиб бошагъан межгитибизни ичине чакъырырбыз, деген иги джора бла ашырдыла бизни Батчаланы Къайсын да, Хубийланы Мухтар да.

Аллахны «Амин» деген кюнюнде айтылсын ол тилек. Инша Аллах, кёб турмай джангы межгит джангырыб баргъан Архыз элге къууат салыр. 600 адам бирден намаз къылырча кеси да иги танг межгит боллукъду. 500 чакълы адамы болгъан Архыз элге ол артыгъы бла джетерикди. Аны минарасындан азан тауушха бу курорт джуртха келген туристледен да кёбле къайта турлукъ болурла, Аллах айтса.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.

2014 дж. июлну 12
"КЪАРАЧАЙ"

Джамагъат джашау
ТУКЪУМ ДЖЫЙЫЛЫУЛА ЭМДА БАШХА ИШЛЕ

«Къарачай» газетни июнну 19-да чыкъгъан номеринде, талай тукъумну келечиси къол салыб, «Келигиз, оноулашайыкъ» деген чакъырыу басмаланнган эди. Чакъырыуда, хар тукъум джыйылыуларын бирер джерде бардырмай, буруннгу атабабаларыбызны джеринде музейдеги - комплексдеги алан шахарда - бир джарагъан мекям да ишлеб, анда бардыра турсакъ магъаналы эди, деген оюм айтыла эди. Ол ишни кереклиге да, хайырлыгъа да санаб, мындан алда 46 тукъумну тамадалары Тёбен Архызда джыйылыб, оноу къургъандыла. Аны бла да къалмай, тамадала бютеу халкъгъа керекли башха ишлени-джумушланы юслеринден да сёлешгендиле.

Аланы арасында «Къарачай - алан халкъ» миллет бирлешликни членлери, халкъда сыйлары болгъан белгили адамла Катчиланы Ахмат, КъЧКъУ-ну ректору Тамбийланы Бурхан, Тёбен Архыз музейни-комплексни директору Элкъанланы Умар, тарихчи, профессор Къойчуланы Аскербий, дагъыда башхала болгъандыла.

Алкъын советлери болмагъан, тамадалары белгиленмеген тукъумла кёбдюле. Ала аллыбызда эки айны ичинде башчылыкъгъа адамла айырыб, бу ишлеге, оноулагъа къошулурча болургъа керекдиле. Бюгюнлюкде халкъда, бютюн да бек джаш тёлюню арасында патриотлукъгъа, интернационалистликге юретиу ишни кючлю бардырыргъа керекди. Эм багъалы зат мамырлыкъды, ол сакъланыр ючюн, миллетле арасы шохлукъну бегитиу баш борчлай къалады, деб айтылады тюбешиуде алыннган чакъырыуда.

Миллет промыселле унутулмаз ючюн, аланы тирилтирге, культура-тарих аралыкъ ишлерге амалсыз кереклиси да айтылады анда. Аны бла байламлы республиканы Башчысы Темрезланы Рашидге алгъынча чалкъычыланы, къой къыркъыучуланы конкурсларын бардырыуну, къарачай халкъ Джуртуна къайтхан кюннге къарачай тукъумлу атланы, къойланы кёрмючлерин къурауну адет этерге бегим чыгъарлыгъын тилерге келишгендиле.

Тюбешиуде Украинаны къыбыла-кюнчыгъыш джанында джарсыулу болум бла байламлы докладха да тынгыланнганды эмда Россияны Президенти В. В. Путин бардыргъан ишлеге толу джакълыкъ этгенлерин, мамыр халкъгъа къаршчы къазауат къысха заманда тохтатылыб, джарашыулукъ бегиригине ийнаннганларын билдиргендиле.

Ахырында тукъум джыйылыула адетли-джорукълу ётер ючюн, башха ишлени, джумушланы бардырыр ючюн, болджаллы къурау комитет къуралгъанды. Анга башчыгъа Катчиланы Ахмат, заместителлеге да табышлы патриот джашла Орусланы Оливер, Къочхарланы Джашарбек сайланнгандыла.

АСКЕРБИЙЛАНЫ Хусейн.

Керекли джумушла
БЮГЮН ДА САЛДЫРАДЫЛА

ДЖУБУЛАНЫ Хусейинни джашы Борис, Совет Союзну джылларында Гитче Къарачай районда электросвязны тамадасы болуб, иги кесек заманны ишлеген эди. Артдан ол Черкесск шахарда талай джылны электросвязны директоруну заместители болуб тургъанды. Ючкекенден джюрюб ишлеген къыйын болгъаны себебли, аны ызына кёчюрюб, «Ростелеком» ООО-ну районда линия-техника участогуна тамада этген эдиле. Андан бери талай джыл озду.


- Бюгюнлюкде, хурджун телефонла джерни башын кючлеб тургъан заманда, юй телефонла адамлагъа керек боламыдыла?

- Мен Гитче Къарачай районда электросвязны тамадасы болуб ишлеген заманда районда юй телефонла бла 7000 адам хайырланы эди, - дейди Джубу улу. Юйлерине телефонла салдырыргъа излеб, кёзюу сакълаб тургъанла да кёб эдиле. Юй телефонлагъа излем уллу болгъаны себебли 10000 номерге джангы станция салгъан эдик. Биз да Гитче Къарачай районну эллерин юй телефонла бла баджара тургъанлай, хурджун телефонла чыгъыб къалдыла. Юй телефонланы саны районда адам эслерча азгъа бурулду: санаб чыкъгъаныкъда, 7000 номерден къуру 2000 номер къалыб тура эди.

- Энди ол телефонла бла хайырланнган адамланы саны аздан аз болубму барады?

- Алай боллукъду деб тура эдик. Ёзге бюгюнлюкде юй телефонланы саны джангыдан кёбейиб тебрегенди. Мындан алда санаб чыкъгъан эдик да, 3500 адам хайырланадыла аллай телефонла бла. Нек болгъанды алай? Бусагъатда адамланы асламысы Интернет бла хайырланады. Интернет болгъан джерде юй телефон да керек болады, таб сен аны бла хайырланмай эсенг да. Интернетсиз а джашау джокъду, дерге боллукъду. Керекли затынгы анда излеб аласа.

- Юй телефонну да сакълай, Интернет бла хайырлансанг, кёб ачха чыгъыб кете болур?

- Огъай. Ай сайын 600 сом тёлеб турургъа керекди. 150 сомну абонент номер ючюн, 450 сомну да Интернет ючюн тёлейсе. Кесигиз кёргенигизча, алай кёб ачха чыкъмайды. Юйюнгде олтуруб, излеген затынгы Интернетде табыб турлукъса. Алай бла джылдан джылгъа юй телефонланы салдыргъанланы саны ёсе барады.

Алгъын джылладача болмай, бусагъатда телефон станцияла джангы техника бла баджарылгъандыла.

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.

2014 дж. июлну 12
"КЪАРАЧАЙ"

Ашхы иш
«Ёлюмсюз полк»

Бизни аталарыбызны, аккаларыбызны этген джигитликлерини магъанасы, аз болмай, сёнгмей, адам улуну тарихинде ёмюрлени узагъына турлукъду.

Алай бла къралда «Они должны идти победным строем во все времена» деген чакъырыу бла Хорламны келтирген джердешлерибизни атларын унутмаз ючюн, «Ёлюмсюз полк» акция бардырылады. Быйыл ол полкну тизиминде аталарыны, джууукъларыны суратларын алыб, мингле бла адамла Уллу Хорламгъа аталгъан парадлада баргъандыла. Бизни газетибиз да, ол акциягъа къошулуб, джердешлерибизни «Ёлюмсюз полкга» къошаргъа чакъырады.

Газетге атагъызны, аккагъызны, анагъызны, джууугъугъузну суратын, тукъумун, атын, атасыны атын, туугъан джылын, къазауатха къачан, къайдан кетгенин, чынын... аны юсюнден не биле эсегиз, аны джазыб ийигиз.

Сиз джиберген билдириулени газетде басмаларыкъбыз, «Бессмертный полк» сайтны бетлеринде да белгилерикбиз.

Тохчукъланы Шахидат, Исмаилны къызы



Шахидат 1912-чи джыл Элбурган элде туугъанды. Тёбен Тебердиде ёксюз сабийлени юйюнде ёсгенди. 1931-чи джыл Москвада медицина техникумну бошагъанды. Къазауат башланнганында 1941-чи джыл июлда мобилизация бла аскерге чакъырылгъанды. МикоянШахарда орналгъан 4483чю эвакогоспиталда тамада медсетра болуб къуллукъ этгенди. 1942-чи джыл августну 5-де госпиталны башысы болгъанды. Аны таб башчылыкъ этгени бла госпиталны къуллукъчулары, 300 джаралы аскерчини уруб келген немецледен къачырыб, джанларын сау къалдыргъандыла.

