КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Sabr 31.07.2010 23:54:21

1 0

Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Ответы

kalejchi 21.09.2010 00:17:24
http://www.smikbr.ru/2010/zaman/09/14.pdf

"Заман" газетни 3-чю бетинде "Тас болгъанла кимледиле?" аты бла магъаналы ушакъ басмаланады.
Tinibek 21.09.2010 19:35:41
"Заман" газетни 3-чю бетинде "Тас болгъанла кимледиле?" аты бла магъаналы ушакъ басмаланады.

2010 жылда Нальчик шахарда 62 адам тас болгъанды.Аладан 54-сю ачыкъланнгандыла. Болсада, жылдан-жылгъа табылмай къалмагъанланы барысы да бирге саналгъанда уа, кёп болуп кетедиле: 85 адам. Кимледиле ала? Бу проблеманы юсюнден биз Нальчик шахарда ОВД-ны криминал милициясыны оператив-излеу бёлюмюню тама-тасыны орунбасары Заур Шомахов бла ушакъ этгенбиз.

- Жууукъ адамларыны юсюн-ден бир хапар билмегенлей жа-шагъанла Россейде, Къабарты-Малкъарда да аз тюйюлдюле. Бу жарсыулу ишни сылтаула-рын сиз неде кёресиз?
- Биринчиден, ишсизликни ха-тасындан кёпле Москвагъа бла Санкт-Петербургга насыпларын сынаргъа барадыла. Ала анда ишчи жерле топпа-толу сунады-ла, айхай, кёпле башларын ке-
чиндирген болмаса, юйлерине бир сом да жибералмайдыла.
Баям, жюреклери къыйнала болур, сора жапсарыуну уа ич-гиде излейдиле. Ара шахаргъа бай болама деп барып, ичгичи болуп къалгъанларына уялып, жууукълары бла байламлыкъ-ны юзюп къоядыла. Ала уа ала-ны сакълагъанлай, излегенлей турадыла - ахчаларын угъай, кеслерин. Бир-бирде уа эр кишиле юй-юрюмю тутаргъа ахча мажара-ма деп кетедиле башха шахар-лагъа да, анда уа жангы юйюр
къурап къоядыла. Мында адам-лары уа, милициягъа келип, гу-заба этип айланадыла.

Тас болгъанланы он процен-ти эслеринде бир зат да къал-магъан къартла, психикалары къыяулу адамладыла. Излен-нгенлени къыркъ проценти акъ-ылбалыкъ болмагъан сабийле-диле. Ала, ата-аналары бла тюйюшюп, юйлеринден къай-ры болса да кетедиле.

Алгъаракъда бизге Туапсе-ден сёлешгендиле: анда педа-гогика колледжни студенткасы зачёт берирге кетгенди да, юй-юне къайтмай къалгъанды.

Шахарда, черекде да излеген-диле, тапмагъандыла. Сора Нальчикден бир жаш бла Интер-нетде шуёхла болгъанларын эс-герип, бизге сёлешгендиле. Биз бу къызны излеп баш-лагъаныбызда, бир автобусну шофёру аны таныгъанды. Ол нальчикчи жаш жууукълары бла бирге Туапседен келген къызгъа Аушигерни жылы суу-ларында къонакъбайлыкъ эте тургъанлай тапханбыз. Атасы къызын сау-саламат кёргенин-де, бек къууаннган эди.

- Милициягъа заявление не заманда жазаргъа керекди?

- Тюз адам тас болгъан кюн-де. Паспортугъузну эм излен-нген адамны суратын алып, за-манны оздурмай, милициягъа барыргъа керекди.

Бир-бирде жууукъла он жыл-ла озгъандан сора заявление жазадыла. Нек? Ала ичген, бу-зулгъан адамлары къайда жа-шагъанын бек уста биледиле, алай аны бла байламлыкъ жю-рютюрге излемейдиле. Юйле-рин сатаргъа керек болгъанда уа, аны пропискасы бла не этерге билмей къаладыла. Милициядан бу адам тас болгъанды деген справкалары къолларында бол-са, юйню саталадыла, харипни
юлюшюн да чыгъармайдыла. Алай биз аллай справкаланы жаланда сюдню неда прокура-тураны сурауларына кёре бере-биз. Дагъыда бир шарт: ада-мым тас болгъанды деп жазгъ-ан, аны къайда болгъанын би-лип тургъанлай, заявление бергенин ачыкъласакъ, аны жууапха тартабыз.

- Сабийле уа тас боламыдыла?

- Жарсыугъа, боладыла. Бый-ыл Вольный Ауулда тёртжыл-лыкъ жашчыкъ тас болгъан эди. Ол юйюнден узакъда табылгъ-анды: аны бла бирге сабий сад-ха жюрюген жашчыкъны анасы кёрюп, милициягъа сёлешгенди. Экинчи иш а алай иги бошал-магъанды. Алтыжыллыкъ жаш-чыкъны ёге атасы бла анасы-ны къарындашы чабакъ тутар-гъа баргъанларында кеслери бла бирге элтгендиле. Ол тас
болгъанды. Биз аны ёлюгюн сууда тапхан эдик. Сабий алай-ды: аз заманчыкъгъа окъуна кёз аллынгдан кете эсе, палах-ха тюшюп къалыргъа болады.

- Излеген этгенликге, адам-ны тапмай эсегиз, ишни нен-ча жылдан жабасыз?

- Он жылны ичинде къолубуз-Тас болгъанла кимледиле? дан келгенни этебиз, алай хал тюрленмесе, иш дагъыда беш жылгъа архивге бериледи: бир жангы зат билинсе, излеу жан-гыдан башланады. Алай онбеш жылны ичинде излеуден сора бир зат да тюрленмесе уа, иш жабылады. Тас болгъаннга би-реуню хатасы жетгени билинсе, уголовный иш ачылады.

- Сиз ?Жди меня? деген бе-риу бла байламлыкъ жюрюте-мисиз?

- Хау, ала бизге этген сурау-лагъа мычымай жууапла бере-биз. Башха регионлада колле-галарыбыз да бизге бек болу-шадыла.

- Тас болгъанланы араларын-да мурдарланы къолларындан жоюлгъанла да бола болурла?

- Хау, боладыла. Быйыл бизге бир къыз тенгим тас болгъанды деп, заявление жазады. Излеп башлайбыз. Тас болгъан жаш ти-ширыу эди. Фатарын сатып, Моск-вагъа кетер мураты болгъанды. Таныш жашла къызны риэлтерге (фатарла сатыу-алыучу) тюбеш-диргендиле, ол фатарны алты жюз минг сомгъа сатханды.

Къыз танышларына, эки орта иш жюрютгенлеге элли минг сом бергенди. Алай ала аны агъачха элтгендиле, алгъа ёлтюрюп, ызы бла уа кюйдюр-гендиле, сора битеу ахчаны да алгъандыла.

Бир жаны бла, адам адамгъа ийнанмай, ышанмай къалай жа-шасын? Башха жаны бла уа, сакълыкъ, баям, палахладан сакълагъан кючдю.
БАЙСЫЛАНЫ Марзия

2010 jılda Nalçik şaharda 62 adam tas bolgandı. Aladan 54-sü açıqlanñandıla. Bolsada, jıldan-jılga tabılmay qalmaganlanı barısı da birge sanalganda ua, köp bolup ketedile: 85 adam. Kimledile ala? Bu problemanı üsünden biz Nalçik şaharda OVD-nı kriminal milisiyasını operativ-izlew bölümünü tama-tasını orunbasarı Zawr Şomahov bla uşaq etgenbiz.

- Juwuq adamlarını üsün-den bir hapar bilmegenley ja-şaganla Rosseyde, Qabartı-Malqarda da az tüyüldüle. Bu jarsıwlu işni sıltawla-rın siz nede köresiz?

- Birinçiden, işsizlikni ha-tasından köple Moskvaga bla Sankt-Peterburgga nasıpların sınarga baradıla. Ala anda işçi jerle toppa-tolu sunadı-la, ayhay, köple başların ke-çindirgen bolmasa, üylerine bir som da jiberalmaydıla.

Bayam, jürekleri qıynala bolur, sora japsarıwnu ua iç-gide izleydile. Ara şaharga bay bolama dep barıp, içgiçi bolup qalganlarına uyalıp, juwuqları bla baylamlıq-nı üzüp qoyadıla. Ala ua ala-nı saqlaganlay, izlegenley
turadıla - ahçaların ugay, keslerin.

Bir-birde ua er kişile üy-ürümü tutarga ahça majara-ma dep ketedile başha şahar-laga da, anda ua jañı üyür qurap qoyadıla. Mında adam-ları ua, milisiyaga kelip, gu-zaba etip aylanadıla.

Tas bolganlanı on prosen-ti eslerinde bir zat da qal-magan qartla, psihikaları qıyawlu adamladıla. İzlen-ñenleni qırq prosenti aq-ılbalıq bolmagan sabiyle-dile. Ala, ata-anaları bla tüyüşüp, üylerinden qay-rı bolsa da ketedile.

Algaraqda bizge Tuapse-den söleşgendile: anda peda-gogika kollecni studentkası zaçöt berirge ketgendi da, üy-üne qaytmay qalgandı.

Şaharda, çerekde da izlegen-dile, tapmagandıla. Sora Nalçikden bir jaş bla İnter-netde şuöhla bolganların es-gerip, bizge söleşgendile.

Biz bu qıznı izlep baş-laganıbızda, bir avtobusnu şoföru anı tanıgandı. Ol nalçikçi jaş juwuqları bla birge Tuapseden kelgen qızga Awşigerni jılı suw-larında qonaqbaylıq ete turganlay taphanbız. Atası qızın saw-salamat körgenin-de, bek quwanñan edi.

- Milisiyaga zayavlenie ne zamanda jazarga kerekdi?

- Tüz adam tas bolgan kün-de. Pasportuguznu em izlen-ñen adamnı suratın alıp, za-mannı ozdurmay, milisiyaga barırga kerekdi.

Bir-birde juwuqla on jıl-la ozgandan sora zayavlenie jazadıla. Nek? Ala içgen, bu-zulgan adamları qayda ja-şaganın bek usta biledile, alay anı bla baylamlıq jü-rütürge izlemeydile. Üyle-rin satarga kerek bolganda ua, anı propiskası bla ne eterge bilmey qaladıla. Milisiyadan bu adam tas bolgandı degen spravkaları qollarında bol-sa, üynü sataladıla, haripni ülüşün da çıgarmaydıla.

Alay biz allay spravkalanı jalanda südnü neda prokura-turanı surawlarına köre bere-biz. Dagıda bir şart: ada-mım tas bolgandı dep jazg-an, anı qayda bolganın bi-lip turganlay, zayavlenie bergenin açıqlasaq, anı
juwapha tartabız.

- Sabiyle ua tas bolamıdıla?

- Jarsıwga, boladıla. Bıy-ıl Volnıy Awulda törtjıl-lıq jaşçıq tas bolgan edi. Ol üyünden uzaqda tabılg-andı: anı bla birge sabiy sad-ha jürügen jaşçıqnı anası körüp, milisiyaga söleşgendi. Ekinçi iş a alay igi boşal-magandı. Altıjıllıq jaş-çıqnı öge atası bla anası-nı qarındaşı çabaq tutar-ga barganlarında kesleri bla birge eltgendile. Ol tas bolgandı. Biz anı ölügün suwda taphan edik. Sabiy alay-dı: az zamançıqga oquna köz allıñdan kete ese, palah-ha tüşüp qalırga boladı.

- İzlegen etgenlikge, adam-nı tapmay esegiz, işni nen-ça jıldan jabasız?

