Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Цитата
Sabr пишет: Карачай газет, №20, мартны 20-сы, 4-чю бет - "Бийче мухурлу" назмула

"Къарачай"
2014 дж. мартны 20

Мартны 21 — Поэзияны бютеудуния кюню
«БИЙЧЕ МУХУРЛУ» НАЗМУЛА

Къарачай-малкъар поэзияда джангыз эки китабны, бир башлагъаным бла, айырылалмай, ахырына дери, окъуб чыкъгъанма.

Биринчи китаб - «АРА БОРАН» - 1986-чы джыл чыкъгъанды, автору Бабаланы Ибрахим. Аны аты белгилиди - Къайсын Ибрахимни малкъар поэтлени барындан да баш кёре эди. Экинчи китаб - «ТИЛЕК» - 2013-чю джыл басмаланнганды, джазгъан - Ахматланы Люба. Алай а, аны юсюнден уллу джукъ джазылыб, билмейме.

Къуш къанатлары болгъанны къой, шорбат чыпчыкъ тенгли фахмусу болгъанны да эслеучю, ёрге кёлтюрюучю Къайсын, сау болса эди, Любаны юсюнден, «поэзиябызгъа къаллай къыз келгенди» деб, къашлары да ёрге кёлтюрюлюб, къолларын да кёкге тутуб, ышарыр эди, къууаныр эди. Аламат назмулагъа тюртюлсе, этиучюсюча, Любаны бир-эки назмусун да, бал татыу этдириб, окъур эди...

Ай медет, Къайсын джокъду энди, алай а, Бегий улу, Ёлмез улу дегенча, ол ышаннган джашла, Аллахха шукур, саудула. Абдуллах да, Мурадин да, Ахматланы Любаны къарачай-малкъар тиширыу поэзияны баш джетишимине санайдыла. Поэтессаны китабын окъугъандан сора, мен да ол оюмгъа келгенме.

Бу китаб аллай назмуладан къуралгъанды - эм къарыусузуна кюмюш, къалгъанларына да алтын, накъут-налмаз белгиле бериринг келеди. Эшта, Любаны назму китабы Кърымшаухалланы Ислам бийни медалына бош теджелген болмаз.

Да неди да Ахматланы шайыр къызны дуния поэзияны дараджасына чыгъаргъан?

Назму джазыуну (силлабикадан башлаб, бюгюннгю эркин назмугъа дери) бютеу джорукълары, амаллары бла хайырлана билгеними? Шийирлеринде ритм-джюрюш чырт бузулмай, асхамай баргъанымы? Рифмаларыны-кафиелерини кючлюлюгю-ариулугъу-джангылыгъымы? «Джыджымны узуну, сёзню уа къысхасы» иги болгъанын ангылаб, джазгъанларын созмагъанымы? Назмусуну суратлау дараджасы бек мийикде болгъанымы? Ауаз бермей, кёзбау, кука ариулукъ къурамай, Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъанымы?

Барысы да, барысы да. Къалгъанладан эм уллу башхалыгъы уа санын-тёнгегин къымыжа этмей, кёлюню-джюрегини ариулугъун-тазалыгъын кёргюзте билгениди. «Къарауаш - бутундан, бийче къыз - къутундан танылады» деб, бир эски айтыу барды. Аллайын, Ахматланы шайыр Любаны назмусу сюймеклик шийирлени ичинде «бутундан» тюл, къутундан танылады. Олду Любаны лирикасыны энчилиги, «бийче мухуру».

XXI-чи ёмюрню шайыр къызы Ахматланы Любаны сюймеклик тизгинлери, XVI-чи - XVII-чи ёмюрледе джашагъан Гошаях Бийчени Къаншаубийге таралгъан джырыны-кюуюню мийиклигине чыкъгъанлары анданды, аны ючюндю. Любаны сюймеклик лирикасы халкъ ийнарладан кюч ала, бютеудуния поэзияны тенглигине чыкъгъан эсе, аны эслеб, ол мийик адабият джетишимибизни юсюнден айтыргъа да, джазаргъа да борчлубуз.

Бир-бир китаблада юлгюге келтирирге бир маджал назму табмай абызырайса. Любаны китабында уа къайсысын сайларгъа билмей къыйналаса - къышхы чегетде нызы тереклеча кёгередиле ала. Кюймеклик назмуларын да сюймеклик джарытыб турады.

* Ай къанатын жерге тюшюрдю,
Агъызды жилямугъун булут.
Насыбым гоккача юшюдю,
Акъ къарлада бузлады умут.
Бузчачакъ жаулугъу жылтырай,
Къыш сыйырды жайны саугъасын.
Сын бола, бирде уа къалтырай,
Эшитеме энтта ауазын...

Бу ата-бабаларыбыз джаза келген эски силлабика (джик тенглик) джорукъ бла джазылгъанды. Рифмала да игидиле: тюшюрдю-юшюдю, булут-умут, джылтырай-къалтырай, саугъасынауазын. Суратлау дараджасы уа аламатды: хар тизгини бирер сурат.

Сюймеклик бошалса,
Къуругъан терекгеми ушайды,
Къуругъан терекге,
Бутагъы замансыз къуругъан?..
Сюймеклик бошалса,
Таркъайгъан черекгеми ушайды,
Таркъайгъан черекге,
Юзмезге амалсыз жутулгъан?..

Бу назму уа, силлабо-тоника джорукъ бла (басымлы, басымсыз бёлюмлени кёзюулешиб баргъанлары) джазылгъанды. Басым хар ючюнчю бёлюмге тюшюб барады (анапест).

Мени сейирсиндирген, быллай шайырларыбыз бола тургъанлай, бизни поэзия (Къарачай джанына айтама) кёкге нек кёлтюрюле болмаз? Бизни сюймеклик ийнарла дунияда джангыз бир халкъны аллай хазнасындан кем тюлдюле. «Джыр Къарачайда этилир да, Малкъарда джырланыр», деб, тургъанлары да белгилиди. Энди не болгъан болур бизге?

Къарачайда назму джазыу тёре артха тёнгереген болмаса, бир да алгъа атламагъанды. Къарачайда къаллай назмула басмаланнганларына, алагъа да къаллай махтау сёзле айтылгъанларына къараб, сейир болуб турама. Тепси джанында айтылгъан алгъыш сёзлени бирле назмуду деб басмалайдыла, бирле да аны махтайдыла. Алай бла поэзиябыз къалай ёсер? Назмугъа не уллу магъана салсанг да, ритми асхай эсе, рифмасы къарыусуз эсе, суратлау дараджасы джокъ эсе, ол поэзия хазна къалай болур?

Айта, юрете билген да джокъ, юренирге излеген да джокъ. «Неме да былай джазады» деб, назму маталлы бир затланы китаб этиб чыгъарыб, башха графоман да анга махтау сёзле джазыб, не заманнга дери барлыкъбыз экен?

Тамада къауум силлабо-тоникагъа кёчюб, назму джазарыкъларына ийнанмайма, джашыракъ къауум а - излесе - джазаллыкъды. Узакъгъа барыргъа кереги да джокъду, малкъар назмучула ямб, хорей, анапест...ёлчеле бла джазадыла,- айтыргъа, силлабо-тоника джорукъгъа кёчюб бошагъандыла. Орус тилде назмула нек тынч окъуладыла - ол джорукъ бла джазылгъанлары ючюн - басымлы-басымсыз бёлюмле кёзюулешиб келгенлери ючюн. Бизни тилге ол джорукъ келише болмазмы? Келишеди, анга шагъат малкъар къарнашларыбыз, эгечлерибиз джазгъан чыгъармала.

Любаны биринчи китабы 1998-чи джыл чыкъгъанды, экинчи китабы - 2013-чю джыл. Ол джукъа китабчыкъгъа кирген назмула 14 джылны узагъына джазылгъандыла. Бютеулей да 113 назму - кеслери да къысха назмула. Айтыргъа, орта тергеу бла (поэзияны алай тергерге болмай эсе да) бир джылгъа он назму джазады, таб, андан да аз. Алай а, къаллай назмула - адамны эсинде къаллыкъ, халкъыбыз джашагъан къадарда джашаб турлукъ, ёлюмсюз назмула. Любаны назмулары къысха болгъанлыкъгъа, аланы ёмюрлери узун боллугъуна окъуучу кеси тюшюнюр - аны назму китабын окъуса. Мен а, ол китабда къаллай назмула болгъанларын энтда бир кере кёргюзтюр ючюн, сёзюмю тамамлай, Ахматланы Любаны талай назмусу бла окъуучуланы шагъырей этерге излейме.

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал.
* Назмула малкъар диалектде
басмаланадыла.


КЪАРА ТАШНЫ ЖАРАСЫ
1
Къар жауады, жабады жерни
Сагъышым - ажашхан зурнуклай...
Ауазы улутады желни, -
Мен къалгъанма санга тансыкълай.

Жашауну биринчи къарлары
Агъарадыла тау башлада.
Жюрегим жиляды таралып,
Таш жаргъан кюч а - кёз жашлада.
2
Гошаях! Ол ачы юлюшюнг
Ачытды кёплени жанларын.
Нек келесе мени тюшюме,
Ташланы да къыя санларын.

О, къалай базындынг кючюнге!
(Бушуу жокъча, бу къар а - таза!)
Сюймеклик жоюлмаз ючюннге
Сынатдынг сен ташха да азап.

Таяндырмай армау башынгы,
Къаншауну сакъладынг ашыгъып...
Жарасы ол Къара ташынгы
Бюгюн да къанайды, ашланып.

3
Туманнга бёленнгенди эсим.
(Къар жауады Басхан тарында).
Жашагъанма, ах, билмей кесим
Гошаях бийчени жырында.

Къар жауады, жабады жерни
Сагъышым - ажашхан зурнуклай...
Ауазы улутады желни, -
Мен жашайма санга тансыкълай.


АЖАШХАНМА ЖАШАУДА

Къар жауун къатыш тюшеди
Кюз жайгъан кюйюзлеге.

Мудахлыгъын юлешеди
Ёзенлеге, тюзлеге...

Ай мутхуз нюрюн чачады,
Жарыта орамланы.
Сагъыш китабын ачады
Тауланы къарамлары...

Жол излейме, жокъду жол а.
Ажашханма жашауда.
Айт, неге, кимгеди, сора,
Жюрекден ургъан шаудан?


СЕН КЪЫЙНАЛАМЫСА
МЕНИЧА?

Юч жол айырылгъан жерде,
Сакълаймыса мени алгъынча?
Бузлаймыса сууукъ желде,
Жюрегинги жарсыу алгъынчы?

Сюймекликни суратлары -
Сууукъ отну сууукъ нюрюча...
О, толмагъан муратларым,
Мудахсыз сиз – ахыр кюнюча

Бу ёмюрню. О, хаух дуния...
О, неди, неди байлыгъынг?!
(Кюз саламы – жауун къуя...)
Санга элтирми къайыгъым?

Сюелме сен сууукъ желде,
Жырларыма да, хо, ийнанма...
Юч жол айырылгъан жерде
Къалды насып, къалды ийнар да.

Мудахды жаралы жюрек,
Бу жиляуукъ кёкню кенгича.
Юч жол – юч къуругъан черек...
Сен къыйналамыса менича?..
***
Жаз табийгъатны нюрю
Дуниягъа тёгюледи.

Къалай жарыкъды кёлюм,-
Жюрекде сууукъ ёледи.

Журтуму чууакъ тангы
Лёкъу чакъгъаннга ушайды.
Жауунну жыры – жангы,
Жауун къууанчда жиляйды.

Агъачны жашил чачын
Оюнчакъ желчик тарайды.
Къайгъыларымы чачып,
Кёзюме биреу къарайды.

Хауаны тазалыгъы
Жюрегими эсиртеди.
Сени айтхан сёзлеринг
Кече, кюн да эсимдеди.
***
Тёгерекни бийлегенди къарангы,
Ай жарыгъы тереземден къачханды.
Жюрегимде эрттегили жарамы
Жай кечени шыбырдауу ачханды.
***
Тюшлериме сормай-ормай келесе.
Мен а сени аллынга чыгъалмайма.
Бошалгъанды жомагъыбыз, билесе,-
Ёлген гюлме, жангыдан чагъалмайма.

Озгъан кече келдинг мени тюшюме.
Мен а сени алгъынча сакъламайма.
Къой жанымы акъ къарлада юшюме,-
Жюрекни таша жырын жокъламайма.

Жырлай билген жырлагъанын къоярмы,
Жарыкъ жыры узакъ жары кетгенлей?
Сюе билген сюймекликден тоярмы,
Сюйгенинден къадар къуру этгенлей?
***
Жапханды къар жолубузну терен.
Боллукъ болду, терсни-тюзню излеме...

Озгъан кюнню къайтмазын тергеп,
Келлик кюнден умутуму юземе.

Тюнгюлме сен а – насыбынг алда.
Жашау насыпды, къалгъаны – алдау.

Узакъ болса да энди арабыз...
(Билдим, къоркъгъанына тюбейди ким да)
Ма бюгюн да ачыйды жарабыз,
Заман кетди, ол башына эркинди.

Унутма, жаным, мен да унутмам,
Алай жашама энди умутда.

Сейирди, тамашады дуния,
Заман да эмилик атлай чабады.
Сезимлерим, табалмайын уя,
Хауледиле...Къышны къары жабады

Чал чачынгы,керти сюймеклигим,
Жаннет нюрюм, уллу кюймеклигим.

***

Энтда ётдюрдюк бир кюн...
Ол да тас болду бизге.
Эки жюрекге жюгюн
Къоюп, кетгенди тюзге.

Энтда ётдюрдюк бир кюн...
Ол кетди, алай тири,-
Сагъышча, ауур бёркюн
Экибизге кийдирип.

Энтда ётдюрдюк бир кюн...
Ол кетди бизден, жиляй.
Тамбла да келликди кюн -
Жашау ётеди алай.

Энтда ётдюрдюк бир кюн...
Сен – менсиз, сенсиз а – мен.
Насыпны этгенди кюл
Умут тартыучу тирмен.

Тинибек, бек сау бол

"Къарачай"
2014 дж. мартны 20

Басмаланнганны ызы бла
Юсюб хаджини юйюнде джашайбыз

«Къарачай» газетни 2010-чу джыл январны 23-де чыкъгъан 4-чю номеринде «Байчораланы юйюр» деб Шаманланы Ибрахимни къысха хапары сураты бла басмаланнган эди. Быйыл да февралны 6-да чыкъгъан номерде Шаманланы Ибрахим бла Какушланы Хусейни эски сурат бла байламлы «Билмегенликденми огъесе?..» деген статьялары басмаланнганды. Эски суратланы тарих, культура, этнография магъаналары болгъанларына не сёз?


Сюелгенледен биринчи Боташланы Юсюб хаджи.

Быйыл чыкъгъан статьяда: «Суратха къарасанг, ма быллай адамларыбыз болгъандыла, деб ёхтемлениринг келеди», - деб, тюз айтадыла авторла. Бу сыйлы къартланы къабартылыла кесилегенлерин тохтатдырыргъа керекди.

Суратдагъыла къарачай къартла болгъанларына шагъатлыкъла табыллыкъларына сёз джокъду. Мен да билгеними айтыргъа излейме. Суратда къартланы экиси - поручик Боташланы Абдурахман хаджи бла Юсюб хаджи - туугъан къарнашладыла, Чёпеллеу хаджини джашларыдыла. Юсюб хаджи бизни къарт атабызды. Ол Чотчаладан къызгъа юйленнгенди. Аны бир къызы бла бир джашы болгъанды (Акътотай бла Юнюс хаджи). Акътотай Акъбайлагъа чыкъгъанды, Юнюс хаджи Хубийладан къызгъа юйленнгенди.

Акътотайны юч къызы бла эки джашы болгъанды (Балдан, Наси, Халисан, Алий, Шогъайыб). Балдан Салпагъарлагъа, Наси Шаманлагъа, Халисан Къарамырзалагъа келин болгъандыла. Алий бла Шогъайыб Салпагъарладан къызланы алгъандыла. Юнюс хаджини ал юйдегисинден юч джашы бла бир къызы болгъанды: Исмаил, Шамшудин, Мухаммат, Сапрахан. Мухаммат Барисбийледен къыз алгъанды, аны артында сабий къалмагъанды. Исмаил Дудаладан къыз алгъанды. Исмаилны эки джашы бла тёрт къызы болгъанды: Къасым, Къады, Хурзукджан, Лейла, Райханат, Нюристан. Юнюс хаджини джангыз къызы Сапрахан Ёзденланы Алиса афендини джашы Азаматха баргъанды.

Бизни къарт атабыз Шамшудин Байчораланы (Бёденеланы) Джаммолатны къызы Мёлеханнга юйленнгенди. Аланы юч джашлары (Таджю, Пахат, Джамал) бла юч къызлары болгъанды. Эки джашлары Пахат бла Джамал джашлай ёлгендиле. Бир къызлары - Дахира - Байрамкъуллагъа чыкъгъанды. Ол, сабийи къалмай, джашлай ёлгенди. Кулизар Дудалагъа чыкъгъанды. Кулизарны эки къызы болгъанды. Аладан бири, Мина, Салпагъарлагъа чыкъгъанды. Аны тёрт къызы болгъанды. Таджю Шидакъладан къызгъа юйленнгенди. Аланы юч джашлары бла бир къызлары болгъанды.

Юнюс хаджи экинчи кере Салпагъарладан къызгъа юйленнгенди. Эки къызы болгъанды: Апалистан бла Индия. Апалистан Орусбийланы Ибрагимге баргъанды, Индия Мустафалагъа чыкъгъанды.

Таджюню юч джашыны юйдегилери да Къартджурт элде джашайбыз. Джангыз къызы юйдегиси бла Карачаевск шахарда джашайды. Алай бла Шаманланы Ибрахимни «Къарачай» газетде «Байчораланы юйюр» деген къысха хапары, бу джол чыкъгъан «Эски суратны хапары» деген статья бла байламлыды.

Биз бусагъатда Къартджуртда Боташланы Юнюс хаджини юйюнде джашайбыз. Юйню биринчи этажын Юсюб хаджи ишлегенди. Экинчи этажын а аны джангыз джашы Юнюс хаджи салдыргъанды, дейдиле (1880-чы 1890-чы джылла). Аланы туудукълары, мени атам, Боташланы Таджюню джашы Рамазан, юйге ремонт этиб джарашдыргъанды. Биз да билмей тургъанлай тышындан адамла келиб юйню картха алыб да кетиучендиле (буруннгу юй деб).

Къысхасы бла Юсюб хаджиден бюгюннге джол тартсакъ, былай болады: Боташланы Юсюб хаджи - Юнюс хаджи Шамшудин - Таджю - Рамазан (мени атам).
БОТАШЛАНЫ Рамазанны
къызы Мадина.
Къартджурт эл.

Тинибек, бу макалени салгъанынгы бек иги этдинг - бизни адамларыбызгъа дери къабарты этерге кюрешедиле - билмеген билсин

Цитата
Sabr пишет: Тинибек, бу макалени салгъанынгы бек иги этдинг - бизни адамларыбызгъа дери къабарты этерге кюрешедиле - билмеген билсин

Saubol Sabr!
"Biz da bilmey turğanlay tışından adamla kelib üynü kartha alıb da ketiwçendile (burunñu üy deb). " Bılay cazılgandan arı burunngu üynü suratı da gazetege ya da bılayga salınsa igi bolur belki..
Salamıbız birge, Esenlikle..

...

2014 дж. мартны 29
"КЪАРАЧАЙ"

Эсгериу
АТЫ УНУТУЛЛУКЪ ТЮЛДЮ

Ёмюрлерин миллетге джараргъа бергенлени бири эди Хубийланы Исламны джашы Владимир.

Ол 17 джылны КъарачайЧеркесиягъа башчылыкъ этиб тургъан эди. Ол джылла бизни республикада экономика-социал ёсюмню, тынчлыкъны, рахатлыкъны джыллары эдиле. Миллетни арасында шохлукъну, тенгликни бегиген кёзюулери эдиле. Аны барысы да Владимир Исламовични акъылындан, болумундан, тюз оноу эте билгенинден, тамблагъы кюнню кёре билгенинден эдиле. Аны джашау джолу, иши ёсюб келген джаш тёлюбюзге, бизни барыбызгъа да юлгюдю. Ол къралны эм онглу адамлары, таб ол кёзюудеги РФ-ны Президенти Ельцинни кеси бла да тенглик джюрютюрге джетишген адам эди.

Владимир Исламовични бизни миллетге реабилитация этдириуде, 9 уланыбызгъа Россия Федерацияны джигитлерини атларын бердириуде уллу къыйыны болгъаны барыбызгъа да белгилиди.



Джылны март айы Хубий улуну джашауунда уллу магъанасы болгъан кёзюудю. 1932-чи джыл мартны 17-де туугъанды ол. 2004-чю джыл мартны 27-де ауушханды. 1979-чу джыл март айда аны облисполкомгъа председателге салгъан эдиле. Тенглени, джууукъланы арасында аны аты сагъынылмагъан хазна бир кюн кете болмаз. Биринчи болуб бизни республикада Владимир Исламович кёб джылланы ишлеген Правительствону Юйюнден узакъ болмай аны уллу эсгертмеси ачылгъан эди. Алай бла алайтын озгъанланы барысы да, бюгюнбюгече да Хубий улугъа сау заманындача, салам бериб ётедиле. Аны аты бизни барыбызны да джюреклерибизде сакъланады.

Ма бу кюнледе Владимир Исламовични бизни арабыздан кетгенине 10 джыл толду. Анга аталгъан эди мартны 25-де Байрамукъланы Халимат атлы республикан миллет библиотекада ётген джыйылыу да. Анга республикабызны районларындан, шахарларындан Владимир Исламовични таныгъанла, билгенле болуб кёб адам келген эди. Аланы арасында урунууну ветеранлары, илму къуллукъчула, джазыучула, студентле бар эдиле.