1943-чю джыл къарт анасы бла юч ууакъ сабийлерине къарар адам болмагъаны себебли аны аскерден башына бош этгендиле.

Шахидат кёчгюнчюлюкню азабын кёлтюрелмей, 1945чи джыл декабрны 19-да Къазахстанда ауушханды.

Кулбекланы Исмаилны джашы Науар


Науар 1917-чи джыл Элбургъан элде туугъанды. Тёбен Тебердиде ёксюз сабийлени юйюнде ёсгенди. Ростовдагъы пединститутну бошаб, Джёгетей элде устаз болуб ишлегенди. 1939-чу джыл Къызыл Аскерге къуллукъ этерге кетгенди. Ата джурт къазауатда танка батальонну комиссары болуб уруш этгенди. Капитан чыны болгъанды.

1944-чю джыл Науарны фронтдан чыгъарыб, Къазахстаннга ашыргъандыла. Миллети бла Къарачайгъа къайтхандан сора Огъары Тебердини школунда завуч болуб ишлегенди.

Н.И. Кулбек улу 1967-чи джыл Огъары Теберди элде ауушханды. Элни джамагъат къабырларында асыралгъанды.

Тохчукъланы Топайны джашы Хусейн


Хусейн 1908-чи джыл Хурзук элде туугъанды. Фронтха 1942-чи джыл кетгенди. Къазауатны кёзюуюнде 320 мараучу дивизияны «За отечество» деген газетине редакторлукъ этиб тургъанды. Эки кере ауур джаралы болгъанды. Днепр суудан уруш этиб ётген кёзюуде ауур джаралы болгъанды. Аякъ юсюне сюелгенден сора АГЛР1815 госпиталны пропагандисти болуб къуллукъ этгенди. 1944-чю джыл июнда тамада лейтенант Х. Тохчукъ улуну фронтдан Къазахстаннга, юйдегисине, ашыргъандыла. Ол эки медаль бла «Къызыл Джулдузну» орденине тыйыншлы болгъанды.

Тохчукъланы Хусейн 1984-чю джыл августну 25де ауушханды.

Чотчаланы Къулчораны джашы Рамазан


Рамазан 1916-чы джыл Учкуланда туугъанды. 1937чю джыл Къызыл Аскерде къуллукъ этерге кетгенди. 1939-чу джыл, Хабаровск крайда аскер къуллугъун бошаб, Учкуланнга къайтханды. 1940-чи джыл Коммунист партиягъа киргенди, андан сора ол Калинин атлы колхозну председатели болуб ишлеб тургъанды. 1941чи джыл къазауатха кетиб, анда 57-чи аскерни 6-чы дивизиясыны тизгинлеринде уруш этгенди. 1943-чю джыл джаралы болуб, андан сакъатлыкъ табханды. Аны бла аны фронтдан башына бош этиб, Ереван шахарда военкоматда къуллукъ этерге ашыргъандыла. Микоян-Шахар джауладан азатланнгандан сора ол джуртуна ишлерге келгенди. Шахарны комсомол организациясыны секретары болуб тургъанды.

Рамазан, кёчгюнчюлюкню азабын сынаб, 1958-чи джыл джуртуна къайтыб, Зеленчук районда, Эки Суу арасы элде джашагъанды. 2004-чю джыл ауушханды.

Чотчаланы Къулчораны джашы Магомет



Магомет 1906-чы джыл Учкуланда туугъанды. 1941чи джыл июль айда фронтха кетгенди. Майкопда аскерчи усталыкъгъа юреннгенден сора Сталинградны къатында къзауатха киргенди. 15-чи Украин дивизияны 117-чи мараучу полкуну сафында Харьковну азатлагъанды. 1944-чю джыл август айда 2-чи, 3-чю Украин фронтла, КишинёвЯссы деген джерде 22 фашист дивизияны къуршоугъа алыб, къаушатхандыла. Ол сермешиуде Магомет кърал саугъагъа тыйыншлы болгъанды. Аны «Будапештни азатлагъаны ючюн», «Ата джурт къазауатда хорламы ючюн» деген медаллары да барды.

Магомет, юч кере ауур джаралы болса да, фронтха къайтыб, къазауатны ахырына дери къанлы джау бла сермешгенди. 1945-чи джыл аны аскерден башына бош этиб, Алма-Ата шахаргъа ашыргъандыла. Орта Азияда юйдегисин 1946-чы джыл табханды.

Магомет кёчгюнчюлюкню азабындан къутулуб, Къарачайгъа къайтхандан сора, Эки Суу арасы элге тюшгенди. 1984-чю джыл къазауат салгъан джараларындан ауушханды.

Рубриканы СЕМЕНЛАНЫ Аминат бардырады.

"Къарачай" 2014 дж. июлну 3

Тарих хапарла
ТАТЛЮКА КИМ БОЛГЪАНДЫ?

«Татлюка» деген джыр Къарачайда, Малкъарда да белгилиди. Татлюка кимледенди, къайсы миллетденди? Не бла белгили болгъанды халкъда?

Хапарымы Татлюканы атасы Анзордан башлайым. Малкъарда 1887-чи джыл алгъыннгы старшинаны чыгъарыб, аны орнуна Айдаболланы Мембулатны джашы Анзорну салгъандыла. Ишлеб тебрегенлей, Анзор Малкъаргъа къой эсенг, бютеу Кавказгъа белгили болгъанды. Онгсузлагъа, къарыусуз джашагъан юйдегилеге керти къайгъыргъаны, болушханы бла сый табханды. Анзорну оноуу бла таулада биринчи джол Малкъарда ишленнгенди. Ол кёзюуге кёре эм уллу межгит да Малкъарда ишленнгенди. Анзорну кёзюуюнде миллетде малны саны эки къатха кёбейгенди. Аны себеби – мал урлаб, тышына къоратыб, тургъан гудучулагъа къаршчы ишни кючлю къурагъанды Анзор. Чыртда тохтамагъан аманлыкъчыланы, тутдуруб, тюрмеге ашыртханды. Анга дери ишлеген старшина кючлеген 300 десятина джерни ызына сыйырыб, тау обществогъа къайтаргъанды.

Ол кёзюуде тюрмеге ашырылгъан гудучула 17 адам болгъандыла. Анзоргъа дери ишлеген старшинаны ышыгъында ала эркин джюрюгендиле. Бир къаууму Сибирден къачыб келиб, Малкъарда, Къобан областда къонуш табаргъа излегенди. Анзор аланы излетиб, ызларына, тюрмеге, ашыртханды. Алай бла халкъны малсыз этиб тургъанланы къысха заманны ичинде къурутханды...

Анзорну бютеу Кавказгъа, Грузиягъа дери белгили чабыучу аты болгъанды. Аны бир ат озалмагъанды. Ма ол атны Анзорну сюймегенле сакъат этгендиле. Ол 1893-чю джыл болгъанды. Аджирни алтын бла тенг кёрюб тургъандыла. Аны багъасын малкъар обществодан алыргъа мадары бола тургъанлай, Анзор алай эталмагъанды, бир аманлыкъчыла ючюн терсликлери болмагъан адамла нек джарсыргъа керекдиле деб. Ол джыл огъуна джаулары юч кере аны ёлтюрюрге чабхандыла. Не къадар къоркъутуб кюрешселе да, Анзор таймагъанды кесини антындан.

1897-чи джыл ачыкъ джаулукъ этиб тебрегендиле бир къауумла. Ала обществону джыйылыуунда Анзорну орнуна башханы салыргъа излегендиле – отставкадагъы генерал Шипцев деб бирни (ол администрациядан дунияны игилигин къуярыкъма деб, адамланы алдагъанды). Оппозицияны кючю бла эл Советде ишлегенле да Шипцевни джанына дженгнгендиле. Казначейлерин да кеслерине айландырыб, ачханы сюйгенлерича джояргъа муратлары болгъанды. Анзорну аманлаб, ортакъ ачханы урлагъанды деб, болмагъан затла бла терслеб, главнокомандующийге джазгъандыла. Алай бла муратларына джетгендиле. Анзор къуллукъдан тайгъанды. Алай а, тохтаб къалмай, тюзлюкню излеб, 1897-чи джыл ноябрда Терк областны тамадасына: «Мени терслигим болмагъанды, ишими тинтигиз да, къарагъыз», - деб джазгъанды. Областны тамадасы ийген адамла келиб, тинтиб, соруб, кертисин ачыкълагъандыла. Аны къуллукъдан къыстатхан къауумну терсликлерин ачыкълагъандыла. Алай бла Айдаболланы Анзорну ызына старшина этиб салгъандыла.