- On jılnı içinde qolubuz-Tas bolganla kimledile? dan kelgenni etebiz, alay hal türlenmese, iş dagıda beş jılga arhivge beriledi: bir jañı zat bilinse, izlew jan-gıdan başlanadı. Alay onbeş jılnı içinde izlewden sora bir zat da türlenmese ua, iş jabıladı. Tas bolganña bi-rewnü hatası jetgeni bilinse, ugolovnıy iş açıladı.

- Siz ?Jdi menya? degen be-riw bla baylamlıq jürüte-misiz?

- Haw, ala bizge etgen suraw-laga mıçımay juwapla bere-biz. Başha regionlada kolle-galarıbız da bizge bek bolu-şadıla.

- Tas bolganlanı araların-da murdarlanı qollarından joülganla da bola bolurla?

- Haw, boladıla. Bıyıl bizge bir qız teñim tas bolgandı dep, zayavlenie jazadı. İzlep başlaybız. Tas bolgan jaş ti-şirıw edi. Fatarın satıp, Mosk-vaga keter muratı bolgandı. Tanış jaşla qıznı rielterge (fatarla satıw-alıwçu) tübeş-dirgendile, ol fatarnı altı jüz miñ somga sathandı.

Qız tanışlarına, eki orta iş jürütgenlege elli miñ som bergendi. Alay ala anı agaçha eltgendile, alga öltürüp, ızı bla ua küydür-gendile, sora bitew ahçanı da algandıla.

Bir janı bla, adam adamga iynanmay, ışanmay qalay ja-şasın? Başha janı bla ua, saqlıq, bayam, palahladan saqlagan küçdü.
BAYSILANI Marziya
Tinibek 21.09.2010 19:50:08
http://www.smikbr.ru/2010/zaman/09/14.pdf

"Заман" газетни 4-чю бетинде


Жюрегине жетген затланы
юсюнден - назмула бла

Яникой элде орта школда онби-ринчи классны окъуучусу Газаланы Аминат бешинчи классдан башлап назмула жазады. Быллай фахмулу къызланы араларындан керти по-этессала, журналистле, филологла чыгъадыла. Малкъар культурагъа уа ала бек керекдиле.
Ол биринчи назмусун къалай жазгъаны эсиндеди: ?Къыш, кетер-ге унамай, созулгъан эди. Арбазы-бызда айва терекни бутакъларын къар басханына къарап, мен, жаз башына атап, назму такъгъан эдим.
Жюрегими уа, къалай эсе да, хош-лукъ бийлеген эди. Ол кюн ангы-лагъанма: айтырыгъынгы айтал-санг, насыплы боласа?.
Газаланы къыз филология фа-культетге кирирге умут этеди. Андан сора журналистикада кючюн сына-рыкъды. ?Журналистни баш борчу- болгъанны ары-бери бурмай жа-зыу сунама?, - дейди Аминат. Ол тюрлю-тюрлю изданиялада адам-ланы энчи жашауларындан айып-лы затланы кёргюзтюуню терсге са-найды. ?Жизнь? газетни бир номе-ринде бир белгили адамны эриши суратларын кёргенимде, сейир эт-ген эдим. Не ишде да бир марда бо-лургъа керекди?.
Былайда даулашырчады. Ара те-левиденияда бек уллу рейтингле-ри болгъан бериуледен бирлери Ан-дрей Малаховну ?Пусть говорят? эм ?Детектор лжи? деген бериулериди-ле. Алада хапар адамланы ич ду-нияларыны юсюнден барады: тыш кёзден букъдурулгъан, айыплы шартлары да болгъан.
Аминат тил байлыгъын ёсдюрюр-ге, поэзияда билимин терен этерге итинеди. ?Бусагъатда француз по-эзияны кёчюрмелерин окъуйма, бу китапчыкъны манга Беппайланы Муталип саугъагъа бергенди. Анга алгъаракъда жангы поэмамы кёр-гюзтгенме, ол, аны окъуп, къарыу-суз жерлерин да кёргюзтгенди?, - дейди Газаланы къызы. Шёндюгю малкъар назмучуланы араларында фахмулуладан бирине Табакъсой-ланы Мухтарны санайды.
Сёзсюз, поэзияда биринчи ат-ламны этген тынч тюйюлдю. Назму-чу къызны анасы Тамара, школда математикадан устазы Геграланы Лидия Исхаковна кёллендиредиле.
Школ байрамлагъа да Аминат на-змула хазырлайды. Алай жаланда поэзия бла чекленип къалмайды. Музыка да жазады. Заманында му-зыка школну бошагъаны чыгъарма-чылыгъына себеплик этеди.
Жашауда кючлюле къарыусуз-ланы бюкгенлери къызны жюрегин бек къыйнайды. Бу проблеманы толу ачыкълар ючюн, ол повесть жазып башлагъанды.
Битеудуния поэзияда бек баш те-маладан бири - сюймекликди. Ами-нат да бу жарыкъ сезимни юсюнден кёп жазады. Бюгюн аллай назмула-рындан бири бла окъуучуланы шагъ-ырей этебиз. Анга ала кеслери багъа бичерле.
* * *
Не боллукъ эди сенсиз...
Жашарыкъ эдим къалай?
Кечелени тилексиз
Оздурлукъ эдим къалай?
Терс болсанг а ичимден
Къаргъарыкъ эдим кимни?
Жарылса да жюрегим,
Кечерик эдим кимни?
Ким ючюн андан да бек
Жарсып, кюерик эдим?
Ким ючюн, ол къыйналса,
Бугъуп жилярыкъ эдим?
Ичимде къайгъыланы
Кимге айтырыкъ эдим?
Ангыларса деп кимге,
Къоркъмай, ачыллыкъ эдим?
Ким ючюн бу жашауну
Сюерик эдим алай?
Ким ючюн бу дунияны
Ангылар эдим алай?
Ким ючюн мен жанымы
Берир эдим Аллахха?
Андан сора айтчы бир,
Не керек болур санга?..
БАЙСЫЛАНЫ Марзият.
Сурат авторнуду.

Jüregine jetgen zatlanı
üsünden - nazmula bla

Yanikoy elde orta şkolda onbi-rinçi klassnı oquwçusu Gazalanı Aminat beşinçi klassdan başlap nazmula jazadı. Bıllay fahmulu qızlanı aralarından kerti po-etessala, jurnalistle, filologla çıgadıla. Malqar kulturaga ua ala bek kerekdile.
Ol birinçi nazmusun qalay jazganı esindedi: ?Qış, keter-ge unamay, sozulgan edi. Arbazı-bızda ayva terekni butaqların qar bashanına qarap, men, jaz başına atap, nazmu taqgan edim. Jüregimi ua, qalay ese da, hoş-luq biylegen edi. Ol kün añı-laganma: aytırıgıñı aytal-sañ, nasıplı bolasa?.
Gazalanı qız filologiya fa-kultetge kirirge umut etedi. Andan sora jurnalistikada küçün sına-rıqdı. ?Jurnalistni baş borçu- bolgannı arı-beri burmay ja-zıw sunama?, - deydi Aminat. Ol türlü-türlü izdaniyalada adam-lanı ençi jaşawlarından ayıp-lı zatlanı körgüztüwnü tersge sa-naydı. ?Jizn? gazetni bir nome-rinde bir belgili adamnı erişi suratların körgenimde, seyir et-gen edim. Ne işde da bir marda bo-lurga kerekdi?.
Bılayda dawlaşırçadı. Ara te-levideniyada bek ullu reytiñle-ri bolgan beriwleden birleri An-drey Malahovnu ?Pust govoryat? em ?Detektor lji? degen beriwleridi-le. Alada hapar adamlanı iç du-niyalarını üsünden baradı: tış közden buqdurulgan, ayıplı şartları da bolgan.
Aminat til baylıgın ösdürür-ge, poeziyada bilimin teren eterge itinedi. ?Busagatda fransuz po-eziyanı köçürmelerin oquyma, bu kitapçıqnı maña Beppaylanı Mutalip sawgaga bergendi. Aña algaraqda jañı poemamı kör-güztgenme, ol, anı oqup, qarıw-suz jerlerin da körgüztgendi?, -deydi Gazalanı qızı. Şöndügü malqar nazmuçulanı aralarında fahmululadan birine Tabaqsoy-lanı Muhtarnı sanaydı.
Sözsüz, poeziyada birinçi at-lamnı etgen tınç tüyüldü. Nazmu-çu qıznı anası Tamara, şkolda matematikadan ustazı Gegralanı Lidiya İshakovna köllendiredile.
Şkol bayramlaga da Aminat na-zmula hazırlaydı. Alay jalanda poeziya bla çeklenip qalmaydı.Muzıka da jazadı. Zamanında mu-zıka şkolnu boşaganı çıgarma-çılıgına sebeplik etedi.
Jaşawda küçlüle qarıwsuz-lanı bükgenleri qıznı jüregin bek qıynaydı. Bu problemanı tolu açıqlar üçün, ol povest jazıp başlagandı.
Bitewduniya poeziyada bek baş te-maladan biri - süymeklikdi. Ami-nat da bu jarıq sezimni üsünden köp jazadı. Bügün allay nazmula-rından biri bla oquwçulanı şag-ırey etebiz. Aña ala kesleri baga biçerle.
* * *
Ne bolluq edi sensiz...
Jaşarıq edim qalay?
Keçeleni tileksiz
Ozdurluq edim qalay?
Ters bolsañ a içimden
Qargarıq edim kimni?
Jarılsa da jüregim,
Keçerik edim kimni?
Kim üçün andan da bek
Jarsıp, küerik edim?
Kim üçün, ol qıynalsa,
Bugup jilyarıq edim?
İçimde qaygılanı
Kimge aytırıq edim?
Añılarsa dep kimge,
Qorqmay, açıllıq edim?
Kim üçün bu jaşawnu
Süerik edim alay?
Kim üçün bu duniyanı
Añılar edim alay?
Kim üçün men janımı
Berir edim Allahha?
Andan sora aytçı bir,
Ne kerek bolur saña?..
BAYSILANI Marziyat.
Surat avtornudu.
Tinibek 21.09.2010 21:08:54
http://www.karachay.smi09.ru/

"Къарачай" газет , ??75-76, сентябрны 18.
4-чю бетде "Эльбрусоидни" юсюнден хапар: "Огъурлу ишле бла атын айтдырады".


Netscape Explorer www.karachay.smi09.ru ну ачарга унамады, virus барды дeп. Бу адрeстe кeртидeн дe virus зат бар мыды, огeсe explorer бошуна мы коркуп айтады?

Внимание: Посещение этого сайта, вы можете повредить ваш компьютер.
www.karachay.smi09.ru веб-сайт может нанести вред Вашему компьютеру без Вашего согласия, могут работать или хостинга вредоносных программ понимаются предметы из activepr.ru сайта. Содержать вредоносное программное обеспечение, только для посещения веб-сайта может привести к еще заразить компьютер.
Для получения дополнительной информации по вопросам, касающимся этих вопросов activepr.ru безопасного просмотра диагностических страницы за посещение.
Как защитить себя от вредоносного программного обеспечения онлайн Узнайте больше о.
Посещение этого сайта может нанести вред моего компьютера, я знаю.

Netscape Explorer www.karachay.smi09.ru nu açarga unamadı, virus bardı dep. Bu adreste kertiden de virüs zat bar mıdı, ogese explorer boşuna mı korkup aytadı?

Uyarı: Bu siteyi ziyaret etmek, bilgisayarınıza zarar verebilir.
www.karachay.smi09.ru adresindeki web sitesi, bilgisayarınıza zarar verebilecek veya rızanız olmadan çalışabilecek kötü amaçlı yazılım barındırdığı anlaşılan activepr.ru sitesinden öğeler içeriyor. Kötü amaçlı yazılım içeren bir web sitesini yalnızca ziyaret etmek bile bilgisayarınıza virüs bulaşmasına yol açabilir.
Bu öğelere ilişkin sorunlar hakkında ayrıntılı bilgi için activepr.ru için Güvenli Tarama tanı sayfası sayfasını ziyaret edin.
Zararlı online yazılımlardan nasıl korunacağınız hakkında daha fazla bilgi edinin.
Bu siteyi ziyaret etmenin bilgisayarıma zarar verebileceğini biliyorum.
Sabr 22.09.2010 00:26:13
Tinibek, салам!