- Заманла оза баргъанлары сайын биз кимни ким болгъанын игиден иги ангылай барабыз. КъЧР-ни биринчи Башчысы Владимир Исламовични миллетге, республикагъа къалай бек джарагъанын, аны ишин, къуллугъун биз энди артыкъ да иги ангылайбыз, - дейди джыйылыуну ача библиотеканы бёлюмюню тамадасы Гогуйланы Соня. - Ол политикада, джашауда да ачыкъ, таза иннетли адам эди. Аны юсюнде эркишилик, патриотлукъ сезим, ишге джууаблы къарай билгени толусу бла таныла эди. Ма бу кюнледе анга 82 джыл толлукъ эди. Ол джашагъан джашауунда уллу ыз къойгъанды. Аны аты республикабызны тарихине алтын харифле бла джазылгъанды.

Хубийланы Владимирни джашау джолундан, ишинден доклад этерге сёз республикан миллет библиотеканы директоруну заместители Мамтова Мая Хасанбиевнагъа берилди.

- Владимир Исламовични юсюнден диссертацияла джазаргъа да боллукъду. Аны бютеу джашау джолу, иши миллетге таза кёлю бла къуллукъ этиу бла къысха байламлыды, - деди докладчы. - Ол тюз зоотехникден, джер джарашдырыучу устадан республикабызны Башчысыны къуллугъуна дери джетгенди. Къарачай-Черкесияда аны биринчи иши «Сторожевой» совхозда башланнган эди. Ол андан сора къуллугъунда ёсгенден ёсе баргъанды. КПСС-ни Къарачай райкомуну биринчи секретары, Джёгетей Аягъы райисполкомну председатели, КПСС-ни обкомуну бёлюмюню тамадасы, облисполкомну председатели, Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы - бу къуллукъланы барын да ётгенди Хубийланы В.И. Къайсы ишни да аягъына дери джетдире билген, кесини энчи джууаблылыгъын ангылагъан онглу адамларыбызны бири эди. Республикабызны къурагъан да ол болгъанды. Владимир Исламович, РСФСР-ни Баш Советине депутат заманында къралны башчыларындан кёл табыб, ала бла оноулашыб, республиканы ёсюмюне джол ачханладан эди. Хубий улу РФ-ны биринчи Президенти Борис Николаевич бла тенглик джюрютгени бла хайырланыб, Къарачай-Черкесиягъа къралдан джетерик юлюшню артыгъы бла алыб тургъанды. Ельцин юй бийчеси Наина бла Къарачай-Черкесиягъа келгенинде, эм алгъа Джёгетей Аягъында Хубийланы Владимирни къабырына барыб, анда зиярат этдирген эди.

Владимир Исламовични бютеу биографиясы джамагъат къуллукъ этиу бла байламлыды. Ол 1932-чи джыл март айда Архызда туугъанды. Миллет бла бирге кёчгюнчюлюкню къыйын заманын, комендантланы режимин сынагъанды. Анда Къыргъызстанны ара шахары Фрунзеде эл мюлк техникумну бошагъанды. Урунуу джолун Къыргъызстанны узакъ тау джайлыкъларында джерлени джарашдырыучу уста болуб башлагъанды. Студент заманында огъуна тенглерини арасында алда джюрюген, джамагъат ишлеге тири къошулгъан активистлени бири болгъанды. Мотоцикл спортдан Къыргъыз Республиканы чемпиону да болгъан эди. Азиядан къайтхандан сора эл мюлк институтну дипломун алгъанды.



Хубий улуну джашау джолуна аталыб 2009-чу джыл Ростовда «Эпоха Владимира Хубиева» деб аламат китаб басмаланнган эди. Бюгюн биз Владимир Исламовични джашаудан кетгенини 10-джыллыгъын белгилейбиз. Аны джарыкъ тюрсюнюн кёзюбюзге кёргюзебиз. Ёмюрлени узуну аны аты унутуллукъ тюлдю - тёлюледен тёлюлеге кёче барлыкъды.

- Владимир Исламовични юсюнден кёб зат айтыргъа боллукъду. Мен аны Къарачай-Черкесияда баш окъуу заведениелеге къалай болушлукъ этгенинден къысхасы бла айтыргъа излейме, деди Карачаевск шахарда Алийланы Умар атлы кърал университетни профессору, тарих илмуланы доктору Къойчуланы Аскербий. - Мен 90-чы джыллада КъарачайЧеркес кърал устаз институтну ректору болуб ишлей эдим. Институтну университетге бургъан Хубий улу болгъанды. Москвагъа барыб, министрлеге тюбеб, ол ишни тындырыб къайтхан эди. Андан алгъаракъда бир къауум чиновникле Карачаевск шахарда кърал устаз институтну Черкесск шахаргъа кёчюрюр дыгаласха кирген эдиле. Аны юсю бла къайгъы-къаугъа чыгъарадыла. Владимир Исламович, мени кесине чакъырады да, болумну ангылатырымы излейди. Алай бла Карачаевск шахарда къалады институт. Аны окъуу заведениелеге, устазлагъа кёб болушлукъ этгенин барыбыз да иги билебиз. Ол тамбла келлик кюнню сагъышын этгенлей, кадрла хазырларгъа эс бёлгенлей тура эди.

Сёз Хабезде гипс чыгъаргъан заводну директору Аргунов Олегге бериледи.

- Мен Владимир Исламовичден кёб затха юреннгенме. Акъылман адам эди ол. Къарачай районда райисполкомну председатели болуб ишлеген кёзюуюмде ишни къалай къураргъа кереклисин соргъанлай тура эдим анга, - дейди Олег Абубекирович. - Владимир Исламович бизни, джаш адамланы, кесини тенглерича джюрюте эди. Уллугъа уллу, гитчеге гитче болуб къалыучан эди. Миллетчилик деб джукъ джокъ эди аны юсюнде. Артда мен Хабезде райкомда ишлеб башлагъан сагъатымда да кёб келиучен эди. Солургъа, чабакъ тутаргъа биргесине алыб кете эди мени. Аллай онглу адамны ким да эсинде тутарыкъды. Мени атам Абубекир Дадымович ол кёзюудеги «Путь Ильича» колхозну председатели болуб ишлей эди. Анга Социалист Урунууну Джигитини атын атагъан, аны биргесине Москвагъа баргъан да Хубийланы Владимир болгъанды. Атам бла аны арасында шохлукъну туугъан къарнашладан бир да башхасы джокъ эди. Владимир Исламовишча уста, билимли, акъыллы, сабыр кърал къуллукъчу бар эди деб билмейме мен. Аны аты элледе, шахарлада орамлагъа аталса бек дурус эди.

Джыйылыуда суратчы, «Ногъай эл» атлы джамагъат бирлешликни тамадасыны заместители Карасов Юрий, КъЧР-де Статуправлениени алгъыннгы башчысы Л.К. Ломакина, КъЧР-де миллет ишлени, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы юсюнден министрни заместители Хубийланы Ислам, дагъыда башхала сёлешдиле.

Джыйылыуну аягъында Владимир Исламовични юй бийчеси, КъЧР-де технология академияны профессору Зоя Кибировна, сёлешиб, бери келгенлени барына джюрек разылыгъын билдирди.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.

2014 дж. мартны 29
"КЪАРАЧАЙ"

Ишин сюйген - сюйюмлю
БЮСЮРЕУ ЭТЕБИЗ

Черкесскени ара базарындан Дружба элге барыучу 9-чу номерли автобусну 1-чи класслы шофёр Ногъайлыланы Эльдарбийни джашы Арсен джюрютеди.



Ол бу маршрутда ишлегенли экинчи джылы барады, бир кере да графикни бузмагъанды. Белгиленнген заманда джолгъа чыгъады. Шахарны ичин да санаб, Дружба элни аягъына дери 22 джерде тохтайды автобус, сагъатха къарасанг, тюз заманында келеди тохтаучу джерлерине автобус.

Автобус тохтамагъан джерледе да джангыз бир адамны джолда къоярыкъ тюлдю Арсен. Артыкъ да бек къартла бла сабийлеге сакъды. Бир чурум бла школну автобусуна кечигиб къалгъан сохталаны алыб, тюз школну къатында тюшюрюученди. Аны «ПАЗ» автобусуну ичи хаман да тазады, аякъ салгъан джерлерине дери джууулгъанлай турады.

Къышы-джайы да автобус келмей къалады, кечигирикди, деб къайгъылы болмайдыла дружбачыла. Не ючюн десегиз, 9-чу номерли автобусну рулунда адеблинамыслы таулу джашланы бири Ногъайлыланы Арсен олтурады. Биз аны кесибизни элчилерибизни бирине санайбыз.

(БИЗНИ КОРР.).
СУРАТДА: Ногъайлыла-
ны Арсен.
Суратны ХАЧИРЛАНЫ
Таулан алгъанды.

"Къарачай"
2014 дж. мартны 29

Юлгюлюле
УЛЛУНУ СЫЙЛАГЪАН СЫЙЛАНЫР

Огъурлу амма

Насыб деген затны хар ким да кесича ангылайды. Сабий туугъан заманда айтылгъан алгъышлада «джашаулу болсун» деучендиле. Адам, разылыгъын билдириб, кимге болса да алгъыш этсе, талай ашхы сёзню ичинде «кёб джаша» дегенни айтмай къоймайды. Бир да ишексиз, джашаудан киши да тоймайды, ол себебден кёб джашагъаннга насыблы адам дерге боллукъду.

Бир огъурлу къарачай аммагъа 90 джыл толгъанына атаб къууанч этедиле. Ол аламат байрамгъа биз да чакъырылдыкъ. Ариу джасалгъан столну тёгерегинде талай эркиши бла тиширыу олтуруб тура эдиле. Эшикден киргеникде, бир кесек джунчуяракъ болдукъ. Тиширыуланы ичинде 90-джыллыкъ амманы эслемедик, алкъын келген болмаз, дегенча болуб, мычыгъанча кёргенлей, ётюгюз, Батыу сизни сакълаб турады, дегенни айтдыла. Бетинде ариу нюрю болгъан бир тири тиширыу, аллына атлаб, бизни къучакълады. Былай къарагъанда 70-75 джылдан кёб берлик тюл эдинг...

Чотчаланы Биймырзаны къызы Батыу (документледе Байдымат, алай а ол аты бла хазна хайырланмайды) 1924-чю джыл мартны 3-де Эски Джёгетей элде туугъанды. Беш джаш бла эки къыз ёсген юйдегиде ол эм тамада болгъанды. Ол заманны джаш тёлюсюча, элде колхоз ишлеге джюрюгенди, нартюхге ханс этиб, нартюх сындырыб тургъанды.

Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде окопа къазгъанды, бютеу совет миллетча, Хорламны джууукълашдырыр ючюн, къолундан келгенни аямагъанды. Орусланы Сапар бла джашауун байлагъандан сора, кёб да бармай къарачай халкъны Орта Азия бла Къазахстаннга ашырадыла. Къыбыла Къазахстанны Къызыл Къум районуна тюшедиле. Миллет бла бирге къыйынлыкъны, зарауатлыкъны, учузлукъну, сыныкълыкъны да чегиб, джуртсузлукъну да сынайдыла.

- Биз тюшген джер бир пелах джер эди, - деб эсине тюшюреди Батыу. - Ол джерде джукъ битмей эди, джашау осал эди, сууну сатыб ала эдик. Не чюгюндюр, не мамукъ ёсмей эди. Арпа бла будайдан сора джукъ да джокъ эди.

Алай болса да джигер миллетибиз, бел къатдырыб, кишиден садакъа тилемей, ишлеб башын тутханды. Миллетни джарыкъ джулдузу джаныб, ызыбызгъа къайтыргъа эркинлик табхандан сора, Батыулары да Джёгетейге къайтыб келедиле. Элли джыл джашагъандан сора, баш иеси ауушады.

- Мени кесими сабийим болмагъанды, - дейди Батыу. - Аллах ол насыбны сынатмагъанды. Алай а кючлю саулукъ бергенди. Арт эки джылгъа дери больницаны, дарманны да не болгъанларын билмегенме, былтыр къоймагъанларында, 10 кюнню больницада джатыб бир чыкъгъанма...

Кимледиле ол «къоймагъанла»? Кимлени юсюнден айтды алай огъурлу амма? Батыугъа эгечинден, къарнашындан туугъанла бек игидиле, аны не адам, не сабий керекли этмейдиле. Бусагъат дунияда эгеч-къарнаш аталарыны эски юйлери амалтын бир-бирлерине къыйыкъ къарагъан юлгюлени кёрюб, сабийлери аталары бла аналарына сыйынмагъан хапарланы эшитиб, къыйналыр ючюн къалмайбыз. Нени эшитдик, нени кёрмедик? Туура быллай атабабаларыбыздан келген ашхы адетлеге кертилей къалгъан адамлагъа уа бек сюйюндюк. Аланы хапарларын башхала эшитирлерине ашыкъдыкъ. Огъай, алкъын халкъда юлгюге айтырча джаш адамларыбыз кёбдюле. Уллуну къачын, сыйын да кёредиле, адебни-намысны да тутадыла, тюз джол бла да атлайдыла.



- 18 сотух джерим барды, - дейди Батыу. - Аны кесим ишлейме: гардош салама, чага этеме, къайдам, аны кибик гардошуму къазама. Арт эки джылгъа дери ийнек да тутуб тургъанма.

- Амма, арт кёзюуге дери дарман ичмегенме, - дедигиз. Негиз къыйнайды, кёб дарман ичемисиз? - деб сордукъ.

- Басымым кёлтюрюледи (давлением). Аны бла байламлы дарманла ичеме, андан башха джукъ ичмейме.

- Не зат ашайсыз, аш-суу айырамысыз, татлы затла бла джубана болмазсыз?

- Аш айырмайма, бир игиси неге да узалама. Татлыны да кёрюученме. Этни да, джауда бишген эт хычынланы да, торт-конфет да ашайма...

Урунуу - джашауну,
насыбны да башы

- Дунияда аз джашамайма. Аллахха болсун махтау. Намазымы этеме, оразамы тутама. Эки джылны тенгизге да баргъанма. Быйыл да, Аллах айтса, барыргъа деб турама.

Арт эки джылгъа дери ийнек тутханы себебли, аны къоюб узакъ джолоучу болалмагъанды. Энди ийнегин къоратханлы, тенгизге барыб тебрегенди. Туугъанла, туудукъла 90 джылны аркъасына алгъан огъурлу амманы акъ суу неда башха зат керекли этмейдиле. Аны тирилигине, болумуна къууанадыла, андан юлгю алыргъа тырмашадыла. «Игини игилиги джугъар» деб, аны ючюн айтхан болурла.

- Сизни хапар айтыб бир кюлдюрейим, - дейди Батыуну къарнашыны юй бийчеси Кулина. - Былтыр сабийле къоймай тётяны да, мени да тенгизге элтген эдиле. Мен суудан бери чыгъалмай къалсам боламыды, тётя къолумдан тартыб чыгъаргъанын кёрюб, бизге кюлдюле. Аммагъа, аперим, дегенни айтдыла.

Кулина Батыудан 20 джылгъа гитчеди. Батыуну тирилигини, болумуну юсюнден къурманлыкъгъа джыйылгъанла бир аууздан айтадыла, бу тукъум ишлеген адамны кёрмегенбиз, дейдиле.

- Бир насыбым, къарыуум барды, ишлерге кючюм джетеди, юйде бош турмайма, алгъаракъ джыллада джууургъан сырыб тургъанма, - дейди Батыу. - Энди джюн бла кюрешеме. Этеэте тургъанма да 100 къауум чындай джыйгъанма. Алама деб келгеннге береме, артха бериб иеме. Ачхасын сатыу этиб келгенден сора бередиле, мен ашыкъдырмайма. Адам ишлемесе джашаяллыкъ тюлдю. Джашауну тамалы ишди.

- Батыу, 90 джыл бек кёб да тюлдю, дунияда андан 2-3 къатха аслам джашагъан адамла да болгъандыла. Алай болса да, ай медет, бизни миллетибизни ичинде кёб джашагъанлагъа тюбеген бек къыйынды. Бютюн да арт джыллада илинмек аджалдан, бир къуджур эмда джюрек аурууладан дунияларын ауушдургъанла кёб тюбейдиле.

Бу затха джюрегибиз бек къыйналады, этер мадар да табмайбыз. Сиз джашауну созаргъа болушхан затлагъа нени санайсыз?

- Мени анам Гербекланы Нанайны къызы Мариям да мени джылыма джетиб ауушханды. Анамы анасы Голаланы Махмутну къызы Тауджан 115 джыл джашагъанды. Биз джашагъан юзюкбюз, ёзегибиз кючлюдю. Аны тышында да кеси кесими таныгъанлы бош турмагъанма. Ишди адамны джашауун созгъан зат. Ишлегенден Аллах айырмасын.

- Кече сагъат онекиге, бирге дери джюн ишлейди. Чындай этеди. Аллахха шукурла болсун, алкъын кёзлери игидиле. Алты машок джюню барды. Мурат бла барыб таратыб келирге деб турады, - дейди Кулина.

- Биз Батыуну бачхасына болушайыкъ деб тебресек, бизден эсе алгъа бачхасын тындырыб тургъанына барабыз, - дейди къарнашындан туугъан Лариса. - Аныча, адамгъа ауурлугъун джетдирирге излемегенни да ким кёргенди. Кюн сайын межгитде не айтадыла деб, азан къычыргъаннга тынгылаб турады. Не бир ёлгенден, не бир ауругъандан, не къууанчдан къалмайды. «Мен бармасам, излерикдиле», - деб бир джерден къалмайды. Тюз айтады, Батыу болмаса, ёлгенде джылауубуз этилмейди, дейдиле. Къууанчлада да адамла аны кёрюрге излейдиле.

- Тири адамды, бек тириди, - дейди Кулина. - Келиб биз кёрмегенлей малланы бауларын кюреб да кетеди. Тенгизде уа бизден алгъа барыб, салкъынлыкъны тюбюнде орун алыр эди, мен суудан кючден чыгъыб келсем, юсюме джаулукъ атар эди, бусагъат деб кетиб, мороженое алыб джетер эди. Ол меннге къайын къыз тюлдю - анады. Кесими анамы излетмегенди. Быллай къайын къызла кёб болсунла.

Адамланы, кесини да айтханына кёре, Батыу ёмюрде ауруб инджилмегенди, кесин аямагъанды, джарыкълыкъны сюйген, иги къууумну сюрген адамды. Ишлегени себебли, джукъ керекли болмагъанды, кишини къолуна къарамагъанды. Бизни таулу тиширыулада болгъан ашхы шартла барысы да аны юсюндедиле. Эшикден кирсе, ариу айта, сабийлени эркелете киреди. Эгечден, къарнашдан туугъанлагъа, туудукълагъа саугъала этерге бек сюеди.

- Батыу, джашауугъузда эм бек неге къууаннган эдигиз?

- Эсимдеди ол кюн да. Мурат туугъан кюнден бек джукъгъа къууанмагъанма.

...Учханда аны этер

Мурат Батыуну къарнашындан туугъанды, Муратны анасы Кулинады. Муратны атасы ауушхан заманда, анга эки ай болгъанды.

- Бизни атабыз Мусса эртде ауушханлыкъгъа, ёксюзлюк сынамагъанбыз, - дейди Муратны эгечи Лариса. Батыу бизге атабызны орнун толтургъанды, ол бизге аталыкъ этгенди. Айхай да, биз аны ол къыйынын унутмагъанбыз, ёмюрде да унутурукъ тюлбюз. Атам ауушхан заманда меннге 14 джыл болгъан эди. Батыу барыбызгъа да къарагъанды, ёсдюргенди. Муратны садикден сыртына кёлтюрюб келе эди, бюгюн да бизден туугъанлагъа къарайды. Сабийлени къууандырыргъа, алагъа саугъала берирге бек сюеди. 90-джыллыгъын да къоймай биз эте турабыз. Бир джаны бла, газетде, телевидениеде да айтылыб, кёз тиеди деб да къоркъабыз. Джюзджыллыгъына да былай тюбейик.

Иги этгендиле. Аллах айтса, кёз да тиймез. Бу къатышхан дунияда, ит иесин танымагъан заманда уллулагъа бизни миллетде къаллай сый берирге кереклисине бир къарасынла рысхымюлк амалтын бир-бирлерин «ашаргъа» хазыр болуб тургъанла. Уллуну сыйын кёрмеген кеси да сыйланмаз. Дуния кёзюудю, уллулукъ, къартлыкъ хар кимге да келедиле.

- Мурат бир да аламат сабийди, - дейди Батыу. Мени, къайры десем, ары элтеди, ауругъанны кёре барыргъа излесем да, ёлгеннге тебресем да къайры да ол элтеди. Джюнлерими таратыргъа да аны бла барлыкъма.

«Къуш уяда нени кёрсе, учханда аны этер» деб бош айтмайдыла. Кулина, баш иеси ауушхандан сора да 17 джылны къайын анасы бла джашаб, анга къараб тургъанды. Аны сабийлери да, аналарындан кёргенни этгенлерине сейирсиниу джокъду.

Муратны юй бийчеси Мадина бек аламат тиширыуду, аланы эки сейирлик уланчыкълары да бардыла. Мурат бла Мадина да узакъ ёмюрню джашасынла, ала да къартлыкъларында балаларындан, келинлеринден, туудукъларындан джылы къайгъырыуну сезсинле.

- Тётяны юйю бизден арлакъдады, - дейди Кулина. Кюндюз юйюнде кеси джумушун этерге сюеди, арбазында тюрт-мюрт этеди, тауукъларына къарайды. Ингир болса уа, кесин къоймайбыз. Кече бизде къалады. Ол келмей, не аз да мычыса, Мадина, тётя нек келмей къалды деб, къайгъылы болуб къалады. Биз да алай эте тургъанлай, ол эшикден кириб къалса, сора барыбыз да рахат болабыз.

- Мен дунияда игилик кёргенме деб да билмейме, дейди Батыу. - Элибизни, джуртубузну ташлаб да айландыкъ. Кёб адамым да ауушханды. Алай болса да, Аллах бир саулукъ бергенди да джашайма. Урунуу насыбны, джашауну да башы болгъанын ангылагъанма. Аллахдан тилегим олду: меннге энди балаланы ачыуун сынатма, мен джашагъанма. Бюгюнлюкде хатам джокъду. Мадина, мени джууундуруб, къолларымда, аякъларымда тырнакъларымы кесиб, ариу къарайды. Къалгъанла да сыйымы кёрюр керекли къоймайдыла.