Анзорну ётгюрлюгюн, джигитлигин, къаджыкъмагъанлыгъын, тирилигин айырыб айтыргъа керекди. Кёб джылланы узунуна джангыз кеси учу-къыйыры болмагъан джауларына къаршчы кюреширге болумундан келгенди. Анзор ол кёзюуледе Шимал Кавказда эм байланы бирине да саналгъанды. Нальчикде эки уллу юйю, Къобан областда 4500 десятина джери, джылкъылары, тууар, къой сюрюулери болгъандыла. Иги къуллукъ этгени ючюн кёб орден, медаль бла саугъаланнганды. Аланы ичинде «Анна на шее», «Владимир на шее», «Св. Станислав» орденле. Ол 1915-чи джыл ёлгенди. Анзорну орнун джашы Татлюка алгъанды. Ол да, атасыча, халкъына тюз къуллукъ этгенди.

Татлюканы тюз аты Мухтарды. Аны эки къарнашы болгъанды – Къазий-Магомет (Кючюк) бла Науруз. Мухтар, патчахны офицери, граждан къазауатда акъла джанлы болгъанды. Къызыл Аскерни хорлаялмазлыкъларын ангылаб, аскер отряды бла Тау Артына аууб, Грузиягъа, андан да Тюркге кетгенди. Дагъыда бир талай замандан Франциягъа ётгенди. Ол заманда анга 30 джыл болгъан эди. Экинчи дуния къазауатда Татлюка Къызыл Къач деген халкъла арасы организацияда ишлегенди. Аны къагъыты бла герман тамадаладан эркинлик табыб, концлагерледен кёб малкъарлыны башына бош этгенди. Татлюканы ол ишине ол азатлагъан адамла шагъатлыкъ этгендиле. Маутхаузен (Австрияда) деген концлагерни музейинде сакъланады Татлюканы карты немец офицерлени ичинде, къарачай кийимлери бла. Ол музейни тамадасына: «Бу таулу кимди?» - деб соргъанларында, алай джууаб бергенди: «Это ангелхранитель Кавказа, его зовут Мухтар Айдаболов»...

Энди Айдаболланы Анзорну да, аны джашы Мухтарны да тюз-керти тукъумларын, къайсы миллетден болгъанларын белгилейик. Джанибеклада джюрюген хапар былайды: Джанибекланы Къалтурну беш джашы болады - Элмырза, Таумырза, Биймырза, Солтан, Ислам.

Биймырза бизни атабызды.

Аны джашы Адилгерийге (чам аты Шайлы) он джаш тууады – Мырзамек, Джамболат, Хардар, Мимболат, Иммолат, Махамет (бирси тёртюсюню атларын тюзеталмагъанбыз). Алагъа аталарыны чам аты бла «Шайлылары» дей, ахыры ол тукъум бла юйрегендиле Къарачайда.

Былайда айтыр хапарыбыз Шайлыланы Джамболатны юсюнденди. Джамболат Малкъардан Айдаболладан бир къызгъа юйленеди, къызны Къарачайгъа алыб келеди. Аланы бир джашчыкълары болады, атына да Мембулат (Азамат) атайдыла. Джамболат, нени юсюнден эсе да дауур чыгъыб, бир адамны ёлтюреди. Къатынын да, джашчыгъы Мембулатны да алыб, Малкъаргъа, къайынлары Айдаболлагъа, къачады. Не келсин, бир талай замандан, аны къайдагъысын билиб, ызындан барыб, ёлтюредиле. Джашчыгъын, Мембулатны, ёлтюрюб къоймасынла деб, къоркъуб, ана тукъумуна джаздырадыла. Мембулатны Анзор деб бир джашы болады. Анзорну да юч джашы – Къазий-Магомет, Мухтар (Татлюка), Науруз. Татлюканы къарнашларыны бири, Малкъардан джанлаб, Дюгерде бир къызгъа юйлениб, анда джашагъанды. Аны тёрт джашы да болгъанды. Джашладан бири ёлгенинде, джаназысына ючеулен болуб баргъан эдик. Бюгюн да биз ала бла джууукълукъ джюрютебиз. Анзор да, Татлюка да малкъарлыла тюлдюле, къарачайлыладыла.

Тукъумлары Айдаболлары тюлдю, Шайлыларыды (Джанибеклары)...

Берлинни хорлаб алгъандан сора генерал Плиевни дивизиясы Франциягъа баргъанды, немец фашистлени тамыры бла андан къурутур ючюн. Плиевни аскеринде бир малкъар джаш бла Хачирланы Ибрагим деб къарачай джаш болгъандыла. Ибрагим, Тёбен Мараны тюбюнден ёрге кириб, онг къолунгда экинчи юйде джашай эди. Ибрагимни Къазахстанда бизге айтхан хапары:

«Бир кюн бир узун сюекли ариу адам, келиб, аскерчилени арасында нелени эсе да сора, айлана туруб, командирибизге тюбеб, бизни кёргюзюб: «Бу эки адамны меннге къонакъгъа бир ийсенг», - деб тилейди. Биз сейирсинебиз аны алай этгенине. Ол бизни рестораннга элтди. Ресторан аныкъы кёре эдим. Бек кючлю сыйлады. Ашаб-ичиб бошагъаныкъдан сора, кесигизни тилде бир джырлагъыз, деб тиледи. Малкъарлы: «Нени джырлайым?» - деб сорду меннге. «Нени сюйсенг, аны джырла», - дедим. «Татлюканы» джырлаб башлады. Ол адам да, бизни къатыбызда олтуруб, сагъышлы болуб тынгылаб турду. Джырлаб бошагъаныкъда, кёзлеринден да джыламукъла келе, «тоба-тоба-тоба!» деб сейирсинди. «Татлюка деген менме», - деди. Биз да бек джунчудукъ. Татлюканы ахыр сёзю алай болду: «Мени Малкъаргъа этмеген игилигим къалмагъан эди. Ары барыб, айланыб, тансыгъымы алыб келирме, деб тура эдим. Къойдум, меннге быллай джырны этгенлеге баргъанны»...

Бу джыр большевик тамадаланы заказлары бла этилгенди ансы, Татлюканы кеси халкъыны, къралыны да алларында терслиги болмагъанды. Анга башында айтхан хапарыбыз да этеди толу шагъатлыкъ.

(Джыр къысхартылыб бериледи.)

... Къачма, Татлюка, къачма, Татлюка,
Къачсанг, табарыкъбыз анангы,
Джюрек ауузунгдан тартыб алсынла
Джанынгда акъбаш къамангы.

Айдаболланы мурдар Татлюка
Лаба чегетледе джашайды,
Бисаккуланы бий Хаджи-Мырза
Агъач къабукъланы ашайды.

Мурдар Татлюка кийим киймейди,
Этегин, дженгин къайырмай,
Мурдар Татлюка, къайдан келесе,
Сен анангы, эгечинги айырмай?

Айдаболланы мурдар Татлюка
Сабанлада асмакъ къурдургъан,
Уллу Малкъарны сабий джашларын
Джыджымла бла буудургъан.

Татлюка къачмай ким къачарыкъды,
Малкъарны ачхасын джыйды эсе,
Джаз большевиклени келликлерин билмей,
Элтиб тенгизге къуйду эсе...

ДЖАНИБЕКЛАНЫ Шакъман.
Терезе эл.

Karaçaylıla Karaçay gazetede Tatlükanı atası Anzor Karaçaylıdı deydile, Malkarlıla ese Malkar Zaman gazetede oğay alay tüldü çınttı Malkarlıdı deydile)

Malkar Zaman gazetede, Osmanlanı Hıysa:

"Alaydı da, Malkarnı belgili sıylı adamlarından biri Aydabollanı Mimbolatnı jaşı Aznornu em anı üyünü üsünden bizde jürügen hapar budu. Karaçaylı, malkarlı da bir milletdile. Kuuançıbızga-kuuanabız, jarsıuubuzga - jarsıybız. Tilibiz, dinibiz, tarıhıbız, niyet baylıgıbız da bir. Alay Aydabollanı Aznor çınttı malkarlıdı!
Osmanlanı Hıysa. "

Malkar Zaman gazeteden 13.08.2014

Айдаболланы Азнор ким болгъанды?


Опубликовал zaman 13.08.2014 09:59:13

Aydabollanı Anzornu caşı Muhtar çam atı Tatlüka.. Bizge köre soldakı.. Ong candakı Canhotlanı Basiyat..
(Suratlanı Aliyleni Taulan dan aldım.. Sau bolsun..)




Aydabollanı Anzor..