Бек сау бол газет материалланы былайгъа салалгъанынг ючюн. Джангыз бир айтырым: ол Заман газетден хапар узунуна-энгишге созулуб кетмей, кенглигине барыргъа мадар джокъмуду, форумда къалгъан джазыулача?

Къарачай газетден материал алама десенг, компьютеринге къоркъуу чыкъгъаны къуджурду. Аны тюзюн-терсин бир компьютер уста айтса иги боллукъ эди.
Sabr 22.09.2010 00:35:00
БАГЪАЛЫ ФОРУМЧУЛА!
Ичигизде компьютерден терен хапары болгъан бар эсе


Тинибек, Тюркден къарачайлы, хайырлы иш этеди: къарачай-малкъар миллет басмадан джазыуланы бери салады. Алай а, къарачай газетни сайтындан материал алама десе, "компютеринге вирус къоркъуу барды" деб, джазыу чыгъады. Ёргерекде ол кеси джазады аны юсюнден.

Бир ангылатыгъыз: къарачай газетни сайтындан (www.karachay.smi09.ru) материалланы къалай алыргъа боллукъду?
Tinibek 22.09.2010 04:12:13
Tinibek, salam!

Bek saw bol gazet materiallanı bılayga salalganıñ üçün. Cañız bir aytırım: ol Zaman gazetden hapar uzununa-eñişge sozulub ketmey, keñligine barırga madar coqmudu, forumda qalgan cazıwlaça?

Qaraçay ga zetden material alama deseñ, kompüteriñe qorquw çıqganı qucurdu. Anı tüzün-tersin bir kompüter usta aytsa igi bolluq edi..


Алeйкюм Салам, Сабр!

Сиз сау болугуз Сабр! Заман газeтдeн хапарны кeнлигьинe бардырырга кюрeштим, форумда калган джазыулача.

КЪарачай газeтни link ин ачкан сагьатта бу адрeсс алай ышангылы тюлдю, ачмасагьыз игиди дeйди. ДЖанглыз хар алай ышангылы тюлдю дeгьeнлeри дe ышангысыз чыкмайды. Link ни ачсам болурeди, джук да болмазeди кайдам!. Дагьыда бир сорайым дeгьeнeм

Багьалы Сабр, "äàì эåëåäè: эèì îíîó нгîðàäû, эèì íåäå áîëнгà äà æàэúëûэú " быллай тюрлю харфлeни (ASCII code ла джазылган харфлe) рус кирил харфлeгe "дам келеди: ким оноу сорады, ким неде болса да жакълыкъ "тынч айландырырча програмча бир затны курадым. Алайла Заман газeттeн copy eтилгeнлe тынч Рус Кирил харфлeгe айландырылыкты.

Програм arayit-news.bravehost.com адрeсдeди.
Заман газeттeн copy eтилип paste eтилсe, быллай äàì эåëåäè тюрлю харфлe болады. Аланы тюз рус харфлeгe айландырыр ючюн:

STEPS:
- arayit-news.bravehost.com web сайфа ачылады.
- Алайда LONG LIVE джазыуну тюбюндe eки text box'ы болган form барды.
- Солдакы RESET буттонга басып text box'ла clear (силинeди) eтилeди.
- ДЖанында ASCII джазган radiobutton (тёгьeрeк) сайланады.
- Copy eтилгeн (paste eтилгeниндe тюрлю харфлe болган) джазыу онг джандакы text box'га paste eтилeди (джабыштырылады).
- CONVERT буттонга (button) басылса, онг джандакы тюрлю (ascii) харфлe, сол джандакы кутуда тюз Рус Кирил харфлeгe айланады.

Radiobutton'лада:
- " ASCII " сайланса, он джандакы тюрлю (Ascii) харфлe, сол джанда тюз Рус Кирил харфлe болады.
- " Тürk Harf " сайланса, он джандакы Рус Кирил харфлe, сол джанда Тюрк Харфлeгe айланады.
- " Rus Harf " сайланса, он джандакы text box'га джазылган Тюрк Харфлe, сол джандакы text box'та Рус Кирил Харфлeгe айландырылады.
Sabr 22.09.2010 04:51:29
Tinibek, шохум!

Бек сау бол. Малкъар газетден материалны адам окъурча этдинг. Сен джарашдыргъан джол бла Заман газетни магъаналы джазыуларын сала барырбыз. Заманыг болса, сен этерсе ол ишни. Мен игиге санагъан макалелени кёргюзте барырма.
Эсен бол.
Tinibek 22.09.2010 21:23:00
Джангыз бир айтырым: ол Заман газетден хапар узунуна-энгишге созулуб кетмей, кенглигине барыргъа мадар джокъмуду, форумда къалгъан джазыулача?

Салам Сабр!

Газeт пунтоланы eнгишгe созулуб кeтмeй, кeнглигинe барырча eтeр ючюн "Кeнгинe" дeп checkbox салдым. Кeнгинe checkbox сайланса, джазыу кeнгинe барады.

Заман газeттeн copy eтилгeндeн сора, paragraph'ны бирбириндeн айырыр ючюн, хар paragraph болган джeрдe Enter буттонла бир бош line eтилeди. Eнгишгeдe болганыча:

òþéþøþï, þéëåðèíäåí эúàé-
ðû áîëнгà äà.
Àëãúàðàэúäà áèчãå Òóàïнгå-
äåí нг¸ëåøãåíäèëå: àíäà ïåäà-

Ёргeдeки джазыуда paragraph бeлгили болур ючюн былай eтилeди:

òþéþøþï, þéëåðèíäåí эúàé-
ðû áîëнгà äà.

Àëãúàðàэúäà áèчãå Òóàïнгå-
äåí нг¸ëåøãåíäèëå: àíäà ïåäà

Сора "ASCII" radiobutton'ла, "Kengine" checkbox'ны сайлап, CONVERT'гe басганыбызда, солдакы textbox'та былай болады:

тюйюшюп, юйлеринден эъайры болнга да.
Алгъараэъда бичге Туапнгеден нгёлешгендиле: анда педа

"Kengine" сайланмаса, былай боллугьeди:

тюйюшюп, юйлеринден къай-
ры болса да.

Алгъаракъда бизге Туапсе-
ден сёлешгендиле: анда педа

Мен игиге санагъан макалелени кёргюзте барырма.

Да, сeн игигe санагьанынг макалeлeни кёргюзтe бар, заманым болса кeсим, болмаса да башкала да ол ишни eтeргe кюрeширлe.

Eсeн бол.
Tinibek 23.09.2010 02:51:48
http://www.smikbr.ru/2010/zaman/09/14.pdf

"Заман" газетни 4-чю бетинде Къалмукъну ара шахары Элистада таулу назмучуланы сайлама назмуларындан къуралгъан китаб чыкъгъаны айтылады. Ары Кязимден башлаб, бюгюннгю шайырлагъа дери бары - тыйыншлы орун алгъандыла.


ЖАНГЫ КИТАП

Бир бирни ангылауну аламат амалы

Бу кюнледе Къалмукъну ара шахары Элистада малкъар поэзиягъа жораланып, къалмукъ тилде ?Чистые вершины? деген китап чыкъгъанды. Анда акъылман Мечиланы Кязимден башлап шёндюгю жаш поэтлерибизге дери онсегиз назмучуларыбызны айырмалы чыгъармалары басмаланнгандыла.
Китапны къолгъа алсанг, бек алгъа аны тап жарашдырылгъаны кёзюнге урунады. Тышында тау тёппени сураты барды. Экинчи бетинде уа башында сагъыннган назмучуларыбызны суратлары, акъсакъал Кязим озгъан жылладан салам бергенча къарайды бизге. Акъылманны къатында поэт, устаз, Ленинни орденине тийишли болгъан Шахмырзаланы Саид, къолуна къагъытын, къаламын да алып, таулуну календарын жазаргъа хазырланып турады. Къайсын да сагъышлыды. Суратчы аны жашаууну бир такъыйкъасын алдыргъан заманда, не акъылы болур эди башында. Аладан сора да, мында Отарланы Керим, Гуртуланы Берт, Зумакъулланы Танзиля, Бабаланы Ибрагим, Гуртуланы Салих, Мотталаны Светлана тийишли жер тапхандыла.
Ючюнчю бетде Мокъаланы Магометни, Созайланы Ахматны, Бегийланы Абдуллахны, Беппайланы Муталипни, Ёлмезланы Мурадинни, Додуланы Аскерни, Ахматланы Сафариятны, Глашланы Аланны, Табакъсойланы Мухтарны суратлары барды.
Союзну заманындан бери да быллай жыйымдыкъ хазна чыкъгъан болмаз, бир миллетни жазыучуларыны чыгъармаларын башха тилге кёчюрюп. Китап Кавказны жазыучуларыны биригиуюню хайырындан басмаланнганды. Эсигизге салайыкъ, эки жыл мындан алгъа бизни белгили назмучубуз Гуртуланы Салих, Шимал Кавказ миллетлени белгили жазыучулары бла оноулашып, клуб къурагъан эди. Кесин да аны президентине айыргъан эдиле.
Шёндю аны филиаллары башха жерледе да ачылгъандыла. Ол санда Элистада да. Аны таматасына уа Къалмукъну белгили назмучусу Эрдни Эльдышев айырылгъанды. Китапны да ол жарашдыргъанды, назмуланы да ёз тилине кеси кёчюргенди. Чыгъарма клубну ахчасына чыкъгъанды.
?Чистые вершины? (кесибизча айтханда, ?Таза тау тёппелери?) назму китапны магъанасы бек уллуду. Дуниягъа атлары айтылгъан, эки миллетни да акъылманлары Къулийланы Къайсын бла Давид Кугультинов кёргюзтген шуёхлукъну жолун андан ары жарытып, кенгертип барлыкъ башламыды.
Бу огъурлу ишге бизни жаныбыздан да эс бурулмай къалмагъанды. ?Минги- Тау? журналыбызны кезиулю номерини асламысы къалмукъ адабиятха жораланыпды. Анда отуз тёрт къалмукълу жазыучуну айырмалы чыгъармалары басмаланнгандыла. Назмуланы, хапарланы да малкъар тилге Гуртуланы Салих, Табакъсойланы Мухтар, Гадийланы Ибрагим, Тёппеланы Назир кёчюргендиле. Журналны бу номеринде Къалмукъ Республиканы Президенти Кирсан Илюмжиновну редакциягъа алгъышлауу да барды: ?Минги-Тау? журнал къалмукълу жазыучуларыны чыгъармаларын басмалайды. Эки къарындаш халкъны бир бири жашауларын ангылауда ол бек уллу, магъаналы иш болгъанды. Бизни адабиятха эс бурулгъанына жюрек ыразылыгъымы билдиреме.
Атлары битеу дуниягъа айтылгъан Къулийланы Къайсын бла Давид Кугультинов уллу шуёхлукъ жюрютгендиле. Биз ала башлагъан ишни андан ары бардырайыкъ. Бизни къадарыбыз, жашауубуз да Ата журтубуз Россей бла бир болгъанын ангылап, ?Минги-Тауну? коллективине, республиканы адабият къуллукъчуларына саулукъ эм уллу жетишимле тежейме?.
Мындан арысында да эки халкъны арасында маданият байламлыкъ ишле бардырыла турлукъларына ышанабыз.
ОСМАНЛАНЫ Хыйса.
Sabr 24.09.2010 04:07:05
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" газетни бу номеринде (?77, 2010 джыл, сентябрны 23)
эс бёлюр харала бардыла.
2-чи бетде РФ-ны Кърал Думасыны депутаты Эрикгенланы Ахмат бла ушакъ.
3-чю бетде актер эмда джырчы Бостанланы Умар-Алийни юсюнден хапар.
4-чю бетде суратчы Абайханланы Муссаны юсюнден хапар.