Огъурлу амманы джашау джолу мамукъдан тёшелмегенди, тикни, тюзню да кёргенди. Экинчи кере да тышына чыкъгъанды. Къоджакъланы Юнюс бла, аны юй бийчеси ауушхандан сора, 13 джыл джашагъанды. Аны эки джашы бла къызын асыры сюйгенден, баш иеси керти дуниягъа кетгенден сора да 7 джылны тургъанды ала бла.

- Бюгюн былайгъа бир джашны юй бийчеси Мариям келгенди, - дейди Батыу. - Къалгъанла билмейдиле быллай чурум болгъанын. Къурманда, Оразада келгенлей, джокълагъанлай турадыла, бир къауумла кеслерини аналарына да этмейдиле алай.

- Иги адамды, - дейди келини Къоджакъланы Мариям да. - Алай ийнаныгъыз, алгъаракъда сатыу бла Турциягъа джюрюген эдим, юйюме, чыгымы чыкдан тайдырмай, алай къарай эди, къайда нем болгъанын менден эсе иги биле эди, бир затымы аяусуз этерик тюл эди...

Бизни миллетде «Иги деген атха миннген кибикди» деген нарт сёз джюрюйдю. Иги деб айтдыргъан къыйын болгъаны кибик да сыйлыды. Ол атха ие болур ючюн кюрешмеген адам толу инсан тюлдю. Алай а, не джашырыу, игини игилигин билмегенле да арабызда тюбер ючюн къалмайдыла.

- Мен Юбилейныйде джашайма. Батыуну къарнашындан туугъанма, - деди къууанчха келгенлени бири, Чотчаланы Исмаил. - Къазахстанда бир джерде тура эдик. Мени ол къойнунда ёсдюргенди. Кеси ишлеген адам болгъаны себебли, бизни да ишлерге юретгенди. Эсимдеди, Батыуну асыры игилигинден кече алада къалыб кете эдим. Сюеме атамы эгечин, ол адам сюерча адамды. Аллах анга кючлю саулукъ бергенди, мындан ары да кёб джылланы джашасын.

Мадина бла Мурат аталарыны эгечин кече къалыргъа эгечине да иймейдиле, бир къолдан кеслери къарайдыла. Мадина аптекада ишлейди, медицина джаны бла орта усталыкъ алгъанды. Юсюне-башына къарагъаны кибик, саулугъуна да къарайды, керекли дарманын табдырады.

- Тётяны саулугъу игиди, - дейди сюйюмлю ышара Мадина. - Басымы кёлтюрюлмез ючюн, дарман ичиребиз, андан сора бутларындан тарыгъыучанды, джиклерим ауруйдула деб. Аякъ юсюндеди. Хоншуларым бачха сала турадыла деб, ол да бачха салыр къайгъылыды.

Аллах берген саулугъу да болур, бир да ишексиз. Кесини джюгюн башхалагъа джюклемез ючюн, къымылдаб, ишлеб айланнганы да болуша болур. Ёзге, аны алай джарыкъ, тири болгъаны анга тыйыншлы эс бёлюннгенинденди, дерим келеди. Анга джангызлыкъ сынатмайдыла, уллу-гитче да таймаздан сюймекликлерин кёргюзгенлей турадыла. Ма олду анга джашаугъа кёл салдыртхан баш затланы бири. Кече, аллына уруб баргъан бир кирсиз юйдегиде джукълаб, тангнга чыгъады, кюндюз, Муратны эки джашчыгъын кёзюу-кёзюу тобукъларына олтуртса, джюреги ашхы сезимледен толуб, джашаугъа джангыдан учунуб, кюч-къарыу да табады.

Къарт болмагъан джерде берекет болмайды. Къарты кёб болгъан миллет, сёзсюз да, асыулуду, нек десенг, къайгъырыуну, джылыуну сезмегенле кёб джашаялмайдыла. Быллай ашхы юлгюле бизни халкъда кёб болсунла. Асыл атыбызны Аллах юсюбюзден алмасын.

МАМЧУЛАНЫ Дина.

"Къарачай"
2014 дж. мартны 29

Уста айтады
ЭНТДА БРУЦЕЛЛЁЗНУ ЮСЮНДЕН

Бруцеллёз джукъгъан, сау болмагъан аурууду. Андан къуру малла ауруб къалмайдыла, адамла да ауруйдула. Артыкъ да бек ол малчылыкъ бла кюрешген къраллада тюбейди.

Эресейде уа бруцеллёз Ставрополь, Краснодар крайлада, Къарачай-Черкес Республикада, Къыбыла Уралда кёб тюбеученди. Асламысына андан тууар, ууакъ аякълы малла, тюеле, буула, итле ауруйдула.

Бруцеллёз къалай джугъады адамгъа? Тууар малланы къатларына бармагъан, бруцеллёздан ауругъан малланы продукцияларын ашамагъанла ол аурууну билмегенлей джашарыкъдыла бютеу джашауларын. Ауругъан малгъа аш сала, аны сауа, аны сютюн иче, этин ашай тургъанлагъа къоркъуу уллуду андан. Ауруу мешхутну, кирленнген биченни юсю бла да кёчерге боллукъду адамгъа.

Бруцеллёзну зараныны юсюнден айтылыр ючюн къалмайды. Андан ауругъан малны сютюн къайнатмай, этин иги биширмей ашаргъа болмагъанын да билдиргенлей тургъанбыз. Бир къауумла уа биз айтханнга да къарамай, ауругъан ийнекни сютюн сют машинадан ийиб, сютбашы чыгъарадыла. Андан джау чайкъайдыла. Сютден а бышлакъ, дагъыда башха затла этедиле. Алай бла бруцеллёзну бактериялары чий сютден джаугъа, бышлакъгъа кёчедиле. Андан сора да бруцеллёздан ауругъан малны сойгъан заманда да аны бактериялары кёчерге боллукъдула адамгъа.

Бруцеллёз «бруцеллы» деген сёзден къуралгъанды. Бруцеллола бактерияладыла. Ала бек иссиликге тёзалмайдыла. Сёз ючюн, 60 градус иссилиги болгъан сууда, сютде ала 30 такъыйкъадан ёледиле. Суу неда сют андан исси болса уа олсагъатлай къуруб къаладыла.

Сууукъгъа уа чыдамлыдыла. Сёз ючюн, бруцеллёзну бактериялары болгъан сютню, бышлакъны холодильникге салсанг, сютнюкюле 16 кюнден, бышлакъныкъыла 60 кюнден къырыладыла. Бруцеллёздан ауругъан малла тургъан баулагъа, стауатлагъа дезинфекция этилсе, аны бактериялары терк ёледиле. Бруцеллёздан тиши малла аслам ауруйдула. Андан ауругъан ийнекле ташларгъа ёчдюле. Бруцеллёз ачыкъ ауруу тюлдю. Малны къанын алыб, ветеринар лабораториялада сынау ишле бардырмасала, ачыкъланныкъ тюлдю.

Бруцеллёзну къурутууну юсюнден федерал, республикан законла чыкъсала да, иш орнундан тебмейди. Биз билгенден, арт джыллада бруцеллёз бизни республикада кенг джайылыб барады. Нек болады алай? Биринчиси, ветеринар къуллукъчула, адамланы, фермерлени малларындан къан алыб, аланы арасында бруцеллёздан ауругъан малны ачыкъласала, аланы иелери къулакъгъа алмай къоядыла. Аланы къоратыр орнуна, малланы арасында тутадыла. Бруцеллёзну бактериялары аурумагъан маллагъа аш бла, суу бла, дагъыда башха затланы юслери бла кёчедиле.

Бруцеллёздан ауругъан малны ветеринарла ачыкъладыла эселе, къуру малланы иелерине билдириб къоймайдыла. Элни администрацияларына да билдиредиле. Былайда элни администрацияларыны башчылары ауругъан малланы иелери бла байламлы ишлерге керекдиле: ала аланы къоратхынчы къоймазгъа тыйыншлыдыла. Не джашырыу, бир къауум эллени администрацияларыны башчылары бруцеллёздан ауругъан малланы къоратдырыр джанындан болмайдыла.

Бир къауум фермерле, адамла малларыны санларын аслам этер ючюн тышындан да келтиредиле. Ала ауруймудула, аурумаймыдыла деб къарамайдыла. Учуз багъасы бла сатыб алыргъа мадар бар эсе, алыб келиб, бруцеллёздан аурумагъан маллагъа къошуб къоядыла. Малланы араларына джиберирни аллы бла аладан ветеринар врачлагъа къан алдырыргъа керек эди. Андан сора да малла тау джайлыкълагъа чыкъсала, бир къауумла ауругъан малларын къыстаб, ала къайда айланадыла, кютюледиле деб, къараууллукъ этмейдиле. Алай бла ауругъан малла аурумагъан маллагъа къошулуучандыла.

Федерал, республикан законлагъа кёре, бюгюнлюкде бруцеллёздан ауругъан малланы заманында къоратмагъанлары ючюн, аланы иелерине тазир да салынады. Алай а ол тазир алай кёб тюлдю. Ол себебден, тазир саладыла деб, фермерле, энчи адамла алай къоркъмайдыла.

Башында айтханымча, бизни республикада бруцеллёз джайылгъандан джайылыб барады. 2013-чю джыл бизде бруцеллёздан 1303 мал ауругъаны ачыкъланнганды. Бу саннга фермерлени, энчи адамланы маллары киредиле.

Башында айтханыбызча, бруцеллёз да джукъгъан аурууду, андан ауругъан малны, не адамны багъаргъа дунияны башында алкъын дарман табылмагъанды. Артыкъ да бек андан ауругъан адамла бек инджиледиле. Андан адам ауруй тебресе, аны сингирлери, сюеклери, къан тамырлары ауруб башлайдыла. Артдан алты айдан сора ол ауруу, сингиб, адамны кече-кюн да инджитгенлей турады.

Ахырында айтырым буду: адамла, арбазыгъызда бруцеллёздан ауругъан мал бар эсе, аны къысха заманны ичине къоратыргъа кюрешигиз. Аны сютюн къайнатмай, этин иги биширмей, не уллуну, не сабийни аллына салмагъыз. Кесигиз да билмегенлей, игилик этебиз деб, аманлыкъ этиб къояргъа боллукъсуз сабийлеригизге, туудукъларыгъызгъа, башхалагъа да.

ФОМИНОВ В.,
КъЧР-де Ветеринар уп-
равлениени тамадасы.

Tinibek, салам алейкум
Бу тюбюнде макалени бери салыргъа бир кюреш.
Сау бол.

Къарачай газет, №24, апрелни 3, 2014 джыл
"Мигрантлагъа турур джер ачылгъанды"

Цитата
Sabr пишет: Tinibek, салам алейкум Бу тюбюнде макалени бери салыргъа бир кюреш. Сау бол. Къарачай газет, №24, апрелни 3, 2014 джыл "Мигрантлагъа турур джер ачылгъанды"

Aleyküm Selam Sabr!

2014 дж. апрелни 3
" К Ъ А Р А Ч А Й "

Иги иш
Мигрантлагъа турур джер ачылгъанды

Адам инсан ёмюрледен бери да джашауну игисин излеб, тыш шахарлагъа, къраллагъа ишлерге баргъанлай турады. Айхай, бир къаууму табына тюшюб, ишлеб башлагъанлыкъларына, башхалары баргъан джерлеринде джарашыб къалалмай, джунчуйдула. Башхача айтсакъ, арт джыллада хар бир адамгъа да къалай сюйсе, алай джашаргъа эркинлик берилгени миллетни асламысын джунчутханды.

Аны барын да айтханым, бизни республикадан да барадыла тышына, бизникиле баргъанча, бизге да келедиле кёб джерледен иш излегенле. Тышындан келген «къонакъланы» иш табалмагъан къаууму уа, республиканы ара шахарында джолланы къыйырлары бла тизилиб, садакъа тилеген бла джанларын кечиндирирге кюрешедиле. Мигрантла баргъан джерлеринде къысха заманны ичинде кърал джорукъла бла эсебге тюшерге керек болгъанларын биле тургъанлайларына ол ишни этерге асыры ашыкъмайдыла. «Хо-хо да, бюгюн былайда эсек, тамбласында башха джерде боллукъбуз», деб къоя болурла, эшта?

Аллай джарсыуланы къоратыр ючюн алгъаракъдан да мигрантлагъа иш этилиб джарашдырылгъан учреждение къуралыргъа деб белгиленнген эди. Озгъан ыйыкъда уа «Для содержания иностранных граждан и лиц без гражданства, подлежащих административному выдворению за пределы Российской Федерации, депортации или реадмиссии» деген аты бла Джёгетей Аягъы шахарны Морозов атлы орамында ишленнген мекямны хайырланыугъа бергендиле. Аны ачхан кюн алайгъа КъЧР-ни МВД-ны, миграцион къуллугъуну келечилери, Джёгетей Аягъы районну башчысы Лайпанланы Муратбий бла шахарны мэри Байрамукъланы Кемал, башха къонакъла да келген эдиле.

Къууанч джыйылыугъа келгенле, мекямны эшигинде къызыл лентачыкъны кесерден алгъа, джыйылгъанланы республикада миграцион къуллукъну иши бла джууугъуракъ шагъырей этдиле. Статистика кёргюзгенден, 2013-чю джыл республикада миграцион бёлюмге эсебге тюшген мигрантланы саны 27 минг болгъанды. Аладан 6 минги ишге эркинлик къагъытларын джарашдырыб, патентле да алгъандыла. Алай а мигрантланы бирси къаууму джорукъгъа сыйыныб ишлерге излемегендиле. 2014-чю джылны январь айындан бери административ айыбха 1522 мигрант тартылгъанды. Аланы 36-сы джорукъ бузгъанлары ючюн тазир тёлегендиле, аны бла да къалмай, аланы республиканы сюдюлерини бегими бла, РФ-ны джеринден да чыгъаргъандыла. 20 адамны уа юч джылны ичинде Россияны джерине кирирге эркинликлерин сыйыргъандыла. Джёгетей Аягъы шахарда ачылгъан учреждение тамам аллайлагъа деб этилиннгенин айтдыла. Джорукъну бузгъан мигрантлагъа сюд кесини бегимин чыгъаргъынчы эмда чыгъарыб бошагъандан сора да аланы ишлери сюдю приставлагъа тюшгюнчюне дери ол учреждениеде турлукъдула.

2002-чи джыл джарашдырылгъан бегимге кёре быйыл январны 1-ден бютеулей да Россияда башында айтылгъан учреждениеледен 60-сы ишлеб башлагъанды. Республикада да аны къайгъысын 2010-чу джыл этиб башлагъан эдиле да, учреждениени мекямын быйыл хайырланыугъа бердиле. Мекямны уллулугъу 449,9 квадрат метрди. Анда бир кереге 25 адам турурча таблыкъла къуралгъандыла. Хар бёлмеде 6-7 орундукъ джарашыбды. Юйдегилеге деб да эки бёлмени хазыр этгендиле. Медицина бёлме, хант юй да бардыла, дезинфекция этерге да камера джарашдыргъандыла.

- Аллай учреждениелеге тюшгенле аманлыкъчыла тюлдюле, миграцион джорукъну бузгъанладыла. Аны себебли тышына чыгъыб айланырча аланы эркинликлери джокъду. Къагъыт чотларын джарашдырыб бошагъанчы, 9-10 кюнню, алайда джашарыкъдыла, хар нелерин хазырлагъандан сора, кеслерини джуртларына ашырлыкъбыз. Бизни къолубузда тургъан кюнлеринде юч кере ашатырыкъбыз. Эркишиге бир кюннге 165, тиширыугъа да 160 сом джоюм этилинирге деб белгиленнгенди. Медицина болушлукъ керекли да инджиллик тюлдюле. Этилиннген джоюмланы федерал бюджетден тёлерикдиле, деди учреждениени тамадасы Хачирланы Валерий.

Ызы бла республикада миграцион къуллукъну башчысы Николай Скоба бла КъЧР-ни Администрациясыны эмда Правительствосуну башчысыны заместители Нагаев Алибек къызыл лентачыкъны кесиб, учреждениени эшиклерин къонакълагъа ачдыла.

Быллай учреждениелени къралгъа хайырлары игиди. Сёз ючюн, 2014-чю джылдан башлаб, мигрантла налогларын амалсыз тёлерге керек боллукъдула. Патент система бла ишлеб башлагъанларындан бери уа джангыз бизни республикадан къралны бюджетине 50 миллион сом хайыр тюшгенди.

КЪОЗБАЛАНЫ Зарина.

"Къарачай"
2014 дж. апрелни 3


ЛИТЕРАТУРА
БЕТ
КЪАН БЛА КЕЛГЕН ФАХМУ

Семенланы Къалтур Къарачайда белгили джырчы, назмучу болгъанды. Аны джашы Исмаилны аты кёб джерледе белгилиди. Халкъда анга Джырчы Сымайыл дейдиле. Аны джашы, талай джылны мындан алгъа арабыздан кетген Азретге чыгъармачылыкъ ишледе джетишимлери ючюн «КъарачайЧеркесияны халкъ поэти» деген ат аталгъан эди. Азретни китабларыны бири болмагъан къарачай юйдеги джокъду, десек да, уллу джангыллыкъ тюлбюз. Аны джашы Ракай да аланы ызлары бла барады.

Ол Карачаевск шахарда джашайды. Кёбден бери назмула джазады. Алгъаракълада газетде басмалана, радио бла бериле да тургъандыла назмулары. Китаб этерге къол джазмасын хазырлагъанды. Андан къарт атасы Джырчы Сымайылгъа аталгъан эки назмусун басмалайбыз.

АППАЛАНЫ Билял.



Джангыз кесинг Минги Таудан къарайса

«Сен джандыргъан шынгкъарт отну джукълатмай,
Отун ата, мен туталсам къызыуун.
Алай джарыкъ джанмазын да билеме,
Сакълаялсам, дейме къуру джылыуун»,-

Деген сагъыш кючлеб бютеу эсими,
Мен алама къагъыт-къалам къолума.
Таукелликни нёгер этиб кесиме,
«Чыгъармем», - деб, сагъыш эте, джолума.

Джюкню ауур, джолну къыйын боллугъун,
Мен орнумдан тебмесем да билеме,
Джолну ахыры Минги Тауну башында
Тохтагъанын да бек кескин кёреме.

Адамлагъа тюбейме мен ол джолда,
Къаджыкъмайын кюрешелле кёбюсю.
Ташыйдыла отун, агъач, чымырта,
Отларындан чыкъмаса да тютюню.

Фахму болса къыйын тюлдю тик ёрге,
Болмаса уа, тау этекде къаласа.
Джолоучула барысы да тюбюнде,
Джангыз кесинг Минги Таудан къарайса.

Мен да бюгюн хар ким бла барама,
Айырыргъа излей энчи джолуму,
Тау этекден бираз ёрге чыгъалсам,
Узатырма, Аппа, сеннге къолуму.

* * *

Сени джазгъанынг, сени айтханынг,
сени джырларынг,
Макъамларынг да, зикирлеринг да
ала бла бирге.
Тас болуб къалмай, кёмюлюб кетмей
ма бюгюн бизге,
Бир уллу саугъа болуб джетдиле хар бирибизге,
Минги Тау мийик эмда бек уллу, кеси да ариу
Болгъаны ючюн сен аны джыргъа
салыб джырладынг.
Эм бек белгили джырчыла бирге
джыйылгъан джерде,
Минги Тау кибик, сен айырылдынг,
барын хорладынг.
Белгили этдинг, белгили тауну андан да кенгнге,
Бюгюнлюкде уа сени санайла
ол таугъа тенгнге,
Сен билген тилни киши билмейди
хайырланыргъа,
Заман бла бирге тил кетиб барад
тохтамай артха.
Сени къолунгдан келген затланы
сен барын этдинг,
Сенде фахмугъа сейирсинеди
бюгюннгю тёлю.
«Минги Тауну» да, «Акътамакъны» да,
макъамланы да
Кимни баргъан эд кёмерге излерге,
айтыгъыз, кёлю?
Сен туууб ёсдюнг Шам Къарачайны
кёкюрегинде,
Кесинг джыр этген Минги Тауунгу тюз этегинде.
Сыйыналмады кавказ таулагъа сендеги фахму,
Ол, тау къуш кибик, учханлай чыкъды
башына тауну.

Закий адамла,тарих айтханнга кёре къарасакъ.
Табмасала да джанлары сауда бири да орун.
Кёлкъалды болмай, артха да турмай
толтургъандыла,
Хар бири анга Аллахдан келген
ол сыйлы борчун...
Башындан сеннге салыннган борчну
толу толтуруб,
Юлгюлю джашаб, керти дуниягъа
алай кетгенсе.
Атынг айтылыб, джырынг джырланыб
кёб ёмюрлени
Турур кибик да, Джырчы Сымайыл,
кесинг этгенсе.
Сен кёрюб тура болурса къараб
мийикден бизге,
Сейир тёзюмде тёзген да этиб,
этилген ишге.
Унутмагъанды миллетинг сени,
салгъандыла алгъа,
Тюзлюк да бираз, кёлтюрюб башын,
чыкъгъанды джолгъа
Сен кесинг айтхан «къой сюрюуюнгю»
бир джерге джыйыб,
Хап-хазыр этиб, ызынгдан кетгенд
джашынг Азрет.
Ол кесинг тургъан джерде сен анга
ол барырына
Олтурур джерин, айтыр сёзюн да тамам
хазыр эт!
Хар бир адам да ма бу джашауда
борчун толтурса,
Сеннге тыйыншлы болгъан орнунгу
сен да табарса.
Азлыкъ этсе да, салынса сеннге
уллу эсгертме,
Джатхан джерингде бираз тынчлыкълы
болуб джатарса.

СЕМЕНЛАНЫ Ракай.
Карачаевск ш.


МУСЛИМАНМА,
ДЕМЕ СЕН.

Хурмет этмей, элингден сый излей эсенг,
Къарыусузну къолундагъын тилей эсенг,
Адамлагъа бычагъынгы билей эсенг,
Мен таулума, муслиманма, деме сен!