"Къарачай" 2014 дж. июлну 3

Окъуучуну оюму
МЕНИ ЭЛИМ — МАРА

- Бу джерледе туууб, былайда киндиги кесилген хар адам бу таурухлу джуртланы ёмюрю унутурукъ тюлдю, - деб джазады бизни редакциягъа урунууну ветераны ДАНАЛАНЫ Джагъафар. - Мен бусагъатда Черкесск шахарда джашайма. Алай а не аз да мадар табханлай, дуния джарыгъын биринчи кёрген джериме - Марагъа барыб, тансыгъымы алгъанлай турама. Ма бу джайгъы айла башланнганлары бла энтда барыб келдим Марагъа. Бир ариулукъ барды бусагъатда анда!

Уллу Аллах бу джерлени, бу байлыкъны бизлеге бергенине къууанаса. Ата-бабаларыбыз керти да акъыллы адамла болмасала, бу сейирлик джерлени сайлай биллик болмаз эдиле. Мара башына чыгъыб, энгишге бир къарагъыз! Гумдан Дадым, Кёкле Къаялагъа дери, къол аяздача, кёрюнеди. Кенглиги Индишден Акъ Къаягъа дери созулады. Тёгерек джашил лауданнга бёленнгенди. Бурма чегетле, гоккалы сыртла, башхасы болмай, нартла келтириб, ала кюйюзню джайыб кетгенча, алайдыла. Дарман хауасы, дарман сууу, гаралары – къайсысын санагъын, къайсысын айтхын. Былайыны байлыгъы – бу джуртлада джашагъан адамла – кимге да къонакъбайлыкъ эте билген, къонакъгъа джюрек ачыкълыкълары бла тюбеген, къууанч, бушуу кюнледе да бир-бирин тута, багъалата тургъан адамладыла. Джангыз бир джолоучугъа суусаб ичирмей иерик тюлдюле элчиле. Марадан кёб онглу, кёб белгили адам чыкъгъанды, энтда бардыла, энтда боллукъдула. Не джашарыу, Совет властны заманында марачыладан онглу адамларыбызгъа зарланнган къара иннетлиле да тюбегендиле...

Бюгюн мен Мараны тарихин айтайым, белгили адамларыны юсюнден джазайым деб алмагъанма къаламны къолгъа. Нени айтыргъа излегеними тюбюрекде джазарма. Эсиме тюшгени бла уа эм алгъа бир-эки адамны атын айтыргъа тыйыншлы кёреме.

Ётген ёмюрню аллында, 1899-чу джыллада, Эбзеланы Акъбайны джашы Бекмырза, Меккагъа барыб, анда бир талай заманны дин джаны бла окъуб, билим алыб, хаджилик да къылыб къайтхан эди. Андан келгенинден сора Марада талай адамны Сыйлы Къур’анны окъургъа юретеди. Аладан кёбюсю Къарачайны бир къауум эллеринде кеслери да афендилик этиб тургъандыла. Сёзге айтсакъ, Чапаевское элде Теуналаны Османны джашы Азрет, Черкесскеде Гербекланы Танашны джашы Махмуд. Андан сора шахарда дин къуллукъчу болгъан бек фахмулу адамларыбызны бири Хапчаланы Ибрагим хаджи эди. Аланы джоллары бла баргъан Катчиланы Казим хаджи уа барыбызны да къууандырады.

Эбзеланы Бекмырзаны джазыуун айтсакъ, ол бек къыйын болгъанды. Совет власть орналгъанында, аман адамладан тил джетиб, аны тутуб кетедиле. Тюрмеде тюйюб ёлтюредиле.

Марадан чыкъгъан Хачирланы Алисаны уланы Хаджимырза кесини заманында окъуулу-билимли, ётгюр адам болгъанды. Хаджимырза ол кёзюудеги автоном областыбызда башчыланы бирине сайланнган эди. Аны сюймегенле, къара иннет тутуб, Хаджимырзаны ызлаб, ёлтюрюрге умут этиб айланнгандыла. Аладан бирин ариу билгенди Хаджимырза. Ол элчиледен болгъанды. Бир джол Хаджимырза, ингир эте, ана къарнашы Гербекланы Токъашха ташатын келеди... «Мени атым Джайлыкъ артында отлай турады. Аны кишенлеб келгенме. Мени ызымдан къара сабан сюрюб айланнганладан киши джукъ эслемегенди. Кеч эте джашланы бирин ийигиз да, атымы бери келтиртигиз. Аны бла джанлаб кетерме. Бёркюмю Кёкле Къая тюбюнде къойсам, менден бошагъанларын билигиз. Бу хапарны уа кишиге айтмагъыз», - деб, кечегиде атын келтиргенлеринде, кетиб къалады Хаджимырза. Эртденбла Токъаш сескекли болуб, джууукъдантенгден талай адамны да джыйыб Кёкле Къаяны тюбюне барады. Алайда Хаджимырзаны бёркюн табадыла. Бушуу хапар элге джайылады. «Ёлюгюн былайда табарбыз» деб, элчиле джайылыб, Кёкле Къаяны тюбюн аулаб чыгъадыла. Аланы араларында ичинден кёл кенгдире тургъан, хыйлалыкъгъа бери чыкъгъан, Хаджимырзаны ёлтюрюрге къаст этиб айланнган аманлыкъчы адам бла аны нёгери да боладыла. Излейдиле, ёлюкню табмайдыла. Миллет джылау аллы болады, дагъыда излегенлерин къоймайдыла. Бир эки-юч кюнден Акъ Къая джанындан келе тургъан талай атлыны кёредиле. Джууукълашсала, юслеринде аскер кийимлери болгъан джашла. Алларында уа къара аджирни юсюнде Хачирланы Хаджимырза кеси. Сау-эсен, джарыкъ кёллю, миллет аны аллына чабады. Хаджимырзаны ёлтюрлюк адам бла нёгери, барындан айырылыб, чегет таба джанлаб тебрейдиле. Аланы ызларындан киши сюрмейди, шкок атмайды. Алай бла Хаджимырза кимни ким болгъанын, кесини да акъыллылыгъын танытхан эди.

Хачирланы Алисаны джашы Хаджимырза 1908-чи джыл туугъанды. Миллетни керти патриоту эди ол. Уллу Ата джурт къазауат башланнганлай, ол кеси разылыгъы бла фронтха барыргъа излейди. Крайкомгъа дери къагъыт джазады. Алай а мында, Къарачай автоном областда, фронтха болушлукъ ишлени амалсыз бардырырча кадрла керек эдиле да, аны къазауатха иймей, бир джыл чакълыны тутадыла. Ёнге, ол, Джуртха къыйын кёзюуледе тылда турургъа сюймей, 1942-чи джыл июлну 24-де фашистле бла сермеширге кетеди. Аскерде политика къуллукъчуланы хазырлагъан курсланы бошагъандан сора Хаджимырзаны 498-чи артиллерия батальонну партбюросуна секретарь этиб саладыла. Ол къуллукъда аскерчилени кючлю бирикдире билгенин танытады. Сермешиуледе джигитликни юлгюсюн кеси кёргюзеди таулу джаш. Анга талай кърал саугъа берилгенди. Бизни миллетни кёчюргенлеринден сора да аны ётгюрлюгюне уллу багъа бередиле командирлери. Алай бла аскерде къоядыла. 1944-чю джыл февралны 23-де Корсунь-Шевченко операцияда джигитлиги ючюн Хачирланы Хаджимырзаны Уллу Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени бла саугъалайдыла. Тамада лейтенант Хачир улу къазауат бошалгъандан сора джууукъ адамларын Къыргъызстанда табады. Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора ол, Къарачай районда талай уллу къуллукъда ишлеб, атын иги бла айтдырыб тургъанды.

Хаджимырзаны бютеу ашхы шартлары, адамлыгъы, анга джууукъ джетген, барыбыз да иги билген, кёб болмай арабыздан замансызлай кетген Хачирланы Азретни джашы Исмаилгъа кёчген эдиле дерчады. Ол да ёмюрюнде бир деб бир адамны ачытмагъанды, къуру игилик этген болмаса. Миллетге реабилитация этдирирге кюнюнкечесин, заманын аямай, чабыб айланнганды ол. Аны миллетин керти сюйгенине барыбыз да шагъатлыкъ этерикбиз. Къуру кесини туугъан эли Мараны джарашдырыргъа, джердешлерине болушургъа къаллай бир игилиги джетгенди аны. Мени кёлюме келгени – Марада орамланы бирине аны аты аталса, эл аралыкъда бюсту салынса деб олду. Мени оюмуму кёбле джакъларла деб турама. Керек болса, ачха да джыярыкъбыз.

ЕВРОПА МУСЛИМАН БОЛА БАРАДЫ

Скандинавияны тёрелери кёз кёре тургъанлай оюладыла. Жалан да бир ненча жыл мындан алгъа Скандинавия жарым айырыкамда бек жайылгъан эр киши атлагъа Пер, Ян, Юхан санала эдиле. Алай быйылгъы жыл къужур саугъа этгенди.