"Къарачай" газетни да окъуй туругъуз, аланла: иги материаллагъа джолугъургъа боллукъсуз.
Sabr 28.09.2010 18:56:33
http://www.karachay.smi09.ru/

Къарачай газетни (2010 джыл, сентябрны25, ?78) экинчи бетинде "Кимди терс?" деген макале басмаланады. Анда ана тил бла литературадан 25 джылны узагъына дерс китабла басмаланмагъаны айтылады.

Быйыл сентябргъа юч миллион багъасы бир китаб чыгъаргъа керек эди. Чыкъмагъанды. Айтылгъан ачха берилмегенди. Ачханы дауларыкъла дауламайдыла. Окъуу-илму баканлыкъда ишлегенле къарачай тил тюб болуб кетсе да орунларындан къымылдарыкъ тюлдюле. Басмаланныкъ дерс китабла да кереклисича хазырланмагъандыла.

25 джылны дерс китабсыз тургъан школлада къарачай тилни сабийле къалай билликдиле?

Окъуу-илму министерство да, тилибизге эс бёллюк къуллукъчула да къарачай тилни къурутуб кюрешедиле - алай демек - къарачай халкъны къурутуб кюрешедиле.

Халкъ кесин эскериб, ёрге турмаса, тилин тас этерикди!!!
Sabr 30.09.2010 15:02:07
http://www.karachay.smi09.ru/

"Къарачай" газет, ?79, 2010 джыл сентябрны 30
Бу номерде бек иги материалла бардыла:
2-чи бетде: "Сюйсенг тарыкъ, сюйсенг къой" - газетни сыйы нек тюшгенини юсюнден;
3-чю бетде: "Биз къаллай бирбиз?" - адам саныбызны юсюнден, къайсы элде къаллай бир къарачайлы джашагъаны;
"Тюзюча айтылсын" - джер атларыбызны юсюнден.

Окъугъуз - сагъыш этдирир магъаналы затла айтыладыла.
Sabr 07.10.2010 22:38:54
http://www.allrussiatv.ru/kabardino-balkarija/

Бу адрес бла Къабарты-Малкъар кърал телерадиокомпанияны бериулерине къараргъа боллукъду. Муну юсюнден билдиреди "Заман" газет 1-2 бетлеринде "Ана тиллеринде бериулеге къарарыкъдыла" деген статьяда-макаледе. (http://www.smikbr.ru/2010/zaman/10/06.pdf)
Sabr 07.10.2010 22:52:07
http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1513200
"Если террористам платить, чтобы нас не взрывали, они станут сильнее"

"Коммерсант" газетде (01.10.2010) Каноковну интервьюсу чыкъгъанды. Малкъар газет да аны кёчюрюб басмалайды.
Sabr 07.10.2010 23:12:09
Так заканчивается интервью Канокова:


? А с землей проблема в чем? Вы не хотите отдавать межселенные земли администрациям районов, в которых проживают балкарцы?

? Я считаю, то, что мы не пошли на реализацию этого закона в том виде, в котором нам предлагали, спасло республику от других потрясений. Судите сами, с десяток так называемых балкарских активистов говорят: "Реализуйте 131-й закон, по которому 10% населения республики будут иметь 60% территории Кабардино-Балкарии". Это, конечно, никак не устраивает другую часть населения. Мы приняли в итоге очень правильное решение: спорные земли оставим в республиканской собственности, это нас убережет от межнационального столкновения. Мы понимаем, какой бы из сторон мы ни отдали землю, другая, мягко говоря, никогда не останется к этому факту безучастной.

? Так этот вариант решения проблемы уже согласован с Москвой и утвержден?

? Да, процесс в стадии завершения. Хотя в пользу противников этого варианта есть решение Конституционного суда, которое очень расплывчато и позволяет трактовать его двояко. Мол, мы должны поступить исходя из исторических реалий и учитывая условия, в которых живут народы. Мои оппоненты прекрасно понимают, что, как только я передам эти земли, у нас в горах образуется еще одна горячая точка. Я совсем не хочу остаться в истории человеком, который столкнул народы и нарушил земельный паритет, исторически сложившийся в Кабардино-Балкарии. В республике живет 900 тысяч населения, около ста национальностей. И я не могу принимать несправедливое решение, зная, какую бомбу закладываю.

? Выходит, что проект туристического кластера сорван из-за этой проблемы?

? Нет, мы его обязательно реализуем. Останавливаться нельзя ни в коем случае. И, на мой взгляд, мы делаем очень интересную программу, хотим всю зону Кавминвод подтянуть туда для отдыха. Это будет два курорта в одной зоне, горнолыжный и бальнеологический. Там прекрасные горы, и от Кисловодска езды всего час. Руки опускать ни в коем случае не будем.
Sabr 14.10.2010 05:17:58
http://www.smikbr.ru/2010/zaman/10/13.pdf

"Заман" газетни бу номеринде "Эки тилде окъутуу мардамы боллукъ болур?" деб материал басмаланады. Къабарты, малкъар школлада сабийле ючюнчю сыныфха дери бютеу дерслени ана тиллеринде окъула башланнганы айтылады. Орус тил аз-аз ючюнчю сыныфдан окъула тебренниги да чертиледи. Керти да алай болса, ана тилибиз тирилиб кетерге да болур.
Sabr 21.10.2010 00:16:14
http://www.smikbr.ru/2010/zaman/10/20.pdf

"Заман" газетде (октябрны 20, 2010 джыл, ючюнчю бет)
"Ат бла джаны бирди" статья-макале басмаланады. Анда ат чабдырыучу къарачай джигитлени юсюнден хапар айтылады.
Tinibek 21.10.2010 02:51:28
http://www.smikbr.ru/2010/zaman/10/20.pdf

"Заман" газетде (октябрны 20, 2010 джыл, ючюнчю бет)
"Ат бла джаны бирди" статья-макале басмаланады. Анда ат чабдырыучу къарачай джигитлени юсюнден хапар айтылады.


Ат бла жаны бирди

Къарачайда къачан да атны сыйлы кёргендиле, анга уллу даража бергендиле, аламат чаришчиле да болгъандыла. 1934 жылда Къасайланы Хусей, СССР-ни бек уста чаришчилеринден бири болуп, жокейленистиплерлени Англияны Челтенхем шахарында бардырылгъан дунияны чемпионатына къатышханды.

Союзда бек иги чаришчиледен бири Эркенланы Ахмат Австралияда дунияны чемпионатына чакъырылгъанды. Айтхылыкъ жокей Каппушланы Алхаз ?Заказник? аты бла 1971 жылда къыралда тохташдыргъан рекорд отуз юч жыл озгъандан сора жаланда 2004 жылда жангыртылгъанды.
Бюгюнлюкде Россейде Къасайланы Хасан бла Хусейча, Байрамукъланы Хасанча, мастержокей Каппушланы Магометча, дагъыда башха тренерлечаришчиле бардыла.

2005 жылда Москваны ара ипподромунда ат спортдан эришиуле бардырылгъан эдиле. Ол кюн тюрлю-тюрлю дистанциялагъа болгъан чаришде Каппушланы Магометге бир ненча саугъа берилгенди. Россейни Президентини саугъасын да бу уста чаришчи алгъанды. Анда саугъагъа берилген фонд жети миллион сом эди. Айтыргъа, бир жылдан сора экинчи кере да аллай саугъа анга тюшгенди.

Капп ушланы Алхазны жашы Магомет ? мастержокей, мастер-тренер 1972 жылда Гитче-Къарачай районну Красный Курган элинде туугъанды.
Къазанда ветеринар-медицина академияны бошагъанды. Атасы Каппушланы Ахматны жашы Алхаз мастер-жокейди, СССР-ни бек иги чаришчилеринден бири болгъанды. Магометни эки жашы барды: Рамазан бла Мусса. Аны сабий жыллары ат спорт бла байламлы болгъандыла. Атасы ? уста чаришчи, ат заводда ишлегенди. Сабий заманында жай айланы уллу къыралны ипподромларында ётдюргенди. Онекижыллыгъында уа ипподромлада жокейлик этгенди. СССР чачылгъандан сора Магомет Къазан шахаргъа барып, анда тренер-жокей болуп жети жыл ишлегенди. Республикалы чаришлеге къатышып, кёп кере хорлайды. Артда аны бла бир юйюр къурарыкъ Светлана бла да анда танышханды. Ол да жокей эди.
Бир жол экиси да Набережные Челны шахарда ат спортдан эришиулеге барадыла. Каппуш улу оюнчу, чамчы, жарыкъ жашды. Света чаришге Татарстанны эл мюлк министри берген ат бла къатышырыкъ эди. Магомет, аны экипировкасын кийип, ол чапдырлыкъ атха кеси минип, хорлагъан да этеди. Чаришге къараргъа келгенледен кёпле шлемни тюбюнде тиширыуну угъай, Магометни бетин кёргенлеринде, сейир-тамаша этгендиле. Экимингинчи жылны башында Магомет Москваны Ара ипподромуна ишлерге барады. Ат орунну арендагъа алып, анда къыркъ ат тутады.

Анга къыралда белгили, уллу адамла окъуна атларын ышаннгандыла. Аладан бек белгилиси Владимир Путин болгъанды.
Анга таза араб къумалы, чаришге чапдырыргъа жараулу атланы саугъагъа Иорданияны патчахы Абдулла II берген эди. Магомет Путин бла Татарстанда болгъан чаришде танышханды.

Ат спортдан академик деген ат атасала эди, сёзсюз, Магометге да берилир эди. Ол атланы юслеринден сау кюнню хапар айтханлай турурургъа боллукъду.

Белгили кёп атланы къаллай къумалыладан жайылгъанларын, аланы къылыкъларын, кеслерини жюрютюулерин, кючлю эм къарыусуз жанларын, дагъыда башха тюрлю ышанларын кёлюнден биледи. Аны жашауунда сейирлик ыз къойгъан ?Акъбаш? деген ажирни юсюнден ол, кёлю кётюрюлюп, уллу жюрек сюймеклик бла айтады. Бу ажир къолуна тюшгени ючюн къадарына ыразыды. Уста чаришчинича, Каппушланы Магометни атын айтдыргъан да ол болгъанды. 2006 жылда Россейни Президентини саугъасы ючюн бардырылгъан чаришде Магометге хорлам келтирген ?Сателлит? деген тауушлукъ атны ол бир заманда да унутурукъ тюйюлдю. Чеченни президенти Рамзан Кадыровну ?Жасилия? деген аты да аны эсинде керти шуёхуча къалгъанды. Аны бла ол кесини биринчи дербисини хорламына жетишгенди (дерби ? ипподромда атны чапдырып сынауда баш саугъа).