Онгсузлагъа къаты болуб джашай эсенг,
Ёксюзлени къыйынларын ашай эсенг,
Аманлыкъдан джанламазгъа ушай эсенг,
Мен таулума, муслиманма, деме сен!

Сый, намысны алгъа салыб къарамасанг,
Миллетинги бир джугъуна джарамасанг,
Джума кюнде межгитинге атламасанг,
Мен таулума, муслиманма, деме сен!

Тукъумланы сёге, сюзе тура эсенг,
Хоншуларынга сыртынгы бура эсенг,
Байлыкъ ючюн уятынгы ата эсенг,
Мен таулума, муслиманма, деме сен!

Джолоучугъа туздамынгы сата эсенг,
Эшигинге къадау салыб джата эсенг,
Аман джолну юлгю этиб бара эсенг,
Мен таулума, муслиманма, деме сен!

Уллу кёллю бола эсенг тау азыкъгъа,
Сууукъ кёзден къарай эсенг бир джазыкъгъа,
Заран бола эсенг а тюз джашарыкъгъа,
Мен таулума, муслиманма, деме сен!

Джыгъылгъанны къолундан да тутмай эсенг,
Джамагъатны бушуууна бармай эсенг,
Къабырлада джаназыгъа турмай эсенг,
Мен таулума, муслиманма, деме сен!

Разылыгъын табалмай эсенг атангы,
Къыйнай эсенг сютюн ичирген анангы,
Къуллукъ эте, сыйламасанг Аллахынгы,
Мен таулума, муслиманма, деме сен!

КАТЧИЛАНЫ Борис.


Тенглик

Керти тенгинг аллай тенгди,
Джюреги тазады, кенгди.
Адамлыкъ шартларын
атмаз,
Сени унутмаз, не сатмаз.

Къачан да керек кюнде
джетер,
Къыйын хал аны
къоркъутмаз.
Джууугъунг этерни этер,
Сени алдамаз, не букъмаз.

Табсыз болумгъа тюшгенде,
Харам тенг а атыб кетер.
Башына хайыр кёргенде,
Хатер этмей, сатыб кетер.

Керек болгъанда кесине,
Сен тюшериксе эсине.
Бетине тюлкю къаб киер,
Тенгликге джангы джол
излер.

Тенглик тутсанг, тенг
табылыр,
Насыбха эшик ачылыр,
Сатлыкъ болсанг,
атылырса,
Болушлукъ табмай къалырса.

БАТЧАЛАНЫ Умар.
Ильичёвское эл.

"Къарачай"
2014 дж. апрелни 3

ТЁРТТИЗГИНЛЕ
Бизде къонакъда Дагъыстан Республиканы
халкъ поэти Бийке Кулунчакова

***
Къызчыгъында бет тюрсюнюн кёрген,
Джашларына айтад даулу къатын:
«Тиширыуду эркишиге берген
Сый, багъа да эслеб иги шартын».
***
Хар къуру да махтана эд бир къыз,
Къанатлыча табарма дей бошлукъ.
Заман кетди, къалды эркин, джангыз,
Сарын этед, джокъду джюрек шошлукъ.
***
Алма ариуд ол къарагъан кёзге,
Аны ичин къурт ашайды ёзге.
Анга ушаш тюбейд бирде адам,
Ол, алмача, ичи чирик тамам.
***
Кийимгеча юреннгенсе сыйгъа,
Сыйсыз кёлюнг саналады сайгъа...
Кийимни да ауушдуруу керек,
Кемлик болур, сорур кибик мен, нек?
***
Бир танышым эниклерге сюйген,
Башхаланы, башха къылыкъ алды.
Ол кесине къайталмайын кюйген,
Башха бетден чыгъалмайын къалды.
***
Ашхылагъа тик сёз ачыкъ джарад,
Бек ашхыгъа ачыд окъдан эсе.
Ит адамны джарасына джарайд,
Асыллагъа аны ууу джетсе.
***
Сюйген адам тюбеширге излейд,
Ол чакъланы санайд, болад тансыкъ.
Ызы бла аны сюйген эснейд,
Ахсынады, башын силкед, джазыкъ.
***
Санча джюрек ёчдю тойгъа, алай,
Къонакъ орнун алыр, тюшмез тюбге...
Кёрюнеди анга иши къолай,
Созуллукъча аны тою кёбге.
***
Сюймеклигим бал аякъгъа ушайд,
Аллай бир бал керекмиди меннге?
Ашыкъ, джаным сени ючюн джашайд,
Бал татыуну юлеширге сеннге.
***
Айю таба мен атладым таукел.
Бёрю ючюн алмашдырмам джолну.
Тюлкюге уа тюбегинчи тюгел
Унутдурду меннге онгну, солну...

Ногъай тилден БАТЧАЛАНЫ Башир кёчюргенди.


Къыйынлыкъгъа чыдадыкъ

Къачхы сууукъ джел сюргенча булутну,
Тау джуртунгдан сюргюн болдунг, миллетим.
Иги кюннге тас этмейин умутну
Сен джашадынг, бузулмай тюз иннетинг.

Танг алада тыбырланы сууута,
Джюк вагонлагъа сугъуб ашырдыла.
Сатлыкъ халкъ деб, къарачайым, атынга
Махтауунгу-сыйынгы джашырдыла.

Онтёрт джыл, сау онтёрт ёмюр кёрюнюб,
Деу миллетим, кёб джарсыуну сынадынг,
Бир юйдеги талай халкъгъа бёлюнюб,
Бир-бирлерин табалмайын, джыладынг.

Чексиз ауур къыйынлыкъгъа чыдадынг,
Къарыу табдынг баш иймейин джашаргъа.
Энди Аллах буюрмасын халкъымы
Зорлукъ хорлаб, къум тюзлеге чачаргъа!

БОЛУРЛАНЫ Аминат.


Джангы китаб

Арт джыллада бизни литературабызда биринчи атламла этиб башлагъан талай джаш джазыучу барды. Асламысыны назмулары, хапарлары «Къарачай» газетни бетлеринде чыгъа тургъандыла. Окъуучула алагъа магъана бергендиле, келир заманда литератураны ёсюмюне юлюш къошарыкъ фахмулу джашла, къызла болгъанларын билдиргендиле. Аланы бири Багъатырланы Хусейни джашы Унухду.

Аны «Къарт атамы къара сууу» деген биринчи назму китабына окъуучула джылы тюбеген эдиле. Энди экинчи китабы чыкъды. Атына автор «Келечиме Къарачайдан Малкъаргъа» деб атагъанды. Ол Унухну джангы назмулары бла джырларындан къуралгъанды.

Китаб Черкесскеде басмаланнганды, 500 экземплярды.

Бюгюн андан 3 назмуну окъуругъузну излейбиз.


ДЖЁГЕТЕЙ

Нартларыбыз джашау кёрген, Джёгетей,
Орналгъанса хур ёзенни ичинде.
Къарачайда тау эллени бирисе,
Сырынг-сыйынг айтылады мийикде.

Тёгерегинг - чокъуракъ суула, тёбеле...
Адет, намыс ёмюрледен келгенди.
Ата-баба этиб кетген осият,
Бузулмайын ма бюгюннге джетгенди.

Уллунг айтхан дерс болады гитченге,
Аш тепсингде ашалады халал аш.
Къонакълагъа сый бересе-сюесе,
Джёгетейим - Къарачайгъа накъут таш!

Тау къушлача, ётгюр джашла ёселле,
Терен солуй сенде таза хауангдан.
Тыш джерледен келедиле солургъа,
Аллах берген сени хауа дууангдан.

Азан айта, намаз къыла таулула,
Джёгетейде огъур бард деб, айталла.
Элибизни керти сыйын чыгъара,
Тау миллетле салам бере къайталла.

ШАМ МАЛКЪАРЫМ,
ТАУ НАМЫСДАН ТИНИНГ БАЙ

Кюндюз кюнню, кече айны ийнакълай,
Сен джашайса, Къарачайны тансыкълай.
Адет, намыс оджагъынгдан къуюлуб,
Аллах сеннге джол бергенди буюруб.

Сенде кёрдюм керти джандет джашауну,
Хар кимге да теджей туздам ашауну,
Сен джашайса, беш бармакъча, бирлешиб,
Тау миллетле бары сеннге илешиб.

Бюгюн токъма, онглума да, деб сёлешмей
Миллетле бла Минги Тауну юлешмей,
Сохандан да, сарсмакъдан да кирсизсе,
Халкъынг ючюн джаннган отха кирликсе.

Къарт ананг да, къарт атанг да тёрюнгде,
Джалгъан ишле, алдау сёзле кёрюнгде,
Шериатны бузмай, татлы джашайса,
Къарачайны джанынг кибик джакълайса.

Джан хурджуннга салыб ачха джашырмай,
Сыйламайын бир къонакъны ашырмай,
Шам Малкъарым, тау намысдан тининг бай,
Ёмюр ызынг болуб турсун джылы джай.


КЪАЛАЙ НАСЫБДЫ
ДЖАШАГЪАН!

Къалай насыбды джашагъан,
Халал гырджынын ашагъан,
Джолда сагъышсыз айланнган,
Джукъудан тоюб уяннган.

Тауну хауасын солугъан,
Чегетде бёрю улугъан,
Къой къошда къозу макъыргъан,
Хоншунг къууанчха чакъыргъан.

Кюнню джылыуу джылытхан,
Айны джарыгъы джарытхан,
Сабийинг тоюб джукълагъан,
Ана баладан къууаннган.

Чагъырдан кери олтургъан,
Ишин ажымсыз толтургъан,
Межгитде азан къычыргъан,
Намаз къылыргъа чакъыргъан.

Берлиги болуб, букъмагъан,
Ант этиб, антын джутмагъан,
Онгсузун къоюб къачмагъан,
Башына азаб табмагъан.

Дуниябыз хаухду, билигиз,
Аллах джолуна киригиз,
Харамдан кери болугъуз,
Ашхы муратдан толугъуз!





ДЖАЗЫКЪ ДЖАНДЕТ
Новелла

Кесини заманында Джандетни окъуучугъу болгъанды. Таб, элде тиширыулагъа къара танытыргъа кюрешиб да тургъанды. Райондан советге китабла бергенлеринде, аланы алыб, кесини юйюнде библиотекачыкъ да ачхан эди Джандет. «Бизни Джандетни билмеген заты джокъду», деб махтаб тура эдиле хоншулары да. Джандет да бир кесек махтаныргъа сюе эди билимчиги бла. Заманла оздула, дунияла тюрлендиле. Ачы къазауат башланды. Бир-биринден кючлю, бир-биринден залим, саубитген джашларыны ючюсюн бирге ашырды фронтха Джандет. Кюн сайын дегенча къазауатдан ачыдан ачы хапарла келе эдиле. Джандетни джашларындан а хапар джокъ. Почтальонну аллына къарай туруб, ол асхакъ алашасы бла тохтамай озуб кетсе, Джандет юйге кириб, талайны джылай эди. Кече тюшюнде уа джашлары Алий, Ахмат, Алибек келгенча кёрюб, къара терге тюшюб, илгениб уяныучан эди. Эртденбласында бир нохта баучукъ да алыб, хоншулары билгич къатын Айшатха барыб, таш салдырса, ол: «Джашларынг саудула, бюгюн-тамбла келликдиле», дей эди. Джандет да, анга ышаныб, къууаныб, юйюне къайта эди. Алай бла кюнле, айла оздула. Хапар энтда джокъ. Джандетни эри, узун Сохта, кючлю агъач уста, энди юйде тюрт-мюрт эте, кимге, урчукъ саб джона, кимни балталарына, кюреклерине саб сала, ингирге джете эди. Сохталагъа къуру къол бла келген да хазна болмай эди. Джылылай, джанджаулукъгъа чырмаб, джангы бишген нартюх гырджынлагъа дери келтириб, тапхагъа салыб кете эдиле.

Бир сууукъ кюн «Гюттю юсюне къалач» дегенлей сау миллетни кау-кау этиб, Азиягъа кёчюрюб джибердиле. Сохталаны былагъа бек илешген къарт итлери бош къалгъан стауатда иелерини ызындан улуй къалгъан эди.

Сохта бла Джандет Къазахстанда темир джол станциячыкъда иги сакъланнган бир юйчюкге тюшген эдиле. Тёгерекде къуру къазахлыла джашай эдиле. Сохта темир джолгъа къараучу болуб джарашады. Ол эртденбла кетсе, ингир кеч болуб, арыб къайтыучан эди. Къолунда гетен хызенине вагонладан джол джанына атылгъан къатхан ётмек, чабакъ кесеклени джыйыб келиучен эди. Сохтадан чайыр, патеген, джалын ийис келе эди. Ол сууукълада отун керекли да этмей эди юйюн. Джандетни халы кюнден кюннге амандан аманнга бара эди, джашларына джылай-джылай кёз джарыгъындан да бошагъан эди. Алай болса да былагъа джууукъ джетген 12 джылдагъы ёксюз Солтанчыкъгъа чындайла этерге кюреше эди. Солтанчыкъ бир тирикай джашчыкъ, от этерге ушхууур биширирге да дженгил юреннген эди. Чабыб арлакъда къуюдан суу келтире эди, джер юйден юшюрге джетген гардошланы чыгъарыб, артыб, шорпа бишире эди. Сохта бла Джандет Солтанчыкъны юсюнде насыблары тутханнга санай эдиле. Былайтын кече-кюн поездле тохтаусуз дыгъырдаб оза эдиле. Къайры барадыла, къайдан келедиле, не зат ташыйдыла? Андан кишини да хапарлары джокъ эди. Сохта бла Джандетни башларын кючлеген сагъышлары къазауат къачан бошалады, джашла фронтдан къачан келликдиле, деб ол эди.

Айда бир кере Сохталаны юйдегилерин хурттабет комендант джокълаучан эди. Ол бир уллу атха миниб келиучен эди. Сохта бла Джандетге былайдан кетмезге деб бир къагъытлагъа къол салдырыб, тютюн тарта, талай олтуруб, ызына алай къайта эди.

Бу джол да коментдант, адетиндеча, кюнорта бола келди. Кесини да кёлю джарыкъ эди - андан аракъы ийис ура эди. Сохта юйде джокъ эди. Ол Солтанчыкъгъа «суу бер», деди да, накъырда халда Джандетге: «Кавказгъа къайтырынг келемиди, темир джолгъа чыкъ да, кюн чыкъгъан таба бар. Энди къазауат да бошалады, джашларынга да джолда тюбеб къалыргъа боллукъса»,- деб кетиб къалды. Джандет, серге дженге башлагъанлыкъгъа, орус тилни унутмагъан эди. Ол Солтанчыкъгъа джукъ айтмайды, палтон джаулугъун да юсюне атыб, темир джолгъа чыгъыб кетди. Сохта юйюнде Джандетни табмай, аны излей кечени кече узуну темир джолну ары-бери бара, поездледен джанлай, тангын атдырды. Бир да табмады Джандетни. Бир джол тюл, эки джол тюл, кёб изледи ол юй бийчесин. Къайры кетди, къайда тас болду, къайда бошалды аны ахыр джолу? Джазыкъ Джандет Сохтаны да джазыкъ этди. Бюгюн да киши билмейди Джандетни къайда тас болгъанын. Джандетли болсун джазыкъ Джандет.

Энди ол къыйын джыллада Сохта бла Джандет джашагъан темир джол станция уллу болгъанды. Былайыны бир атына Сохтаны станциясы дейдиле. Сохта бла Джандетни бушуу хапарларын иги билген поезд джюрютюучю машинистле былайлары бла ётселе, джазыкъ Джандетге салах тартханча, паровозну гудогун талайны бериб озадыла. Поездледе джолоучулукъда баргъан къазах къартла да, къолларын джайыб, дуа этдиредиле.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.



Чам хапар ИНТЕРНЕТДЕН ТЮШГЕН КЕЛИНЧИК

Хочай бла Кокай школдан тенгледиле. Хочай шахарда орналгъанды, Кокай элде къалгъанды. Экиси базар кюн шахарда тюбеселе, хар ким кесини джарсыуларын айтыучанды. Бу джол Кокай башлады:

- Уллу джаш Ойдемез юйленирге унамайды. Джаз болса, къачда, къач болса, джазда, дей «къаныбызны ичиб» бошады. Ненча кере багъыб тургъан малларымы учуз-учуз сатыб къойдум. Кесини да джылы эки джыйырмагъа джууукълашханды. Не мадар этерге да билмейбиз. Биз сёлешдирмеген не джууукъ, не тенг къалмагъанды, - деб тарыкъды.

Хочай, тенгине тынгылаб туруб:

- Тейри, бизни джаш, Дебош, анга болушур, - деди. Ол экинчи-ючюнчю да алгъанды, кеси да кёб къызны ичинде компьютерщик болуб ишлейди.

Эки джашны тюбешдирирге оноулашыб чачылдыла тенгле.

Ойдемез фермер болуб ишлейди, атасы бла бирге тууар маллагъа къарайды. Ишден артха турмагъан, халал уруннган, малгъа къараргъа, джерге урунургъа сюйген джашды. Сюегисаны, бет къарамы аман тюлдю. Алай а, не келсин, къызла бла таныша тебресе, тили артына кетиб, керек сёзлени дженгил табалмай джунчуйду. Аллайланы уа къызла джаратмаучандыла.

Дебош сёзге уста джашды. Сёзден сёз чыгъарыб, бош затланы бир-бирине тагъыб, къызланы эслерин кесине айландырыб къоюучанды, бек дженгил танышыучанды. Къысха заманны ичинде Ойдемез Дебошну ишлеген джерине келди. Эки джаш да, кафеде олтуруб, ушакъгъа сингнгендиле.

- Бусагъатда тёгерекде къыздан кёб зат джокъ, деди Дебош. - Бирин къалай сайлаялмайса? Бир къауумла къатын алабыз деб, атааналарын эки аякъларын бир уюкъгъа сугъуб айланадыла, сен а...

Ойдемез, кёб тынгылаб туруб, ючюнчю рюмкадан сора айтды:

- Мен джаратхан къызла тюбегендиле. Алай а аланы къайсысы да менден юч зат излейдиле: ишинг, окъууунг бармыды, импорт машинанг, евроремонт этилген юйюнг бармыды? - деб. Мен ол соруулагъа джарашдырыб таб джууаб бералмайма.

- Ой, сени огъесе. Юретейим! - деб, къууаныб сёлешди «къызгъан» Дебош. Сени проблемаларынгы решать этерик Интернетди! Бир-эки тууарны сатаса. Юсюнге эки-юч комплект фирменный кийим аласа. «Эйчпи» неда «Самсунг» ноутбук аласа. Мен сени компьютерде ишлерге юретеме. «Одноклассники» сайтда сеннге крутой анкета джарашдырабыз... Сора кёрюрсе къызладан башынгы алалсанг - хайда сайла! Сёз бер менден эркинликсиз сайлагъан къызынг бла тюбешмезге, заман джетсе, мен айтырма не этерге керек болгъанын. Къайда ишлейсе деселе, джабыкъ фирмада деб къой, алдамайса да, фермангы башы джабыкъды...

Джашла айтханларыча этдиле. Ойдемезге Интернетде кечесине 9-10 къыз кеслерин теджеб кюрешедиле. Аны анкетасын бек джаратадыла. Юсюнде таб джарашхан кийимлери бла чырайлы джаш, аламат юйню аллында, крутой машинадан къараб, сюелиб картха тюшгенди (Fеrrari, Lamborghini, Mustang).

Арадан кесек заман кетиб джашланы аталары тюбешдиле. Сёзню Хочай башлады:

- Къалайды чот? Ойдемез джукъ келтиреме демей турамыды?

- Ой, сен къой чотну! Джаш башха тюрлю болгъанды. Кече къошда танг атхынчы башын компьютерден алмай кюрешеди. Эртденбла маллагъа къараргъа кючю джетмей, кюнортагъа дери джукълайды - ингирде быягъынлай... Къалгъанды башым пеляхха.

- Хата джокъду, бир кесекден келин къоллу болурса, - деб, кёл этди Хочай.

Арадан эки ай да кетгинчи къызгъа тюбер заман болду. Джашла, Дебошну «Mustang» машинасына миниб, Толгъан айгъа тюбедиле, сёз алдыла. Экинчи байрым кюн, Интернетден тюшген программист, келинчикни да, компьютерин да элде Кокайланы юйлерине джыйдыла.

БОТАШЛАНЫ Руслан.
Карачаевск шахар.

2014 дж. апрелни 3
"Къарачай"

Кёрмюч
ДЖЕРИБИЗНИ АРИУЛУГЪУ -
СУРАТЛАДА

Хар адам да тёгерекде бизни къуршалагъан табигъатны ариулугъун, сейирлигин да бирча ангыламайды.

Бир къауум эслемей озуб кетерик джерде, адамланы бир бёлеги бир тукъум бир игиликни сезеди. Алай бла джаратыладыла искусствону сюйгенлени къууандыргъан чыгъармаланы иги кесеги.

Кёб болмай КъарачайЧеркес республикан тарихкультура музейни кёрмючле залында Ставрополдан келген сурат алыучуну кёрмючю ачылды. Ары суратчыла, джазыучула, джамагъат эмда культура къуллукъчула, сохтала джыйылгъан эдиле.

- Роман Беженов, кеси Ставрополда джашагъанлыкъгъа, бюгюн бизге теджеген суратларын Къарачай-Черкесияда этгенди. Ол алгъан суратладан Алан къралны кёзюуюнде ишленнген къалала, тарих бла байламлы сейир джерлерибиз, Доммай, Архыз, таула, ёзенле, суула ёхтем къарайдыла, - деди сурат галереяны тамадасы Джандарланы Залина, кёрмючню ача. - Суратла асыры таб, ариу алыннгандан, адам къолу бла салгъан болурму дериксе...

Роман Викторович Беженов 1972-чи джыл Куйбышев шахарда туугъанды. Аны сабий джыллары Чечен Республиканы Грозный шахарында ётгендиле. Артдаракъда аланы юйдегилери Ставрополь шахаргъа кёчедиле, бусагъатда ол анда джашайды. Алай а эм сюйген затларыны бири КъарачайЧеркес Республиканы тарихи бла байламлы эмда ариу джерлерине айланыуду.