Ослода бек белгили ат, статистиканы ара бюросу айтханнга кёре, Мухаммат болгъанды. Экспертле санагъанларыча, Норвегияны ара шахарында тюрлю-тюрлю жыл санлы 4,8 минг эр кишини аты Мухамматды.
Экинчи жерде уа Ян деген атды (аны 4,7 минг эр киши жюрютеди),
ючюнчю жер а Перге жетгенди (4,1 минг адам).

Аны бла бирге бу тюрлю шарт норвегиячыланы кеслерин да сейир этдирмейди. Белгили болгъаныча, Мухаммат деген эр кишилени атларыны араларында бир ненча жылдан бери тынгылы орналгъанды. Алай а Скандинавиягъа Африкадан бла Жууукъ Востокдан кёп адам кёчюп келгенлери ючюн болгъанды.

Былай да чертейик, жангы моданы юсюнден хапар норвегиячыланы къайгъы этдиреди, экспертлени прогнозларына ийнансакъ, 15 жылдан сора кёк кёзлю блондинле ара шахарда бек аз боллукъдула, 30 жылдан сора уа битеу Норвегияда да. Быллай статистиканы алыкъа жаланда норвегиячыла билдиргендиле.

Болсада Европаны бирси къыралларында да болум алай бола турады. Сёз ючюн, Лондонда. Брюссельде эм Амстердамда да Мухаммат деген атны сабийлеге кёпденкёп атай барадыла. Испанияда да ол бек кенг жайылгъанладан бириди. Миланда предпринимательлени араларында да ол алай.

Европалы политологла бу тенденцияны къоркъуулугъа санагъанларын билдиргендиле. Критика кёз къарамлары болгъан европачы политологла да жангы тенденцияны хаталыгъа санайдыла – «акъ шинлилени геноцидлери» башланнганды, дейдиле.

Бу проблема Швецияда да чыкъгъанды.
Къыралны эм уллу шахарларындан бирлеринде - Мальмеде – 2013 жылда тыш къыраллыла, асламысында муслийманла – халкъны 57 процентин тута эдиле. Ол а алай бош статистика тюйюлдю, жылдан - жылгъа шахарда миллетчилик бла байламлы мурдар ишле, аманлыкъла кёбейе барадыла.

Российская газета

Tinibek, салам алейкум.

Къарачай газетни джангыдан интернетге сала башлагъандыла. Бу тюбюнде макалени бери салыргъа бир кюреш.

2014 джыл, октябрны 9.
«Къарачай» газет, ючюнчю бет:

макале «Бизни сейирлик тарихибиз»

2014 дж. октябрны 11
"Къарачай"



Къалай улу Аппаны юсюнден эсге тюшюрюуле
А Т Л Ы

Багъыр улу Къасбот да, Къалай улу Аппа да джууукъ джетген, аланы кеслерин да иги таныгъан мени атам XIX-чу ёмюрню аягъында келгенди дуниягъа, дуниядан да XX-чы ёмюрню аягъында кетгенди. Къабыргъа хоншубуз а Хасаукада къазауат этген Тамбийланы Исламны джашы Джюсюб эди. Туугъан джылы - 1844-чю. 120 джыл джашаб, 1964-чю джыл ауушхан эди. Аны нёгери Белкъау улу Мухаммад, андан джаш болса да, ол да буруннгу адам эди. Джандетли болсунла бары да, кеслери кетгенликге, айтханлары эсимде къалгъандыла. «Джаш кёргенин унутмаз» деб, аны ючюн айта болурла. Джаз-джай-кюз айлада аладан айырылмай эдим, ала эски тонларына чырмалыб, дуппур башында джашил кырдыкга къабыргъаларындан тюшселе, зауукъ менде эди. Ислам улу джырлаб, Белкъау улу эжиу этиб, мен да тынгылаб. Алагъа тынгылай, къойланы, бузоуланы совхоз бачхагъа ийиб, кесиме азмы урушдургъанма...

Ол нарт адамлагъа тынгылай, мен XIX-чу - XX-чы ёмюрледе джашагъанма, ала сёлешгенча, эски къарачай тилде сёлешгенме, ала бла кетген замандан, къазауат джылладан, сюргюнден да ётгенме. Хасаука джырны толу вариантын эм алгъа аладан эшитгенме, артда уа - Тюркде къарачайлыладан... Ала Багъыр улу Къасботну, Джырчы Сымайылны джырларын да джырлай эдиле, Къалай улуну селеке, чамнакъырда сёзлерин да айтыб, ёмюрде къыйынлыкъ кёрмеген сабийлеча, кюле эдиле. Бусагъатдагъы къартла аллай хапарла айта, алай джарыкъ кюле да билмейдиле, алача, джангыз бир орус сёз къошмай, таза къарачай тилде сёлешалгъан да эталмайдыла.

Школда манга устазла «къарттамакъ» деб, нек ышарыучуларын энди ангылайма. Ёзге эсде тургъан башха затладыла.

Ол эки къарт - Ислам улу бла Белкъау улу, - дуппур башындан элге къараб, бютеу кемликлени, кёзге эрши кёрюннген затланы да айта эдиле.

- Кёремисе, ол адамланы, джолгъа джутлана, джолдан кеслерине джер юзе, орамны эки арба ёталмазча тар этиб къойгъанларын.

- Да айтама да, джол тарлыкъ джюрек кенглик болмагъандан чыгъады.

- Къалай улу Аппа керек эди былагъа - самаркъауу бла, селекеси бла бедишлик этер эди...

- «Аппа ким болгъанды, Къалай улу деб да нек айтхандыла?» - деб къадалдым.

- Аппамы? - деди Ислам улу. Аппа бай, бий, къуллукъчу, оноучу, афенди деб, алагъа артыкъ ариу айтмай эди, баш урмай эди. Джарлыгъа да, «джарлыды» деб, джан басмай эди - тюз ким эсе, аны джанында бола эди. Омакъ кийиниб, ат башындан, патчах тахтаданча, къарай эди. Тюз адам эди Аппа.

Сёзге Белкъау улу къошулду:

- Бусагъатда бир тилчиле бардыла, «бачхасы он сотух тюлдю, онбирди, беш къойну орнуна алты къой тутады, эки ийнеги барды», деб тил этиб айланнганла. Аппа уа тилчини да, «халкъгъа джашау бермейсиз» деб, властны да кереклилерин берлик эди. Ачы тили бар эди. Бюгюннгюледе къайда анга джетерик? Зауаллы Аппаны тутуб, магъадан къаздырыб да тургъандыла. Зулму да бюгалмагъанды аны.

«Алгъанлыкъгъа джагъадан,
Къаздыргъанлыкъгъа магъа-
дан,
Итле къоркъалла Аппадан», -
деучюсю эсимдеди.

«Тюшер тюшмез бешикден,
Аякъ юсюне сюелгенме - Къа-
лай улу Аппа деген Менме.
Юйюм джокъ эсе да,
Джубуранча къарамам тешик-
ден,
Джумача къарамам эшикден:
Барды мени Атым,
Олду мени къанатым».

Арадан кёб джыл озса да, ол эки къартны сёлешгенлери, Аппаны ала сагъыннган сёзлери эсимдедиле. Эшта, аланы къагъытха тюшюрюб къояргъа керек болур, мен да бериден ары джууукъ болгъанма.

«Барды мени Атым,
Олду мени къанатым».

Аппа аламат ат кереги болгъан, къарамындан кёз алмазча атлада джюрюгенди. Кеси да бек таза, бек омакъ кийинирге сюйгенди. «Эркишини къанатыды ат» деб эртде айтылгъанды. Алай а, былайда атыны юсюнден (алай ангыларгъа да боллукъду) айтмайды Аппа. «Мени барды атым» деб, кесини АТЫНА айтады. Аппаны билмеген а ол заманда Къарачайда ким бар эди? Аппаны хар чамы, накъырдасы, селекеси нарт сёзлеча джюрюй эдиле халкъда. Аппаны сёзю ауузундан чыгъар-чыкъмаз, бютеу эллеге джайыла эди. Джырчыгъа, назмучугъа андан уллу насыб къайда!