Магометни кесини да атлары бардыла. Ол бегирекда ?Экстренный? деген ажирни юсюнден уллу сюймеклик эмда ёхтемлик бла айтады. Аны шуёхларындан кёпле, бу атны сатып алып, ол кесин алдатханды дегенле да болгъандыла, угъай, алдатмагъанды. Бюгюнлюкде чабышыуну бек къыйын ? стипл-чез- тюрлюсюнде ол Россейде бек иги атладан бириди. Анга кёпле уллу ахча берирге дегендиле. Алай Магомет адам кесини къарындашын сатаргъа боллукъмуду, мен аны бла бирге пенсиягъа кетерикме деп, жууап бергенди. Кесини спорт жетишимлеринде ол 500-ден артыкъ чаришде хорлагъанды. Аланы юслеринден хапар сау китапны алыргъа боллукъду, алай анда эсде къалырча такъыйкъала боладыла. Ала бир заманда да унутулмайдыла. Ол заманлада окъуна белгили жокей минерге унамагъан ажирге Каппуш улуна 14 жыл болгъанда, анга къондурадыла. Ол адам кеси уа чаришге да къарамайды. Ингирде уа Магомет хорлагъанын билгенде, бек сейир этеди. Бу хорлам чаришчи жашчыкъны андан ары къадарында уллу магъананы тутхан эди, нек дегенде ол бу жол чынтты усталаны хорлагъан эди. Магомет Польшада, Германияда, Югославияда, Чехияда халкъла аралы уллу чаришлеге, Жер аралы тенгизни къыралларыны чемпионатына къатышханды эмда хорлагъанды. Россейни жыйымдыкъ командасыны къауумунда ол айтхылыкъ Пардубицкийде бардырылгъан стипл-чез чаришде тёртюнчю, бешинчи болгъанды. Анда дистанция бек къыйын эди, дунияны бек иги жокейлери бла атлары къатышхандыла.

1996 жылда Магомет, тренерча, кесини атын Бирикген Араб Эмиратлагъа элтгенди. Надаль-Неба ипподромда Дубайны дунияны кубогу ючюн эришиулери боладыла. Ол битеу дунияда да 6 миллион доллар саугъасы бла бек даражалы чаришге саналады. Каппуш улу, ?Виксайз? деген аты бла анда хорлап, саугъагъа 200 минг доллар алады. Ол аз да сагъыш эте турмай, бу ахчагъа чаришге жараулу атла сатып алады. Ала бла жаны бир болгъан бу сейирлик адам Нальчикни ипподромунда да кёп эришиулеге къатышханды. Чеченни президенти Рамзан Кадыровну Ирландиядан келтирилген ?Чейзинг Спай? деген ажири бла Элбрусну кубогу ючюн саугъасы 1,5 миллион сом болгъан чаришде да ол хорлагъанды.

Аламат чаришчи кесини спорт жашауунда ол эришиуледе хорласам эди деп мурат этген чаришлени барысында да алчы болгъанды. Алай аны алыкъа бир уллу мураты ? Эпсон Дербиге къатышыуду. Ол Великобританияны Эпсон шахарында бардырылады. Анга айтхылыкъ жокейле бла атла къатышадыла, анда хорламгъа жетишиу а уллу намысха бла даражагъа саналады.

Магомет къыралны айтхылыкъ чаришчилери Анвар Закишев, Байрамукъланы Махмуд, Михаил Петраков, Марат Кожемжаров, Александр Чучуевцев эм башха тыш къыраллы устала бла да кёп эришиулеге къатышханды. Алай шёндюгю заманны бек аламат жокейине уа Эпсон Дербиде тогъуз кере хорлагъан Лестер Пигготну санайды. Каппушланы Магометни жетишимлерини жашырынлыгъы - аны Аллах берген фахмусунда бла иш кёллюлюгюндеди, айхай да, атланы чексиз сюймеклигиндеди. Ишчи кюню эрттенликде беш сагъатда башланады. Бек алгъа аланы тургъан жерлерин тазалайды, он сагъатда жем, аш береди, андан сора атла тёрт сагъатха дери солуйдула. Аны ызындан жюрютюу-айландырыу (шаговка), жетиде аш бериу, сегизде ат оруннга дагъыда бир кере кирип, хар затха да кёз жетдириу.

Атдан кёп кере жыгъылгъанды. Бутларын, билеклерин, къабыргъаларын да сындыргъанды, аркъа сюегин да ачытханды. Алай къоркъмагъанды, эсине сюйген ишин къояр акъыл бир заманда да келмегенди. Жокейни ауурлугъу 52 килограммдан кёп болмазгъа керекди. Магомет а кёп жылладан бери да диетаны къаты тутханлай келеди. Бир формада турур ючюн, футбол да ойнайды, чапхан да этеди. Быйыл сентябрь айда Нальчикни ипподромунда Къабарты-Малкъарны Къыраллыгъыны кюнюне аталгъан чаришле бардырылгъандыла. ?2010 ? Элбрусну? кубогу ючюн бек кючлю жокейледен 90 чаришчи эришгендиле, башхача айтханда, ол 250 минг сом саугъа фонду бла Дерби эди. 2400 метрге чабышыуда ?Юко? деген ажири бла финишге, бек биринчи болуп, Каппуш улу келгенди. Анга бу чаришни юсюнден соргъанларында, ол, уллу сан этмей, хорламда жаланда ажирни къыйыны барды, мен а анга минип чапдыргъанма деп къойгъанды.

ЭФЕНДИЛАНЫ Эрменбий.
Sabr 21.10.2010 03:29:02
Tinibek
Sabr 21.10.2010 03:55:11
Tinibek
Ас-салам! Бек сау бол макалени былайгъа чыгъаргъанынг ючюн.

Къарачай газетни талай номеринде къарачай джашагъан эллени (эки-юч юйдеги джашай эсе да) джерини уллулугъун, адам санын - барын кёргюзтюб, бир иги статья басмаланады. Бир ийигиз деб джазгъанма, не эсе да иймейдиле. Малкъар газетни тюзеталгъанынгча болуб къаллыкъ эсе уа, бир къысха затны бери чыгъарыргъа бир кюреш. Соргъанма, компьютерге къоркъуу джокъду дейдиле. Тюзюн а Аллах билсин.
Tinibek 21.10.2010 04:11:50
http://www.smikbr.ru/2010/zaman/10/13.pdf

"Заман" газетни бу номеринде "Эки тилде окъутуу мардамы боллукъ болур?" деб материал басмаланады. Къабарты, малкъар школлада сабийле ючюнчю сыныфха дери бютеу дерслени ана тиллеринде окъула башланнганы айтылады. Орус тил аз-аз ючюнчю сыныфдан окъула тебренниги да чертиледи. Керти да алай болса, ана тилибиз тирилиб кетерге да болур.


Конференция

Эки тилде окъутуу мардамы боллукъ болур?

КъМКъУ-ну Минги тауну тийресинде орналгъан базасында ?Эки тилде башланнган билим бериу: сынау, проблемала, перспективала? деген битеуроссей конференция бардырылгъанды. Аны Билим бериуню айнытыуну федеральный институту эм КъабартыМалкъар къырал университет къурагъан эдиле.

Ана тилледе билим бериуню эм ЕГЭ-ни юсюнден

Конференциягъа къатышханланы КъМКъУ-ну проректору Алексей Савинцев эм педагогика факультетни деканы Артур Насипов алгъышлагъандыла. Бек алгъа федеральный институтну билим бериуде миллет проблемаланы башчысы Ольга Артёменко сёлешгенди. Аны айтыууна кёре, школланы бир халгъа келтириу эрттеден да этиллик ишледен бири эди. ?Россейде революциягъа дери эм андан сора жыллада ишленнген школла кёпдюле, ала шёндюгю излемлеге арталлыда келишмейдиле. Энди 309-чу номерли федеральный законну стандартларына келишмеген окъуу юйлени не аттестациялары, аккредитациялары, не лицензиялары боллукъ тюйюлдю?, - дегенди ол.

Докладчы битеу Россейде да энди билим бериу федеральный стандартха кёре бардырыллыгъын чертгенди, алгъыннгы федерал эм регион компонентле кетгендиле. ?Татарстанны бла Башкъортостанны келечилери Думада регион компонентни къурутуу бла байламлы жарсыуларын айтхандыла, бу иш ана тилде билим берген школланы санын азайтырыкъды, дегендиле. Ол тюз тюйюлдю. Бизни институт арт беш жылда бардыргъан тинтиулеге кёре, ана тилледе билим берген школланы саны Россейде ёсюп барады?,- дегенди Артёменко.

Миллет тилледе окъутууну амалларын сюзгендиле

Докладчыны оюмуна кёре, Татарстанны бла Башкъортостанны сынауларында уллу кемчиликле бардыла: битеу да анда жашагъанланы татар эм башкъорт тиллеге юйретирге кюрешиуден уллу магъана чыкъмайды. ?Андан эсе, татар эм башкъорт тиллеге аланы ана тиллерине санагъанланы юйретселе эди, хайыры кёбюрек боллугъу баямды: миллет культурада ишлеяллыкъ, тилни терен билген адамла хазырланыллыкъ эдиле?. ЕГЭ-ни юсюнден айта туруп, Артёменко бу жангы иш билим бериуню бузгъанын чертгенди.

?ЕГЭ-ни результатларына кёре, устазны ишине багъа бичедиле.
Ол терсди. Бу болумну хатасындан энди устазла сабийлени оюм этерге юйретмейдиле, логикаларын айнытмайдыла, жаланда ЕГЭ-ни берирге хазырлайдыла. Насыпха, Россейни Президенти Дмитрий Медведев да ЕГЭ экзамен бериуню жангыз формасы угъай, формаларындан бири боллукъду, дегенди. Бу шарт кёллендиреди?,-дегенди ол.

Устазланы иш хакъларыны юслеринден

?Совет жыллада устазланы иш хакълары бир кибик болгъаны терс эди: кючлю, къарыусуз ишлегенле да бардыла. Аны себепли иш хакъ тёлеуде жангы система кийирилгенди, директорлагъа къошакъ эркинликле берилгендиле: ала къолларында ахчаны иги ишлегенлеге берирге керекдиле,-дегенди Ольга Артёменко. – Алай Россейде не иги закон да жашауда бардырылып башласа, бир сейирлик чюйре зат чыгъады.

Жарсыугъа, директорла ахчаны, кертиси бла да, иги ишлегенлеге угъай, кеслери сюйген, алагъа толусунлай бойсуннган устазлагъа бередиле?.
Залда устазла Артёменкогъа: ?Москвада бла бизде устазланы иш хакълары башха тюрлю некди??-деп соргъандыла. Ол битеу Россейде да оклад бирди, алай къошакъ тёлеуле уа жер-жерли бюджетледен бериледиле, дегенди.

Бизни сынауубуз

Профессор Айса Загаштоков бла доцент Римма Кулимова конференцияда бизни республикада бардырылгъан ишни юсюнден тынгылы айтхандыла. Бусагъатда бир къауум башланнган школда окъутуу къабарты эм малкъар тилледе бардырылады, ючюнчю классдан устаз орус тилни хайырланып башлайды. Бу жангы ишге Къабарты-Малкъарны бюджетинден ахча бёлюннгенди, къабарты эм малкъар тилледе окъуу китапла басмаланнгандыла. Сёзсюз, аз санлы халкъланы тиллерин сакълар ючюн иш бардырылмаса, ала къуруп кетерге боллукъдула

Дуния шёндюден эсе жарлы болмазча

Роттердам шахардан (Нидерланды) келген алим Арнольд Локк, бусагъатда жер башында 6,5 миллиард адам жашайдыла, ала 6909 тилде сёлешедиле, дегенди. Жууукъ заманда тиллени жарымы къурургъа боллукъдула. Юч минг тилни хар биринде сёлешгенлени саны он мингден озмайды. Алимле айтханнга кёре уа, тилде жюз мингден аз адам сёлешсе, аны къуруруна къоркъуу барды.

Арнольд Локк юй бийчеси бла бирге абау тилни биринчи кере къагъытха тюшюргенини юсюнден сейирлик хапар айтханды. Бусагъатда битеу дунияда да ана тиллени къадарларына аслам эс бурулады. Арнольд Локк ЮНЕСКО эки тилде билим бериуню айнытханына эс бургъанды.

Ызы бла Москвадан, Владикавказдан, Нальчикден, Майкопдан, Карачай шахардан алимле бу проблеманы юсюнден энчи оюмларын билдиргендиле эм алада сынауну юсюнден айтхандыла.