Кёрмючде сёлешген Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу суратчысы Николай Кузнецов, Россия Федерацияны махтаулу суратчысы Владимир Подвигин, сурат алыучу Павел Манташьян Романны чыгъармаларына уллу багъа бердиле, джангы творчество джетишимле теджедиле.

Роман гитче заманындан башлаб сурат алыб тебрегенди, ол затха аны атасы алландыргъанды. Сабий кесине усталыкъ алсын деген иннет бла джыйылгъан джерде аны къолуна «Зенитни» тутдуруб, атасы сурат алдыртыб тургъанды. Арадан кёб заман да кетгинчи, джашчыкъ алгъан суратланы джууукъ-тенг джаратыб, аны, ишексиз да, бу затха фахмусу болгъанын чертгендиле.

Институтда окъугъан джылларында да «Сапоп» цифралы фотоаппараты бла сурат алады, энди аны суратлары джангы техниканы кючю бла алгъындан да асыулу боладыла, бу зат аны алгъындан да бек учундурады.

Аскер къуллугъун тауусуб къайтхандан сора, Роман Ставрополну эм уллу предприятиелерини бирине ишге джарашады. Алай а шекиртден производство бёлюмню тамадасына дери ёссе да, эки сюйген затына - сурат алыу бла чабакъ тутуугъа - кертилей къалады. Бир джолда ол КъарачайЧеркесиягъа къонакъгъа келеди. Джерибизни ариулугъу аны джюрегин джесирлейди. Бир затны ычхындырама деб къоркъгъанча, субай тауланы, джырлаб келген ёзен сууланы, ёхтем тау джитилени, тарихни сакълагъан къалаланы суратха алыб башлайды. Энтда аны суратлары алгъындан да агъачлы боладыла, нек десенг, «Hikon» цифралы кюзгю камера аны творчество излемине толу джууаб этеди.

- Бир затны юч-тёрт тюрлю кёрюрге болады, - дейди Роман. - Хар джол сайын сурат бир тюрлю болады. Кёлюм бла айтама, Къарачай-Черкесияда таурухха ушагъан джерлеге тюберге боллукъду. Ол ариулукъну тыйыншлы дараджада кёргюзюр ючюн, айхай да, сагъыш этерге, кюреширге керекди. Кёзюнгю алдагъан сурат композицияла кеслери алларына чыкъмайдыла, ала уллу къыйынны излеген творчество чыгъармаладыла.

Сурат алыучуну бу сёзлерине дау табхан къыйынды. Табигъат джаны болгъан затды, аны ташыны, суууну, чёбюню, терегини джанлары бардыла - алагъа хыны къол джетсе, ала ачыйдыла, ауруйдула. Сакълыкъны, къайгъырыуну да сезедиле - ай медет, адам бир-бирде кеси сезмейди анга джетдирген зарауатлыкъны.

Бу кёрмючню кёргенимде, мени акъылыма бу оюм келди: бу ариу Джуртубузну биз сакъларгъа борчлубуз. Хар терекни, чёбню, тауну, сууну да багъалатыргъа керекбиз. Ата-бабаларыбыз бизге къаллай асыл Джуртну къоюб кетгендиле. Хар адам, юйдегисине къайгъыргъанча, юйдегисин сакълагъанча, сакъларгъа керекди табигъатны. Искусствону кючю къаллай уллуду ол бизни бирикдиреди, бир джерге джыяды, шохлукъну кёпюрлерин ишлейди, бизни халибизни сюрмелейди аны ючюн джокъду аны багъасы.

- Мени джюрегим джаратхан затны къолларым суратха алмай къоймайдыла, дейди Роман. - Мени къолумдан чыкъгъан зат бары да аламатды, дегенлигим тюлдю. Огъай, ол алай тюлдю, Кавказны ариулугъун кёргюзюрге излегеними учукъыйыры джокъду. Бу зат бла къараучуланы кёллерине джеталсам, къыйыныма разы боллукъма.







- Сурат алыучу кёб зат этгенди, - деди Россияны Суратчыларыны союзуну члени Французланы Казбек. - Суратлагъа къарасанг, биз джашагъан джерлени асыллыкъларына энтда бир кере тюшюнесе. Тышындан келгенле ол ариулукъгъа багъа бериб тауусалмайдыла. Мен бюгюн былайгъа джыйылгъанлагъа кёлюмю ачыкъ айтыргъа излейме. Бизни бу таурухлу джерледен Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргенлеринде, бери гюрджюлюле келгендиле, джерибиз Грузин ССР-ни къурамына кёчгенди. Бизни огъурлу, акъылман алчыларыбыз, Москвагъа джюрюб, Н.С. Хрущёвгъа тюбеб, ызыбызгъа къайтаргъынчы тынгы табмай кюрешмеселе, бюгюн бу джерле тыш къралны джерлери боллукъ эдиле. Совет Союз чачылгъандан сора, былайлары Грузияда къаллыкъ болур эдиле.

Аталарыбыз, миллетибизни ызына да къайтарыб, джерибизни да Россияны къурамында сакълагъанлары ючюн сау болсунла...

Тюздю. «Къалгъан ишге къар джауар» деб, аны ючюн айтыла болур. Хар не тукъум ишни да заманында этерге керекди. Ставрополдан келген сурат алыучу, нартла багъалатхан джерибизни ариулугъуна кесини творчествосу бла багъа бере, бизни да тюрлю-тюрлю сагъышланы теренине кёмдю.

Энтда бир сейир зат. Сурат алыучу ариу суратларына бир тукъум бир назик эшитилген лирика магъаналы атла табханды. Ма сёз ючюн: «Сумеречный кастинг», «Багровые шелка на иглах изумрудных», «Осень в Джамагатском ущелье», «Каменные птицы Гоначхира», «На камнях живут и пни», «Стражи перевала», «Блик солнца на щеке холма», «Сквозь снежный плен», «Январская сказка Архыза».

Къыш да, джай да ариулугъун тас этмеген буруннгу Джуртубуз энтда кёб фахму джилтинни джандырлыгъына ишек джокъду. Роман да бу сурат композициясы бла кёб джерде атын айтдырлыгъына ийнанабыз.

МАМЧУЛАНЫ Дина.

Суат, салам алейкум.

Къарачай газет, апрелни 12, 2014 джыл, 4-чю сайфа
макале: "Тин хазнабызны багъанасы"

__________________________________

апрелнии 10, 3-чю сайфа:

макале: ХАСАУКА - ДЖАНГЫ ТАРИХИБИЗНИ АЛЛЫ

макале: ТИЛИБИЗНИ САКЪЛАР ЮЧЮН

быланы бери - форумгъав тюшюрюрге бир кюреш. Сау бол.

_____________________________________________________

апрелни 12, 2-чи сайфа
макале:ТАМБЛАГЪЫ КЮННЮ САГЪЫШЫН ЭТЕ

Цитата

Sabr пишет: Суат, салам алейкум. Къарачай газет, апрелни 12, 2014 джыл, 4-чю сайфа макале: "Тин хазнабызны багъанасы" __________________________________ апрелнии 10, 3-чю сайфа: макале: ХАСАУКА - ДЖАНГЫ ТАРИХИБИЗНИ АЛЛЫ макале: ТИЛИБИЗНИ САКЪЛАР ЮЧЮН быланы бери - форумгъав тюшюрюрге бир кюреш. Сау бол. _____________________________________________________ апрелни 12, 2-чи сайфа макале:ТАМБЛАГЪЫ КЮННЮ САГЪЫШЫН ЭТЕ

Aleyküm Selam Sabr!
Tuugan kününg bla algışlayma.. Hayırlı uzun sauluklu ömürle tileyme..

Цитата
Sabr пишет: Къарачай газет, апрелни 12, 2014 джыл, 4-чю сайфа макале: "Тин хазнабызны багъанасы"

2014 дж. апрелни 12
"Къарачай"

Туугьаныны 150-джыллыгьына
ТИН ХАЗНАБЫЗНЫ БАГЪАНАСЫ

Ол биринчи эди
Къарачай-Малкъар халкъны культура тарихинде Кърымшаухалланы Пашаны джашы Исламны магъанасы айтыб айталмазча уллуду. Поэт, суратчы, джамагъат къуллукъчу, окъуу китабланы джарашдыргъан, ол кёзюуге кёре уллу билими болгъан адам асыл ишлери бла атын Шимал Кавказгъа айтдыргъанды. XIX-чу ёмюрню аллында аны къарт атасы (ол да Кърымшаухалланы Ислам) Къарачайны олийи баш бийи - болгъанды. Аны миллетге джан аурута, къайгъыра билгени амалтын, 1828-чи джыл, уллу къан тёгюлмей, Къарачай Россиягъа къошулгъанды. Ол алай этмесе, талай кюнню уруш барыб, Емануелни аскери миллетден бошарыкъ болгъанды.

Алайды да, онглу ата-бабаларыны джолу бла барыб, Ислам Тебердичи, Атлы Ислам, миллетни культура эмда турмуш джаны бла ёсдюрюр ючюн кёб кюрешгенди. Ол 1864-чю джыл туугъанды, 1911-чи джыл да дуниядан кетгенди. Аны бюгюнлюкде Малкъар джанында да бек сыйлайдыла, нек десенг, ол анда белгили Орусбийланы Мырзакъулну джашы Исмаилны эгечинден туугъанды. Исламны анасы эртде ауушуб, Исмаил аны кеси алыб къарагъанды. Орусбий улу, билимли, болумлу, культурадан, литературадан, тарихден хапарлы адам болгъаны себебли, Кърымшаухал улу да ол иннетде ёсгенди. Кесини сабийлери бла бирге Исламгъа билим алдыргъанды, араб, орус тиллеге аны кибик Сыйлы Къур’анны окъургъа юретгенди. Анга онюч джыл толгъанында, ата джаны аны окъургъа ол заманда Россияда эм игиге саналгъан окъуу учреждениелени бирине - Ставрополь гимназиягъа - салгъандыла. Эки джылдан ол туугъан элине къайтханды. 1880-чы джыл Россияны патчахы Александр III-ню сакълагъан аскерге къуллукъгъа кириб, Петербургга кетеди.

Былайда бир затны чертерге керекди. Ислам ол кёзюуге деменгили билими болгъаны бла бирге кёб орус алимни, джамагъат къуллукъчуну таныгъанды, Россия къралны тарихи, культурасы бла да иги шагъырей болгъанды.

Петербургда Кърымшаухал улу, Россияны белгили адамлары бла танышхандан сора да, билимин ёсдюрюрге амал да табханды, биринчи назмуларын джазгъанды, сурат салыб башлагъанды. Ол орус эмда ана тилледе назмуладан сора да хапарла, статьяла джазыб башлайды. Миллетде джюрюген хапарлагъа кёре, Ислам Крыловну кёб затын кёчюргенди къарачай-малкъар тилге, алай а халкъыбызны къыйын джазыуу болгъаны себебли, ол чыгъармала тас болгъандыла. Кърымшаухал улуну кёб энчи джазгъаны да халкъ аууз чыгъармачылыкъгъа «батыб» къалгъандыла.

Исламгъа джыйырма джыл толгъандан сора, ол Петербургдан къайтады, туугъан джуртунда творчество ишге баш атады. Къарачай тилде «Анда бла мында» деген повестни къысха заманны ичине джазыб бошайды, тенглеринден бир къауумгъа да окъуйду. Петербургда бай джашау бла таулу миллетни къуршалаб тургъан джарлылыкъны суратлайды. «Мусульманин» деген журналда аны «Карачаевское горе» деген къысха хапарчыгъы басмаланады.



Бир къауум алимле бегитгеннге кёре, ол повестден алыныб, орус тилге кёчюрюлгенди.

Петербургда къуллугъун бардыргъанзаманда Кърымшаухал улу суратчы Н.А. Ярошенко бла танышханды. Ол шохлукъ эки фахмулу адамны арасында ёмюрлюкге сакъланнганды. Орус суратчы Исламны юйюнде, аны кибик Орусбий улуда да таймаздан сюйген къонакъларыны бири болгъанды. Кавказны джаратханына шагъатлыкъ бере, 1885-чи джыл Ярошенко Нарсанагъа кёчеди. Суратчыны юйю Россияны эмда Кавказны творчество интеллигенциясыны аралыгъына бурулады. Алай бла Нарсанада Ярошенкону юйюне Ф. Шаляпин, Л. Собинов, С. Рахманинов, С. Танеев, И. Репин, А. Куинджи, Г. Успенский, И. Павлов, Д. Менделеев дегенча белгили адамла джол саладыла. Ала бери келиб кетгенден сора, кавказ халкъланы тарих эмда культура-турмуш болумлары бла байламлы ара басмада кёб тюрлю статья чыгъыб башлайды.

Кавказ тауланы шималкюн батхан джанында Мушкетовну экспедициясы геофизика эмда топография джаны бла бардыргъан излем-тинтиу ишлеге къолундан келгенича болушханды Кърымшаухал улу. Мушкетов аны юсюнден былай джазгъанды: «Къарачайны чегетлерине поручик И. Кърымшаухал улу къарайды. Ол суратчыды, Къарачайны несин да аламат биледи; джол усталаны кериуанын сайлауда эмда кеси салгъан аламат суратлары бла меннге уллу болушлукъ этгенди...»

Исламны творчествосуна биринчи эс бёлген адам Е. Польская былай чертгенди: «1905-чи джыл Москваны студент аудиториясында ол патчахлыкъны ууундан джарсыгъан кавказ миллетлени джакълаб сёлешгенди». Кърымшаухал улу 1905-чи джыл Н.А. Ярошенкону болушлугъу бла Москвада суратлау школда окъугъанды. Алай а, саулугъу аманнга кетиб, ол ызына къайтады, алайда энчи кёрмючюн ачар мураты толмай къалады. Аны сыйын кёрген адамла, ол ауушхандан сора, 1911-чи джыл, Москвада кёрмючюн ачадыла.

Совет власть киргенден сора, бийле бла чанкалагъа къаллай кёзден къаралгъаны тарихге белгилиди - аланы къурутур ючюн, этмеген затлары къалмагъанды. Исламны творчествосу да ол заманда бугъоугъа салыннганды, аны юсюнден айтыргъа, сёлеширге да эркинлик болмагъанды. Ала джангы совет властны джауларына саналгъандыла. Дагъыда бир кесекден кёчгюнчюлюк пелях чыгъыб, бютеу миллет бирден джаугъа саналыб, туугъан джуртубузну ташлагъанбыз. Ол кёзюуде миллетибизни тарихи, тин-иннет хазнасы бла байламлы бир къагъыт да къалмай къурутулады - бизни къуру джуртха къаратыб, ызыбызгъа къайтхандан сора да, былайда мингле бла джылланы джашагъан миллетнича тюл, бир атыласатыла айланнган къауумнуча кёргюзюрге дыгаласлары тохтамайды. Эндиледе эс джыйыб, тёгерегибизге къарай башлагъанбыз...

Ислам белгили тегей поэт Коста Хетагуров бла Ставрополда гимназияда окъугъан заманында танышханды. Артдаракъда патчах политикагъа келишмеген назмулары ючюн аны Терк областда Къобаннга ашырадыла былайда ол Исламны къанат тюбюне киреди. Экиси да, чахоткадан ауругъанларына да къарамай, миллетлерине джарар ючюн, кечекюн демей ишлейдиле. Ала экиси да 46 джыл джашагъандыла, джуртларындан тышында ауушхандыла. Алай а аланы сюйген, сыйларын кёрген миллетлери бирин Къарачайгъа, экинчисин да Тегейге элтиб асырагъандыла - игилерин, ашхыларын халкъ кеси биледи, аны эси сакъды, кёзю джитиди.

Игини игилиги джугъар



Кърымшаухал улуну 150-джыллыгъын белгилерге деб, мартны 31-де аны Шам Тебердиде орналгъан юйюнде-музейинде уллу джыйылыу болду. Аны Алийланы Умарны атын джюрютген Къарачай-Черкес кърал университетни экономика бла управлениеден факультетини деканы, политология бла социология кафедраны тамадасы, политика илмуланы кандидаты, доцент Ёзденланы Аубекирни джашы Таусолтан ачды. Сёлешгенле философия илмуланы кандидаты Лайпанланы НюрМагомет, педагогика илмуланы кандидаты, доцент, РСФСР-ни халкъ окъуууну айырмасы, КъЧР-ни халкъ окъуууну махтаулу къуллукъчусу Алийланы Ракай, Россия Федерацияны махтаулу устазы Джанибекланы Сосланбек, Терезе школну устазы Каппушланы Шагъабан, филология илмуланы кандидаты Акачыланы Софья, дагъыда башхала халкъыбызны онглу джашына уллу сый бериб, аны аты ёмюрлюкге джашарыгъын чертдиле.

Ислам 1892-чи джыл «Эльбрус» рудникни инженери Кондратьев, Ярошенко эмда Хетагуров бла Тебердиде солугъанды, ол кёзюуде келгенди аны акъылына былайда эл салыргъа да. Ма ол заманда ишленнген юйю, кёб заманны бир къолдан бирине кёче, ахырында иесини атын айтдырыб, миллетни да бирикдириб турады. Кърымшаухал улуну сыйыны, атыны тёгерегинде кёб магъаналы иш бардырылгъанына бу байрам джыйылыу да толу шагъатлыкъ этеди.

Бирин этдим деб къоймай, тёрт джанына айланыб, кёзюуюн сакълаб тургъан джумушну кёргенлей, аны къолгъа алыучу болгъанды Ислам. Туберкулёздан ауругъанланы Тебердиде, ол сау заманда, аны башчылыгъы бла багъыб тебрегендиле.Бюгюн алайы дуниягъа белгили джерди - курортду. Ставрополда, Петербургда, Москвада окъугъаны себебли, тау миллетине билим, къарангы кечеде чыракъ къалай керек эсе, алай керек болгъанын ангылаб, окъууну-билимни джаяргъа бютеу кючюн-къарыуун салгъанды - тау элледе ал башланнган училищеле, школла ачдыргъанды, ол затлагъа не заманын, не ачхасын къызгъанмагъанды. Сёз айтханла Кърымшаухал улуну къарыуу бла Тебердиде училище ачылгъанын, джашаууну ахыр джылларында латин харифле бла биринчи къарачай азбуканы хазыр этгенин, ол, ауушхандан сора ол китабны аны сохтасы Акъбайланы Исмаил чыгъаргъанын да чертдиле.

- Быллай онглу адамыбызны аты бла биз медаль джарашдырыб, аны къарачай-малкъар халкъыбызны джылны ичинде эм джетишимли болгъан адамларына беребиз, - деди Кърымшаухал улуну сыйын, дараджасын да орнуна салыр ючюн, уллу джумуш этген уланларыбызны бири, тарих илмуланы кандидаты Хатууланы Рашид. - Бюгюн былайда биз аланы уллу джюрек разылыкъ бла атларын айтабыз: Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти Байрамукъланы Фатима, белгили телережиссёр Мамаланы Асият, суратчы Борлакъланы Башир, поэтесса Ахматланы Фатима, алим Гузеланы Джамал.

- Бу саугъа меннге барындан да багъалыды, -деди Байрамукъланы Фатима, - сыйлы саугъаны ала. Халкъыбызны быллай адамы болгъаны бек ашхыды ёсюб келген тёлюлеге ол юлгюдю...

Бизни миллетде бир ашхы нарт сёз барды: «Насыблыны эки джууугъу да бир кюн келир». Аны айтханым, къарачай халкъны творчество интеллигенциясы, учунуб, къууанчны бардыра тургъанлай, малкъар къарнашларыбыз да джетдиле. Ала да иги хапар келтирдиле.

- Къарачай-малкъар халкъны тин хазнасына уллу къыйыны кирген онглу адамыбызны бу къууанчында Мечиланы Кязимни эмда Семенланы Исмаилны ёчюне аталгъан конкурсда хорлагъан джаш поэтлени алгъышларгъа ашыгъыб келгенбиз, - деди белгили поэт Бегийланы Абдуллах. - Мени биргеме фахмулу поэт, жюрини члени Ёлмезланы Мурадин да келгенди...

Алайды да, «игини игилиги джугъар» дегенлей, кеси дуниядан кетсе да, Ислам бир кюннге талай къууанчны этдирди. Трибунагъа бирбири ызындан субай, ариу, фахмулу джаш поэтле чыгъыб, назмуларын окъуб, лауреат атха шагъатлыкъ этген ёчлерин, къагъытларын да алыб башладыла. Ким биледи, аланы ичинде тамбла таулу халкъыбызны атын Кавказгъа, бютеу къралгъа къой эсенг, дунияны башына айтдырырча адамла чыгъыб къалыргъа да болурла. Ала бла да танышдырайыкъ: Газаланы Амина, Хыйсаны къызы, Аппаланы Жаннета, Хусейни къызы, Мусукаланы Джамиля, Мухтарны къызы, Махийланы Хызырны джашы Жамбулат, Кипкеланы Атика, Сагъытны къызы, Джаппуланы Рамазанны джашы Юсуф, Жабеланы Лаура, Мажитни къызы, ЁзденланыАхматны джашы Шамил, Лайпанланы Азрет-Алийни джашы Далхат, Догучаланы Фатима, Владимирни къызы, Кипкеланы Аминат, Халитни къызы, Эдиланы Заира, Къурманбийни къызы.

Бу джаш адамлагъа залда олтургъанла харс уруб тюбедиле, мындан ары да джоллары джарыкъ, кенг да болурларын излегенлерин билдиргенча.

Республикада белгили «Къарча» атлы сабий ансамбль да, къууанчха кесини юлюшюн къошаргъа излеб, джырлаб, тепсеб, келгенледен бюсюреу табды. Тёрт сагъатдан аслам заманны барды юбилей байрам.

МАМЧУЛАНЫ Дина.

Цитата
Sabr пишет: апрелнии 10, 3-чю сайфа: макале: ХАСАУКА - ДЖАНГЫ ТАРИХИБИЗНИ АЛЛЫ

"Къарачай"
2014 дж. апрелни 10

Эсгериу
Къарачай Россияны къурамында — 150 джыл

ХАСАУКА – ДЖАНГЫ ТАРИХИБИЗНИ АЛЛЫ

XVIII-чи-XIX-чу ёмюрледе Эресей бла Тюркню арасында урушла баргъанлай тургъандыла.