Таулада телерадио, театр болмагъан кёзюуде Аппаны оюнлары телевизорну, радиону, сахнаны орнун тутхандыла. Артмагъындан хар къуру да биргесине джюрютген, кеси этген - талай кийиз-бусхул гинджилени чыгъарыб, аланы тюрлю-тюрлю ауазла бла сёлешдириб, хар бирин ары-бери энчи тукъум къымылдатыб, джюрютюб, халкъны сейирсиндириб тургъанды. Эм сейири - гинджилени Аппа алай джюрютгенди, сёлешдиргенди, халкъ алада динни бузгъан джарым моллаланы, бий атха тамгъа тюшюргенлени, терс оноу этген старшиналаны, къызгъанчлыкъ бла бет джойгъан байланы, дженгил, тёзюмсюз адамланы, эринчеклени, харам, гюнах ишге къошулгъанланы, адетден, намысдан чыкъгъанланы барын таныб, атларын айтыб, кюлюб тургъанды. Гинджиледе кеслерин таныгъанла уа, Аппагъа тиш къыса, алайдан джанлар къайгъыгъа киргендиле. Артда: «Аппаны ауузуна тюшгенден Аллах сакъласын», - дей, Къалай улугъа кими ариу айтыргъа, кими къоркъутургъа, кими махкемеге тартаргъа кюрешгендиле.

Сагъыш этеме да, хар адамны шарайыбын ачыкъ айтыб, харам оноучуланы, ит къуллукъчуланы джерге кирлик этиб тургъан Аппада къаллай ёт болургъа керек эди? Къарачайны шайырларыны ичинде Аппача адам болуб билмейме. Эсимдеди, 1990-чы джыллада бизни бир оноучугъа назму джазгъаным:

«Джуртум деген, Халкъым деген Адамды.

Башхалагъа къарын джалчы болгъанны,

Халкъын сатыб, ашау алыб тургъанны,

Анасындан ичген сютю харамды».

Лайпанланы Сейит, тынгылаб туруб: «Да Аппагъа бир джууукълугъунг болур, былай джаза эсенг. Энди, аныча, тутмакъ азаб сынаргъа да хазырмыса?» - деб, башын, разы болмагъанча булгъагъан эди. Алай а Аппача болургъа къайда!

Аппаны юйю да, кюню да, бютеу джашауу да Тюз Сёз болгъанды. Аны ючюн тутмакъ да сынагъанды, джангызлыкъ да сынагъанды. Алай а, тутмакъдан чыкъгъаны сайын, къоркъмай, тохтамай, хакъ сёзню айтханлай тургъанды. Багъыр улу Къасботха тюбегенинде:

«Сен Багъыр эсенг, мен - Къалай,
Сен къалай эсенг, мен - алай», - дегенди.

Багъыр улу Къасбот аллыбызгъа чыкъса, алай айталлыкъ джырчы бармыды бюгюн? Къалай улу Аппа чыкъса уа аллыбызгъа? «Сен къалай эсенг, мен алай», - деб айталлыкъ шайыр бармыды ичибизде? Тюз сёзню къоркъмай айтыб, аны ючюн отха, тюрмеге тюшген неда тюшерге хазыр бармыды ичибизде? Джокъ эсе уа, керти Джырчы, керти Шайыр джокъду арабызда. Хакъ сёзню айталмагъан, Акъ сёзню да айталлыкъ тюлдю. Къалай улу Аппа бизни адамлыкъгъа да, шайырлыкъгъа да юретгенлей турлукъду. Дуния мал ючюн неда къуллукъ ючюн къул болгъан Аппаны кёзюгюзге кёргюзталлыкъмысыз? Неда Аппаны эшекге миниб? Огъай. Аппа къуру да ат юсюндеди. Поэзиябызгъа да киргенди алай. Ёмюрге да халкъ эсинде къаллыкъды алай - ат юсюнде.

Аппаны талай айтыуун басмагъа теджейме.

ФУК УЗМАННГА АППАНЫ АЙТХАНЫ

Аппа, къара гинджисин терсине айландырыб, къара эшекге миндириб, былай айтыб сёлешгенди:

«Узакъда» джашайды Фук.
Аны къоймагъыз джууукъ.
Шайтан къылыкъ алайды -
Къара халкъны алдайды.
Джалгъан атыды узман.
Бермегиз анга туздам.
Сиз бермегиз анга джол,
Сиз бермегиз анга къол.
Къойсагъыз да ёлтюрюб,
Айтыб турур ётюрюк.
Ол эр тюлдю, къанауду,
Ёзю, сёзю джамауду.
Туудугъуду ол Фукну,
Душманыды ол нартны.
Джарылса да Фук узман,
Кюушеннгеними бузмам.
Мен къуллукъ эте хакъгъа,
Джинни танытдым халкъгъа.
Айландырыб терсине,
Олтуртханма эшекге -
Тюкюрюгюз бетине.

«Фук» деб кесине «узманма» (устама) деб, хар неге, кимге да мадарым барды деб, дууала джазыб тургъан бир джарым моллагъа айтханды Къалай улу.

Бу оюнундан сора Аппа абрек чыгъаргъа керек болгъанды, дейдиле.

Муну 1960-чы джыл Ислам улу Джюсюб (Тамбийладан) айтыб, джашы Ибрахим джазыб алгъанды. 1984-чю джыл Ибрахим атасындан эшитген кёб затны айтхан эди меннге. Аланы арасында Аппаны айтыуларындан да талай зат барды. Бу аланы бириди. Бу самаркъау назмуну сейирлиги формасыды. Аппаны назмулары эркин назмуладыла. Алай а, кебни бузмай, айтайым десе, былай да айталгъанды. Бу да Аппаны табигъат фахмусун кёргюзтген бир шартды.

АППА БЛА ВОССТАНИЕЧИЛЕ

- Джер айланыбды башы тюбюне,
айланыр кюн а келир тюзюне, -
дегенми эдинг?
- Деген эдим.

-Джер айланыб эди башы тюбюне,
бласт келгенлей салды тюзюне, -
дегенми эдинг?
- Деген эдим.
- Тюбдегиле баш болдула,

башдагъыла тюб болдула,
къара къайгъыла кёб болдула, -
дегенми эдинг?
- Деген эдим.
- Энди уа не дейсе?
- Эндими? Энтда:
«Джер айланыбды башы тюбюне,
айланыр кюн а келир тюзюне, -
дейме.
Кесиме не десегиз да,
атыма тиймегиз», - дейме.

Бастаниени башчылары, кюлген да этиб, Аппаны башына бош этгендиле.

Бу юзюк къагъытха тюшюрюлген сагъатда бу восстание къайсы джылгъы восстание болгъаны джазылмай къалгъанды. 1960-чы джыл аны къагъытха тюшюрген Тамбийланы Ибрахим атасы Джюсюбден соргъан эсе да, унутханды. Мени къолума бу 1984-чю джыл, мен газетде ишлеген сагъатда, тюшген эди. Мени оюмум бла, бу иш 1920-чы джыллада болгъан болур.

АППАНЫ АТЫ ЭШЕКЛЕНИ АТЛАРЫ БЛА ЧАБМАЗ

Аппагъа: «Ат чабдырадыла. Чарсха сен да къошул. Сени аджиринг хорларгъа да болур», - дегендиле. «Чарсны къурагъан кимди? Кимлени атлары чабарыкъдыла?» - деб соргъанды ол. Сора, бираз тынгылаб: «Аппаны аты эшеклени атлары бла чабмаз», - деб къойгъанды.

АППА ЮЧ ЗАТЫН КИШИГЕ БЕРМЕЙДИ

Аппаны атын хаух тилей келгенди бир эссизирек джаш нёгери бла.

- Не этериксе ат бла?

- Къыз къачырлыкъма, - дегенди джаш.

- Къыз къачырлыкъны кесини аты болургъа керекди, - дегенди Аппа.

Дагъыда айтханды:

- Аппа юч затын - башында бёркюн, тюбюнде атын, белинде къамасын - кишиге бермейди.

- Халкъгъа сен берген не барды? - деб, хыршыланнганды джашны нёгери.

- Халкъгъа мен сёзюмю береме, халкъ да аны айтыб айланады. Сиз а, кесигизден тамадагъа келиб, не сёлешгенигизни билмей эсегиз, адам сёзню ангыламай эсегиз, адеб-джорукъ билмей эсегиз, сизге берлигим буду, - деб, джашланы къамчиси бла сопалаб, илгиздик этгенди.

«КЪАРАЧАЙГЪА ДА БИР КЕМЕ ИЙСИН»

Инкъыйлабха (революциягъа) къууаныб тюбеген Аппа, бираздан мыдах болгъанды. Бластла адамланы ёлтюргенлерин, тутханларын джаратмагъанды. Къайсы эсе да бир «билимлирек» айтханды Аппагъа: «Ленин кишиге зорлукъ этдирмейди. Джангы бластны джаратмагъан, къаршчы болгъан алимлени, джазыучуланы, джырчыланы, афендилени барын джыйдырыб, кемеле бла тыш къраллагъа ийдиреди». Аппа джарыб: «Шо, Лениннге бир къагъыт джазыгъыз. Къарачайгъа да бир кеме ийсин», - дегенди. Танышы кюлгенди: «Да, Орусда сабет бластха халкъны азы къаршчыды. Къарачайда уа халкъны кёбю. Кёрдюнг да, къозгъалыу болгъанында, бютеу Къарачай ёрге къобуб къалгъанын. Тышына ашырыу болса, Къарачайны кёбюн ашырыб, бек азы къаллыкъды. Ол заманда сен кимлени хыликке этериксе, самаркъауунг, джырынг-зат кишиге керек болмай къалыр». «Да мен да кетерме, халкъны кёбю къалай болса, алай болурма», - деб къойгъанды Аппа.