Бизни республикада биринчи кере болгъан къонакъла табийгъатыбызны ариулугъун, адамланы уа жарыкълыкъларын чертгендиле эм бийик даражалы къонакъбайлыкъ ючюн жюрек ыразылыкъларын билдиргендиле.

БАЙСЫЛАНЫ Марзият.
Сурат авторнуду.
Tinibek 21.10.2010 04:19:46
Tinibek
As-salam! Bek saw bol makaleni bэlayga зэgarganэс ьзьn.

Qaraзay gazetni talay nomerinde qaraзay caюagan elleni (eki-ьз ьydegi caюay ese da) cerini ullulugun, adam sanэn - barэn kцrgьztьb, bir igi statya basmalanadэ. Bir iyigiz deb cazganma, ne ese da iymeydile. Malqar gazetni tьzetalganэсзa bolub qallэq ese ua, bir qэsha zatnэ beri зэgarэrga bir kьreю. Sorganma, kompьterge qorquw coqdu deydile. Tьzьn a Allah bilsin.


Алeйкюм Салам Сабр,

КЪарачай газeтни даха алгадан ачып джопй eтeргe кюрeшкeнeм болмаганeди, ол да Заман газeтдeн бир башка тюрлюдю Кайдам джол, формюл табалсам бир джопй eтeргe кюрeширмe.

Ёргeдe джазган болурса, кайсы номeрлe болганларын, бир карайым я, даха алга болмаганeди

Аллахха аманат
Sabr 21.10.2010 04:43:51
Tinibek

"Къарачай" (??79-86). Статьяны аты [b]"Биз къаллай бирбиз?"
Tinibek 21.10.2010 04:57:30
Sabr
Tinibek

"Karachay" (? ? 79-86). Statyany Ata [b] "Biz kallay birbiz?"


Ол номeрни таптым, ачтым, .pdf'ни copy eтeргe кюрeшкeнимдe
 
<



*

'
8    A$ ,

 8* былай бeк тюрлюлe eтeди Формюл табалмадым


Иги англаганла джопй eтeргe бир джол табалырла дeп тюшюнeмe, сорурга кeрeкти.

Болмаса print screen eтип .pdf'ни picture'ын салырга да болур..

Саламла
Tinibek 21.10.2010 18:37:29
"Къарачай" (??79-86). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?"

internetten http://www.softinterface.com/Convert-Doc/Features/ Convert-PDF-To-TEXT.htm?gclid=CLamnJDh46QCFUKT3wod 0yLK5w Convert PDF To Text Files (Convert PDF To TXT Files) дeп бир програмла кёчюрюргe кюрeштим.

Багъалы джамагъат! Быйыл октябрны 14-ден 25-не дери
кёзюуде къралда адам санны тергеу бардырылады. Аны бардырлыкъ комиссияла, адамла ишлеб башлагъандыла. Ёзге кесибиз да тергеуге тюшер ючюн къайгъырыргъа ке-
рекбиз. Сансызлыкъ этиб, бир джанында къалыб кетмегиз бир адамыбыз да тергеуге тюшмей къалмасын. Миллетлигигизни да джаздырмай къоймагъыз. Биз кертиси да къаллай бир болгъаныбызны билирге керекбиз. Кёб болургъа кюрешейик. Кёбню насыбы да кёбдю.


ГЕРБЕКЛАНЫ Нюрлю, экономика илмуланы кандидаты.

Аллы газетни 79-чу, 80-чи, 81-чи, 83-чю номер-лериндеди.