Ол заманлада, Шимал Кюн батхан Кавказ да бир джанында къалмагъанды. Кавказны джергили миллетлери уруш бла келгенлеге къаршчылыкъ танытханлай тургъандыла. Алай а аланы джазыулары Эресей бла Осман империяны кесаматларына кёре болгъанды. Алайды да, Эресей бла Осман империя, Константинополда этилген кесаматха кёре, Кърым ханлыкъны бир-бирлери бла юлешгендиле, ол себебден орустюрк чек Шимал-Кюн батхан Кавказда Къобанны башланнган джеринден Уруп суугъа къошулгъанына дери бегитилгенди. Андан ары огъары Гум бла Георгиевскийге дери баргъанды, алайда Моздок линиягъа къошулгъанды. Белгилисича, къарачайлыла Кърым ханлыкъгъа бойсунмагъандыла. Кертисинде, къарачай халкъ кишиге да бойсунмагъан азат миллет болгъанды. Кавказны командующийи генерал Ермолов Россияны чеклерин Къарачайгъа джууукъ Къобанны джагъасы эмда Баталпашинск стансени къаты бла белгилегенди, бир джанын да Пятигорьеде Нарсана шахар бла. 1828-чи - 1829-чу джыллада баргъан орус-тюрк къазауат Осман империяны чачылырына себеб болгъанды.

Къобанны ары джанында джерле Къара тенгизге дери Тюрк къралны къурамына киргендиле. Ол джерлени къолгъа алыргъа къызыннганды Россия. Нек десенг, аланы юслери бла тенгизге чыгъыб, буруннгу Константинополгъа джол ачылгъанды.

Ол урушха хазырланнган кёзюуде, Россия империя бютеу кючюн-къарыуун да Тау Арты Кавказгъа эмда Дунайгъа бургъанды. Шимал-Кюн чыкъгъан Кавказны уа Кавказ линияда орналгъан Къазакъ аскерлени кючлери бла алыргъа умут этгенди. Кавказ областны джангы тамадасы эмда Кавказ линияда аскерлерини башчысы генерал Емануель уруш башланнгынчы огъуна Россиягъа таблыкъны излеб, Къарачайгъа къаршчы барыргъа Правительстводан эркинлик излегенди. Ары дери уа къабартылыла бла абазалыланы аскерлерин сюрюб, кесини кючюнкъарыуун кёргюзе, Къобанны джагъаларына эмда Уллу, Гитче Зеленчуклени къатларына джууукъ келгенлей тургъанды. Болумну аманнга кетерин ангылаб, 1826-чы джыл Къарачайны башчысы Кърымшаухалланы Ислам, Анапада пашагъа, Тюрк солтанны келечисине, кесини аманатларын бергенди. Алай а, Осман империя ол заманда ахырына таяныб болгъанды. Алай болса да, политика джаны бла аны да магъанасы уллу болгъанды: къарачайлыла Осман къралгъа кирселе, алагъа уруш бармагъан кёзюуде ким болса да чабар деген къоркъуу болмагъанды. Аллында Россия бла урушланы Тюркню солтаны башлаб тургъан эсе, бу джол аны этерге ашыкъмагъанды. Эресей да, Персия бла урушну тауусхунчу, Тюрк бла арасын бузаргъа уллу излемегенди. Алайды да, Къарачайны Тюркге аманатла бергени орус-тюрк уруш башланнгынчы анга кишиге бойсунмай джашаргъа мадар бергенди.

1827-чи джыл Емануель халкъла арасы эркинликни бузгъанын билдире, Анапаны пашасына дипломат халда къагъытла джибергенлей тургъанды. Ол алада Огъары Къобанда джашагъан къарачайлыла Эресейни адамларыдыла деб ангылатыргъа кюрешгенди Осман империяны наместнигине. Алай а, ол бир затны унутханды, къарачайлыла ол заманда Минги Тауну бирси джанында да джашагъандыла. Кертиси бла да, ёмюрледен бери да Терекде, Малкада, Басханда эмда Чегемде джашагъан къарачайлыла, къабартылыланы хоншулары болуб, Къобан джагъасында джашагъан къарачайлыладан эсе алгъа орускавказ урушха къатышхандыла. Аны себебли 15 джылны алгъа Россиягъа да бойсуннгандыла.



Алайды да, ол кёзюуде Къарачай кишиге бойсунмагъанды, аны оноуун къарачай бийле этгендиле. Нек десенг, 1826-чы джыл Къарачайны Осман империяны къурамына киргени бир тукъум бир къагъыт бла бегитилмегенди. Аны себебли, Къарачайны азатлыгъын черте, орус властла къарачайлыла бла нейтралитетни юсюнден кесаматны бегитгендиле. Ол къагъытха къол салгъанланы ичинде Хаджи-Ахмет афенди да болгъанды. Ол Анападан Къарачайгъа шериат сюдюлюк этерге теджелиб келгенди. Бу зат Къарачай Осман империяны къурамына киргенча ангылашына эди. 1827-чи джылны февраль айында малкъар халкъны бийлери кеслери разылыкълары бла орус къралны къурамына киредиле. Алай а къарачай бийле Россиягъа кирирге излемей, «динибизге келишген Солтаннга сёз бергенбиз» дегенни айтадыла. Емануель бу затны джаратмайды. Къарачайлыланы къолгъа джыяр ючюн, бир затдан да артха турмайды. Алайды да, къарачайлыла къабарты бийлени джайлыкълары бла хайырланыб тургъанлары себебли, алагъа берликлери барды, къабартылыла уа бизге бойсунадыла, ол себебден къарачай да бизники болургъа керекди, деген фатауаланы да айтыб кюрешгенди. Къарачайны Россиягъа киргизтелмегенинде, аны къазауат бла алыргъа мурат этеди. Муратына да джетеди.

1828-чи джыл апрелни 14-де Эресей Тюркге чабады. Россияны властлары Къобан джагъасында джашагъан миллетлеге къаршчылыкъ танытхандан хайыр болмазлыгъын ангылатыргъа кюрешедиле. Алай болса да, июнну аллында эки минг аскери бла Кавказ линияда Джамбулат Булатоков бий тюрклюле джаллы болуб, оруслулагъа чабады. Белгилисича, Кюн батхан джанында адыглыланы урушха чыгъарыб, тюрклюле Россияны аскерлерин бир джанына бёлдюрюрге излегендиле. Антропов генералны отряды ногъай эллени сакълагъаны себебли, Джамбулат Баталпашинск станседен Къабартыгъа атланады. Алай а муратына джеталмайды.

Къарачайлыла къайсы болса да бир онглу къралны къурамына кирмей болмазлыкъларын ариу ангылагъандыла. Ала мийик, тау джерледе джашагъанлары себебли, къарачай эллени ичлерине ёмюрде да джаула кирелмегендиле. Россиягъа бойсунмагъан къабартылыла бла абазалыла Къарачайны тау эллеринде бугъуннгандыла. Ол заманда Потто былай джазгъанды: «Таулуланы батырлыкълары кеслерин да озгъанды. Орус сауут дерт къайтарыб, кесини сыйын орнуна салыргъа керекди. Ол дерт а 1828-чи джылны октябрь айында киши джол табалмагъан Къарачайны бойсундуруу болгъанды».

Орус-тюрк къазауат баргъаны себебли, къарачайлыла кеслерин Тюркню къурамында кёргенлери чурум болуб, орус аскерле Къарачайгъа киредиле. Къарачай ол заманда не тюрк аскерледен, не хоншу миллетледен бир тукъум бир болушлукъ кёрмегенди. Къарачайгъа орус аскерле эки джол бла келгендиле. Пятигорьени джаны бла Къобан суудан огъартын эмда Малканы джанындан. Миллетде джюрюген хапарлагъа кёре, Емануелни джол усталары Къабартыны баш бийи Мисост Атажукинни къарнашындан туугъан Атажук Атажукин эмда Мисост бла бирде тургъан Дудаладан къарачай бий болгъандыла. Аны аты Амантишча халкъда бюгюннге дери сакъланнганды. Биз оюм этгеннге кёре, урушха хазырланнган кёзюуде экспедицияла бардырыб, оруслула Къарачайгъа элтген джолланы кеслери да иги билгендиле.

Былайда бир затны чертерге керекди. Дуда улу Къарачайда оруслулагъа джан басхан партияны башчысы болгъанды. Миллетге орус къралны къурамына кирейик деген оюмун сингдирирге кюрешгенди, алай болса да, сёзюн ётдюралмагъанды. Аны тышында да, Къарачайны баш бийлери Кърымшаухаллагъа Дудалары базманлыкъ этгендиле. Ол себебден ала бир-бирлерине къаршчы баргъандыла. Миллетде джюрюген бир къауум хапарлагъа кёре, орус аскер Къарачайгъа кирген заманда, аланы биргелерине Амантиш болмагъанды. Атажук келгенди Емануелни биргесине. Ол орус аскерлени агентлери болгъанды.

Орус аскерле экиге юлешинедиле. Антроповну отряды Къобан сууну къатында Ташкёпюрню алады. Алайда артиллерия Аман-Ныхыт бла таулагъа чыгъалмайды. Емануель 1653 адамы бла, кючлю сауутланыб, октябрны 19-да Нарсана джанындан, тауланы башы бла, ЭлДжургъан-Сырт бла келеди. Аланы баш муратлары – эки джаны бла Къарачайгъа кириб, аны аскерин, эсин да эки джерге юлешиу болады. Джёгетейден да алагъа болушлукъгъа къазакъ отряд атланады. Емануелни аскери октябрны 20-да (джангы санау бла ноябрны 2-де) Минги Тауну этегине киреди. Ёхтем къарачайлыла, ёмюрлюк джашагъан джуртларын къоруулай, джау бла джигитча сермешге киредиле. Ол 12 сагъатны барады. Алай а ингир сагъат джетиге кючлю сауутлары болгъан орус аскер таулуланы онгларын алады, Хасаука уруш тохтайды.

Емануелни белгили географы Голицын гиназ былай джазады: «Ёмюрде кеслерин кишиге хорлатмагъан, ёхтем къарачайлыла бек уллу къаршчылыкъ танытсала да, биз аланы хорладыкъ». В.А. Потто да урушну баргъанын кёрюб, былай джазгъанды: «Къарачайлыла аманлыкъчыла тюлдюле, ала бизни ачыкъ джауларыбыз эдиле, ол себебден, бизге хыянат этгенлени кеслеринде джашырыргъа да эркинликлери бар эди. Къарачайгъа баргъан экспедицияны мураты аланы тынч этиу тюл, аланы бойсундуруу болгъанды. Ол зат бизни аскер эмда политика излемибизге джууаб этгенди».

Экинчи кюн Емануель Къартджурт элге киргенди. Аны аллына Кърымшаухалланы Исламны башчылыгъы бла депутатла чыкъгъандыла. Кърымшаухал улу уруш ючюн джууаблылыкъны бойнуна алгъанды. Джау хорлаб алгъан эллерин, къуш тюгюнлей чачханын иги билген Кърымшаухал улу, кесини юйюн-арбазын кёргюзюб, меникин тонагъыз, чачыгъыз, алай а мени миллетими юйлерине хыянат джетдирмегиз, дегенди. Емануелни аскерине уллу къоранч тюшсе да, къарачайлыланы джигитликлерине уллу сый бериб, эллерин чачдырмагъанды, джукъларына тийдирмегенди.

Потто былай джазгъанды: «Къарачайлылагъа уруш этгенлегеча тюбедик, бойсуннганлагъача къарамадыкъ. Аланы эллерин чачмадыкъ, алайда тургъан кёзюуюбюзде, къарачайлыла бла орус аскерчилени арасында шохлукъ джаратылгъанын кёрдюк».

Экинчи кюн мамыр кесамат этиледи, андан сора Кърымшаухал улу сёлешеди. Аны сёзюн генералгъа кёчюредиле: «Сиз бек насыблысыз, бизни киши кирелмеген юйлерибизге кирдигиз, бери киши киреллик болмаз деген умут бла урушну кёзюуюнде биз элде тиширыуланы эмда сабийлени къоркъуусуз джерлеге ашырыргъа тыйыншлыгъа санамадыкъ. Алай а сизни насыбыгъыз бизден баш болду. Биз бюгюннге дери Оттоман портну джакъчылары эдик. Алагъа эм халал къуллукъ этгенле эдик. Алай а бизни сатдыла, бизге къыйын кюнде табылмадыла. Энди мындан ары сиз бизни башчыларыбызсыз. Биз сизни сатмазгъа сёз беребиз. Сиз бизни юйдегилерибизге, мюлкюбюзге, рысхыбызгъа да тиймедигиз. Ол зат ючюн биз сизге разыбыз». Аскер тарихчи Къарачайны башчысы Кърымшаухал улуну юсюнден былай джазгъанды: «Олийни ачыкъ, огъурлу бети, адамланы джюреклерине джол табхан тыш къарамы, бютюн да бек ётгюр, къысха сёзю алайдагъыланы барын да сейирсиндирди...».

Къарачайны алгъанына Емануель бек къууаннганды. Ол себебден, илму экспедицияны бардырыргъа да тыйыншлы кёрюб, Илмуланы Академиясындан талай алимни чакъыргъанды. Ол экспедицияны ичинде венгр Шан-Жарль де Бесс да болгъанды. Аны джазгъанына кёре, отрядны джууукълашханын кёргенлеринде, тау эллени джамагъаты бек къоркъгъанды, алай а Емануель не мурат бла келгенин эмда Минги Тауну башына чыгъаргъа излегенин билгенлеринде, къарачай бийле анга болушуб, Хачирланы Хиларны да анга джол устагъа бергендиле. Академикле июлну 9-да Минги Тауну тюбюнден чыгъыб тебрегендиле. Алай а, джол къыйын болгъаны себебли, июлну 10-да башына чыгъалмай ызларына, лагерге, къайтхандыла. Минги Тауну башына сынгар Хачир улу чыкъгъанды.

Адрианополь мамыр кесаматны тамалында уруш тохтагъандан сора, Осман империя Къобан бла Къара тенгизни арасында джерлени Россиягъа къойгъанды. Ол кесамат 1829-чу джыл этилгенди. Ол зат Россияны Къарачайгъа эркинлигин толу бегитгенди.

Хасаука уруш бизни джангы тарихибизни аллыды. Бизни миллетибиз, Россия бла кесамат этген кюнюнден бери, анга толу берилмеклигин, халал къуллукъ этгенин кёргюзгенлей да келеди. Биз уллу Эресей къралны бир кирсиз, джарыкъ тийресибиз!

КИПКЕЛАНЫ Зарема,
тарих илмуланы доктору.

Цитата
Sabr пишет: апрелнии 10, 3-чю сайфа: макале: ТИЛИБИЗНИ САКЪЛАР ЮЧЮН

"Къарачай"
2014 дж. апрелни 10

Тюркден ахлуларыбыз бла ушакъ
ТИЛИБИЗНИ САКЪЛАР ЮЧЮН

Туугъан джуртха
джетген джокъ

Мартны биринчи чагъында бизни республикагъа XIX-чу ёмюрде Къарачайдан мухаджир болуб Тюркге кетген ахлуларыбызны келечилери келген эдиле.

Ол хапарны интеллигенциягъа билдирген журналист, кёб заманны Тюркде джашаб тургъан Къочхарланы Земфира болду. Ол тюбешиуге журналистле, джазыучула, культура эмда джамагъат къуллукъчула бла бирге Муслиманланы Шимал Кавказда координацион аралыгъыны башчысы Бердиланы Исмаил хаджи да къошулгъан эди. Ол джыйылыу джылы, бир-бирине тансыкълыкъ салам бериуалыу халда ётдю.

Алайды да, эм алгъа малкъар къарнашларыбызда къонакъда болуб, ызы бла бизге келгенле - Чычханчыланы Нуритдин, Байрамкъулланы Фебзи, Джабаланы Алий - кеслери джашагъан шахарлада къарачай-малкъар диаспораланы башчыларыдыла. Джамагъатха башчылыкъ этиу иш бла кюрешген тынч болмагъанын барыбыз да ариу билебиз. Бу джашла да ол сыйлы джумушха тыйыншлы болгъанларына бир тукъум бир ишек джокъду. Бютюн да сёлешиб, этген ишлеринден хапар айтыб тебрегенлеринде, ол затха ажымсыз ийнандырдыла.

Нуритдин Афион шахарда джашагъан ахлуларыбыздан къуралгъан джамагъат организацияны башчысыды. Аны баш билими барды, школда сабийлеге тюрк тил бла литературадан дерс бериб тургъанды, бусагъатда пенсиядады. Бизге была биринчи кере келмегенлерин, бу джол да арада байламлылыкъны бегитирге кереклисине аслам эс бёлгенлерин, аны бла бирге эки арада джюрюген тюрлю-тюрлю хапарланы ачыкълар иннетлерин, айхай да, сабийликден Кавказ тарих джуртлары болгъанын эшитиб тургъанлары себебли, андан энтда да тансыкъ алыргъа излеб бери джол тутханларын чертди ол.

- Мени ата-бабаларым XIX-чу ёмюрню аягъында Къарачайдан Тюркге кёчгендиле. Ол кёзюуде кёчгюнчюлеге анда джер бериб, эл къураргъа болушхандыла. Мени элим мындан кетген къарачайлыла къурагъан биринчи элди. Алайды да, биз ары кетгенли эм кеминде джюз бла джыйырма беш джыл болады, - деди ушакъны биринчи башлагъан къонагъыбыз Чычханчыланы Нуритдин. - Бизни миллетибиз Тюрк къралны законлары бла джашайды. Халкъыбыз анда да аман джашамайды. Ата-бабаларыбыз бизге тилибизни унутдурмагъандыла, адетлерибизни сакълатхандыла. Заман бирча турмайды, аллында элле къураб, бир-бирибизге къысылыб джашагъанлыкъгъа, артдаракъда джаш тёлюле, окъуу-билим алыб, уллу къуллукълада ишлеб, къралны тюрлю-тюрлю джерлерине, шахарларына чачыла башладыкъ. Бир джаны бла ол иги болгъанлыкъгъа, бир джаны бла бир-бирибизден кенг бола тебрегенбиз - ол аманды. Былайда бир затны айырыб чертерге тыйыншлыды: сёз ючюн, бир школда беш ашхы билимли устаз бар эсе, аланы бири къарачайлыды. Хар джерде да анга кёре алайды. Миллетибиз кесин иги джаны бла айтдыргъан болмаса, аман джаны бла айтдырмайды.

Эсли адамла сагъыш этиб, бу барыудан барсакъ, тилибиз, тин хазнабыз да тас болуб кетерле деб, джашагъан шахарларыбызда джамагъат организацияла къурагъанбыз. Ол затны халкъла арасында джюрюген аты, белгилисича, диаспорады, биз анга дернек дейбиз. Алай бла джангыдан сабийлеге тилибизни, тепсеулерибизни, дагъыда аныча затланы юретиб башлагъанбыз.

Тюркге кёчгенлени бир къауумлары бусагъатда Америкада джашайдыла. Ала да дернекле къураб, бир-бирибиз бла байламлылыкъ джюрютебиз. Къайда джашасакъ да, бир миллетбиз, бир-бирибизни тутаргъа керекбиз, бир къолунг ачыса, бютеу болгъан джеринг бирден ауруйду.

Юйюнден чыкъгъан
кюнюнден чыгъар

Бизни барыбызны да арт эки джылда Сирияда бола тургъан затла къайгъылы этгендиле. Анда уруш башланнганлы, Блейде, дагъыда башха джерледе джашагъан къарачай-малкъар джамагъатны джарсыгъанына сёз да джокъду. Аладан бир къауум юйдеги Тюркге кёчгенлерин эшитгенбиз. Алай а джюрюген хапарлагъа кёре, ала бек джунчуб турадыла, ичлеринде инджилиб тургъанла кёбдюле. Тюзюн билирге излеб, къонакъладан джууаб сакъладыкъ.

- Сирияда бола тургъан затлагъа оноу этер къарыуубуз джокъду, - деди Джабаланы Алий, Конияда дернекни башчысы. - Алай а анда джашагъан адамларыбызгъа болушургъа кереклисин ангылаб, сиз, миллетни аллында айланнганла, бир оноу этигиз, дедиле къартларыбыз, джашларыбыз да. Алай бла иш джюрюб башлады. Биз анда уллуларыбызгъа тынгыларгъа юреннгенбиз. Ала айтхан бизге джорукъду. Дернеклени башчылары джыйылдыкъ. Иш джюрютген уллу къуллукълада ишлеген джашларыбызны да бу ишге къошдукъ. Ала да огъай демедиле. Тюрк кърал, чегин ачыб, Сирияда къазауатдан къачханланы кесине алды. Биз къарачаймалкъар юйдегилеге джарагъан джер алдыкъ, алайда джашаб башларча нелери да хазыр эди - уллу болмаса да, юйлери да бар эди. Не келсин, ким эсе да бир болмагъан хапарланы джайды - алайда сизни тиширыуларыгъызны, къызларыгъызны сыйларын тюшюрлюкдюле деб. Эки джюз бла джарым адам келген эди Сириядан. Тюркде аланы бири да белгиленнген джерге барыргъа унамады. Ала бизни бек табсыз болумгъа салдыла. Алай болса да, зор бла аланы ары элтмедик, сюйген джерлеринде джашарча этдик. Биз аланы, юлешиб, кесибиз джашагъан эллеге салдыкъ, къолубуздан келгенича да къайгъырабыз, кърал джанындан да этиледи болушлукъ, джашагъан юйлери, джандыргъан чыракълары ючюн хакъ тёлемейдиле, ач болмайдыла, хар бир адамгъа бир айгъа элли доллар да тёленеди. Не келсин, юйюнден, элинден чыгъыб айланнган адамны кёлюне джетген къыйынды.

- Къарачай-малкъар кёчгюнчюлеге къралны юсю бла сиз хазырлагъан джер а не болду, алайын джаратыб киши бардымы?