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал.

Цитата
Sabr пишет: 2014 джыл, октябрны 9. «Къарачай» газет, ючюнчю бет: макале «Бизни сейирликтарихибиз»

"Къарачай"
2014 дж. октябрны 9

Билирге керекди
БИЗНИ СЕЙИРЛИК ТАРИХИБИЗ

Бёлек джылны мындан алгъа, 2009-чу джыл июнну 11-де, Тёбен Архыз комплексде уллу джыйылыу болуб, минг джылны мындан алгъа ишленнген христиан клисаланы къатында ташдан эсгертме салыннган эди. Анда былай джазылгъанды: «Дуниягъа айтылгъан алан культураны къурагъанлагъааланы къыйынларын ангылагъан туудукъларындан – къарачайлыла бла малкъарлыладан». Бу сыйлы джерде, ата-бабаларыбызны ара шахары Магасда, бюгюннгю Архызда, биз келген джолубузну тансыкъларгъа мадар табабыз, бизни республиканы джамагъаты къой эсенг, бери Ставрополь эмда Краснодар крайлада, Шимал Тегейде, бирси хоншу республикалада, Эресейни уллу шахарларында, таб, узакъ Шаркъда джашагъанла да келедиле. Тёбен Архызда тарих-культура эмда археология комплексни босагъасындан атлагъан адамны кёзюне илинирча джазыула, аланладан хапар айтыб, келген туристлеге болушлукъ этедиле.

Археолог-кавказовед В. Кузнецовну айтханы да аланы бириди: «Шимал Кавказда джашагъан тюрк тилли миллетлени къуралыуларында эм баш орунну аланла аладыла». Тарих илмуланы доктору Е. П. Алексеева былай джазгъанды: «XIVчю ёмюрде джашагъан араб автор Абуль Среда чертгеннге кёре, Абхазиядан кюн чыкъгъан джанында, кавказ тауланы шимал табасында аланланы тюрк тилли юзюклери джашайдыла, аланы къатларында да тюрк расалы халкъ барды, алагъа «ассла» дейдиле.

Къарачайлыла бла малкъарлыланы ата-бабалары аланла болгъанларыны хакъындан кёб алим айтханды. Тегей профессор-алановед В. И. Абаев кесини кёлюн бу тукъум билдиргенди: «Аланладан къалгъан тин-иннет хазна болмагъан фатауа неда таурухтауран тюлдю, ол илму бла кючлю бегитилген оюмду, ол себебден къарачай-малкъар миллетлени тарих маданият ызларындан хапар билирге излегенле анга толу таяныргъа боллукъдула».

Алан кърал белгили, онглу кърал болгъаны себебли дунияны джер-джеринден анга кёб адам джюрюгенди – кими сатыу бла, кими тарих ыз ызлай, кими да джер-суу кёре. Персиядан келген бир джазыучуну XII-чи-XIIIчю ёмюрледе Аланны юсюнден айтханы «Чудеса мира» деген журналда басмаланнганды: «Алан – башхалагъа ушамагъан бир къралды, аны миллети кёб динлиди. Аланны бир къаууму талай джюз джылны Эресейден алгъа христиан диннге кёчгенди, Аланны экинчи къаууму уа, монголлула келгинчи, муслиман болуб тургъанды».

Тёбен Архыз тарихкультура эмда археология комплекс – буруннгу Магасда – кёб сейир зат табылгъанды, ол Аланны ара шахары болгъанды. Археологла, къазыб алгъан затларын Москваны, Ставрополну музейлерине ашыргъандыла.

Бюгюнлюкде Архызда католик ышан бла ишленнген юч клиса сюеледи алайда дагъыда ташдан ишленнген тёгерек орузлама, маданият эсгертме болуб сакъланнганды. Аны диаметри 88 метрди, бир да ишексиз, аны бла хайырланыб тургъандыла асыл ата-бабаларыбыз, кеси да X-чю-XII-чи ёмюрледе ишленнгенди. Ол тёгерек орузламаны ичи бёлюнюб тургъаны эсленеди. Кече бла кюнню тенг болгъан заманында кюнню джюрюшю къалай болгъаны эсебленнгенди дагъыда орузламаны кёб сейир затын эслерге мадар барды.


Элкъанланы Умар.

- Аланла Аргун суудан башлаб (Ингушетияда) ма бизни Лабагъа дери джашагъандыла – кеслери да джоппу-джоппу тургъандыла. Археологла оюм этгеннге кёре, бизни джыл санаугъа дери III-чю ёмюрде келгендиле, бир къауум тарихчиле андан кечирек заманны кёргюзедиле, айтыргъа, бизни джыл санауну биринчи ёмюрюн, - дейди Къарачай-Черкес кърал тарихкультура эмда табигъат музейни-заповедникни директору Элкъанланы Юсюбню джашы Умар. Тёбен Архызны ол заманда (Магасны) джери 100 гектаргъа джетгенди. Бир къыйырындан бир къыйырына тёрт километр чакълы бир болгъанды. Аны ангылатыр ючюн, бир юлгю келтирейим. X-чу-XIчи ёмюрледе бу шахарны джамагъатын Францияны ара шахары Париж бла тенглешдирсек, былайда джашагъанланы саны эки кереге кёб болгъанды. Дагъыда тарихде айтылгъан бир затны чертерге тыйыншлыгъа санайма. Сёз ючюн, славян миллетле 5 миллион болгъан заманда аланла 2,5 миллион болгъандыла.

Ол затны бегитген юлгюлени бурун бизни джуртлагъа келгенлени джазгъан затларында излерге боллукъду. Айтыргъа, Масуди деген бир араб джолоучу, аланланы эллери бир-бирлерине джууукъ салыннгандыла, эртденбла гугурукку къычырса, бир элден бир элге барыб, Минги Таугъа дери джетгенди, деб джазгъанды.

- Студент заманымдан башлаб, мен археология иш бла кюрешгенме, - дейди Элкъан улу. – Эски юй тюбле Аланда бир-бири юсюне къаланнганча, алай джууукъ салыннгандыла. IV-чю ёмюрде бери гуннла келгендиле, аланланы кёбюсю ала бла кетгендиле, ала Испаниягъа, Португалиягъа, таб Африкагъа дери джетгендиле. Анда 110 джылны кърал къураб тургъандыла. Шимал Африкада – эски Римде Карфаген деген шахар орналгъан джерде джашагъандыла аланла. Аны айтханым, кете-кете, аланланы санлары аздан аз болуб баргъандыла. Аны юсюне да эминала орта ёмюрледе аланлагъа кёб къатылгъандыла. Аны юсюнден белгили алимле джазгъандыла.

Аланла бла байламлы дагъыда бир сейир хапарны айтды Умар. Магеллан джерни тёгерегине айланнган заманда аны беш кемеси болгъанды. Бешинчи кемени аты «Виктория» болгъанды. Тарих документледе сакъланнганына кёре, ол кемени иеси, кеси ачха джыйыб, ёнгкюч да алыб ишлегенди ол кемени. Джерни тёгерегине айланыб келе тургъан заманда Филиппин айрымканланы къатында баргъан сермешиуледе эмда тюрлю-тюрлю аурууладан адамла ёлюб башлагъандыла, Магеллан да ёлгенди. Сау-эсен Испаниягъа сынгар «Виктория» кеме джыйылгъанды. Испанияны патчахы ол кемени иеси Элкъаннга де-Элькано деб граф титулну бергенди. Сагъыш бир этигиз, тенгизни джагъасында джашамагъан адамла, биз, тенгиз-терк, къайыкъ, кеме, джелпек дегенча сёзлени къайдан билебиз.

Кимге да белгили зат: бизни ата-бабаларыбыз аланла – христиан динни оруслуладан джюз джылны алгъа алгъандыла. Аланланы юслери бла чилле джол ары да, бери да баргъанды. Тёбен Архызда, дагъыда Чууана эмда Сынты къалала къалай ишлениб башлагъанларыны чуруму барды. Иран бла Византияны арасында уруш башланады, ол кёзюуде Византия сатыу-алыу этерге кесине башха джол излеб башлайды. Чилле джол Каспий тенгизни шимал джаны бла Къазахстандан, Орта Азиядан келген кериуанла, Архыз эмда Санчар ауушла бла Абхазия бла Тюркге кетгендиле. Алайды да, 600 джылдан асламны бизни джерле бла Чилле джол барыб тургъанды. Византия Аланнга христиан динни да аны бла сингдириб кюрешгенди – ала католик христианла болгъанлары себебли, христиан клисаланы да католиклеге джараулу ишлетгендиле.

Бюгюнлюкде ата-бабаларыбызны ара шахары болуб тургъан Тёбен Архызда юч клиса сакъланнганды. Хар тукъум кесини къарыууна кёре энчи гитче клисачыкъла да этгендиле. Ай медет, аланы чачхандыла. - Былайда, Тёбен Архыз комплексде, араб тилде джазыула эмда муслиман къабырла да табылгъандыла – ол зат бизни ата-бабаларыбыз ислам дин бла да шагъырей болгъанларын бегитеди, дейди Элкъан улу. – Алайды да, алан миллетни бир кесеги муслиман болгъанды. Аны бла VII-чи-X-чу ёмюрледе Алан кючлю кърал болуб тебрейди. Аланны къылчыгъы – башчылыкъ этген къаууму – VIII-чи ёмюрден христиан динни алыб башлагъанды, X-чу ёмюрню ал сюреминде уа бу клисала ишленнгендиле. Былайда дагъыда бир затны чертерге излейме – татармонгол чабыуулну кёзюуюнде аланла, джаугъа бой бермей, джети джылны къаршчылыкъ танытыб тургъандыла.

Тарихге белгили энтда бир зат барды. Аланла джигит, чырайлы, кючлю адамла болгъандыла. Ала гуннланы заманларында Къытайгъа дери джетгендиле. Къытайны патчахы алан джашладан кесине энчи аскер къурагъанды, аланы парадда кёргюзюб тургъанды – мингден артыкъ адамны. Мени быллай сыфатлы, чырайлы, сюекли аскерчилерим барды, деб махтаннганды. Ол бизни тарихибизде болгъан затды. Анга шагъатлыкъ этген «Ю-ан-Ши» джазмады, анда къытай императорланы джашау джолларындан айтылады.

Зеленчук сууну сол джанында былайда джашагъан миллетни къабыр орунлары сакъланнгандыла – ала уллу къанга ташладан ишленнген къабырла бла кешенеледиле. Башында къаяда Исса файгъамбарны рум суратчы салгъан сураты таш бетинде сакъланнганды. Ол заманда суратчыла бояуну хансдан этгендиле.

- Бу бояулагъа Москвадан келген экспертле да сейирсиннгендиле, - дейди Умар. - Алайды да, Исса файгъамбарны сураты Xчу- XI-чи ёмюрде салыннганды. Ма былай деб айтсакъ, ол Россияда эм эски иконады. Энтда да бир затны къошайым – бу клисала бары да X-чу-XIчи ёмюрледе ишленнгендиле, христиан дин католикле бла православлагъа бёлюннгюнчю, бизни католик клисала православ диннге къатышмайдыла.

Тёбен Архыз комплексде юч клисадан сора да адамны эсин бёлдюрген бир сейир эсгертме барды – ол хыршы ташладан ишленнген орузламады, аны диаметри 88, мийиклиги да 10-11 метр болгъанды – бу джулдузла эмда кюн таякъла бла ишленген астрономия орузламады.

- Мени Ставрополь шахарда джашагъан Юра деб бир суратчы тенгим бар эди, - дейди Умар – Экибиз да танг атмагъанлай былайгъа келе эдик. Нек? Биринчи кюн таякъ июнну 22-де-24-де, кюн къайтыуну заманында, къалайгъа тийгенин билир ючюн. Башында обсерваторияда бир илму къуллукъчу, къанатлы моторчукъ ишлеб, аны бла учуб айлана эди. Бир кере мен аны къолуна фотоаппаратны береме – ол кёкден суратха алгъан эди. Алай бла, биз излеген затыбызны да табабыз – эсгертмени арасына баргъан бёлмелери болгъанлары ачыкъ болду. Бу кертиси бла да бизни ата-бабаларыбызны кюн таякъла бла ишлеген орузламалары болуб тургъанды.

Тёбен Архыз комплексни джангыртыу иш бла биринчи болуб Москвадан келген Бородин деген архитектор кюрешиб башлагъанды. Ол заманда музейни-заповедникни директору Байчораланы Мариям, Османны къызы болгъанды. (Бюгюнлюкде музей-заповедник аны атын джюрютеди). Ма аны башчылыгъы бла проектировщикле келиб, эски клиса къалаларыбызны джангыртыб башлайдыла.

- Белгилисича, республикада бу тукъум ишленнген беш клиса барды, дейди Элкъан улу. 3-сю Тёбен Архызда, 2-си да Къарачай районда. Москвадан келген археологла Сынтыда киши табалмагъан джазыуланы табхандыла. Рум тилде: «Храм обновлен в 968 году», деб джазылгъанды. Алай бла, ол барындан да эртде ишленнген болуб чыгъады, аны ал джанында гитче клисачыгъы да болгъанды, аны тюб ташлары сакъланнгандыла.

Эм уллу клиса Тёбен Архызда Шимал клисады. Иги сагъыш этиб ишлегендиле аны. Кетген ёмюрню 80-чы джылларында экспертле, тинтиб, кёб сейир затны ачыкълагъандыла. Шимал клисадан Сынтыгъа, Чууана къалагъа баргъан джолла болгъандыла. Джер тебренсе, чачылмазча алай ишленнгендиле клисала бары да. Эм сейири уа неди десенг, аны тылданын уллу чунгур къазыб, ары атланы ёлтюрюб, салыб, къумну, тытырны къуюб, беш-алты джылны тутуб, чиритиб алай ишлегендиле. Аллай тылдан кючлю болгъанды, клисала бюгюн-бюгече да оюлмай иги турадыла.

Бюгюнлюкде клисаланы ичлери акъланыб турадыла, ёзге анда-мында бурунданкъалгъан оюулары да сакъланнгандыла. Аны юсюнден археология ишле бла 26 джылдан асламны кюрешген Элкъанланы Умар былай айтады:

-Бизде кийизледе, кюйюзледе бир оюула бардыла, бу клисаланы да аллай оюулары болгъандыла. Ма ала бюгюн-бюгече да миллетибизде джюрюб турадыла. Дагъыда бир зат. Бизни ата-бабаларыбыз христиан динни алгъанларында, дин къуллукъ этиу татар тилде барыб тургъанды.

Сёзсюз да, бу комплексни къазгъанла кёб затны табыб, алыб кетгендиле. Алайды да, 123 алтындан эмда кюмюшден этилген затланы Уллу Ата джурт къазауатны аллы бла Москвагъа эмда Ставрополь шахарлагъа чыгъаргъандыла. Бизни музейде уа, ол кеч къуралгъаны себебли, джукъ да джокъду дерчады.

Элкъан улу айтханнга кёре, Тёбен Архыз комплексден буруннгу Сынты бла Чууана къалалагъа турист джолла ачыллыкъдыла. Комплекс кереклисича джарашдырылса, сёзсюз да, былайларына ким да сюйюб келликди. Ол огъай эсенг, бюгюнлюкде да Тёбен Архызны кёб турист джокълайды, анга сейирсиниу да джокъду, минг джылны мындан алгъа адамла джашаб, кеслерини ызларын къоюб кетген джерле мукъладисча тартадыла. Тарихибизни билиу, аны сакълау, аны келир тёлюлеге аманат этиу миллетибизни сыйлы борчуду.

МАМЧУЛАНЫ Дина.

Tinibek, бек сау бол.

2014 джыл, октябрны 4 шабат кюн
Къарачай



АЛЧЫ ОРУННУ ДЖЕРДЕШЛЕРИБИЗ АЛГЪАНДЫЛА

Озгъан солуу кюнледе Зеленчук районда Москва, Пенза, Тюмень, Волгоград, Ростов областладан, КъМР бла КъЧР-ден дагъыда башха джерледен атлыла, атларын чабдырыб, эришгендиле.

Бютеулей да кърал дараджада бардырылгъан эришиулеге 50-ге джууукъ атлы къошулгъанды. Ала ингилиз, ахалтекин, араб тукъумлу атларын тау джоллада, сырт бла, тюз бла да 80, 120 эмда 160-километрлик узакълыкълагъа чабдырыб кёргендиле.

Эришиуледе КъЧР-ни джыйым командасына джетген болмагъанды.

Жюри 160 километр узакълыкъгъа – баш дистациягъа – атны эм иги чабдыргъаннга жокей Надежда Михайлованы санагъанды. Ол чемпион джердешибиз Алийланы Ахматны атында чабыб болгъанды.

Бютеуроссия эришиуледе ёчлю орунла алгъанла кубокла бла, Хурмет грамотала бла саугъаланнгандыла.