ДЖЁГЕТЕЙ АЯГЪЫ РАЙОН

1935 джыл къуралгъанды. Аны бютеулей площады 24835 гектарды. Районну джамагъатыны саны 52200 адамды. Анда джашагъан къарачайлыланы саны 39406 адам болады.
Сарытюз эл муниципал къуралышны бютеулей пло-щады 2800 гектарды.
Элни кесини джери 328 гектаргъа саналады.
Сарытюз Къумуш бла Красногорка эллени арасын-дады. Совет власть орналгъ-андан сора къарачайлыла-ны бир къаууму тар ёзенле-ден тюз джерлеге кёчеди, алай бла 1921-1924 джылла-да Къызыл Къарачай, Тере-зе, Элтаркъач элле къурала-дыла.
Сарытюзню тамалын 1924 джыл тебердичи Бат-чаланы Ильяс салгъанды. Аты да ?сары тюз? деген магъананы береди.
1943 джыл ноябрны 2-де (гюрге кюн) халкъыбызны юсюне джалгъан терслик-лени къуюб, мингле бла джылланы джашаб келген джуртларындан кёзкёрмез-ге, Орта Азия бла Къазах-станны къум тюзлерине, ашырадыла. Ма ол заман-да элге къарачайлыла атагъан атны да къызгъана-дыла, анга Прикубанский деб атайдыла.
Уллу Ата джурт къазауат-да Сарытюзден 156 адам джан бергенди. Ёртенладан бир юйдегиден 4 къарнаш, Биджиладан 4 къарнаш, Бо-ташладан 3 къарнаш уруш тюзледен къайтмай къалгъ-андыла. Бюгюн элни кесини аты орнуна да салыныб, бу юйдегилени атлары бла орамла да аталгъандыла.
Былайда бир затны эси-гизге салыргъа излейбиз. Ким да билгенден, бизни кё-чюргенлери себебли халкъ-ыбызны келечилерине Со-вет Союзну Джигити деген атны бермей тургъандыла.
1943 джылгъа дери, совет аскерле ызларына ыхтыры-лыб баргъан кёзюуде, бютеу
СССР -ден 30 минг совет ас-керчи Совет Союзну Джиги-ти деген атха теджелгенди ? аладан 40 адам къарачайлы болгъанды. 1943-1945 джыллада Совет Союзну Джигити деген атха миллион совет аскерчи теджелгенди. Къарачайлыла аланы ичин-де къаллай бир боллукъла-рын (неда болгъанларын) эсеблерге да къыйынды.
Аладан сынгар бир адам-гъа ? Багъатырланы Харун-нга ? берилгенди ол ат къа-зауатны кёзюуюнде.
Бюгюнлюкде Джигит де-ген атны 11 адамыбыз джю-рютеди. Биз аланы юслерин ден артдаракъ айтырыкъбыз.
Уллу Ата джурт къазауатха дери элде Ворошилов атлы колхоз болгъанды.
Элни къатында орналгъан дорбунлагъа турист маршрутла салыннгандыла ? ?Теплая?, ?Кадет-Дорбун?, д.а.к.
Сарытюз къарачай эл болгъанлыкъгъа, анда кёб тюрлю миллетни келечилери джашайдыла.
Сарытюзде джашагъан къарачайлыланы саны 3746 адамды.
Сарытюзден Джёгетей Аягъы шахаргъа дери 25 километрди, Черкесскеге дери 43 километр болады.
Джёгетей эл муниципал къуралышны бютеулей джери 6248 гектарды.
Джангы Джёгетей элни джери 162 гектаргъа саналады.
Джангы Джёгетей къарачайлыла депортациядан къайтханларындан сора къуралгъанды ? 1957 джыл. Джёгетей сууну аты бла аталгъанды эл. Анга ?Къобустала?, ?Чалманла? деб да айтыучандыла халкъда.
Аллында эл ?Джёгетей Аягъы? совхозну бир бёлюмюне саналгъанды, 1965 джыл кеси айырылыб ?Джёгетей? совхоз болады.
Элни ичи бла Ючкекеннге джол ётеди.
Къарачай элге саналгъанлыкъгъа, элде башха миллетлени келечилери да джашайдыла.
Джангы Джёгетейден Джёгетей Аягъына дери 10 километрди, Черкесскеге дери 28 километрди.
Эски Джёгетейни джери 199 гектарды. Тийре-тийреге юлешиниб, Джёгетей сууну джаны бла Къызыл Къаладан Джангы Джёгетейге дери джетиб тохтайды.
Джёгетей ёзенде 1795 джылдан къалгъан къарачай къабырла бардыла.
Белгилисича, 1828 джыл Хасаука урушдан сора, Къарачай сыйлы кесаматны тамалында Эресейни къурамына киреди. Ызыбызгъа айлансакъ, Асхакъ Тимурдан сора алан кърал, къуш тюгюнлей чачылыб, кими Тау Артына, кими Кърымгъа къачады.
Бир кесегибиз да мийик тауланы тар ёзенлеринде бугъады. Алайда джашаб тургъанлай, бир кюнню Хасаука уруш барыб, къарачай халкъны аллында тургъан акъылманларыны тюз оноулары бла миллетин къырдырмай, Къарачай Эресейге къошулады.
Хасаука урушда Эммануэлни 150 аскерчиси ёлгенди, къарачайлыла 12 адамларын тас этгендиле. Ол урушда ёлген джигит Умарны джыры да барды. Асыры залимден анга ?эки атыб тютюнюн бир этиучю? дегендиле. Бюгюнлюкде талай тукъум аны кесиники этиб даулашады. Умар къайсы тукъумдан болгъанын киши да билмейди. Бир затны уа барыбыз да билебиз: ол къарачайлыды, тарихибизде махтаулу ызын къойгъанды.
Къарачайны адам саны кёб, джери аз болгъаны себебли, орус патчах бизни миллетге тюз джерледе эл орунла береди, алай бла,
аланланы туудукълары ? къарачайлыла ? аланла бурун джашагъан джерлеге ие болуб башлайдыла. Алайды да, Джёгетей ёзен да, арадан джюзле бла джылла ётгенден сора, аны джеринде тарих ыз къойгъан ахлусуну ту удукъларына эшиклерин кенг ачады.
Хасаука кесаматдан сора къарачай миллет сёзюне толу болгъаны себебли (айтыргъа, бизни миллетден чыкъгъанды ?Навеки с Россией? деген девиз), патчах разылыгъын билдире, 1893 джыл майны 20-да Кавказ аскер округну аскерлерини командующийи генерал адъютант Шереметьев бегим чыгъаргъанды. Анда былай айтылгъанды: ?Все леса, расположенные по верховьям р. Кубани и её притокам: Теберде, Худесу, Дауту, Джеланколу и Маре, состоящие из хвойных и лиственных насаждений и за нимающие площадь прибли зительно 100 т. д. (тысяч де сятин) составляют достояние всего карачаевского племени, не подлежат распреде лению между отдельными аульными обществами?.
1910 джыл къарачай мил лет тюз джерлеге чыгъа тебрегенинде, джангыдан указ чыкъгъанды. Чегет эм уллу байлыкъгъа саналгъаны себебли, указ чегет бла байламлы болгъанды: ?Все леса Карачая, состоявшие в постоянном пользовании населения, оставить за карачаевским народом на праве нераздельной общественной собственности?.
Джёгетей эллени къуралыулары 15 джылны узунуна баргъанды ? Огъары Тала, Орта тийре, Эки суу арасы деген атла ол затха шагъатлыкъ этедиле.
1926 джыл Эски Джёгетейде 5942 адам джашагъанды. Коллективизацияны заманында ?13 лет Октябрю? деген колхоз къуралады. 1939 джыл ВЛКСМ-ни крайкому Джёгетейде джаш тёлюню, социалист эришиуге чакъырыб, ючюнчю бешджыллыкъны сыйына эм иги аскер атланы ёсдюрейик эмда ворошиловчу атчыланы хазырлайыкъ, деген башламын джаратыб къабыл кёргенди.
Джёгетейчи джаш Багъатырланы Харун Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде Днепр суудан ётген заман да этген джигитлиги ючюн Со вет Союзну Джигити деген атха ие болгъанды. 1992 джыл Гербекланы Магомет-
ге Россия Федерацияны Джигити ат берилгенди. Ол зат Россия Федерацияни биринчи Президенти Борис Ельцин Сталин бла Берияны терсликлери ючюн кёчюрюлген миллетледен кечмеклик тилегенден сора болгъанды. Эски Джёгетейден Джёге тей Аягъына дери 18 километр барды, Черкесскеге дери 36 километр болады.
Къызыл Къала элни кесини джери 102 гектар болады.
Эл 1928 джыл къуралгъ анды. Адамла бери эски къа рачай элден ? Хурзукдан ? кёчгендиле. Элде биринчи юй орунну Мамаланы Джанибек салгъанды.
Урушха дери былайда Ворошилов атлы колхоз болгъанды. Къарачайлыланы кё чюргенден сора элни атына Каменное атагъандыла. (Ке лишмей да къалмайды, элде адам къалмаса, эл ташджю рек болмай не этерик эди?) Къарачайлыла ?тутмакъ дан? къайтхандан сора эл кесини атын табады.
Къызыл Къаладан узакъ болмай, 2 километр чакълы барыб, XVI-чы ёмюрден сакъланнган Гошаях бийчени къаласы сюеледи. Анга Гошаях къала дейдиле.
Джёгетейни ёзени башха археология эсгертмеле бла да байды.
Къызыл Къаладан Джёгетей Аягъына дери 21 километр барды, Черкесскеге дери ? 39 километр.
Эски, Джангы Джёгетейледе эмда Къызыл Къалада джашагъан къарачайлыланы саны 7975 адам болады.
Красногор эл муниципал къуралышны бютеулей площады 1616 гектарды.
Красногорка элни кесини джери 251 гектаргъа саналады.
Алгъын анга Верхне-Кубанская дегендиле.
Красногоркагъа аты аны тёгерегинде къызыл бояулу къаяла болгъанлары ючюн аталгъанды. Аны тамалын 1861 джыл къобан къазакъ аскерлени къазакълылары салгъандыла.
Красногорка станседе 2144 адам джашайды ? асламысы оруслула бла къарачайлыладыла.
Красногоркада джашагъан къарачайлыланы саны 1376 адамды.
Красногоркадан Джёгетей Аягъына дери 20 километр барды, Черкесскеге дери 38 километр болады.
Къойдан эл муниципал къуралышны бютеулей площады 782 гектарды.
Къойдан элни кесини джери 49 гектар болады.
Къойдан Пристань бла Николаевканы арасында орналгъанды. Алим М. А. Хабич улу чертгеннге кёре, эл ?къой суу? деген магъананы тутады. Башха тюрлю топонимика оюмла да джюрюйдюле. Былайда Абазинка суучукъ барады, анга алгъын Тохтамыш суу дегендиле. Джюрюген хапарлагъа кёре, былайда ногъайлыла джашагъандыла, элге эмина ауруу кириб, барысы да къырылгъандыла.
Эл 1926 джыл къуралгъаннга саналады, атына да алайда Красный Востокдан чыкъгъан абазалыла джашагъанлары себебли Абазинка дегендиле.
1957 джыл къарачайлыла Орта Азия бла Къазахстандан къайтханларындан сора 200 къарачай юйдеги бери кёчгенди.
Алайды да, элни огъары джанында, Къойдан Пристаннга къошулгъан джерде, къарачайлыла джашайдыла, элни тёбен джанында абазалыла орналгъандыла. Элде абазалыла бла къарачайлыладан сора да башха миллетлени келечилери бардыла. Къойданда джашагъан къарачайлыланы асламысы, Пристань, Чапаевский, Холодный элледеча, Орта Азия бла Къазахстаннга кёчгюнчю, Мара элде джашагъандыла.
Къойдан элде 828 адам джашайды ? аладан 347 адам къарачайлыды.
Къойдандан Джёгетей Аягъына дери 22 километрди, Черкесскеге дери 17 километр барды.
Гюрюлдеуюк эл муници-
пал къуралышны бютеулей
площады 1515 гектарды.
Элни кесини джери 111 гектар болады.
Эл 1861 джыл къуралгъаннга саналады, алай а былайда VII-VIII-чи ёмюрледен
Tinibek 21.10.2010 18:42:57
Эл 1861 джыл къуралгъаннга саналады, алай а былайда VII-VIII-чи ёмюрледен къалгъан, сын ташларында араб тилде джазыулары болгъан, къарачайча ишленнген къабырла бардыла. Бир ташны юсюнде Гербек улу деб
джазыу барды. Анда биринчи юй салыб джашаб башлагъан Лайпанланы Чекку болгъанды. Элни аты гюрюлдеген сёзден чыкъгъанды. Джёгетей суугъа къошулгъан суучукъла суу къобхан заманда гюрюлдегенлери ючюн берилгенди элге бу ат. 1921 джыл колхоз политиканы ушатмагъанла элден таугъа кетедиле. Ол заман-
да элни кюйдюредиле. Алай а бир-эки джылдан эл джангыдан айныйды. 1930 джыл ?13 лет Октябрю? деген колхоз къуралады.
Гюрюлдеуюк аягъында Барадинни дорбуну деб барды. Ол партияны политикасына къаршчы баргъан сотник командир, 1931 джыл сентябрь айда былайда джаралы болуб ауушхан къарачай джашны аты бла аталгъанды. 1957 джыл къарачайлыла депортациядан къайтханларындан сора эл ?Джёгетей? совхозну къурамына киреди. Элде джашагъан къарачайлыланы саны 1522 адамды.
Гюрюлдеуюкден Джёгетей Аягъына дери 18 километрди, Черкесскеге дери 36 километр чакълы бирди. Джёгетей Аягъыны (Джёгетей шахарны) бютеулей площады 3155 гектарды. Ол районну аралыгъыды.
Джёгетей Аягъыны тамалын 1861 джыл Хопёр полкну къазакълылары салгъандыла. 1975 джылгъа дери ол стансе болгъанды.
Джёгетей Аягъы стансе къалгъан станселеден эсе кечирек къуралгъанды.
Стансени тарихинде эм магъаналы ишлени бири темир джолну къурулушуду. 1940 джыл газетледе былай чыкъгъанды: ?Поезд, Къарачайгъа джюк алыб, джангы темир джол бла Джёгетей станциягъа келди. Паровоз таууш бютеу Къобан ёзенни уятды...?.
Джёгетей Аягъыны къыбыла джанында КъобанКъалауус гидросистеманы баш къурулушу орналгъанды.
Былайда Къобанны ырхысыны аллына 40 метр мийиклиги болгъан бетджан салыннганды.
1962 джыл суу джыйылыб башлагъанды, 35 миллион кубометр суу джыйылгъанында, ырхыны гидрокъурулушчула ишлеген Уллу Ставрополь илипиннге (каналгъа) джибередиле, суу къытлыкъ этген районлада аны кючю бла 3 миллион гектардан аслам джер сугъарылады.
Джёгетей Аягъында ?Кавприятиеле бардыла.
Шахарны тёгерегинде кёб тюрлю сейир археология эсгертмеле, палеонтология бла байламлы затла табылгъандыла.
Джёгетей Аягъында кёб миллетни келечиси джашайды.
Джёгетей Аягъындан Черкесскеге дери 18 километрди.
Кубина эл муниципал къуралышны бютеулей площады 2652 гектарды.
Элни кесини джери 216 гектар барды.
Этнограф Л.И. Лавров былай джазады: ?... Кубина чынг аллында Кума сууну къатында, ызы бла Къарданик сууда, артда Джёгетей сууда болгъанды, 1862 джылдан бери уа бусагъатда тургъан джериндеди.?
Эл 1862 джыл къуралгъаннга саналады.
Аны аты тюрленир ючюн къалмагъанды - ?Лоовский?, ?Кубанско-Лоовский? дегендиле, совет властны ал джылларында элге Кубань дегендиле ? Къобан сууну бойнунда орналгъаны себебли.
Бир-бирде Кубинагъа ?Алтыгюз? да дейдиле ? алты ёгюз деген магъанада. Джюрюген хапарлагъа кёре, ногъайлыла былайтын ёгюзле бла багъаналаны ташыгъандыла.
1931 джыл былайда В. П. Чкалов атлы колхоз къуралады. Урушдан сора Кубинаны джеринде В.П. Чкалов бла Г.К.
Жуков атлы колхозла болгъандыла, артдаракъда, 1957 джыл, ала ?Красногорский? колхозгъа киргендиле. 1991 джыл ?Кубинский? деген коллектив мюлк къуралгъанды.
Элде Къобан сууну юсю бла эки кёпюр болгъанды. Бири 1907, экинчиси да 19391941 джыллада ишленнгендиле. Ала къазауатны заманында ууатылгъандыла ? немецлени ётдюрмез ючюн.
Кубинадан Джёгетей Аягъына дери 8 километрди, Черкесскеге дери 25 километр болады.
Джёгетей Аягъы бла Кубинада джашагъан къарачайлыланы саны 20279 адамды.
Важный эл муниципал къуралышны бютеулей площады 2014 гектарды.
Элни кесини джери 193 гектаргъа саналады.
Ол 1926 джыл къуралгъанды. Анда биринчи юй орун салгъанла Красногорка стансени адамлары болгъандыла. Элни джеринде къуралгъан биринчи колхозну аты ?Баткомсомол? болгъанды. (Баталпашинский комсомол). 40-чы джыллада колхозну атын тюрлендиредиле ? ?Красноармеец? атайдыла.
Къазауатны джылларында Сталинни къыйынлыгъы бла къарачайлыланы кёчюредиле, эл бош къалады, аны бла Важныйге Кърымдан эмда Ставрополь табадан ачлыкъ-джаланнгач-
ну къурамына киреди.
Элни кёб сейирлик табигъат эсгертмеси барды. Аланы ичинде ?Шайтан тамакъ? деген дорбунну айтыргъа боллукъду. Аны узунлугъу эки километрге джете кетеди.
Важныйде 1700-ден аслам адам джашайды. Къарачайлыланы саны 1560 адамды. Важныйден Джёгетей Аягъына дери 13 километр
барды, Черкесскеге дери 31 километрди.
Элтаркъач эл муниципал къуралышны бютеулей площады 4053 гектарды. Элни кесини джери 263 гектар барды.
Элни юсю бла Джёгетей Аягъындан Нарсанагъа джол барады.
Элни атыны юсюнден кёб оюм барды. Айтыулагъа кёре,
200 джылны мындан алгъа элге эмина киргенди, ол заманда: ?Эл тарды, къач?, деб элден къачхандыла.
XIX-чу ёмюрде былайы Кърымшаухалланы джерлери болгъанды. Бюгюн джашагъан адамланы ата-бабалары бери 100 джылны мындан алгъа кёчгендиле. Уллу Къарачайдан бери адамла 1923 джыл кёчюб тебрегендиле. Ол заманда Элтаркъачны аты ?Джеркли? болгъанды. Бир да ишексиз, джерк тереклери кёб болгъаны бла аталгъанды.
Былайда биринчи колхоз III-чю Интернационал атлы болгъанды, кесине да 19 юй киргенди. Элни биринчи председатели Эдиланы Шабат болгъанды.
1926 джыл элде 1178 адам джашагъанды. Эл советни биринчи председатали гюрджюлю Хангери Лобжанидзе болгъанды. Аны туудукълары элде энтда да джашайдыла.
Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде урушха 300 эркиши кетгенди, аладан сау-эсен сынгар 36 къайтханды. Аланы кёбюсю джигитлик этиб джан бергендиле. Къаракетланы Юнюсге Белоруссияда партизан болуб уллу батырлыкъ танытханы ючюн Россия Федерацияны Джигити деген сыйлы ат аталгъанды. Элде школ аны атын джюрютеди.
Халкъыбыз депортациягъа тюшген джыллада элге Подлесное дегендиле.
Къарачай-Черкес Республиканы 2003 джыл сайланнган Президенти Батдыланы Азрет-Алийни джашы Мустафа бу элден чыкъгъанды. Элтаркъач къарачай элди, айхай да, анда башха миллетлени келечилери да джашайдыла. Былайда къарачайлыланы саны 2693 адамды.
Элтаркъачдан Джёгетей Аягъына дери 25 километрди, Черкесскеге дери 43 километр джолду.
(Мындан арысы басмаланныкъды).
Sabr 21.10.2010 18:57:56
Tinibek
Салам. Бек сау бол.