- Сириядан Тюркге 400 мингден аслам адам келгенди. Аланы ичинде арабы, чечени, черкеси да барды. Ол джерде 500 минг адам турургъа керек эди. Алайда бизни адамлагъа, къарачаймалкъар халкъны келечилерине, 500 адамгъа орун берген эдиле. Ол тамам да маджал джер эди - айтханымча, уллу болмасала да, юйчюкле, суу, электричество бар эдиле. Бизникиле барыргъа унамагъанларында, башхала алайын дженгил кючледиле, бизникиле артда сокъурандыла, алай а, кеч болгъан эди. Аллында уа барыб къараргъа да унамай къойгъан эдиле.

Не этерик эдик, хар бирибиз, къолундан келгенича, элине, джерине элтирге кюрешдик. Айтыргъа, мени элим Башюйюк элди да, ары элли сегиз адамны салдыкъ. Биз джашагъан джерде энди уруш бармайды деб, онеки адам да Сириягъа къайтханды, аланы джол хакъларын да биз бериб ашыргъанбыз. Бюгюнлюкде мени элимде сириячы къарачайлыладан энтда отуз адам къалгъанды. Конияда джашагъан бир къарачайлы (аты Рамазанды) джайгъанды Интернетде Тюркге Сириядан келген къарачайлыла бек инджилиб турадыла деб. Биз кишини ауузун джабаллыкъ тюлбюз. Биз, Тюркде джашагъан къарачайлыла, джыйырма минг барбыз, этгенибизден аслам этерге къолубуздан келмейди. Мадарлары болса, энтда Сириядан Тюркге экиджюз элли адам келлик эди, аланы бери чыгъаралмай турабыз.

Журналист Къочхарланы Земфира, Рамазан деген Интернетде къарачай халкъгъа джоралагъан джибериуюнде, сиз анда эки-юч башлы юйледе джашагъанлыкъгъа, Тюркде сириячы джердешлерибизни ачлыкъ-джаланнгачлыкъ кючлеб турады, деб джазгъанды дегенни айтды.

Бу затны эшитгенден сора, тюбешиуге джыйылгъанла барысы да болушлукъ кереклиге къол узатыргъа тыйыншлысын айтдыла. Бизде, Къарачайда, ачхабочха джюрютген джашла аз болмагъанлары себебли, бу джумушну тындырыргъа боллукъду, алай а къалай?! Банкда счёт ачылса, деген оюмну да айтдыла.

- Хар кърал кесини законлары бла джашайды, - деди Халкъ Джыйылыуну депутаты Лайпанланы Мурат. - Сёз ючюн, биз былайдан Тюркню банкында ачылгъан счётха ачха джибереллик тюлбюз. Ол ачханы джарсыб, юйсюзкюнсюз болуб айланнган джарлы ахлуларыбызгъа джибергенибизни ким ангыларыкъды? Бусагъатда, билгенигизча, терроризм кёб къралгъа къоркъуу салады, къралыбызны белгили шахарларында къаллай бир адам къырылгъанды. Ол себебден, эки къралны законларына да келишген бир мадарны табыб, алай бла этерге боллукъбуз болушлукъну. Ол мадарны излегиз.

- Тюздю, - деди Шимал Кавказда Муслиманланы координацион аралыгъыны башчысы Бердиланы Исмаил хаджи. - Бу затха ёрге турурча джашла Къарачайда да табыллыкъдыла. Миллетни, къайда джашаса да, терслиги джокъду, терслик урушну башлагъандады. Россия Федерацияны Президенти Владимир Путин болмаса, Сирияда болум андан да аманнга кетерик эди. Аныча, Сирияны бир кърал башчы да джакъламагъанды. Сау болсун. Андан сора да, эки къралда да законланы, джорукъланы билген адамла джарсыб тургъан ахлуларыбызгъа болушлукъну къалай табдырыргъа боллугъуну джолун эсеблеселе, сёлеширбиз, айтырбыз, болушлукъ этдирибиз - ол барыбызны да борчубузду.

- Сириядан кёчюб келгенлени сабийлери школлагъа джюрюйдюле, билим аладыла, - деди ючюнчю къонагъыбыз Байрамкъулланы Фебзи да, Эскишехирде дернекни башчысы. - Ол адамла ашар, киер кереклидиле, деб айталмайма, алай а аланы биз бергенден эсе, кёб излегенлери хакъды. Сен бир затны джаратыб неда къарыуунг анга джетиб алыб баргъанлыгъынга, ол затны ол джаратмазгъа боллукъду. Алай а сууукъдан, ачдан ёллюк тюлдюле, сайлау этерге уа ким да эркинди.

Тил - бир аякъ,
дин - экинчи аякъ

- Мен сёлешген заманда, тюрк сёзлени да кёб къошама, - деди дагъыда Фебзи. Мени атама Къарачайдан кёчген заманда джети джыл болгъанды. Энди, Аллахха шукурла болсун, сабийликден эшитиб, кёрюрге таралыб тургъан Кавказыбызны да кёрдюк. Тарих джуртха сюймеклик къаныбызгъа ана сют бла киргенди, ол бизде джашаб турлукъду.

- Бу сёлешиннген затха мени да бир къошарым барды, - деди «Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны советини члени Акъбайланы Анзор хаджи. - Бизни арабызда шохлукъ, байламлылыкъ да бегиригин излеген иннетни тутханыгъыз бек аламатды. Бусагъатда бир-бирибизге джол ачылгъанды. Сиз бери юч шахарда орналгъан юч дернекни башчылары келгенсиз. Айтыуугъузгъа кёре, аллай башчыла иги кесек да барсыз. Сиз барыгъыз да биригиб, бир дернек къураб, кесигизге бир башчы айырсагъаз, таб болурму эди, деб келеди кёлюме. Бир адамны тёгерегинде джыйылсагъыз, кючюгюз-къарыуугъуз андан уллу боллукъ эди.

Бу оюмну алагъа Анзор хаджиге дери, ал кюнюнде тюбешгеникде, халкъыбызны белгили уланларыны бири, «Мара» турист комплексни къурагъан Пилярланы Алий да айтхан эди. Тюркден келген джердешлерибиз бу оюмну тюзге санагъанларын билдирдиле. Бир башчы болса, барыбызгъа да алай таб боллукъду, дегенни айтдыла.

- Былайда, тюбешгенибизден ары, бир затны юсюнден айтыргъа, сизни бла оноулашыргъа излейме, - деди Нуритдин. - Бюгюн да бизге къарачай тилде чыкъгъан китабланы саугъа этдиле, сау болсунла. Юйде да кёб китабым барды. Не келсин, тилни билгенликге, кириллица бла джазылгъанны мен окъуялмайма. Орус алфавитни билгенни табыб, анга окъутмасам, кесим окъуяллыкъ тюлме. Бизге, джер юсюне джайылгъан бютеу къарачай-малкъар халкъгъа бир алфавит керекди. Сиз анга не дейсиз?

Бу соруугъа джууаб этерге излегенлени бири мен болсам да, Бердиланы Исмаил хаджиге сёзню къойдукъ. Ол бек къысха, бек таб айтды.

- Къарачайны асылы кеси джуртубузда, Къарачайда, джашайды, - деди Исмаил хаджи. - Биз къаралыбызны алфавити бла хайырланабыз, бизге башха алфавит керек тюлдю. Бери келирге излеген, бизни китабларыбызны, башха чыгъармаларыбызны билирге, окъургъа талпыгъан кириллицагъа юренсин.

Мен да, телевидениени журналисти Джанкёзланы Медина да ол оюмну джакъладыкъ. Бизни къралны тили - орус тил - дунияда эм онглу тиллени бириди. Оруслула кеслери 200 миллион чакълы бир болгъанлыкъгъа, ол тил бла, аны алфавити бла хайырланнганла да аллай бирге джетише кетерикдиле. Ингилиз, француз тиллени окъугъанча, тышында джашагъан ахлуларыбыз орус тилге юренселе, кеслерине иги боллукъду. Алагъа тылмач да керек болмагъанлай, тарих джуртларына, Кавказгъа, келгенлей турлукъдула. Аны тышында да, къарачаймалкъар халкъны асламысы, ара джилиги мындады. Биз къайсы алфавит бла хайырлана эсек, бизге джол салыргъа, джуртларындан тансыкъларын алыргъа излегенле ол алфавитде джаза, окъуй билирге керекдиле. Бизни къралны тили - орус тил - алагъа кёб джерде джол нёгерлик этерикди.

- Тюз айта болурсуз, деди Нуритдин, сагъыш этиб. - Адам эки аякъны юсюнде турады, бири тилди, экинчиси динди. Биз экисин да тас этмез ючюн кюреширикбиз. Къарачай тилге джол ачар ючюн, ёсюб келген тёлюле орус тилни окъургъа керекдиле бизде медреселеде. Биз ол ишни мындан баргъанлай къолгъа алайыкъ.

Тюбешиуде тышында джашагъанла бла культура джаны бла да байламлылыкъ болургъа кереклисини юсюнден Къарачай драма театрны директору Гочияланы Руслан сёлешди.

Миллетни, джолу, ызы къайда болса да, бир-бири бла байламлы этген тарих джурт эмда ана тил болгъанларына бу тюбешиу энтда бир кере шагъатлыкъ этди. Аланы сюйгенликге, сакъларгъа, сый бла тутаргъа кереклисин унутмайыкъ.

МАМЧУЛАНЫ Дина.

Цитата
Sabr пишет: апрелни 12,2-чи сайфа макале:ТАМБЛАГЪЫ КЮННЮ САГЪЫШЫН ЭТЕ

2014 дж. апрелни 12
"КЪАРАЧАЙ"

Школ джашау
ТАМБЛАГЪЫ КЮННЮ САГЪЫШЫН ЭТЕ

Мен, Карачаевскеде педагогика институтну физика-математика факультетин бошаб, Преградна стансени тогъузджыллыкъ школуна ишлерге келгенимде, менден сора къарачай устаз джокъ эди.

Артдаракълада Лайпанланы Роза келген эди. Устазланы бары да оруслула эдиле. Терен билимли, джууаблылыкъны сезген устазла эдиле барысы да. Къуру кеслери ишлерге юреннген болур эдиле да, мен аланы араларына тюшгенимде, алай онгсунмагъан эдиле. Ол джыллада къарачайлылагъа къуру оруслула тюл, башха миллетле да алай иги къарамай эдиле. Башындан келген зат болур эди да, бизни атыбызны аманнга чыгъарыргъа кюрешиб тура эдиле. Ол себебден дерслериме бир да джууаблы эдим. Ишге заманында келиб, юйге заманында кетиб тура эдим.

Тюзю, мен устазланы бары бла да шохлукъ джюрютюрге талпыгъанымы эслемегенча эте эдиле. Кимден эсе да къоркъгъанча, менден джанлаб джюрюучен эдиле. Бу школда ишлерге Лайпанланы Роза келгенинде, къууаннган эдим. Энди ана тилибизде сёлеширге, шохлукъ джюрютюрге адам табылды, деб, къууаныб тургъанлай, къууанчым узакъгъа бармады. Бир кюн дерследен сора, Роза бла мен школну арбазында кесибизни тилибизде сёлеше тургъанлай, талай устаз къатыбыз бла озгъан эди. Саламлашыр орнуна, бет тюрсюнлери тюрлениб, бизни кёрмегенча этиб кетген эдиле. Экинчи кюн огъуна: «Была ана тиллеринде сёлешедиле», деб, экибизни ишибизни педагогика советде сюзген эдиле. Андан сора Роза да, мен да сагъыракъ болдукъ. Ана тилибизде сёлешсек да, киши болмагъан джерде сёлеше эдик.



Тюздю, Совет Союзну иги шартлары да кёб эдиле. Иш бар эди, устазны сыйы да чыгъа эди. Алай а партиясовет къуллукъчула къарачай миллетге илиниб тургъанларын сезгенлей тура эдик: школдан кетерге кёб кере излеген эдим. Алай а къарыусузлукъ, къоркъакълыкъ этиб кетсем, артдан къыйналыб турурма деб, тёзюб турдум. Тёзюуню игиси да болады. Кесигиз кёресиз, бюгюнлюкде мен бу школда директор болуб ишлейме, мени не джаны бла да сыйымы тюшюрюрге излеб тургъан устазла эртде огъуна кетгендиле.

Бизни школда орус устазла да ишлейдиле. Ала кёб тюлдюле, сый бергенлей турабыз алагъа. Адам адамны сыйын кёре билирге керекди. Мен орус устазладан кёб затха юреннгенме. Бюгюн мен директорма да, не сюйсем, аны этерге эркинлигим барды деб, кесими табсыз джюрютмегенме.

Бизни школ Преградна стансени къыйыр джанында орналгъанды. Ол 1948-чи джыл ачылгъанды. Сохтала аз болгъанлары себебли, бир бай оруслуну юйюн берген эдиле школгъа. Аны ичинде талай тар класс болгъаны себебли, сохтала сыйынмай башлагъан болур эдиле, кенг арбазда заман заманы бла бир-бири ызларындан къошакъ мекямчыкъла ишлеб къоша баргъандыла. Энди аланы орунларына бир уллу мекям болса да, боллукъ эди. Алай а бусагъатда джангы школну ишлеуню юсюнден сёз бармайды. Бара баргъан заманда аны да къайгъысы этилир. Нек десегиз, джылдан джылгъа сабийлени саны кёб бола барады. Бусагъатда школда 100-ден аслам сабий окъуйду. Бу школгъа Большевик, Салиха, Къызыл Уруп, За Мостом элледен джюрюйдюле сабийле. Бу элледе джашагъан сабийлени бары да бизни школгъа джюрюселе, 150-ден атларыкъ болур эди. Бир къауум ата-ана, кеслери Преградна станседе, Медногорскеде ишлегенлери себебли, эртден сайын сабийлерин биргелерине алыб келиб, аланы орус школлагъа бередиле. Бизни школ а миллет школду, къарачай тил да окъутулады. «Ол неге керекди?» - деб къоядыла бир къауумла.

4-5 устазыбызны баш категориясы барды. Къалгъанла I-чи, II-чи категориялы устазладыла. 10 устазыбыз билимлерин ёсдюргендиле. Аланы билимлери толусу бла ФГОС-ну программасыны излемине келишедиле.

Школну директору болуб мен 1997-чи джылдан бери ишлейме. «РФ-ны билим бериуден сыйлы къуллукъчусу» деген атха да тыйыншлы болгъанма. Преградна станседе талай орус школ барды да, аланы бирине директор бол деб да кюрешген эдиле. Урунуу джолум башланнган школуму къоюб кетерге кёлюм бармады. Школубуз миллет школ болгъаны себебли, районнга бир кесек табсызлыкъла да салады. Къарачай тилден окъуу китабла, устазла керек боладыла. Ала уа бюгюнлюкде азлыкъ этедиле. Сёз ючюн, къайсы классда да къарачай тилден, ана литературадан китабла джокъну орнундадыла. Аны ючюн тамадаланы тынчлыкъсыз этиб турабыз.

Школда музей ачханбыз. Анда 100-ден аслам экспонат барды. Къарачай миллетни тарихини юсюнден хапар айтхан мюйюшюбюз ишлейди. Сохтала ана тилде пьесала кёргюзедиле, джырла джырлайдыла, назмула окъуйдула. Школ миллет школлугъун тас этсе, бу затланы бири да сакъланныкъ тюлдю, аны иги ангылайбыз.

Арт джыллада школда кёб тюрлениуле болгъандыла. Мекямланы озгъан джылгъа дери агъач отун бла джылытыб тура эдик. Алай этген бир да ауур иш эди. Энди биз школну ичине салыннган батареяланы ток бла джылытабыз. Ишибиз тазалыкъгъа бурулгъанды. Школгъа суу тартылгъанды. 4-чю - 5-чи классланы сохталары, ФГОС-ну излемине кёре китабла бла баджарылгъандыла. Компьютерлерибиз джетишедиле, интерактив къанга да ишлейди. Мекямланы бирин спортзал этгенбиз да, сабийле физкультурадан дерслерин анда бардырадыла. Спорт инвентарь алгъанбыз.

Кърал бизге автобус да бергенди. Ма ол автобус бла школгъа Къызыл Уруп, Салиха, Большевик, За Мостом элледе джашагъан сабийлени джюрютебиз. Бизни кесибизни хант юйюбюз джокъду. Алай а кърал ачха бериб, биз сабийлени кюн сайын Преградна стансени орта школуну хант юйюне джюрютюученбиз.

Мен башчылыкъ этген устаз коллектив бир да бирикген коллективди. Директор болуб ненча джыл ишлей эсем да, устазланы арасында бир-бирине гурушха этген болмагъанды. Бары да заманында дерслеге келиб, кеслерини билимлерин сохталагъа берирге кюрешедиле. Арт кёзюуде аланы айлыкълары да кёлтюрюлгенди.

Устазны иши, тышындан къарагъанча, тынч тюлдю. Устазла, сабийлеге терен билим бергенлери бла къалмай, аланы ариу халиге да юретедиле. Ата-аналары этмеген ишни этедиле. Ол себебден устазны сыйын не заманда да кёрюб турургъа керекди.

ЁЗДЕНЛАНЫ Зарима,
Преграднада 3-чю номер-
ли орта школну директору.

Tinibek, бек сау бол - бек керекли материалланы салгъанса былайгъа.

2014 дж. апрелни 12
"КЪАРАЧАЙ"

Кърым азатланнганлы — 70 джыл
КЪАРАЧАЙ УЛАНЛА ДА КЪОРУУЛАГЪАНДЫЛА

Бизни миллетни уланлары да, Уллу Ата джурт къазауатны къыйын кёзюуюнде фашистле бла сермеше, Брестден башлаб, Сталинградха дери, андан Заполярьеден кавказ таулагъа дери урушлада болгъандыла.

Москваны къоруулагъандыла, Ленинградны блокадасынчачхандыла, Польшаны, Чехословакияны, Венгрияны азатлагъандыла. Фашистлени уясы Рейхстагга дери барыб, аны къабыргъаларында кеслерини къол ызларын къойгъандыла. Уллу Хорламны Москвада болгъан Парадындан ётерге сый табхан джашларыбыз да болгъандыла. Къызыл Байракъны орденин тёрт кере алгъан, полковник Деккушланы Магомет, абычарла Къобанланы Сафар, Биджиланы Юсуф бла Тамбийланы Абдул ол къауумдандыла. Деккуш улу бла Тамбийланы Абдулну Совет Союзну Джигитине теджелгенлери да белгилиди. Берлинде Рейхстагны къабыргъасына «Къарачайдан» деб атын джазгъан тебердичи Маршанкъулланы Мурат болгъанды.

Уллу Ата джурт къазауатны юсюнден материаллада, китаблада джазылгъаныча, архив документледе белгиленнгенича, Севастополь шахарны гитлерчи фашистледен тазалагъан 953-чю полкну 3-чю батальонуну аллында шахарны ара майданына биринчи киргенле Аджиланы Назим, Байрамукъланы Борис, Къанаматланы Ажу, танкачы бёлекде къуллукъ этген офицер къызыбыз Темирболатланы Полина болгъандыла.

Джингирикден Болатланы Маджит Кърымда баргъан къаты урушлада джигитлигин кёргюзген уланларыбызны бири эди. Керчден Кърымгъа ётген тенгиз паром джолну джарашдыргъан да Болатланы Маджит эди.

Кърым джанында, Севастополь, Одесса, башха шахарланы къоруулагъан аскерлеге башчылыкъ этген Армияны генералы, Совет Союзну Джигити Иван Ефимович Петров къарачай джашланы ётгюрлюклерине уллу багъа бергенди. Ол джазгъандан, Севастополь шахаргъа Къызыл байракъны биринчи орнатхан Къарачайны уланы Къанаматланы Есауну джашы Ажу болгъанды. Аны юсюнден Ажу къуллукъ этген 953-чю Суворовну орденин джюрютген, Къызыл Байракълы Сиваш дивизияны комсоргу К.Ф. Батемиров бла Ажуну биргесине бир батальонда болгъан Совет Союзну Джигити Иван Поликахин да айтхандыла. «1944-чю джыл 9-чу майда командование Севастополну ара майданыны къатында, паркда джашырылыб, бизни аскерчилени алгъа атлатмай тургъан фашистлени къурутургъа», - деб буйрукъ бериледи. Ара паркдан узакъ болмай орналгъан Аскер-Тенгиз Флотну метеостанциясыны башына Къызыл байракъны тагъаргъа лейтенант Михаил Головня башчылыкъ этген тахсачыланы бёлегин иедиле. Аланы санында Сталинградны къорууларгъа къошулгъан тамада сержант Къанаматланы Ажу да болады. Анга берилген эди буйрукъ Къызыл байракъны тагъаргъа деб. Талай тахсачы, Ажу да алларында болуб, танг атар атмаз шахарны ара паркына шыкъыртсыз киредиле. Аскерчиле паркга джетер джетмез фашистле юч джерден аланы юслерине от ачадыла. Алай бла Ажу юч джерде немецлени пулемёт точкалары къалайда болгъанларын белгилейди. Джашырыла келиб, пулемёт атылгъан джерлеге гранаталаны быргъайды да, аладан бошайды. Паркны бир къыйырына къачхан гитлерчилени ызларындан тюшедиле Ажу бла нёгерлери. Алайда уа фашистлени мотоцикллери бла автомашиналары тургъандыла. Ол техникаларын кюйдюрюрге кюреше тургъан 20 немец солдатны алайда къырадыла бизникиле, 23 автомашинаны да къолгъа тюшюредиле. Андан сора Ажу, метеостанцияны башына ёрлеб, байракъны тагъады. Бу джигитлигине дери да Ажу 1944-чю джылны январыны 27-де Кърымда Уржин деген элчикге кирирге излеген фашистлени кёбюсюнден бошайды. Ол сермешиуде Ажу кеси 11 фашистни къырады. Аллай ётгюрлюгю ючюн аны Совет Союзну Джигитине теджейдиле. Ол атны да алгъынчы, Сапун-Горагъа чабыуул этгенлерини ючюнчю кюнюнде,


Къанаматланы Ажу.

репрессиягъа тюшген халкъны адамы болгъаны ючюн Ажуну фронтдан алыб, Ивановский областда агъач кесерге иедиле. Ётгюрлюгю озгъан Къанамат улуну алай этгенлери ючюн джюреги бек къыйналады. Кюнлени биринде, ол сакълай туруб, лагерден къачады. Алай бла Азияда адамларына барады. Ажуну Совет Союзну Джигитине теджелгенине аталгъан статья 2010-чу джыл Элистада чыкъгъан «Вклад репрессированных народов СССР в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» деген китабны 153-чю бетинде басмаланнганды.

2008-чи джыл Ставрополда басмаланнган «История рода Канаматовых» деген китабны автору Къанаматланы Ильясны джашы Сагит хаджи айтхандан, Ажу тукъумну атын чыгъаргъан эм белгили адамланы бири эди. Ажуну юсюнден Сагит хаджи кесини китабыны 140-чы бетинде да джазгъан эди.

Ажу, Азиягъа ётюб, адамларын табхандан сора анда 1957-чи джылгъа дери ара мюлкде урунуб турады. 1957-чи джыл миллети бла бирге Къанаматланы юйдегилери да туугъан Джуртларына къайтадыла. Ала кёчгюнчюлюкге дери кеслери джашагъан Нарсанагъа тюшедиле. 1976-чы джыл Ажу биргесине къазауатда болгъан нёгерлерин излей Севастополь шахаргъа барады. Анда ол къуллукъ этген взводну командири лейтенант Михаил Головнягъа тюбеб, уллу къууанч этедиле.

Къанамат улу 1942-чи джыл «Махтау» орден бла , 1944-чю джыл майны 20-да Къызыл Байракъны ордени бла, дагъыда талай медаль бла саугъаланнган эди. Ол 1911-чи джыл туугъанды. Аскерге 1941-чи джыл июлну 9-да Нарсананы военкоматындан чакъырылгъанды. Къанамат улу Кавказны къоруулагъан 51-чи Армияны къурамында да къазауат этгенди. Новороссийскени, Туапсени, Кърымны, Донбассны фашистледен тазалагъанды. 1977-чи джыл ауушханды.

Терезечи Айбазланы Рамазан Запад Украинаны Дороговичи шахарыны къатында фашистле бла баргъан сермешиуде ётгюрлюгюн, джигитлигин кёргюзгенди. Аны биргесине дагъыда 76 къарчай джаш болгъандыла. Бир кере Рамазанны тахсачы нёгерлери бла бирге гитлерчиледен тюб билирге иедиле. Ай медет, ала тузакъгъа тюшюб къаладыла. Ёнге бой бермейдиле - кючлю сермешиу башланады. Немец солдатла кёб боладыла. Ала бизникилени хазна къалмай барысын къырадыла. Айбаз улу да ёлгенлени ичинде къалады. Артдан, 3-чю кюнюнде, тахсачы нёгерлери Рамазанны излей барыб, табыб, госпиталгъа келтиредиле. Ол анда эсин джыяды. Кийимлерин тешерча мадар джокъ эди - юсюне бузлаб къалгъан эдиле. Ваннада джылы суугъа салыб, операциягъа алай хазырлагъандыла аны. Санларында сау джери джокъ эди - 28 окъ тийген эди. Аллах джазыкъсыныб, врачла къараб, аны сау къалдырыб, юйюне ашырадыла. Микоян-Шахарда ВКП(б)-ны аппаратында ишлеб тургъан Джатдоланы Хасан кеси разылыгъы бла фронтха кетеди, ол 200-чу пехота дивизияда 5-чи батареяны политругу болуб, Киев ючюн баргъан урушлада ётгюрлюгюн кёргюзгенди. Аныча Джаубаланы Дауут Киевде джигитлигин танытханды. Нарсаначы Гапполаны Азрет, джанын-къанын аямай, Харьковну фашистледен тазалагъанды. Джёгетейчи Гербекланы Осман фронтха 4 къарнашы бла бирге кетген эди. Ол Донбассда баргъан урушда джигитлиги ючюн Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланады.

Къазауатны джылларында Украинаны Ровно областында саулай къралгъа белгили тахсачы Николай Кузнецов бла байламлылыкъда ишлеген бизни махтаулу джердешибиз Ёзденланы Дюгербийни билмеген болмаз республикада. Ёзден улуну тахсачы къауумун 1942-чи джыл сентябрда самолёт бла келтириб, Ровнода Ракитин районну чегетлерине атхан эдиле. Ол къауум Къызыл Аскерни Баш разведка управлениесини буйругъун толтургъанды. Ёзден улу, алайда джергили миллетден сайлаб уллу диверсия тахсачы отрядны къурайды. Ол отряд фашистлени тылында душманлагъа джетдирген заранны санаб чыкъгъан да къыйынды. Бир джыл бла 9 айны ичинде джауланы 100 эшелонун, кёб санда азыкъ, сауутсаба, бензин сакъланнган складларын кюйдюредиле. 25 кёпюрню, темир джолланы чачадыла. 150 танка бла 200 тобну къурутадыла. Къазауатны кёзюуюнде огъуна Ёзден улуну Уллу Ата джурт къазауатны I-чи, II-чи дараджалы, Къызыл Байракъны, Къызыл Джулдузну орденлери бла саугъалайдыла. Къазауатдан сора талай джыл озуб, 1995-чи джыл майны 21-де, Ёзден улу кеси саулукъда, анга Россия Федерацияны Джигитини Алтын Джулдузу бериледи. Ёзден улу 1917-чи джыл туугъанды. 2005-чи джыл Карачаевск шахарда ауушханды. Анда, Черкесскеде да Дюгербийге эсгертмеле салгъандыла.

Украинада партизан отрядлада Хапаланы Абдулла, Къанаматланы Алисолтан, Абрекланы Сейит, Мекерланы Хусей, фелдьдшерле Хубийланы Махмут бла Ёзденланы Исхакъ, Батчаланы Осман, Хубийланы Азрет, дагъыда башхала джигитликлерин танытыб, уруш этгендиле. Аланы барысы дегенча кърал саугъала, орденле, медалла бла саугъаланнгандыла.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.

Tinibek, cалам алейкум!

Къарачай газет, апрелни 19, 4-чю сайфа
макале: 140 джылны мындан алгъа

Бу къуджур оюмлагъа бир къарагъыз. Малкъар устазла Ана тиллерин кърал тил болурун, айнырын излемейдиле (Ана тилде юйде сёлешсек болду. "Бизни сабийлеге орус тил керекди, орус тилдни билмей къаллыкъдыла" деб, кеслеринми алдаргъа кюрешедиле, огъесе халкънымы? Орус тилни билмей къалыргъа мадар джокъду. Тюб болуб баргъан - Ана тилибизди. Бу форум да шагъатды анга. Устазла уа таурухланы джасаб кюрешедиле.
Мен тёрт классха дери бютеу дерсле ана тилде баргъан заманны билеме. Бир заманда тёбенледен комиссияла келиб, атала-анала да разылыкъларын бериб, бютеу дерслени орус тилге кёчюрдюле. Ол бек уллу джангылыч эди. Бютеу дерсле школда биринчи тёрт джылда ана тилде барыб турсала, ёмюрде да тилибизге къоркъуу тюшерик тюл эди..
АНА ТИЛИБИЗНИ ШКОЛДА ТЫШ КЪРАЛНЫ ТИЛИНЧА ОКЪУТХАНЛАРЫНА, ТАБ АНДАН ДА ЭНГИШГЕ САЛГЪАНЛАРЫНА РАЗЫ БОЛУБ ТУРГЪАНЛАГЪА НЕ АЙТЫРГЪА БОЛЛУКЪДУ?

______________________________________________

????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????? ____________________________________________

http://www.smikbr.ru/2014/zaman/04/19.pdf

Бюгюнлюкде жамауатны арасында школлада дерслени барын да жетинчи классха дери малкъар, къабарты тилледе берирге керекди деген оюмну юсю бла даулашла дайым да чыкъгъанлай турадыла. Газетибизде ол проблема бла байламлы кеслерини акъылларын къырал къуллукълада, культурада ишлегенле, илму бла кюрешгенле да билдиргендиле. Бизни оюмубузгъа кёре, анга ата – анала къалай къарагъанлары да бек магъаналыды. Аны себепли бу сорууну алагъа бергенбиз.


САБИЙИГИЗ ШКОЛДА ПРЕДМЕТЛЕНИ ДЖЕТИНЧИ КЛАССХА ДЕРИ МАЛКЪАР ТИЛДЕ ОКЪУРУГЪУН ТЮЗГЕ САНАЙМЫСЫЗ?

МУРТАЗЛАНЫ Марина, Огъары Малкъар эл:
- Мен дерслени барын да миллет тилледе окъургъа керекди деген оюмну тюзге санамайма. Элледе жаш тёлю алайсыз да орусча шатык сёлешалмайды. Бютюнда аны школда юйретгенлерин жокъну орунунда этселе уа, бизни сабийле иги жанына айнырыкъ тюйюлдюле. Малкъарны алып айтханда, мында ёсгенле, жашагъанла тиллерин иги биледиле.
Жетинчи классдан сора бир - эки жыл орус тилде окъуп чыкъгъанлыкъгъа, баям, ол анга толусунлай юйреналмаз. Къыралыбызны окъуу юйлеринде уа орус тилни иги билген студентле бла анда эркин сёлешалмагъанла тенг болалмазлыкълары хакъды.

МАМАЙЛАНЫ Асият, Нальчик шахар:
- Сабийле жетинчи классха дери бир тилде окъуп, артда башхагъа кёчселе, хайыры боллукъ сунмайма. Бир-бир школла бу жорукъгъа кёре ишлеген заманда Акъ-Сууда жашагъан эгечими сабийлери да окъугъандыла анга кёре. Алай алагъа аталары – аналары болушмасала, дерслерин эталмагъандыла.
Ёз тиллеринде сёлешалмагъанлары ючюн угъай, кёп къатыш терминлени, керексиз кийирилген къыйын сёзлени ангылаялмагъандан. Сёз ючюн, математикадан заданияны, алгъа орусчагъа кёчюрюп, жууабын табып, дефтерге тауча алай жазып тургъандыла. Шахарчыланы уа башха проблемалары болады.
Биз кёп миллетли республика болгъаныбыз себепли сабийле садикде бир бирлери бла орусча сёлеширге юйренип къаладыла. Артда школда уа аланы миллет
тилледе окъутуп башлайдыла. Аллай сабийге да тынч болмазлыгъына киши да даулашмаз. Мен кесим да устазма. Алай предметими малкъар тилде бераллыкъма деп махтаналмайма.

КАРАЛАНЫ Азамат, Хасания эл:
- Тилни сакъларгъа кереклилиги ишексизди. Школда дерсле да анга себеплик этерге керекдиле. Биз юйюрюбюзде тауча сёлешебиз, аны ючюн сабийле аны
иги биледиле. Малкъар адабиятдан чыгъармаланы, назмуланы да сюйюп окъуйдула. Мындан арысында да биз, устазла да, уллу кёллю болмасакъ, ёз тиллерин,
маданиятларын да унутурукъ тюйюлдюле.
Алай школда битеу предметлени, сюйсенг-сюймесенг, ангыласанг-ангыламасанг да, малкъар тилде окъу дегенлиг а жангылычды. Орус тил миллет тилни билиуге чырмаулукъ этеди дегенликни терсге санайма. Бусагъатдагъы школ программа бек къыйынды. Ата-анала репетиторлагъа кёп ахча къоратадыла. Бу программа бла окъугъанлагъа уа ала бютюнда бек керек боллукъдула.

ЖАБОЛАНЫ Анжела, Нальчик шахар:
- Мени оюмума кёре, аллай закон бизге ахырысы бла да керек тюйюлдю. Тилни зор бла бир адам да юйреналлыкъ тюйюлдю, анга сюймекликни юйюр береди.
Бир юлгю келтирейим. Экиге айланнган эгечим Огъары Малкъарда бу жорукъгъа кёре ишлеген кезиуде окъуп чыкъгъанды. Тауча бек иги биледи, кеси да, орусча айтханда, «отличница» эди. Алай ол, школда да къыйналгъанын, шахаргъа келгенден сора нёгерлери бла эркин сёлешалмай, коллективге да къошулалмай иги кесек тургъанын айтыучуду.
Университетде дерсле берселе, къыз аланы малкъар тилге кёчюрюп ангыларгъа кюрешгенди. Ол а заманны кёп алады. Орусча иги билген жаш адам ишин талай минутха тамамлайды, билмегеннге уа иги кесек сагъыш этерге тюшеди.

ЭБУЛАНЫ Асият, Тырныаууз шахар:
- Жетинчи классха дери битеу дерслени малкъар, къабарты тилледе бериуню жаланда бир сылтау бла дурус кёрмейме: ол аланы андан сора билим алыуларына уллу чырмау этерикди. Нек дегенде аллай бир замандан сора сабийге орус тилни ангыларгъа, предметлеге кесине жангы тилде юйренирге, тенглери бла
байламлыкъла тохташдырыргъа къыйын боллукъду.
Биз кёп миллетли республикада жашагъаныбызны эсге алсагъ а, бу проблема бютюн тереннге кетерикди. Башха-башха халкъланы келечилери бир бирлери бла тап ушакъ окъуна бардыраллыкъ тюйюлдюле. Алай ана тилден дерслени школда тынгылы, магъаналы, терен да берирге кереклиси баямды. Бек башы уа – сабийни ёз тилине юйюрде юйретирге тийишлиди.

АХМАТЛАНЫ Мадина, Вольный Ауул:
- Мен оюм этгенден, бир жанындан бирси жанына чабыу игиликге келтирлик тюйюлдю. Сёзсюз, сабий ана тилин билирге керекди. Алай ол юйюрню борчуду. Ата-анасы башха-башха миллетледен эселе уа, балала къалай болсунла? Аллай закон кийирилсе, энчи бир тилни сайлагъанда, сабий атаны неда ананы болушлугъундан кем къалады.
Мен кесим къабартылыма, таулу юйде келинме. Сабийлерими садха бергенимде, ала эки тилни да уста хайырлана эдиле. Орус тил бла халыбыз осалыракъ эди. Ингирде аланы алыргъа баргъанымда, юйретиучю ол шартны жаратмагъанын айтады. Мен ала эки тилде эркин сёлешгенлерин ангылатыргъа кюрешеме.
Алай ол: «Бизни армянлы нянечкабыз а ала бла къалай сёлеширге керекди да сора?»-деп, манга тынгыламайды. Тилле бла байламлы ма аллай чурумлагъа тюбегенбиз.
Школланы юслеринден айтханда уа, ана тилледен сагъатланы къысхартмай, аланы окъуучуланы сейирлерин къозгъарча къураргъа керекди. Бу соруу бла байламлы мени бир зат жарсытады - сабийим артда усталыкъ билим алыргъа сюйсе, вузгъа кираллыкъ тюйюлдю. Ала орус тилде бош сёзлени окъуна келишдирип айталмазлыкълары хакъды. Бюгюнлюкде, шёндюгюлю излемлеге кёре, биз, жангыз да миллет тилле бла хайырланып ишлеяллыкъ, жашаяллыкъ тюйюлбюз.

Сорууну ЖАНГОРАЗЛАНЫ Нажабат бла КУЛЬЧАЛАНЫ Зульфия бардыргъандыла
http://www.smikbr.ru/2014/zaman/04/19.pdf

Цитата
Sabr пишет: Къарачай газет, апрелни 19, 4-чю сайфа макале: 140 джылны мындан алгъа

"Къарачай"
2014 дж. апрелни 19

Тарихни сюйгенлеге
140 джылны мындан алгъа

«Памятная книжка Кубанской области на 1874 год» атлы китабда джазылгъаннга кёре, Баталпашинск уездни башчысы полковник Николай Григорьевич Петрусевич, аны орунбасары капитан Фёдор Андреевич Кузовлёв, участокну приставы, капитан Каспар Перанецов, уездни доктору Пётр Хатунцев, ветеринар доктор Степан Жидков, аначылыкъ доктор Елизавета Давыдова боладыла... Къарачайны эллеринде старшинала да была боладыла: Джазлыкъда – Акъбайланы Мазан, Дууутда – Къочхарланы Эдык, Ташкёпюрде – Ёртенланы Токъмакъ, Къартджуртда подпоручик Кърымшаухалланы Бадра, Тебердиде – юнкер Байчораланы Ожай, Учкуланда – Акъбайланы Токъмакъ, Хурзукда да – Байрамукъланы Сосланбек.

Беш джылдан сора эл тамадалыкъда боладыла: Джазлыкъда – Акъбайланы Мазан, Дууутда – Къарабашланы Туугъан, Ташкёпюрде – прапорщик Къарамырзаланы Кючюк, Тебердиде – Байчораланы Ожай, Сынтыда – Блимгъотланы Кърым-Герий, Къартджуртда - Кърымшаухалланы Асланбек, Марада – Гочияланы Хусин, Учкуланда – Акъбайланы Токъмакъ, Хурзукда – Борлакъланы Хаджи... Пашинскени уезд башчысына Н.Г. Петрусевични орнуна аны орунбасары Кузовлёв Фёдор Андреевич тюшеди.

Къайда? Къаллай бир?

Бурун да, бусагъатдача, кёб тюрлю миллетлени адамлары бир-бирлерине къатышыб джашагъандыла. Ол затха тарих документле да шагъатлыкъ этедиле. Тюзю, узакъ ёмюрледен джазылыб къалгъан материалла хазна тюбемейдиле. Бизде уа – бютюн да бек. Архивледе, библиотекалада сынгар XIX-чу ёмюрню экинчи джарымындан джукъ табылса да, андан ары заманладан тарих материал табхан къыйынды. Тау миллетлени джерлерин, адамларын, джашау турмушун, мюлк джюрютюулеринден да буруннгу тыш къраллы джолоучула, алимле джазар ючюн къалмагъандыла. Ёзге, орус патчахлыкъ келгенден сора кёзюуден кърал ишле бла байламлы документле аслам джюрюй башлайдыла. Къарачайны юсюнден а Хасаука урушдан сора да талай он джылны ичинде бек аз тюбейдиле аллай материалла.

Айтханыбызча, XIX-чу ёмюрню экинчи джарымында Къарачай Къобан областны къурамында болгъан сагъатындан аны юсюнден тюрлю-тюрлю материалла эркин табыладыла. Аланы асламын патчах администрацияны къуллукъчулары, санагъат устала, алимле джазыб къойгъандыла. Сёз ючюн, Къобан областны белгили тарихчиси, статистика бёлюмюню башчысы Евгений Дмитриевич Фелицинни «Численные данные о горском и прочем муслиманском населении Кубанской области» деген иши да, бюгюннгю адамны эсин бёлюрча, сейирди. Аны 1883-чю джылгъа аталгъан кёзюулю «Сборник сведений о Кавказе» деген IX-чу томунда бу тёгерекде миллетлени саны, эл элде къаллай бир адам джашагъаны кёргюзюледи.

Анда айтылгъандан, 1883-чю джыл къарачайлыла бютеулей да 18468 адам болгъандыла – 9609 эркиши, 8859 тиширыу. Ол сандан Учкуланда 4 407 адам, Къартджуртда 3 806, Хурзукда 4 060, Ташкёпюрде 450, Дууутда 646, Джазлыкъда 911, Сынтыда (посёлок деб берилгенди) 506, Тебердиде 1279, Марада 975, Джёгетейде 1279 адам джашайды, деб кёргюзюлгенди. Башха хоншу миллетлени эллеринде «къарачайлыма» деб кеслерин джаздыргъанла да белгиленнгендиле. Анга кёре, Атажукинни элинде 73 къарачайлы, Атлескерни элинде 4, Оракъ аулда 36, Гум Лоу къабакъда 18, Ногъай Шабаз элинде 89, Ходзь элде (Хожда) да 1 (тиширыу) джашагъандыла.

Башха хоншу миллетледен да Къарачайда кёбле джашагъандыла. Ногъайлыла - Къартджуртда 22 (тохтамыш ногъайлыла), Марада 18, Учкуланда 3, Джёгетей элинде ногъай-къыпчакъла 3, Марада къанглы ногъайлыла 4, Къазан татарлыладан Къартджуртда 15, Кърым татарлыладан Марада 14, тюрк миллетден (эски тюрклюледен) Марада 10, басханчыла Къартджуртда 10, чегемлиле Хурзукда 29, Учкуланда 2, шамхал къумукълула Джёгетейде 37, Къартджуртда 26, Тебердиде 25, Марада 10, Ташкёпюрде 6, Учкуланда 3, эбзеле Хурзукда 10, чеченлиле Марада 6, Хурзукда да 6 адам саналгъандыла. Эм кёб черкеслиле (адыгла) эмда абазалыла, медовейлиле, къызылбекле,тапантачыла, хачыпсылыла, хакучиле болгъандыла.

Черкеслиле (адыгла) асламысына Ташкёпюрде эсленедиле – 60 адам. Джёгетейде 66. Аладан къалса, Хурзукда 19, Къартджуртда 18, Марада да 14. Джёгетейде, дагъыда бесленейчиле болуб 20 инсан джашагъанды, шапсугла да Джёгетейде бла Марада 5-шер санда белгиленедиле.

Абазалыланы асламысы да Джёгетейде боладыла 88. Тебердиде хачыпсылыладан 42, Марада да 7-лен джашагъандыла. Дагъыда эсленедиле: къызылбеклиле Джёгетейде 58, Марада 1, алтыкесек абазалыла (неда тапанта къауум) Тебердиде 6, Джёгетейде 27, Марада 35, Къартджуртда 14, абазалыланы Кячев миллет юзюклеринден Марада 2-лен джашагъанды. Бюгюнлюкде Кячевлери «къарачайлыла» деб джазылынадыла, аланы орналыб джашагъанлары да Къобу Башы, Сторожевой бла Садовый элледедиле. Сюргюннге деричин Марада да, Сынтыда да джашаб келгендиле эки къарнаш.

ШАМАНЛАНЫ Ибрагим,
тарихчи.

Sabr,, ас-Салям алейкум. Билял, былайда Ахматланы Любаны китабын салыр амал бармыды ? Статьягъызны бир ненча кере окъугъан болурма, ол ариу тилден, сейирлик назмуладан къаналмайма.

Jabel, Любаны китабы Эльбрусоидни электрон кютюпханесинде-библиотекасынды салыныбды.

http://www.elbrusoid.org/library/fiction/?PAGEN_1=8

категория: фольклор и художественная литература, страница 8





Ахматова Люба
Тилек
Назмула.

Нальчик, 2013.