Статьяны былай чыгъараллыкъ эсенг, кёлюме келгенни айтайым. Джангы тема ачсанг: "БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?" деб. Сора ары статьяны-макалени эм аллындан башлаб, ахырына дери салсанг.
Стаьяны аллы къарачай газетни 79 номериндеди, баргъаны 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86 номерледеди, ахыры энди номерде боллукъ болур.

Къыйын боллукъ эсе уа, ким болса да авторну кесинден алыб, бери салса бек иш этерик эди. Тышында болгъаным себебли, ол ишни баджаргъан манга бираз зорду.
Tinibek 21.10.2010 19:01:59
АДАМЛАРЫГЪЫЗНЫ, ДЖЕРИГИЗНИ ДА СЮЙДЮМ

ШАМСИ Гульназ Фанисовна, РФ-ны Журналистлери-
ни союзуну члениди, халкъла арасы журналистди, Татарстан бла Башкортостанда РФ-ны журналистлерини координатору- ду, ?Российская газетаны? Татар- стан бла Башкор- тостанда энчи корреспонденти- ди, кёзлери кёр- меген сабийлени эмда джарлы джашагъан юйде- гилени фондуну директоруду. Ке- сигиз кёргенигиз- ча, Шамси Гуль- наз бизни кърал- да белгили адам- ды. Эресейни кёб джеринде болуб, д ж а м а г ъ а т н ы джашауу бла та- нышханлай, адамланы юслеринден джазгъанлай, тюзлюкню джакълагъанлай турады.


Шамси Гульназ биринчи

кере 2009-чу джыл келген эди бизни республикагъа.

Быйыл октябрь айны ал кюнлеринде да бизге къонакъгъа келиб, сау ыйыкъ чакълы бирни республиканы шахарларында, эллеринде болгъанды. Не мурат бла келген эди бизге? Кимле бла тюбешди, бизни джуртубузну, адамларыбызны джаратдымы? Бу эмда башха соруулагъа джууаб эте, Шамси Гульназ былай айтады: - Мында, сизни респуб-
ликада, 2000 татарлы джашайды. Мен бери Татарстанны Президентини келечисича келгенме. Татарлыланы джашау-турмуш болумларын, джергили миллетле бла аланы аралары къалай болгъанларын билирге излегенме.

Къайдан тюшгендиле бери татарлыла? Адамла ?Южный? теплица комбинатны ишлерге бютеу Совет Союздан келген эдиле. Аланы арасында татарлыла да
бар эдиле. Ала Башкортостандан татарлыла эдиле.

Анда джашаулары иги болса, келлик тюл эдиле джуртларын атыб. Ол республикада эки миллион чакълы бир татарлы джашайды. Татарлыла болмасала, Башкир Республика боллукъ тюл эди.

Башкирлиле бир да аздыла - республикада джашагъан миллетлени къуру 20 процентидиле. Республика болмай къалыргъа башлагъанында, татарлыланы башкирлиледиле деб джаздыргъан эдиле. Адам саны келишгенинде, бегим чыгъаргъан эди В. Ленин Башкир Республика къуралгъаныны юсюнден.

Башкирияда адам сан бла оруслуладыла биринчи орунда. Экинчи орунну татарлыла, ючюнчюню да башкирлиле аладыла. Башкирлиле бла татарлыланы арасында эртдеден да тиклик барды.

Совет Союз къуралгъанлы бери ала татарлыланы башкирлиле этерге кюрешиб турадыла. Бусагъатда да ол иннетлерин къоймагъандыла. Сёз ючюн, бир татарлы юйдегиде беш адам бар эсе, аланы тёртюсю башкирлиле деб, паспортларында джазылыргъа керекдиле. Алайсыз, алагъа не джаны бла да джол джабыкъды. Биринчиси, баш окъуу заведение-
леге алмайдыла. Артыкъ да бек татарлылагъа Башкортостанны алгъыннгы Президенти Муртаз Рахимов уллу заран салгъанды.

Онбеш джылны президент болуб тургъан эди да, ма ол заманны ичинде Башкирияда татарлыланы башкирлиле деб джаздыртыб тургъанды. Татарлыланы Башкирияда джашаулары къыйын болгъанлары себебли башха джерлеге кёче барадыла. Сизни республикагъа да ала ол чурум бла келгендиле ол заманда.

- Да, къалайды джашаулары? Алагъа къыйынмыды бизни арабызда?
- Башында айтханымча, биринчи кере мен сизни республикагъа озгъан джыл Татарстанны халкъ артисти Гульзаде Сайфулина бла келген эдим.

Кёб турмагъан эдик. Эки кюнню ичинде Московский посёлокда джашагъан татарлыла бла тюбешген эдик, аланы джашау-турмуш болумлары бла танышхан эдик. Къарачайлыла бизге артыкълыкъ этедиле деб, бир киши да айтмагъан эди. Сизни миллетни бир да бек махтагъан эдиле. Отпуска алыб, экинчи кере да келмей къалмазма деген эдим кесим кесиме.

Биргеме Актаниш районну больницасыны тамада
врачы Эльза Михташованы да алыб келгенме.

Биринчи кере уа, бизни татарлыла джашагъан посёлокга Татарстанны Президенти Минтимер Шаймиев джиберген эди. Нек десегиз, мында джашагъан татарлыла анга: ?Биз мында уллу къууанч этебиз, Татарстандан делегация джиберсенг?, - деб, тилеген эдиле да, Президент бизни джиберген эди. Бу джол а, башында айтханымча, къарачайлыла бла татарлыланы бирикдирген затла бардыла. Ол да тарих тамырларыдыла. Джашауну учукъыйыры джокъду. Джангы эраны алыб къарасакъ да, адам улуну джашауунда къаллай тюрлениуле болгъандыла. Айтханым аны ючюндю, бюгюнлюкде татарлыла Волга сууну джагъасында, къарачайлыла Кавказда джашай эселе, ала бир халкъ тюлдюле дерге джарамайды. Ёмюрлени теренине къарай кетсек, тамырларыбыз бир болгъанын ангыларыкъбыз.

Сёз ючюн, татарлыла, чувашлыла булгарлыладыла.

Ала бурун Кавказда да джашагъандыла. Алай бла къарачайлыланы ата-бабалары булгарлыла бла къатышхандыла. Сиз бла биз джууукълабыз. Кубрат ханны эсигизге тюшюрсегиз, аны джашларыны бири Будиянны юсюнден джазылгъан китабланы окъусагъыз, билликсиз, биз къан джууукъла болгъаныбызны.

Бир къауум алимле татарлыланы зорчулача, аманлыкъчылача кёргюзюрге излеселе да, бюгюнлюкде кертиси-тюзю ачыкъ болгъанды. Оруслула айтханнга, джазгъаннга кёре, татарлыла орус халкъгъа уллу артыкълыкъ этиб тургъандыла. Ол алай тюлдю.

Юч джюз джылны ичинде Эресейге амандан эсе игиликлери кёб болгъанды.

Таб, къраллыкъларын бегитирге да ала болушхандыла. Оруслула бла къаныбыз да къатышханды. Къан къатышхан джерде уа адамла ариула, оюмлула боладыла. Ол аманмыды? Бюгюн мен бери келген эсем, киши адамларыма келмегенме, джууукъларыма келгенме.

Биз бир-бирибизни тутаргъа керекбиз. Ачыкъ кёллю, огъурлу, къайгъырыулу миллетле биригиб джашаргъа керекбиз.

- Адамларыбызны, джерибизни джаратдынгмы?
- Мен къуру къарачайлыла джашагъан джерледе болгъанма. Сёз ючюн, Хурзук, Учкулан элледе, Архыз, Доммай посёлоклада, Карачаевск, Джёгетей Аягъы шахарлада болуб, адамланы джашау-турмуш болумлары бла танышхан эдим. Джерлеригиз ариудула. Артыкъ да бек сууларыгъызны бек джаратдым.

Джумушакъ сууладыла. Къарачайлыла ашхы адамладыла. Къайры барсакъ да, ала бизге джылы тюбеб турдула. Эльза Михташова уа, Джёгетей Аягъы район больницаны коллективи бла тюбешген эди. Миллет проект бла хайырлана, больницаны джангы иш керекле бла баджаргъандыла. Биз больницада бир кемликге тюбегенбиз деб тура эдик да, артда аны да алай нек болгъанын ачыкъладыкъ.

Больницада орус устала аздыла. Тамада врачны айтханына кёре, талай джылны мындан алгъа орус врачла больницада кёб эдиле. Совет Союз чачылыб, джашау бир кесек къыйын болгъанында, кёбюсю башха шахарлагъа кёчюб кетгендиле. Джаш устала уа бери келмейдиле. Баш окъуу заведениелени бошагъанлай, окъугъан джерлеринде къалыб кетедиле. Оруслуланы кетгенлерине къарачайлыла къыйналыб турадыла.
?Къуру оруслулагъа тюл, бизге да къыйынды. Алай а алача, бизни кетер джерибиз джокъду. Къыйын болса да, мында, джуртубузда, джашарыкъбыз?, - дейдиле ала.

Мен ачыкъ кёрдюм, къарачайлыла бла оруслула шох джашагъанларын.
Башында айтханымча, мен къарачайлыла джашагъан элледе болгъан эдим да, аланы бир къауу- мунда клуб болмагъанына бек къыйналдым. Джаш тё- люню барыр, солур джери болмагъаны аманды. Аны амалтын ичкичиликге, гуду- чулукъгъа джол ачылыргъа боллукъду.

Къайры барыргъа изле- сем да, мени тилегими, изле- мими толтуруб турдула къа- рачай джашла. Чынг алгъа уллу разылыгъымы Къара- чайны белгили уланы Хал- кёчланы Наныкишини джа- шы Къадыгъа билдиреме.

Аны бла мени озгъан джыл танышдыргъан эдиле. Мос- ковский посёлокда джа- шагъан татарлыла кеслери- ни къууанчларына аны да чакъыргъан эдиле. Терен билимли, халкъы ючюн джан аурутхан адамды. Алийланы Къазий да, ишин-башын къо- юб, биргебизге айланыб тур- ду. Батчаланы Шамил Хал- кёчланы Хасан, дагъыда башхала, мени эгечлерине санаб, Къарачайны кёб, ариу джерин кёргюздюле.

Биз Хурзукда Джанибекланы Сосланбек бла да тюбеш- дик. Ол къурагъан, башчы- лыкъ этген миллет музейге къарадыкъ. Кёб эски, сейир затланы кёрдюк.

Кёб турмай Татарстаннга кетерикме. Мен мында джа- шагъан адамлагъа, ариу джеригизге тансыкъ болуб турлукъма. Алайды да, энт- да къонакъгъа бир кере ке- либ къаллыкъ тюлме.

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
Tinibek 21.10.2010 19:12:05
Sabr
Салам. Бек сау бол.

Статьяны былай чыгъараллыкъ эсенг, кёлюме келгенни айтайым. Джангы тема ачсанг: "БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?" деб. Сора ары статьяны-макалени эм аллындан башлаб, ахырына дери салсанг.
Стаьяны аллы къарачай газетни 79 номериндеди, баргъаны 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86 номерледеди, ахыры энди номерде боллукъ болур.


Алeйкум Салам! Сиз сауболугуз.
Кёчюргeнлeримдe хатала бармыды иги билмeймe, бир карасанг, ариу окунурча eтeргe кюрeшкeнeм. Мeн eски номeрлeгe дe карап кёчюрюргe кюрeшeйим.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный