ХАЛКЪ ДЕГЕН НЕДИ? ХАЛКЪНЫ САКЪЛАРЫКЪ ДА НЕДИ?

Sabr 24.03.2010 01:26:09

3 0

Халкъыбызны сакълар джанындан оюмла джазыла турсунла деб, ачылады бу тема. Теманы Батчаланы Хидаетни интервьюсу бла башлайбыз.

«КЮЗГЮ» ЖУРНАЛНЫ РЕДАКТОРУ ХИДАЕТ БАХЧЕНИ
КЪАРАЧАЙ ХАЛКЪНЫ «ДЖАМАГЪАТ» АТЛЫ ДЕМОКРАТ ОРГАНИЗАЦИЯСЫНЫ БАШЧЫСЫ КЕЧЕРУКЪЛАНЫ АЗРЕТ-АЛИЙ ХАДЖИ БЛА
НАУРУЗ КЮНДЕ БАРДЫРГЪАН УШАГЪЫ:


- Ассалам алейкум, Азрет-Алий хаджи. Ушагъыбызны башланырыны аллы бла, Науруз Байрамыгъыз бла алгъышлайма. Аллах айтса, Джуртда халкъыбыз тынч-эсен болур, биз къоркъар, къыйналыр зат болмаз, кесигиз да иги болурсуз.
- Алейкум ассалам. Аллахха шукур, джокъду бюгюнлюкде хатабыз. Къазауат болмаса, сюргюн болмаса, къалгъан затха чыдай, соруулагъа да джууаб излей, джашай барыргъа боллукъду.

- Къаллай сорууладыла ала, кеслерине да джууаб табаламысыз?
- Эм баш сорууну орнундан тебдиралмай, арыб, тохтаб турабыз. Ол соруу да неди десегиз - Сталин ибилис 1943-чю джыл къурутхан энчи Къарачай областны ызына къайтартыуду. Мен ангылагъаннга кёре, бу иш тынмай, бизни халкъ халкълыгъын сакълаяллыкъ тюлдю, тынгысы-тынчлыгъы да боллукъ тюлдю.

- Биз эшитген хапарлагъа кёре, Къарачай-Черкес республиканы халкълары бирге джашаргъа излейдиле, кърал да Къарачай областны аны ючюн къуратдырмайды дейдиле.
- Тюзю алай тюлдю. Къарачайны оноуу башхалагъа джетмезге керекди. 1943-чю джыл кърал Къарачай областны къурутуб, джуртубузну, мюлкюбюзню да кесек-кесек этиб, хоншулагъа чачыб, кесибизни уа - къарачай халкъны - башдан аякъ барын сюрюб барыб, Азияны къумларына, Сибирияны бузларына 558 кесек этиб, къуш тюгюнлей чачханды. Сталин ёлюб, Хрущевну кёзюуюнде, 1957-чи джыл 14-джыллыкъ тутмакъдан-сюргюнден халкъыбызны сау къалгъан джарымы ызына къайыталгъанды. Алай а, бизге оноу сормай, автономиябызны ызына бермей, Черкесге къошуб, Къарачай-Черкес област этиб къойгъандыла.

- Алай болгъаны - Къарачайны Черкес областха къошулгъаны - иги болгъанды дегенле бардыла. «Сюргюнден къайытханларында къарачайлыла Черкесск шахарны тёгерегинде, джашаугъа табыракъ тюз джерлеге, тюшгендиле. Къарачайны олсагъатдагъы тамадалары халкъны таулагъа иймей тыйыб, тюзлеге орнатханлары - бек оюмлу, акъыллы иш болгъанды» деген хапарла джюрюйдюле.
- Билмеген адамны башын тубаннга иерча бир ётюрюкдю бу. Къарачайлыланы, башха таулуланы да, тауладан тюзлеге кёчюрюу - орус патчахланы да, коммунист патчахланы да иннетлери эди, сиясетлери эди. Муратлары - алай бла бизни джуртубуздан, тауларыбыздан айырыб, башхала бла къатышдырыб, ассимиле этиу. Къарачайны башчылары да ол политиканы бардырыргъа кюрешгенден ары, халкъ къайгъылы тюл эдиле. Ма алай бла джерлешгенди халкъыбызны бир кесеги тюзледе. Тохтамай, тау эллерине къайытханлагъа, джашарча таблыкъла къуратмагъандыла. Бюгюн тау эллени тюб бола баргъанлары ол заманладан келеди.
Къарачай башчыла халкъыбызгъа алай джан аурутханла болсала, кърал сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа буюргъан ачханы хоншулагъа ашатыб къоймаз эдиле. Ол ачханы кёбюсю черкес районлагъа, Черкесск шахаргъа джоюлуб кетгенди. Алийланы Умарча, Гюрджюланы Къурманча башчылары болса эдиле халкъны 1957-чи джыл - Къарачай областны да ызына къайтартыр эдиле, кърал къарачайлылагъа джоралагъан ачхагъа да тау эллени, Къарачай шахарны айнытыр эдиле. Бюгюн Къарачай шахарны, тау эллени тозураб тургъанлары - энчи Къарачай област (республика) болмагъанынданды.


- Сора, къарачай халкъны мындан ары тас болмай джашары-къалыры энчи Къарачай республиканы къуралыуу бла байламлыды дейсиз. Алай эсе, Къарачай халкъ аны нек ангыларгъа унамайды?
- Халкъ ангылайды. Ангыламаса, 1957-чи джыл тюзледе тохтаргъа унамай, мыллыгын тау эллерине атмаз эди. 1989-чу джыл 70 минг акъыл-балыкъ болгъан къарачайлы - алай демек , ой берирге, сайлаулада чёб атаргъа эркинлиги болгъанла бары - «Сталин къурутхан Къарачай областыбызны ызына къайтарыгъыз» деб, къралны тамадаларына къагъыт джазмаз эдиле. Къралны тамадасы Ельцин Къарачай областны къурауну хакъындан проекти бла къралны парламентине чыкъгъан эди. 1991-чи джыл «Сюргюннге тюшген халкъланы хакъларын толусу бла къайтарыу - реабилитация этиу» закон да алыннган эди.

- Аллай Закон да бар эсе, кърал тамада Ельцин да разы болгъан эсе - нек къуралмай къалды да энчи Къарачай республика?
- Аны чуруму бирди. Тамада къуллукъда ишлегенле халкълары къайгъылы тюл, кеслери къайгъылы болгъандыла. Къарачай-Черкес республика экиге - Къарачай бла Черкесге - юлешиннгенлей, ол къуллукъчу къауум орунсуз боллукъ эди. Аны себебли, къралны башына сёзлерин ётдюрюб, ала халкъны оноуун буздургъандыла. «Айырылыу болса, къан тёгюллюкдю» деб, халкъны да къатышдыргъандыла. «Биргеми, башха-башхамы джашаргъа излейсиз?» деб, Къарачайны оноуун башха халкълагъа, къауумлагъа соргъандыла. Ала уа - Къарачайны юлюшюн ашай юреннгенле - Къарачай кеси болсун дерге унамагъандыла. Ма алай бла, къралны законуна, халкъны излемине да къаршчы барыб, бизни тамадала туугъан халкъларын къраллыкъсыз къойгъандыла.

- «Къарачай област кеси болса, джашаяллыкъ тюлдю: джери дыккыды, сабаны азды» деген ауазла да чыгъадыла...
- Андан уллу ётюрюкню табыб айтхан да къыйынды. Бюгюннгю Къарачай-Черкес республиканы бютеу джери 14300 квадрат километрди. Алгъыннгы Къарачай областны джери 11400 квадрат километрди. Къарачай кеси болгъан сагъатда промышленносту, эл мюлкю, окъуу-культура джаны да терк айныб бара эди. Бютеу джер тюбю байлыкъла (алтындан къоргъашыннга дери) бизни джерибиздедиле. Дуниягъа белгили Минги Тау, Доммай, Архыз - айтыргъа, джер джандет бизни джуртубузду. Аны ючюн излемейдиле бизден айырылыргъа башхала. Къарачай областда къарачайлыла 85% болуучан эдиле. Бюгюннгю Къарачай-Черкесде уа 50% болалмай кюрешебиз. Къарачай областда къуру эки халкъ джашай эди: къарачай бла орус. Бюгюннгю Къарачай-Черкесде уа беш халкъ барбыз: къарачай, орус, черкес, абаза, ногъай. Къарачайлыладан тёрт-беш къатха аз болсала да, къарачай бла тенг юлюш аладыла ала. Сёз ючюн, юч абаза бакан, юч черкес бакан, юч къарачай бакан барды Къарачай-Черкес хюкюметде. Неда, хюкюметге байламлы илму-излем институтну алайыкъ. Анда да хар халкъдан онбиришер адам ишлейди. Газетлени алыб къарасакъ да - хар халкъны бирер газети. Хар затда да ма аллай тенглик сакъланады. 200 минг адам саны болгъан къарачай халкъ да, адам саны къыркъ минг болгъан черкес къауум да тенг болуб турадыла.

Къарачай-Черкес республикада эм уллу халкъ да Къарачайды, эм юлюшсюз да олду. «Хар халкъны юлюшю адам санына кёре болсун» дегенни къалгъанла унамайдыла. 1957-чи джылдан бери бу болум тюрленмейди. Къабарты-Малкъарда уа хал башха тюрлюдю. Къабарты Малкъардан талай кере кёб болгъаны себебли, хар неде да аллай бир кере артыкъ юлюшлюдю. Аны бла къалмай, Малкъарны джуртун да кючлеб кюрешеди.


- Энди талай халкъ Къарачай-Черкес республикада бирге джарашыб джашаб турургъа мадар джокъмуду?
- Барды, джангыз хар халкъ неде да юлюшюн санына кёре алыргъа разы болса. Алай болурун а къалгъан халкъла излемейдиле. Быллай юлгю келтирейим. Къарачай-Черкес республикада къарачай халкъны саны черкесден тёрт-беш къатха кёбдю. Ишлеген сагъатда беш къарачайлы бла бир черкесли тенг иш къоратыргъа, хайыр этерге мадар джокъду. Алай а, тюшген хайыр юлешиниуге джетсе, бир черкесли кесине беш къарачайлыгъа джетген юлюш чакълыны даулайды. Къарачай, бюгюнлеге дери бола келгенича, кесини юлюшюн да къалгъанлагъа ашатыб турса, Къарачай-Черкес республика оюлмай турлукъду. Алай а, Къарачай санына кёре юлюшюмю алама десе, черкес-абаза къауум дауур чыгъарыб башлайды. Быллай терсликге Къарачай тёзюб турмаз. Аны себебли, эртде-кеч болса да, Къарачай-Черкес республика чачылмай къаллыкъ тюлдю. Бир кере, бирге джашаялмай, Къарачай бла Черкес 1926-чы джыл бир-биринден айырылыб, энчи областларын къурагъан эдиле. Ол заманда Къарачайны онглу лидерлери бар эди - Алийланы Умар бла, Гюрджюланы Къурман. 1937-чи джыл сталинчи джорукъ аланы къурутхандан сора, аллай башчыла чыкъмагъандыла Къарачайгъа.

- Халкъла бирге джашаргъа излейдиле деген керти тюлдю сора?
- Аякълансала, къарнашла огъуна бирге джашаялмайдыла - хар бири энчи юй къураб башлайды. Халкъла да алайдыла - энчи Юй къураб джашаргъа излейдиле. Къарыуу джетген энчи кърал болады, алай болалмагъан къралны ичинде миллет республика, област, округ, район болургъа кюрешеди. Кавказда джашагъан бирси халкъладан юлгюле берейим сеннге: Чечен бла Ингуш къарнаш халкъладыла. Алай а, ингушлула энчи республикаларын къурадыла, чеченлиле бла бир республикада джашаргъа излемедиле, излемейдиле. Гюрджюстанны эки халкъы - тегейлиле бла абхазлыла - Россиягъа таяна, Гюрджюден айырылыб, энчи республикала болдула. Къарачай-Черкес республикада эки бурху халкъ - ногъайлыла бла абазалыла - миллет районларын къурадыла. Халкъла къраллыкъ ючюн быллай бир нек кюреше болурла? Джангыз бир мурат бла: кеслерин - джуртларын, тиллерин, тарихлерин, адетлерин - сакълар ючюн. Уллу, гитче да - бютеу халкъла ангылагъанны Къарачай халкъ ангылай болмазмы? Ангылайды, керти башчысы болмагъан ючюн, тюзелмейди иш.

- Бусагъатда Къарачай халкъны туруму къалайды?
- Халкъны джашауун ангылар ючюн шахарларына, эллерине къараргъа керекди. Бизни халкъны ара шахары бола келген Карачаевскге къара. Не къонакъ юйю, не кинотеатры, не спорткъаласы джокъду. Шахарны бир тозурагъан орус элден башхалыгъы джокъду. Тау эллерибизде джаш тёлюню кёрлюк тюлсе. Хар ким башы къалгъан джерде айланады - халкъны къайгъысын этген башчы болмаса, халкъ чачылыб башлайды. Чачылмай да не этерикди - туугъан тауларында джашамазча этиб турсала.

-Эм уллу къоркъуу неди къарачай халкъгъа бусагъатда?
- Бюгюнлюкде эм уллу къоркъуугъа тилибизни унутула баргъанын санайма. Тил кетсе - халкъ джокъ болду. 20 джыл ана тил бла адабиятдан дерс китабла чыкъмагъанлы. Школлада аланы окъутуу заманны къысхарта барадыла. Къарачай шахарда университетде ана тил бла литературадан кафедраны да джаба айланадыла. Къарачай-Черкес республикада эм уллу халкъны - къарачай халкъны тилинде джангыз бир газет чыгъады, ол да - ыйыкъгъа эки кере. Айтыргъа, къралны политикасы да, бизни башчыланы къайгъырмагъанлыкълары да бир-бирине къошулуб, халкъыбызны тилсиз эте, ассимиле эте барадыла. Бу барыудан барса, биз бу ёмюрде огъуна тас болуб кетерге боллукъбуз.

- Сиз айтхан боллукъ болса, халкъыбызны сакълар ючюн не этерик эдигиз?
- Эм алгъа, «Сюргюн этилген халкъланы хакъындан реабилитация» законнга таяна, 1943-чю джыл болгъан чеклери бла энчи Къарачай республиканы къуратырыкъ эдим. Экинчи этерим, чекледе эллени бегитирик эдим, ызы бла бютеу тау эллени айнытыугъа кёчерик эдим. Халкъны халкълыгъын, тилин, адетин-тёресин да сакълай келгенле - элледиле. Ючюнчю этерим а - Къарачайда ичкини не тюрлюсю да къымылдамазча этерик эдим. Харамдан, гюнахдан кесибизни тыйыб, ислам динибиз айтханча джашаргъа керекбиз.
Кёбдю этиллик зат - алай а кюч джетмейди. Кюреше-кюреше саулукъ да кетди, джылыбыз да келди. Биз ахырына джетдиралмагъанны, джаш тёлю джетдиралырмы, къайдам. Алай болса да, халкъ кесин бир эсгерлик болур. Умут Аллахданды.


- Кёб къыйынлыкъ кёрген къарачай халкъыбызгъа уллу Аллах кеси болушсун. Аллахха аманат болугъуз барыгъыз да.
- Биргелей, мубарек, биргелей. Тюркде къарачай джамагъатха да бизден уллу салам айтыгъыз.
- Уа Алейкум Ас-Салам.


21.03.2010
www.Afyonkaracay.com

Ответы

Sabr 14.12.2013 01:06:20
Сообщений: 7254
ПРОБЛЕМА

Эллерибизде ичгичилик нек жайылып барады?



Хар жерни адамларыны энчи ышанлары болады. Кавказны инсанлары адеплиле, кеслери ючюн жууаплылыкъ сезе билгендиле. Тышындан келген алимле таулуланы сабырлыкъларын, ариу къылыкъларын чертгендиле. Бюгюнлюкде уа эллерибизде ичгичилик бла кюрешгенле, кеслерин эриши жюрютгенле аз тюйюлдюле. Алай алагъа болушургъа кюрешгенле эсленмейдиле.

Былтыр реабилитация арала ачыу жаны бла къырал программа къуралгъан эди. Ичгичиле бла наркоманлагъа болушама дегенлеге ахча бериллик эди. Чыкъдымы
бизде бу иш бла кюреширик адам? Угъай. Ачылдыламы реабилитация арала? Угъай. Жамауат себеп этип, бу осал ишлени къойгъанланы кёребизми? Угъай. Жамауатда харам адам болмайды, игиле да, аманла да тюбейдиле. Шёндюча бир бирибизни багъаламай, сансыз этип турсакъ, жоюлгъанланы саны ёсюп барлыкъды.

Черек районну администрациясыны ишлерини управляющийи Байсыланы Харун ариу къылыкълы ызны мурдорун профилактикада кёреди. «Юйретиуню сабийликден башларгъа керекди. Чыбыкълыкъда бюгюлмеген, къазыкълыкъда да бюгюлмейди, - дегенди буруннгу акъылман, - деп чертгенди Байсыланы Харун. – Биз белгили адамларыбыз бла школлада тюбешиуле къурайбыз. Ахшы юлгюню кючю уллуду. Урушну эм урунууну ветеранлары да кюрешедиле школчула бла.
Жарсыугъа, бир-бирде эллиле кеслерини жарагъан адамларын жоюп къоядыла. Къарагъыз къол усталарыбызгъа. Аланы сыйлап башласала, столгъа бек алгъа
аракъы саладыла, аны бла эшиклерин жабып къоядыла».

Бабугент элни
администрациясыны башчысы Османланы Мухтарны оюмуна кёре, дин, спорт эм культура ичгичилик бла наркоманиядан къутхарлыкъ кючледиле. «Мен кесим медиресени бошагъанма, каратэ-кёкусинкай бла кюрешгенме, - дегенди Мухтар. – Аскерден къайтханымдан сора спорт секция ачхан эдим. Сау болсунла, бизде ёсген предпринимательле бюгюнлюкде эллерине болушханлай турадыла. Кёбюсюнде жаш адамла бла ишлеген тренерле хакъсыз урунадыла.
Энтузиастла деп аллайлагъа айтадыла. Бизни футбол командабыз Шимал Кавказда кючлюледен бириди, анда да тренерле хакъсыз ишлейдиле. Элим-жерим деген адамла аз тюйюлдюле. Бирле спортха толусунлай бериледиле, бирлени уа таяныр ташлары дин болады. Культура юйюбюз да барды, анда къызлагъа деп жангы кружокла ачаргъа керекди.
Бабугентде ичгичилени саны бир кесек азайгъанды, алай наркоманланы саны уа кёбейип барады. Аланы хар бири бла энчи ишлерге керекди. Бир-бирде ичгичиле, жашларыны спортда жетишимлерине къууанып, эриши къылыкъларын къоядыла. Сабийлерине къарап, спорт бла кюрешип башлагъанла да бардыла».

Яникой элни
иймамы Элеккуланы Хасан 2005 жылда болгъан жарсыулу ишледен сора адамла динден артха тургъандыла деп оюм этеди. «Бир жол маршруткада эки тиширыуну ушакъларын эшитгенме. Бири бирине: «Жашым намаз этип башлагъанды да, атасы уа намазлыгъын да, Къуранын да, акъ бёркюн да кюйдюргенди, сора кеси бла столгъа олтуртуп, аракъы къуйгъанды. Экиси да бирге ичгендиле. Энди жюрегим тынчайгъанды», - дегенди атасы.
Намаз этгеннге бир-бирде ата-аналары къажау сюеледиле. Ол терс ишди. Хар адамны Аллахха ийнаныргъа неда ийнанмазгъа эркинлиги барды. Мен сени атангма неда анангма деп ол аны сыйырыргъа жарамайды. Сабийлерини жанларын къапханнга сугъаргъа кюрешгенле от бла ойнайдыла. Къарачыгъыз, бизни миллетде кеси кеслерин ёлтюргенле къаллай бирдиле!
Ала шагъатлыкъ этедиле: биз бир бирибиз бла сёлеше билмейбиз. Ангыламайбыз бир бирибизни».

Насыпха, арт жыллада къууанырча шартла да бардыла, - дейди Элеккуланы Хасан. – Сёз ючюн, ичгисиз бардырылгъан тойла. Бизни ата-бабаларыбыз таулу боза
бла жарыкъ къууанчла ётдюргендиле. Энди ол ахшы тёре биягъы къайта турады. Шёндюгю жашауда жууукълатенгле асламысында тойлада неда бушуулада кёредиле бир бирлерин. Ол тюбешиулеге ичги керекмейди. Жарсыугъа, бир-бир иймансызла бушууда окъуна къазан тёгерегинде аракъы шешала бла олтурадыла. Ол бизни не миллет культурабызгъа, не динибизге келишмеген затды».

Адамла болгъан проблемаларыны чурумларын къыралны политикасында излейдиле. Сылтау а кесибиздеди. Таулу элледе ичгичиле бла наркоманлагъа тышындан биреу келип къайгъырыкъ тюйюлдю. Элни администрациясы, муслийман жамауат, жаш тёлю организацияла (аллайла бар эселе) бирлешип, аман къылыкъларына хорлатханлагъа билеклик этерге керекдиле. Жарсыугъа, шёндю элледе жаш тёлюню бирге къошхан биригиу жокъду.
Алай, ким эсе да келир да къурар деп сакъламай, хар элде жаш адамла, кеслери жыйылып, организация къураяллыкъдыла. Ала ичгичилени, наркоманланы больницалагъа да элталлыкъдыла. Бусагъатда хар къайда да межгит барды. Алада абыннган адамла бла иш нек бардырмайдыла? Протестантла (христиан динни
бир бутагъы) бир юйде тогъуз–он ичгичини тутуп, алагъа кюн сайын Библияны окъуйдула. Ол адамла мал жайып, бахчада ишлеп, кеслерин кечиндирирге кюрешедиле, аны бла бирге алагъа жамауат да болушады: ахча бла да, ашазыкъ бла да.

Бирле алты ай, бирле уа жыл турадыла аллай реабилитация аралада. Къырал больницалада багъылгъанланы жаланда юч проценти сау бола эсе, протестантланы реабилитация араларында багъылгъанланы жетмиштокъсан процентлери жашаугъа къайтады. Эллерибизни межгитлеринде Къуран бла багъыу ишни башлагъанла болса эдиле, баям, хал тюрленирик болур эди... Бюгюнлюкде ичгичини неда наркоманны къыйынлыгъы жаланда кесини эм аны юйюрюню къыйынлыгъыды.

Биз «жамауат» деген сёз бла кёп хайырланнганлыкъгъа, бирде арсарлы окъуна боласа: бармыды ол огъесе жокъмуду? Бар эсе, аман къылыкъларына хорлатханлагъа нек болушмайды?

БАЙСЫЛАНЫ Марзият
http://www.smikbr.ru/2013/zaman/12/14.pdf
Sabr 14.12.2013 02:26:47
Сообщений: 7254
Цитата
Abdullah пишет:
Мени эм бек сейирсиннгеним, мен англагъан бла, бизде бир-бирин сюйген, сый берген эки адам джокъду, артыкъсызда окъуулу-билимли адамларыбызны ичинде. Ол адам аллай ётюрюкчю, бу адам аллай бетсиз, бу гудуучу... Быллай болумда къайдан боллукъду бирлешмеклик, хар бир адам да: "мен, мен, мен" деб, къычырыкъ этиб, башхаланы аманлау бла кесин кёргюзтюр къайгыда болса.
Бармыды эке быллай бёрю, тюлкю (Эбзеланы Абу Юсюб айтханлай) джашауда татыу? Бумуду адамлыкъ? Бек сейир, тамаша.

Динибизге къайтмасакъ джокъду хайыр. Дюнде адамлагъа аманлыкъ этген да, адамланы сёзюн этген да, адамланы юсюнден аман сагъыш этген да, иги да билмеген хапарынгы тёрт джанына джайыу да барысы харамды, джарамайды.
Динибизге къайтмасакъ джокъду хайыр. Динде адамлагъа аманлыкъ этген да, адамланы сёзюн этген да, адамланы юсюнден аман сагъыш этген да, иги да билмеген хапарынгы тёрт джанына джайыу да - барысы харамды, джарамайды.
Sabr 22.12.2013 05:27:11
Сообщений: 7254
Халкъны халкълыгъы сакъланырмы Аны миллет ангысын, тарих эсин къурутсанг? Тарих эс сакъланырмы, халкъны тарих эскертмелери сакъланмасала? Къарагъыз, Архыз храмланы орус бабасла къалай кючлеб, не эте тургъанларына. Зеленчук районну администрациясы къазакълагъа, бабаслагъа да джукъ айтмай, джукъ айтхан къой, алайларын юлешиб, тарих эскертмелени сакълау законнга да бойсунмай, не сюйсе аны этиб турургъа не эркинлиги барды? Аны юсюнденди бу статья. Республиканы башчы къаууму бу затха эс бурмагъаны да бек сейирди.

"Къарачай"
2013 дж. декабрны 19

Басмаланнганнга къайта
ДЖАЗГЪАН, ТЮЗЮН ДЖАЗСЫН

Бёлек заманны мындан алгъа «День республики» газетде журналист О. Михайлованы «Возрождение обители» эмда «Юрьев день в древнем храме России» деген статьяларын окъугъанымда, къолума къалам алыб, джууаб къайтарыргъа кесиме борчха санадым.

Тин-иннет эмда культура хазна деген затны айтыб ангылатыргъа керек тюлдю, деб акъылым алай эди, нек десенг, анга бютеу дунияда уллу магъана бериледи. Башында сагъынылгъан статьяланы окъугъанымда, аланы автору тин-иннет эмда культура хазнадан хапарсызды неда кесин ангыламагъанча этеди, деген оюмгъа келдим.

Аны джазгъанына кёре, ол буруннгу затлагъа, тарихге уллу эс бёледи. Алай а, дунияда джюрюген кёз бла тюл, кесича къараргъа кюрешеди. Сёз Тёбен Архызда тарих-архитектура эмда археология комплексни хакъындан барады. Тёбен Архызны юсюнден бу авторну ары дери да бир джазгъаны чыкъгъан эди, статьяны атын тюзетиб айталлыкъ тюлме, алай а магъанасы эсимдеди. Анда ол Л. Долечек бла Тёбен Архызда орналгъан комплексни буруннгу къабырларыны къатында болгъанларындан, эски шиякылада табхан затларындан айта эди.

Былайда бир затны эсге салыргъа излейме. Комплексни къуллукъчулары, билмегенлей, кеслери алларына шиякыланы къазыу эсгертмелени сакълауну юсюнден законну дюрген бузулгъанына шагъатлыкъды. САО-ну илму къуллукъчусу Н. Тихонов да, этген эди адебсиз-джорукъсуз ишни комплексни ичинде шиякыланы тонаб, юйюнде музей ачыб турады. Инспекция бу адамны джууабха тартмай тургъаны да бек сейирди.

Тёбен Архызда эски шахар тюбню бушуулу тарихи барды. Мен кесим археологма, 27 джылны бу эсгертмени тинтиу бла кюрешген археология экспедициягъа башчылыкъ этгенме. Шахар тюбню хыянат джетмей сакъланнган инфраструктурасын картагъа тюшюрюу, джангы объектлени ачыкълау, аны ичинде буруннгу обсерватория да барды (дунияда ючюнчю), В.А. Кузнецов къазгъан шиякыланы ариулау бла джарашдырыу ишле бла кёб кюрешгенбиз. Къысхасы, план бла бу эсгертмени музей этер джаны бла ишлегенбиз.

80-чы джыллада шахар тюбню территориясында иелик этгенле кёбле болгъандыла: кърал чегет фонд, кърал джер фонд, Зеленчукде Ленин атлы колхоз, Ставрополь крайны сабий турбазасы. Была бары да алайда кеслерини къол ызларын къойгъандыла, кече сайын, бютюн да тамада класслада окъугъанла, тарих эсгертмелеге уллу хыянат салыб тургъандыла. Турбазаны директоруна да, Къыбыла къалада ашарыкъ затларын тутуб, хылымылы этиб тургъанын кёрюб, кёб кере алай этерге болмагъанын эсгертген эдим. Къарачай-Черкесия, республика болуб, Ставрополь крайны къурамындан чыкъгъандан сора да, турбазаны администрациясы, юч джылны алайдан кетерге унамай, аякъ тиреб тургъанды. Болмагъанында, джылыу системаны, электричествону къурутуб, бир къауум затларын да чыгъарыб атханыкъда, алайын бошатхан эдиле.

Бюгюнлюкде бизге ачха берилгенине кёре былайын джарашдырыр муратлыбыз: реставраторла бла келишгенибизге кёре, археология музей, конференцзал, лаборатория комплекс, экскурсия маршрутла эмда инфраструктураны тинтген археология лагерь къураллыкъдыла. Бурун беш къала да - Архыздагъыла эмда Чуана бла Сынтыдагъы бир-бири бла байламлы болгъандыла. Биз, ол джолланы джарашдырыб, алайда джаяу эмда ат турист маршрутла къураргъа излейбиз.

XIX-чу ёмюрде Орус-Кавказ къазауат бошалгъандан сора, Ставрополь Епархияны митрополити Владимир орус патчах Александр III-ге былай джазгъанды: «Уллу Зеленчук сууну бойнунда орналгъан эски христиан къалалада башха динли таулулагъа Евангелиени окъутуб башларгъа боллукъду». Къарачайлылагъа, черкеслилеге эмда абазалылагъа демекликди. Ким да билгенден, Архызда христиан къалала киевчи Русь византиячы миссионерледен христиан динни алгъынчы 110 джылны алгъа ишленнгендиле. Былайтын Аланияны юсю бла улоу джюрюген кавказ чилле джол ётгенди - ИранВизантия аскерлеге керек болуб. Ол джолну себеби бла Шимал Кюн батхан Кавказда бу къалала ишленнгендиле: киевчи Русда биринчи христиан къала - десятинная клиса - ишленнгинчи 100 джылны алгъа. Ол клисаны татармонгол зорчула чачхандыла. Алайды да, Митрополияны разылыгъы бла монахла былайда Александро-Афонский деген эркиши монастырны ачхандыла.

Бюгюнлюкде Архызда юч къаланы да кеслерини атлары бардыла: Георгиевский, Троицкий эмда Ильин. Хурметли алимле, бу атланы къайдан алгъаныгъызны, къайдан табханыгъызны айтсагъыз, бизни бек разы этерик эдигиз. Биз билген затны айтайыкъ: бу къалалада адамла джашагъандыла, кешенеле бардыла, клисала эмда монастырла болгъандыла. Алай эсе, бир айтыгъыз, бу къалаланы къайсысы келишеди башында сагъынылгъан категориялагъа?

Быланы ишлеу шахар тюбню инфраструктурасы чачылгъаны себебли тынч тюл эди, оюлмай къалгъан 3-4-метрлик къабыргъаланы ариулаб башлагъандыла. Не келсин, Къыбыла къаланы «анасы танымазча» джангыртхандыла.

Ортанчы къаланы да ал тюрсюнюнден джукъ къалмагъанчады - фреска суратларыны юсюне къалын штукатурканы джакъгъандыла. Тыш джанын да тюрлендиргендиле - ризница бла къонгурау туруучу джерле ишлеб къошхандыла. Шахар тюбню талай кере къазыб, буруннгу инфраструктурасын тюрлендире бергендиле. Ким да билгенден, монашество цивилизация бла уллу шох тюлдю, ол «джукъ болмагъан джерни» сайлаучанды. Аны, келтириб, эски шахар тюбде, къабырланы юсюнде джерлешдирирге керек тюл эди.

Бюгюн-бюгече да ол политика барады. Кёб болмай митрополит Феофанны кёзюуюнде, музейни-заповедникни эмда КъЧР-ни эсгертмелерин сакълаудан инспекциясыны къайгъырыуларына да къарамай, Тёбен Архызны къоруулау зонасында клиса ишлеб, алайдан да шиякыны юсю бла «Лик Христагъа» атлауучла ишленнгендиле. Кертисинде уа, «Мыцешта» тауну къабыргъасы Уллу Зеленчук сууну сол джагъасы бла шиякыладан толуду (100 гектар джер).

Орус православ клисаланы келечилерине биз, келигиз бирге ишлейик, Москвадан реставраторла чакъырайыкъ, Ликни тёгерегин джарашдырайыкъ, деб талай кере айтханбыз. Ала уа бизни ангыларча тюлдюле, алайда сатыу-алыу этерге дыгалас этгенлени къыстаб, башларын коммерциягъа атхандыла. Джангы сатыуалыу точкала ачыб, арендагъа бередиле.

Москвада Спецпроектреставрация институт джарашдыргъан къагъытлагъа кёре турист маршрутланы баш пунктун былайда орнатыргъа тыйыншлы эди. Бюгюнлюкде биз ол джумушубузгъа былайда бир бурху джер табалмайбыз, нек десенг, Зеленчук районну администрациясы джерлени юлешиб бошагъанды. Эсгертмелени сакълауну юсюнден закон ишлемейди.

1991-чи джыл музей-заповедник Илья файгъамбарны общинасы бла кесамат этгенди, чертиб айтама, джангыра башлагъан монашество бла тюл, къарыугъаболумгъа кёре комплексни объектлерин джарашдырыргъа деб. Не келсин, 10 джылны ичинде бир сом да берилмегенди.

Мени кёлюме келгенден, О. Михайлова, статьясын басмалардан алгъа, музейде-заповедникде бюгюн болум къалай болгъанын бизге сорургъа керек эди. Огъай, анга сынгар монахланы хапарлары керекди, тин-иннет культура хазнабыз не болумдады, не джарсыулары барды - ала анга керек тюлдюле. Сталинчи заманла бийлик этген кёзюуледе, бу къалала тегейлиленикиледиле, деген фатауала джюрюй эдиле. Бюгюнлюкде алимле бегитгеннге кёре, бу къалаланы къарачайлыланы, малкъарлыланы, дигорлуланы ата-бабалары ишлегендиле. Тарих тюзлюк эртде-кеч болса да, кесини тыйыншлы орнун табмай къаллыкъ тюлдю.

Аллахха шукурла болсун, ётюрюк бийлик этген кёзюуле артда къалгъандыла. Ким да билгенден, тегейлиле Шимал Кавказгъа арабиран урушланы кёзюуюнде келгендиле. Иран колонияла, алан тукъумла-къауумла бла къатышыб, персия колонияла къурагъандыла. Тарихге терен кириб айланмай, бу затланы бегитген бир юлгю келтирейим: тегейлиле кеслерине «ирон-лаппу» дейдиле, биз, къарачайлыла, «аланлабыз», дейбиз.

Былайда дагъыда бир затны айтайым. Музей-заповедник бла Илья файгъамбарны православ общинасыны (тюзю общинаны джугъу да къалмагъанды) арасында мамырлыкъ бла шохлукъ тёшелибдиле. Кесин монах этиб айланнган Лукьян деген биреулен, казачестводан кёл табыб, Къыбыла къалада 15 тюрлю отлу сауутну джашырыб неге эсе да хазырланнган къыйын 90-чы джылладан, шукурла болсун, ётдюк. Ол затха Илья клисаны алгъыннгы настоятели шагъатлыкъ этерикди. Башында сагъынылгъан статьяла уа республиканы джамагъатын, монашествону джангыртыргъа керекди, дегенлери бла, бир-бирине этерге джол ачадыла.

1991-чи джыл республиканы халкълары бир-бирине болургъа джетиб, кючден бла бутдан араны айыргъанлары эсибиздеди. Энди бизге ол затланы киши теджемесин.

Кесаматха кёре бютеу клисаланы барында да службала ётедиле, паломникле 1991-чи джылдан бери хакъ тёлемегенлей комплексге келедиле. КъЧР-ни Башчысы ачха бермегенди. Ётюрюкню нек джазаргъа керекди?!

Мен Феофилакт епископ эмда Антоний архимандрит бла да иги шагъырейме. Аланы сыйларын да кёреме. Ала бла монашествону юсюнден ушакъ этген заманымда КъЧР-ни Башчысыны Администрациясыны алгъыннгы заместители М.А. Каппуш улу да бар эди. Ол тюбешиуню кёзюуюнде IVXIV ёмюрледе Тёбен Архызда ишленнген бу тарих къалаланы биргелей музейге бурууну юсюнден ишлерге келишген эдик. Бюгюнлюкде музейде-заповедникде Москвада институтла джарашдыргъан проект-смета документле хазырдыла. Алагъа кёре ачха берилгенлей Тёбен Архызда комплексни, аны кибик Сынты эмда Чуана къалаланы тыйыншлы болумгъа келтириб башларыкъбыз.

Келир джыл Культураны джылыды, ол себебден бу магъаналы тарих-культура объектлеге ачха берилир, деб ышанабыз. Россияны Президентини указы бла аланы приватизировать этерге болмайды.

Алайды да, энтда бир кере эсге салыргъа излейме: культ зодчествону эсгертмелери Россияны халкъларыны байлыгъыдыла, ала ёмюрде да Орус православ клисаланы энчи мюлклери болмагъандыла. Джазгъан адам кёлюне келгенни тюл, тюзюн айтыргъа керекди.

ЭЛКЪАНЛАНЫ Умар,
Къарачай-Черкес республикан музейни-заповедникни директору.
Sabr 21.02.2014 06:34:10
Сообщений: 7254
Выступление на V-х Крымшаухаловских чтениях


Лайпанов Н-М.О., кандидат философских наук

РАЗДУМЬЯ В ПРЕДДВЕРИИ ОЧЕРЕДНЫХ КРЫМШАМХАЛОВСКИХ ЧТЕНИЙ


Нам не дано предугадать,
Как слово наше отзовется, —
И нам сочувствие дается,
Как нам дается благодать.

Ф. И. Тютчев


Заранее, готовясь к этой конференции, я определил себе следующую тему, которая еще в январе месяце мной мыслилась как: "Идентификация народов Северного Кавказа как единой кавказской цивилизации". («Вот такую работу надо написать. Как тебе идея? Тут московская плутократия пытается нас записать в русских кабардинцев, русских чеченцев, русских карачаевцев.... ставят вопрос об упразднении национальных республик... Это не случайно, Кавказу надо заняться идентификацией себя как единой нации...»,- написал я своему визави на скайпе).

В очередной приезд в Черкесск со шкафа в Карачаевском НИИ я старательно выписал максиму кого-то из великих, которую, как оказалось, в свою очередь выписал наш директор Ибрагим Магометович Шаманов. Видимо, Рашида Тохтаровича также эта фраза задела за живое, что он распечатал ее на принтере и вывесил на боковине видавшего виды шкафа. Думаю, он это сделал в расчете, что я точно ее подхвачу. Вот эта фраза: "Народ, пренебрегающий своей свободой ради безопасности, не достоин ни того, ни другого".

Странно, но это выражение мне напомнило о том, что уже в студенческие годы мне хотелось написать работу "О мироощущениях нацменов России или о постколониальном сознании кавказских народов", и потому - что и тогда я чувствовал дискомфорт от ощущения своего «нацменства» и потому - что абсолютно согласен вот с такой характеристикой нашей северокавказской, в том числе, карачаевской, элиты: « С включением Северного Кавказа в состав Российской Империи постепенно сложился социопсихологический тип северокавказского чиновника. Полностью он оформился уже в советско-постсоветский период. Зачастую имперским чиновником на Северном Кавказе был (и есть) воин. Но это другой психологический тип. Северокавказский чиновник - это нахлебник-подручный. Только более ловкий и оборотистый. Став посредником между соплеменником и имперским центром, он паразитирует и на тех, и на других. Силу и сплоченность соплеменников он предъявляет империи. Соплеменникам он демонстрирует возможности централизованной государственности. От последней он и получает большую часть благ. Лоялен северокавказский чиновник по большей части самому себе. Он использует в своих целях противоречия между центральной властью и соплеменниками. Использует внутренние противоречия северокавказского общества. Выступая посредником, он получает громадные дивиденды. Поэтому в благополучном и окончательном разрешении проблем и трудностей северокавказский чиновник не заинтересован.
Несколько слов можно сказать и о северокавказских интеллектуалах. Они не образуют единого социопсихологического типа. Некоторые из них - типичные нахлебники, посаженные на свои места влиятельными родственниками. Другие интеллектуалы вполне серьезные, порою мирового уровня. Одни не акцентируются на своей этничности. Считают себя в большей степени россиянами, европейцами. Или представителями исламского мира. Другие же осознают себя рупором своего народа, его авангардом. И у тех, и у других этническая специфика часто достаточно стерта. Местный интеллектуал на Северном Кавказе чаще всего представитель крупного культурного ареала (Россия, Европа, исламский мир). Иногда это его весьма тяготит. Что проявляется в гипернационализме, всяческом возвеличивании своего, стремлении представить культурную периферию центром».
(http://www.apn.ru/special/print25937.htm:- 2012-02-08 Владимир Самонов, Семён Резниченко «Наш апокалипсис»).

Увы, увы… картинка прямо с натуры. И, наверно, относится и ко многим из нас… об этом, собственно, я хотел сегодня говорить…поскольку оно актуально всегда…. Но, памятуя о постоянной теме Крымшаухаловских чтений: «Проблемы карачаево-балкарской культуры»,- я все же решил, что мое выступление должно быть максимально соответствовать теме Чтений. Так вот, когда о проблемах карачаево-балкарской культуры… честно сказать, задолго до самих чтений я в буквальном смысле испытываю болезненное состояние: куда не кинь взгляд, везде проблемы, везде недостаток нашего внимания, просто ощущение, что вся эта «проблемная тематика» валяется под ногами и никому не нужна… И это самым настоящим образом удручает, не дает отдохновения, не отпускает ни на час…

Но вдруг ловишь себя на мысли, что рядом идет другая жизнь, народная по самой своей сути, и история наша творится самим народом, его продвинутыми представителями в том числе… И отсюда важное наблюдение, которое характерно именно нацменам новороссийского времени: этноэгоизм северокавказских народов, не найдя адекватного оформления в своих субъектах (Чечня, при всем уважении к этносу, не типичный пример для подражания), под массированную антикавказскую истерию в СМИ, когда и лезгинка стала маркером общекавказского штампа (на самом деле указателем на некое культурное единство северокавказского этноареала!), на уровне горизонтальных связей стал проявляться, еще слабый по импульсам, но едва заметный процесс идентификации и этномобилизации северокавказских народов, их сближение и взаимное признание в диаспорах в метрополии, и в знаковых городах в самом СКФО.

Потому, в виду глобальной опасности потерять себя, свою самобытную культуру, язык, национальный профиль, нас всех охватило некое паническое, тождественное для всех, сознание: мировые СМИ ни на минуту не оставляют человека в покое в любом уголке мира…Национально детерминированным людям агрессия нынешнего глобалистского наступления на традиционные ценности их народов не оставляют никакого шанса для частной жизни.

Я думаю, что сам Карачаевский НИИ воссоздан именно такими представителями карачаевского народа, как и форум Крымшамхаловских чтений, как и сайт «Эльбрусоид», и организация «Барс-эль»…Но вот беда: формат этих, национальных по сути, «предприятий» не определен конкретно и до конца. Он эмоционален более, чем адекватен задачам, которые призван решать, потому что в случае с Карачаевским НИИ и Чтениями - и безбюджетен. И просто держится на энтузиазме маленькой группы национально мыслящих и неравнодушных людей. И они, эти люди, разные по образованию, научным школам, культуре. Объединяет их только любовь к своему народу и преданность профессии, мало оплачиваемой и потому непрестижной. Может, в силу указанных причин, как и различий.

И потому у нас, а я тут уже не отрываю Карачай от всех его составляющих частей и провинций, разная интерпретация даже значимых событий, имен, героев и антигероев в нашей истории, ее страниц в самой Большой истории. Потому у нас появляются книги и произведения, которые самой читающей или продвинутой частью интеллигенции весьма по-разному оцениваются. И, неудивительно, что появляется мнение профессора этнологии Ибрагима Шаманова и доктора-социолога Уфука Таукула… в книге последнего «Карачай-Малкъар. Путешествие к сердцу Кавказа»… мнение молодых рассерженных форумчан Эльбрусоида…и сильные высказывания таких знаковых фигур нашей культуры, как Билала Лайпанова, и науки – пресс-конференция в московском офисе «Эльбрусоида» доктора истории Мурата Каракетова… И в самый разгар полемики, подливая масло в огонь, в газете «Карачай» появляется прямо панегирик книге Уфука Таукула, дескать, это такой блистательный подарок каждому карачаевцу. И, действительно, он стал бы таким подарком, потому что автор собрал огромный материал, но просто из-за отсутствия редакторской и корректорской работы (не говоря о стилистике, там грамматические ошибки просто не правились), неряшливости и не профессиональности издателей, получился блин комом. Понятно, что автор обижен, обижены все. Кто соприкоснулся с этой книгой. Но, не называя фамилий, я лично могу предъявить счета и авторам, которые, обсуждая эту книгу Уфука Таукула, сами в своих книгах допустили такие ляпсусы.

Особенно, с научной точки зрения меня всегда поражает, как наши иные авторы-историки, чтобы через полевой материал притянуть аргументацию своим мыслям, в качестве информанта, обозначив его народным сказителем преклонных лет, пишут откровенную отсебятину. Понятно, чтобы защитить свою квалификационную работу, надо аргументировать свои тезисы. Но задумаемся на минуту, если вся наша наука будет построена вот на таких допусках и искажениях… кому нужна такая наука? Неправда, искажение нашей подлинной славной истории кроме вреда, ничего путного не принесет ни народу, ни самим авторам фальсификаций.

Иногда, при внимательном взгляде на происходящее, думается, как лет десять назад в органы власти, так и сейчас уже в науку и культуру стала проникать откровенная шпана и фальсификат. И это естественно, общество не может жить, изолировав свои части друг от друга. Именно системный кризис в обществе и создал такую ситуацию. Если бы государство и его институты достойно выполняли свои функции, разве нужна была самодеятельность на уровне нашего ученого сообщества?!? Нет, поэтому нам приходится идти параллельным курсом. Может, завтра скажут, что Карачаевский НИИ и наш Крымшаухаловский форум – элементы гражданского общества.

Но, если это так, то за почти десятилетие их работы, наверно, нам пора уже поднять их на более высокий уровень функционирования. И их научный и гражданский авторитет должен стать неким гарантом недопущения никакого брака в печати, когда речь идет о нашей истории и культуре, а также не толерантного отношения к истории и культуре наших соседей, шире – вообще не допускать ошибок…потому что маргинальность, фальшь - ни к чему уважающему себя этносу.

Очень в плачевном состоянии у нас литературный процесс… вместо добротной критики у нас только панегирики в адрес вошедших в обойму авторов, но также идут какие-то странные статьи в газете «Карачай», где молодого автора могут сравнить с Кайсыном Кулиевым, и предлагается некоторых «карачаевоязычных инородцев», по образному выражению покойного ныне У.З.Байрамукова, изгнать за «кудыкину гору», а в следующем номере удивляются, что, оказывается, Исмаил Семенов выдающийся поэт мирового уровня… Низвергаются с пьедестала народной памяти Къарча, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам…другие знаковые фигуры, следом идет самая наглая узкофамильная фальсификация истории Карачая и Балкарии. Методика известная: нельзя кого-то возвеличить, если не свалить авторитеты народа. И это тоже следствие вот того, указанного выше, мятущегося сознания людей…представителей народа, чья история, казалось, уже по причине принадлежности к одной из значимых частей тюркской семьи народов, должна была бы написана и опубликована без разночтений и разномыслия. Но увы…

Здесь хочу специально остановиться на одной житейской нашей проблеме. Вот бы ей с такой оперативностью реагировать на потерю наших знаменитых людей. Я лично со звонка Билала Лайпанова из Норвегии узнал о смерти Назифы Кагиевой. Я позвонил тут же Рашиду Хатуеву. И что же: появляется на следующий день в «Карачае» слова соболезнования от Билала Лайпанова, в которой он достойно ее охарактеризовал как человека-бойца за нашу культуру, очень трогательные и признательные слова, рядом внизу мелко набранные соболезнования от Карачаевского НИИ, КЧ-издательства и от редакции газеты «Карачай» родным и близким. Я ждал еще несколько дней, что появится что-то официальное. Нет ничего. Тогда позвонил Хусею Какушеву с недоуменным вопросом: в чем дело? И еще кое-куда… Меня поразило, что, оказывается, еще в редакции газеты нападали на Какушева: «Как же так, Билал в своем некрологе назвал Назифу последним большим нашим писателем ХХ века! Мы что, умерли?», – вопрошали они Хусея, не понимая, что они уже вошли в первое двадцатилетие ХХI века! Хотя, если честно, я не вижу в этой редакции даже близкого по уровню таланта и гражданственности незабвенной нашей Назифе Магомедовне! Но дело разве только в ней? Это же наше уважение к самим себе! Что говорят наши соседи, когда видят такой раздор в нашем доме? Чему мы учим молодежь? И разве не писатели в составе газеты «Карачай», в том числе сидящий там Билял Аппаев, председатель карачаевской секции Союза писателей КЧР, обязан был озаботиться некрологом по умершей своей коллеге, которую знал более 50 лет!? Пройти все инстанции и за подписями высших должностных лиц опубликовать его в очередном номере национальной газеты – это так сложно?!. Да, сделали и напечатали некролог, но через две недели! И без них!.. Мы всех наших должны достойно провожать по таким печальным поводам, также приветствовать, когда кто-то из них добивается успехов в какой-либо области! В конце концов – и в этом уровень национального сознания! А у нас слабо по части этого сознания, да и в сердцах нет ни уважения, ни щедрости!

Этот случай мне напомнил рассказ покойного ныне Казия Танаевича Лайпанова о том, что, поздно, через неделю узнав от случайного человека о смерти в Нальчике великого Омара Отарова, они, группа товарищей, поехали на соболезнование. Он со слезами на глазах рассказывал, что там один старик-таулу упрекал их: «Что же вы, карачаевцы, так поздно, ведь Омар всю жизнь карачаевские песни пел… Къарачай бла джаны бир эди…джарлыны»… И им всем было и стыдно, и горько… И сетовал он, что нет у нас ни в Карачаевске, ни в Черкесске ни одного центра, где регулировались бы такие, казалось бы житейские, но очень важные вопросы - для поддержания на уровне нашего национального сознания! Извините за отступление, просто вспомнил… И здесь, думаю, будет к месту, следующая мудрость, которую я услышал от Казия Танаевича незадолго до его кончины: «Каждый карачаевец должен жить и работать ради своего народа. Ради своего народа должен быть готовым, если надо, отдать жизнь. А к другим должен быть справедлив!» («Хар къарачайлы миллети ючюн джашаргъа, ишлерге да керекди, керек болса миллети ючюн ёлюрге да хазыр болургъа керекди. Къалгъанлагъа да - тюзлюк этерге керекди!»). Думаю, он выразил глубинную философию нашего народа в этих словах!

Мне иногда кажется, что из огромного фолианта, как говорят «кирпича», Махти Джуртубаева «Ёзден адет», следует выбрать, как десять заповедей Моисея, вот такие мудрые максимы, где четко должно для всех нас, от самого маленького и до глубокого старца, написано, что имеет право говорить и делать каждый карачаевец и балкарец, а что, под угрозой полного отторжения от своего народа, нет, не имеет! Наверно, это должно касаться и тех, кто живет в диаспорах за рубежом! А так, у нас - нет лишних людей, и не надо отправлять за кудыкину гору никого! (Я обо всем этом уже однажды писал в своих записках «Къарачай сагъышла» в 2008 году. Первая ее часть в форме интервью прошла тогда в газете «Карачай» за 2006 год, а вторую что-то они побоялись печатать….Но она есть практически везде на карачаево-балкарских сайтах…Кто пожелает, прочитает… прошу прощения за некоторое эмоциональное отвлечение)…

Меня же не оставляет постоянное ощущение, когда я читаю наших авторов, что стерлась граница между научным и народным…Фолк-хистори заполонила не только сознание, но воспринимается уже как данность в ощущениях и наяву. Причем уже ученую часть аудитории нельзя отделить от не ученой. Я не склонен отвергать право любого из нас заниматься историей свой семьи, своего рода, фамилии, шире - родного населенного пункта, народа. Краеведение – важная составная часть исторической науки. И оно должна быть поощряемо, быть в плане работы нашего института и в тематике выступлений на этих Чтениях. Но, безусловно, за всем этим процессом нужно наблюдать, вооружившись серьезным ученым взглядом. Место государственной цензуры должна занять цензура внутренняя. И публикации должны проходить через редактуру и корректуру, чтобы не проскочило то, что завтра «отольется слезами» в народной памяти.
Не зря же написал великий русский лирик: «Нам не дано предугадать, Как наше слово отзовется…» Мне представляется важным, имея в виду дебаты на форуме «Эльбрусоида» по поводу книги Уфука Таукула, сказать: всем надо быть внимательными и аккуратными, когда мы не только издаем книги, но и, комментируем их в СМИ, в интернете, особенно на таком общенациональном сайте как «Эльбрусоид», чтобы не тиражировать о себе такое, что и враги не напишут! У всех народов есть то, что называется «для внутреннего потребления»… А то нам, карачаевцам и балкарцам, и Викиликсов не надо! Сами всё выставим на всеобщее обозрение.

Да, наше поколение рубежа веков обязано, пока не ушло старшее поколение, записать подробнейшим образом наших старейшин по каждому населенному пункту в Карачае и Балкарии. Отсутствие такой работы и порождает эту самую фолк-хистори. Вместо же самокритичного отношения к такому положению вещей от самых маститых ученых мы слышим слова обиды на народ, что, дескать, всем должны заниматься профессионалы, пусть не лезут не в свой огород и т.д. Вполне справедливо, но как-то по-школьному, ей-Богу, это звучит.
А между тем, школьная тема также в последние годы просто лихорадит нашу публику. Издан был, наконец, новый букварь для карачаевской школы…( Об этом было уместно высказаться кому-либо из учителей родного языка…потому я не стану останавливаться на нем…)

В прошлом году произошло такое значимое событий, как вы все знаете… Проведенная межрегиональной карачаево-балкарской общественной организацией «Барс Эл» конференция интеллигенции в городе Кисловодске, обозначила по проблематике карачаево-балкарского народа ряд актуальных задач. Одной из важнейших задач для достижения вожделенного единства некогда единого народа, разделенного искусственно, конференция признала – создание карачаево-балкарского литературного языка. Как участника этого форума, меня, конечно же, удивил сам придуманный термин «карачаево-балкароведение»… Как и сама постановка проблематики «создание карачаево-балкарского литературного языка». Карачаево-балкарский литературный язык давно существует! И, слава Всевышнему, на нем созданы произведения, которые любой культуре принесут славу и признание, как и имена их авторов!

Но, раз поставлена проблема, дальше последовало: оказывается, нет общего у нас алфавита, на котором надо этот единый литературный язык и создать! Честно сказать, я до сих пор не высказывался по данному вопросу, по крайней мере, публично, потому что все время ожидал национального по уровню обсуждения такого важнейшего для любого этноса вопроса как реформа его алфавита. (Удивительно, но большинство наших писателей и поэтов промолчало и не участвовало в обсуждении этой проблемы). Не зря народная мудрость гласит, что переезд равняется пожару. Перефразируя эту фразу, я бы сказал, что реформа алфавита для любого народа – это эпохальное событие, подобное одномоментному погружению всей нации в состояние полной неграмотности – и многоэтапному обучению всех поколений азам новой грамоты в течение нескольких последующих десятилетий, чтобы нацию вытащить из этой пучины.

На обсуждении этого вопроса в секции языка я принимал активное участие. Практически шла речь о возвращении к единому, уже существующему алфавиту на основе карачаево-баксано-чегемского диалекта, на котором, собственно, пишут и читают вот уже 60 лет на этой стороне Эльбруса в Карачае. И речь шла только об одном звуке –дж (-ж). Но дальше мы увидели прямо революционные процессы, когда и газеты, и интернет запестрели противоположными и порой острыми полемическими статьями и отповедями сторон за и против. Я не хочу сейчас заново это тут обсуждать, но мне, в обществоведческом плане, со стороны высветилось одно важное обстоятельство, рельефно характеризующее наше национальное состояние, шире - социокультурное его сознание на современном этапе. Все участники и конференции, а это считайте почти 90% всех наших остепененных товарищей, на общественном форуме общественной организации, ничтоже не сомневаясь, приняли на себя роль представительных органов двух субъектов федерации, и стали реформировать наш алфавит… При этом никто не удосужился просчитать цену вопроса. Понятно, цена немалая, если на издание одного нового букваря в прошлом году понадобилось 1400000 руб… Когда бывшему президенту Татарстана Шаймиеву доложили, что за 1 год реформы языка только на учебники нужно (на начало 90-х годов) 60000000 руб., а в последующем ежегодно столько же с учетом инфляции в течение 20 лет, не считая средств на переиздание всего массива национальной литературы за 80 лет Советской власти, он обомлел…

А у нас нет, никто об этом даже всерьез ничего не сказал. За основное достоинство нового алфавита один из его авторов считает, что в основу нового алфавита положен «фонематический принцип…» Чтобы было ясно самым непосвященным, поясним: это принцип - «что слышу, то и пишу». Естественно, дальше для аргументации следует: что никто особо утруждаться не будет при введении этого алфавита. Все будут писать, как слышат…грамотно. Тогда, простите, где же вожделенное стремление создать единый нам литературный язык? Потрафляя самому примитивному, так называемому фонематическому принципу составления алфавита, мы вместо объединения, наоборот, разобщаем один народ подиалектно, по ущельям… пишите, что слышите После реформ в образовании наша молодежь и на русском федеральном уже давно так пишет… Ведь и для русского языка такую реформу предлагали…дескать, будем писать, как слышим, так вообще неграмотных не будет! Короче говоря, тут много такого мутного в этой реформе, что практики, все учителя родного языка на одном дыхании отвергли предлагаемые новые буквы… И что же...

Но дело даже не в этом: меня поражает, что даже ребята, с которыми мы давно знакомы, имеют достаточный высокий образовательный ценз, но и они не понимают реального положения дел как в стране в целом, так и в нашей республике, когда предлагают совершенно непродуманные проекты и готовы ввергнуть огромную массу людей в очередную авантюру. Все реформы в нашей России, господа-товарищи, никогда за последние 300 лет не доводились до какого-либо логического завершения. Потому они всегда перманентны, а что перманентно, то неудачно.

Уместно тут привести слова татарского ученого Рафаэля Безертинова о реформе алфавита: « Татары тысячи лет использовали татарский (тюркский) алфавит (орхоно-енисейской). За этот период накопились огромные Знания. Со сменой религии, этот алфавит сменили на арабский, и все накопленные Знания погибли. Далее татары тысячи лет собирали Знания на арабском алфавите, и вот вновь татар лишили Знания с помощью замены алфавита. Как только татары (тюрки) накапливают определенные Знания, их обнуляют. На сегодняшний день татарский (тюркский) народ ничего не сохранил своего: ни летописей, ни книг, написанных в древние и средние века. Их уничтожили не столько враги (практически это невозможно), сколько сами татары. Со сменой алфавита новое поколение не понимает старую письменность, и, соответственно, оно само уничтожает эти книги. Поэтому врагу не надо это делать, это делает сам народ. По этой причине татары не имеют возможности написать свою историю, древнюю культуру, традиции, мысли философов и полководцев и т.д. на основании летописей и древних книг. Ничего у них этого не сохранилось. Остается одно: собирать все это из китайских, арабских, армянских, грузинских, русских, европейских и т.д. источников.
Эти народы не меняли свой алфавит, сохранили накопленные Знания. Чуть-чуть от их Знаний и татарам достается. Отказ от собственного письма свидетельствует о нежелании общества «сохранять собственные культурные ценности, свою национальную идентичность». ( Рафаэль Безертинов. г. Казань. 2012)

Национальная же идентичность карачаевцев и балкарцев на современном этапе такова, что, прежде всего, до перехода к единому – новому или старому - алфавиту – должно быть осознано само национальное единство (тождество) на уровне признания – поголовного признания всем населением и в Карачае, и в Балкарии!
Признание всех частей этого, одного народа, под одним общим этнонимом! При этом все географические термины для обозначения нужно оставить таковыми, а самоназвание должно быть единым и неоспариваемым никем. Когда нет признания национального единства, о каком другом можно говорить?!? Не случайно же поются песни со странными словами-лексическими нонсенсами о карачаевцах и балкарцах: « Бир анадан (иногда: миллетден) джаратылгъан эки халкъ…Бир къушну эки къанаты…» Невдомек, видимо, авторам, что арабские миллет и халкъ практически одно и тоже, ну про орла и крылья – так вообще маразм… крылья есть…орел воображаем!? Зато в России сойдет, хоть орел наш не мутант, два крыла, а если бы еще две головы …что тогда?!? Курьез! «Шам Къарачайны къартлыкъ джашлары» и не такое еще нам споют! Наверно, нашим историкам-этнографам надо основательно задуматься и над нашим самоназванием… оно, как мне представляется, изначально искажено: обращаемся в этническом смысле ведь к друг другу по обе стороны Эльбруса и во всех ущельях: эй, аланла! Не карачайлыла, не малкъарлыла, не таулула! Именно аланла! Следовательно, наименования ущелий, рек – это топонимы, гидронимы… На уровне обществоведа, хочу подчеркнуть, что сам этногенез карачаево-балкарцев перед лицом глобализма на уровне инстинкта самосохранения сегодня ставит этот вопрос о признании нашего единства!

Мне представляется, что наступило время всесторонней этнической мобилизации всех частей нашего этноса. И сегодня не фамильные обособления должны выйти на авансцену реальной нашей исторической жизни, а - импульс мощной центростремительной, объединительной энергетики карачаево-балкарских пассионариев. Именно после этого можно уже в спокойной обстановке думать об удобствах современного алфавита. При этом, четко представляя себе, что проблемы конкурентоспособности в современном мире перед нами ставят вопросы необходимости уже трех-язычия, а не билингвизма, как это было актуально в последние десятилетия СССР. И в этой ситуации, когда нет даже централизованного издания учебников, а малочисленные народы поставлены перед лицом глобализма в одинаковые рамки вместе с народами, чьи относятся к мировым, мы не имеем права на сомнительные эксперименты с существующими алфавитами. Даже для визуального закрепления в памяти людей одного народа в трех поколениях алфавита - нужно исчерпание жизни дедов и отцов, потому что, в отличие от детей, они уже не восприимчивы к новым зрительным образам. Разрыв в грамотности между тремя поколенческими слоями одного народа – разрушение и без того хрупкого единства внутри одного этноса.

Вместо этого, как говорилось выше, мы должны во главу угла поставить вопрос национальной дисциплины и национального сознания. Если северокавказские народы, в том числе наши, не поймут значение и важности этого, то ассимиляционные процессы никого не пощадят. А это значит, что на уровне элит мы должны в самое ближайшее время все органы и учреждения, призванные защищать интересы сохранения наших языков, заставить работать. Вне родного языка нет и не может существовать ни один народ, не сохранится его идентичность. У карачаевцев и балкарцев, как части тюркского большого языкового суперэтноса, гораздо больше возможностей это сделать! Более того, мы должны, как часть этого тюркского суперэтноса, находится на острие общекавказской цивилизационной идентификации и мобилизации. Ведь, по сути, мы остались один на один перед лицом не только мирового глобализма, но испытываем напор и некой исламистской глобализации, которая способна также подвергнуть суровому испытанию наши национальные идентичности.

Полагаю правильным ( если мы уже сегодня понимали на уровне элит и своих пассионариев), что стратегии и тактики национального выживания каждого северокавказского этноса зависят и от того, как мы учитываем и ощущаем в этой борьбе интересы и локоть наших соседей, северокавказских братьев. В этой связи мне представляется очень важным начать цикл работ по общекавказским этническим, историческим, культурным связям. Психология изоляционизма, узконационального варения в собственном соку – ограничивает любой этнос. Мы, карачаевцы и балкарцы, повторюсь, как часть большого тюркского мира, язык которых вместе с кумыкским и ногайским, еще 80-100 лет назад был языком межнационального общения всего Кавказа, должны быть в авангарде единения и общекавказской солидарности, чтобы достойно сохранить и представлять кавказскую цивилизацию как внутри России, так и в меняющемся мире.
Sabr 28.03.2014 05:28:33
Сообщений: 7254
---
B.Germann 28.03.2014 14:07:38
Какой народ из северо кавказских по Вашему наиболее сохранил свои традиции, свой язык, свою культуру?
B.Germann 28.03.2014 14:54:59
И мен сагышыма кельгенли бюгюнлюкте миллетибизге заран эткен къадар зат барды. Башында кёбюсюн айтхансыз. Бизни эмда уллу зараны ол юйдегиле бир-эки сабий аякъ юсюне салганды. Юйде 5-6 сабий эм азыбла болургъа керекти.
Сиз блайда чеченлени эске кельтирдигиз. Ала бек къаты миллетдиле. Бла ичинде игикесек заман турганма. 18-19 джылларына кёбюсю юйдегили болуп турадыла бла. Бир талаины 20-21 джылана 3-4 сабии болады. Ол затны бизни миллетибизде тюрлендирир не оноу этерге керекбиз?
Сталин эшекни юсюнден селеширимда кельмейди, эмда союзда бизге не этильди не калди.
Бир карачай-балкар литературный алфавит керекмиди бизге? Ол заманда бизни ол диалектлерибиз куруб кетмезми? Мен сагыш эткенли не Чегемлими, не учкуланчимы джазса бирбирини джазуларын окуугъан да эмда англангъандан этилир.
Ахча-борчха деб сибирген да бек тюбегенлик затларыннан болгъанды.
B.Germann 28.03.2014 17:13:37
Мени бир зат кельди акылама, бизни бу тели адет бир бирибла эрещиб институтха джашын кызын ашырган кайдан чыкканды? Ол школда окъуйбильген институтха да барсын. Школа окуялмагъан сабийни институтхада салыб сора 4-5 джылны ол сабийни сессиясына, экзаменине кадар ахча телеп. Сора институт битсе, кёбюсюнеда ищ да табылмайды.
Эркекни аскерден тыярыючюн ашыралла институтха, кызни да 70 % проценти институтта. Ата-Ана терслик кёреме мен бунда. Сёзчюн, ол кызни-джашны блай 20 джилы толгъунчюн юйдеги этиб, ол керексиз взяткалада бериб айлянмай институтлагъа, ахчаны бу джанги юйдегиге джойсала игирек болмазмы. Мен сизге айтаим ол институтта окуялмагъан двоечникле богъан аманлакны ма Анда башлайдыла. 4-5 джылны арыкы наркотик ичирге уюренип. Кызлада 20-25 джылларына эрге бармай. Кеслерине керексиз канатла остюрюб турадыла. ТЮЗ англарык болурсуз мени Аллах айтса
Изменено: Тынч адам - 29.03.2014 05:09:35
B.Germann 28.03.2014 23:40:45
Джашла кызла тилибизде уста тюльме джазаргъа, мени кечигиз. Талай заманны джазмагъанма.
тюзелирге къюреширикме :неа:
Sabr 29.03.2014 03:09:15
Сообщений: 7254
B.Germann, бек керекли сёзню башлагъанса, алай а, ана тилибизде джазгъанынгы окъуб, ангылаб, джууаб эталлыкъ табылылрмы? Къайдам...
Тынч адам 03.04.2014 13:59:46
Табылылмасада эштирибиз охахай деб , бери бир эс бёльген чыгъар.
Sabr 08.04.2014 04:49:00
Сообщений: 7254
Америкадан эгечибиз Къочхарланы Леман чакъырыу халда аламат макале джазгъанды, сау болсун. Тинибек кирилл харифлеге бургъанды аны, мен да, къууаныб, былайгъа да салама.

ЛЕМАН Ж. КОЧ, АБШ ( USA)
https://www.facebook.com/leman.koc.10


АНА ТИЛИБИЗГЕ САКЪ БОЛАЙЫКЪ

Тюзюн айтырыкъ болсам, адамланы кеслери тюз къарачайлы бола тургъанлай, былайда джартысы тау тилде, джартысы тюркча джазгъанларын кёрюб къыйналама. Хаман барыб, ол сёзчюклени тюзетирге излейме... Айхай, джангылычларын айтсанг - адамла онгсунмайдыла. Некди алай, билмейме. Юреннгенден уллу игилик къайда.

Биз бир-бирибизни тюзете бармасакъ, тюзлюкню къайдан табарыкъбыз? Шо, бир айтыгъыз.


Мен Элбрусоид'ге кириб, Кавказдан джазгъанланы да окъуйма. Алайда да бизнича эте турадыла. Тюз тау тилде джазгъанларын ангылайма, сёзню ортасында орусча къатышдырсала, энди не джаздыла экен деб, сагъышха кетеме.
Бизни джазгъанларыбыз да алагъа алай кёрюне болур.

Адам кеси тилинден башха, 1-2 тилге юренеди. Бусагъатда джаш тёлю(йени несил) тиллеге юренирге ёчдю. Юренедиле. Бек иги этедиле. Ол бу заманны дуниясында бек керекли ишди.
Да ол тиллеге юреннген, кесини ана тилин нек кенгнге тюртеди? Мен аны ангылаялмайма.

Мен былайда(США) адамы талай тилде сёлешген бир юйде джашайма. Баш къатда Хиндистанлы, сол джанымда хоншум Македонялыла, онг джанымдагъы - Корейлиле, туурамда - Итальялы... Былайда хар ким ингилизча сёлешгенликге, не япон японлугъундан, не испанлы испанлыгъындан ... къайдам, ол бары тюрлю-тюрлю миллетле ана тиллеринден да, тутхан динлеринден да кетиб къалмайдыла. Бир джерге келселе, бары да ёз тиллеринде сёлешедиле.
Кесини тилинде да, башха тилледе да сёлеше билген - ол адамгъа эм уллу байлыкъ тюлмюдю?

Мен тюнене Кайсын Кулиев'ни бир назмусун Тюрк тилге кёчюрдюм. ( Назмуну бек къыйын ауруб джатхан сагъатында къызына джазгъанды. Назмуну аты: ЖАННА'гъа ...) Андан тёрт тизгинни юлгюге келтиреме:

Санга насып бералмай къалгъан
эсем да, халаллыкъны бердим.
Кимди толусунлай билалгъан
насып не болгъанын ёмюрде?

Sana nasip veremedim
İse de, helallığı verdim
Kimdir ki, tümüyle çözebilen
Nasibin ne olduğunu yaşamda?

Сана насип веремедим

Исе де, хелаллыгьы вердим
Кимдир ки, тюмюйле чёзебилен
Насибин не олдугьуну яшамда?

Энди Кайсын Кулиев'ни назмусунда джазылгъан: '' Санга насып бералмай къалгъан / Эсем да, халаллыкъны бердим '' деген тизгинлени тюрк тилге кёчюргенимде, магъанасы алай чыкъмагъанын эследигизми? Мен кесим эследим...

Андагъы терен магъананы Тюркие'деги тюркле да алай теренинден ангылаб къоялмазла. Ингилизчеге кёчюрюб джазсанг, Америкалы бир адам да аны Къайсын салгъан магъанада ангыларыкъ тюлдю...Нечик десегиз, ала ючюн насыб деген башха тюрлюдю. Мени таулу халкъымы НАСЫБЫ бла аланы насыблары бир тюлдю.

Сёзню былай нек создум? Къайгым къуру ТИЛ тюлдю мени.
Ким къайсы тил бла сёлеше эсе, ол - башха миллетни къуру тилине тюл, адетине да, намысына да кёчюб башлайды. Ол алайды. Керти къайгъым олду мени.

Ол миллетча кийинирге да, ол миллетча тебсерге да, джырларгъа да, кесин алай джюрютюрге да тюзелиб башлайды. Алай бола баргъанын кеси эслерик да тюлдю. ''Хо, хо.. къалай болса да болур, къайгъырмаз, аймысына'' дегенни айтыб, не затны да кеси бетине джарашдырыб барлыкъды.
Арталасы не боллукъду? ... Къарачай деген миллет къаллыкъ тюлдю.
"Къалмасын, биз глобал тюшюнебиз'',- дегенле бар эселе, алагъа джол бошду. Барсынла къайры сюйселе да.

Мен да джаш заманларымда алай тюшюне эдим. Адам, игини да, аманны да кёре, джашай барса, артда кеси ёзюне къайтыб келеди.
Алгъасында рокк, джаз музыкагъа тынгылаучу адам, къайдан эсе да бир джерден къобуз тауушчукъ эшитгенлей, къаны башха тюрлю джюрюб тебресе, кеси-кесине сейир болады. Аны аты ''КЪАН'ды, аны аты ''ГЕН''ди, аны аты - сени ''КИМ'' болгъанынгды. Сен айлана-айлана кесинге къайтып келликсе къарнашым, эгечим. Ол алайды, джаным-кёзюм.

Джармалаб сёлешгенни къояйыкъ, тышындан адамланы кесибизге кюлдюрмейик.
Тамадаларыбыз бизлеге башчы болуб, Кавказгъа барадыла, къолларына алгъыш аякъ алыб, ''хепигиз'', ''хич'' дегенча сёзле айтадыла. Айтмагъыз, марджа, ''барыгъыз'' деб айтыгъыз, ''хич" деп айтмагъыз, ''чырт'' деб айтыгъыз. Эслегиз.

Сёзюмю ахырында айтырым:
Тилибизни къалай сакълайыкъ?
Назмуланы, джомакъланы, къайдам, къарачай адабиятында не джазыла эсе - окъургъа кюрешейик. Кёзюбюз окъургъа юренсе - джазгъаныбызда да, сёлешгенибизде да джангылыч этмей тебрерикбиз.
Мени да билмеген кёб сёзюм барды. Билмегенлерими излеб-соруб юренеме. Мени тюзетген болса - бек къууаныб, анга алгъыш этеме.

Сау болсун, Уфук Таукъул, кюрешиб бир сёзлюк къурагъанды. Хар ким алсын, сабийлерине окъутсун.

Бизге, тыш къраллада джашагъан таулулагъа, ол китабланы табхан къыйынды. Аны ючюн, интернетде ''къарачай-тюрк-ингилиз сёзлюк" къураргъа кюрешеме. Келигиз, билмегенле - джангы сёзле юренигиз, билгенле - джангы сёзле къошугъуз, бизге болушугъуз.
Бир болайыкъ, АНА ТИЛГЕ САКЪ БОЛАЙЫКЪ!

Саулукъ-эсенлик джаныгъызгъа.
Sabr 13.04.2014 03:09:35
Сообщений: 7254
"Къарачай"
2014 дж. апрелни 10

ХАСАУКА – ДЖАНГЫ ТАРИХИБИЗНИ АЛЛЫ

XVIII-чи-XIX-чу ёмюрледе Эресей бла Тюркню арасында урушла баргъанлай тургъандыла.

Ол заманлада, Шимал Кюн батхан Кавказ да бир джанында къалмагъанды. Кавказны джергили миллетлери уруш бла келгенлеге къаршчылыкъ танытханлай тургъандыла. Алай а аланы джазыулары Эресей бла Осман империяны кесаматларына кёре болгъанды. Алайды да, Эресей бла Осман империя, Константинополда этилген кесаматха кёре, Кърым ханлыкъны бир-бирлери бла юлешгендиле, ол себебден орустюрк чек Шимал-Кюн батхан Кавказда Къобанны башланнган джеринден Уруп суугъа къошулгъанына дери бегитилгенди. Андан ары огъары Гум бла Георгиевскийге дери баргъанды, алайда Моздок линиягъа къошулгъанды. Белгилисича, къарачайлыла Кърым ханлыкъгъа бойсунмагъандыла. Кертисинде, къарачай халкъ кишиге да бойсунмагъан азат миллет болгъанды. Кавказны командующийи генерал Ермолов Россияны чеклерин Къарачайгъа джууукъ Къобанны джагъасы эмда Баталпашинск стансени къаты бла белгилегенди, бир джанын да Пятигорьеде Нарсана шахар бла. 1828-чи - 1829-чу джыллада баргъан орус-тюрк къазауат Осман империяны чачылырына себеб болгъанды.

Къобанны ары джанында джерле Къара тенгизге дери Тюрк къралны къурамына киргендиле. Ол джерлени къолгъа алыргъа къызыннганды Россия. Нек десенг, аланы юслери бла тенгизге чыгъыб, буруннгу Константинополгъа джол ачылгъанды.

Ол урушха хазырланнган кёзюуде, Россия империя бютеу кючюн-къарыуун да Тау Арты Кавказгъа эмда Дунайгъа бургъанды. Шимал-Кюн чыкъгъан Кавказны уа Кавказ линияда орналгъан Къазакъ аскерлени кючлери бла алыргъа умут этгенди. Кавказ областны джангы тамадасы эмда Кавказ линияда аскерлерини башчысы генерал Емануель уруш башланнгынчы огъуна Россиягъа таблыкъны излеб, Къарачайгъа къаршчы барыргъа Правительстводан эркинлик излегенди. Ары дери уа къабартылыла бла абазалыланы аскерлерин сюрюб, кесини кючюнкъарыуун кёргюзе, Къобанны джагъаларына эмда Уллу, Гитче Зеленчуклени къатларына джууукъ келгенлей тургъанды. Болумну аманнга кетерин ангылаб, 1826-чы джыл Къарачайны башчысы Кърымшаухалланы Ислам, Анапада пашагъа, Тюрк солтанны келечисине, кесини аманатларын бергенди. Алай а, Осман империя ол заманда ахырына таяныб болгъанды. Алай болса да, политика джаны бла аны да магъанасы уллу болгъанды: къарачайлыла Осман къралгъа кирселе, алагъа уруш бармагъан кёзюуде ким болса да чабар деген къоркъуу болмагъанды. Аллында Россия бла урушланы Тюркню солтаны башлаб тургъан эсе, бу джол аны этерге ашыкъмагъанды. Эресей да, Персия бла урушну тауусхунчу, Тюрк бла арасын бузаргъа уллу излемегенди. Алайды да, Къарачайны Тюркге аманатла бергени орус-тюрк уруш башланнгынчы анга кишиге бойсунмай джашаргъа мадар бергенди.

1827-чи джыл Емануель халкъла арасы эркинликни бузгъанын билдире, Анапаны пашасына дипломат халда къагъытла джибергенлей тургъанды. Ол алада Огъары Къобанда джашагъан къарачайлыла Эресейни адамларыдыла деб ангылатыргъа кюрешгенди Осман империяны наместнигине. Алай а, ол бир затны унутханды, къарачайлыла ол заманда Минги Тауну бирси джанында да джашагъандыла. Кертиси бла да, ёмюрледен бери да Терекде, Малкада, Басханда эмда Чегемде джашагъан къарачайлыла, къабартылыланы хоншулары болуб, Къобан джагъасында джашагъан къарачайлыладан эсе алгъа орускавказ урушха къатышхандыла. Аны себебли 15 джылны алгъа Россиягъа да бойсуннгандыла.

[IMG]

Алайды да, ол кёзюуде Къарачай кишиге бойсунмагъанды, аны оноуун къарачай бийле этгендиле. Нек десенг, 1826-чы джыл Къарачайны Осман империяны къурамына киргени бир тукъум бир къагъыт бла бегитилмегенди. Аны себебли, Къарачайны азатлыгъын черте, орус властла къарачайлыла бла нейтралитетни юсюнден кесаматны бегитгендиле. Ол къагъытха къол салгъанланы ичинде Хаджи-Ахмет афенди да болгъанды. Ол Анападан Къарачайгъа шериат сюдюлюк этерге теджелиб келгенди. Бу зат Къарачай Осман империяны къурамына киргенча ангылашына эди. 1827-чи джылны февраль айында малкъар халкъны бийлери кеслери разылыкълары бла орус къралны къурамына киредиле. Алай а къарачай бийле Россиягъа кирирге излемей, «динибизге келишген Солтаннга сёз бергенбиз» дегенни айтадыла. Емануель бу затны джаратмайды. Къарачайлыланы къолгъа джыяр ючюн, бир затдан да артха турмайды. Алайды да, къарачайлыла къабарты бийлени джайлыкълары бла хайырланыб тургъанлары себебли, алагъа берликлери барды, къабартылыла уа бизге бойсунадыла, ол себебден къарачай да бизники болургъа керекди, деген фатауаланы да айтыб кюрешгенди. Къарачайны Россиягъа киргизтелмегенинде, аны къазауат бла алыргъа мурат этеди. Муратына да джетеди.

1828-чи джыл апрелни 14-де Эресей Тюркге чабады. Россияны властлары Къобан джагъасында джашагъан миллетлеге къаршчылыкъ танытхандан хайыр болмазлыгъын ангылатыргъа кюрешедиле. Алай болса да, июнну аллында эки минг аскери бла Кавказ линияда Джамбулат Булатоков бий тюрклюле джаллы болуб, оруслулагъа чабады. Белгилисича, Кюн батхан джанында адыглыланы урушха чыгъарыб, тюрклюле Россияны аскерлерин бир джанына бёлдюрюрге излегендиле. Антропов генералны отряды ногъай эллени сакълагъаны себебли, Джамбулат Баталпашинск станседен Къабартыгъа атланады. Алай а муратына джеталмайды.

Къарачайлыла къайсы болса да бир онглу къралны къурамына кирмей болмазлыкъларын ариу ангылагъандыла. Ала мийик, тау джерледе джашагъанлары себебли, къарачай эллени ичлерине ёмюрде да джаула кирелмегендиле. Россиягъа бойсунмагъан къабартылыла бла абазалыла Къарачайны тау эллеринде бугъуннгандыла. Ол заманда Потто былай джазгъанды: «Таулуланы батырлыкълары кеслерин да озгъанды. Орус сауут дерт къайтарыб, кесини сыйын орнуна салыргъа керекди. Ол дерт а 1828-чи джылны октябрь айында киши джол табалмагъан Къарачайны бойсундуруу болгъанды».

Орус-тюрк къазауат баргъаны себебли, къарачайлыла кеслерин Тюркню къурамында кёргенлери чурум болуб, орус аскерле Къарачайгъа киредиле. Къарачай ол заманда не тюрк аскерледен, не хоншу миллетледен бир тукъум бир болушлукъ кёрмегенди. Къарачайгъа орус аскерле эки джол бла келгендиле. Пятигорьени джаны бла Къобан суудан огъартын эмда Малканы джанындан. Миллетде джюрюген хапарлагъа кёре, Емануелни джол усталары Къабартыны баш бийи Мисост Атажукинни къарнашындан туугъан Атажук Атажукин эмда Мисост бла бирде тургъан Дудаладан къарачай бий болгъандыла. Аны аты Амантишча халкъда бюгюннге дери сакъланнганды. Биз оюм этгеннге кёре, урушха хазырланнган кёзюуде экспедицияла бардырыб, оруслула Къарачайгъа элтген джолланы кеслери да иги билгендиле.

Былайда бир затны чертерге керекди. Дуда улу Къарачайда оруслулагъа джан басхан партияны башчысы болгъанды. Миллетге орус къралны къурамына кирейик деген оюмун сингдирирге кюрешгенди, алай болса да, сёзюн ётдюралмагъанды. Аны тышында да, Къарачайны баш бийлери Кърымшаухаллагъа Дудалары базманлыкъ этгендиле. Ол себебден ала бир-бирлерине къаршчы баргъандыла. Миллетде джюрюген бир къауум хапарлагъа кёре, орус аскер Къарачайгъа кирген заманда, аланы биргелерине Амантиш болмагъанды. Атажук келгенди Емануелни биргесине. Ол орус аскерлени агентлери болгъанды.

Орус аскерле экиге юлешинедиле. Антроповну отряды Къобан сууну къатында Ташкёпюрню алады. Алайда артиллерия Аман-Ныхыт бла таулагъа чыгъалмайды. Емануель 1653 адамы бла, кючлю сауутланыб, октябрны 19-да Нарсана джанындан, тауланы башы бла, ЭлДжургъан-Сырт бла келеди. Аланы баш муратлары – эки джаны бла Къарачайгъа кириб, аны аскерин, эсин да эки джерге юлешиу болады. Джёгетейден да алагъа болушлукъгъа къазакъ отряд атланады. Емануелни аскери октябрны 20-да (джангы санау бла ноябрны 2-де) Минги Тауну этегине киреди. Ёхтем къарачайлыла, ёмюрлюк джашагъан джуртларын къоруулай, джау бла джигитча сермешге киредиле. Ол 12 сагъатны барады. Алай а ингир сагъат джетиге кючлю сауутлары болгъан орус аскер таулуланы онгларын алады, Хасаука уруш тохтайды.

Емануелни белгили географы Голицын гиназ былай джазады: «Ёмюрде кеслерин кишиге хорлатмагъан, ёхтем къарачайлыла бек уллу къаршчылыкъ танытсала да, биз аланы хорладыкъ». В.А. Потто да урушну баргъанын кёрюб, былай джазгъанды: «Къарачайлыла аманлыкъчыла тюлдюле, ала бизни ачыкъ джауларыбыз эдиле, ол себебден, бизге хыянат этгенлени кеслеринде джашырыргъа да эркинликлери бар эди. Къарачайгъа баргъан экспедицияны мураты аланы тынч этиу тюл, аланы бойсундуруу болгъанды. Ол зат бизни аскер эмда политика излемибизге джууаб этгенди».

Экинчи кюн Емануель Къартджурт элге киргенди. Аны аллына Кърымшаухалланы Исламны башчылыгъы бла депутатла чыкъгъандыла. Кърымшаухал улу уруш ючюн джууаблылыкъны бойнуна алгъанды. Джау хорлаб алгъан эллерин, къуш тюгюнлей чачханын иги билген Кърымшаухал улу, кесини юйюн-арбазын кёргюзюб, меникин тонагъыз, чачыгъыз, алай а мени миллетими юйлерине хыянат джетдирмегиз, дегенди. Емануелни аскерине уллу къоранч тюшсе да, къарачайлыланы джигитликлерине уллу сый бериб, эллерин чачдырмагъанды, джукъларына тийдирмегенди.

Потто былай джазгъанды: «Къарачайлылагъа уруш этгенлегеча тюбедик, бойсуннганлагъача къарамадыкъ. Аланы эллерин чачмадыкъ, алайда тургъан кёзюуюбюзде, къарачайлыла бла орус аскерчилени арасында шохлукъ джаратылгъанын кёрдюк».

Экинчи кюн мамыр кесамат этиледи, андан сора Кърымшаухал улу сёлешеди. Аны сёзюн генералгъа кёчюредиле: «Сиз бек насыблысыз, бизни киши кирелмеген юйлерибизге кирдигиз, бери киши киреллик болмаз деген умут бла урушну кёзюуюнде биз элде тиширыуланы эмда сабийлени къоркъуусуз джерлеге ашырыргъа тыйыншлыгъа санамадыкъ. Алай а сизни насыбыгъыз бизден баш болду. Биз бюгюннге дери Оттоман портну джакъчылары эдик. Алагъа эм халал къуллукъ этгенле эдик. Алай а бизни сатдыла, бизге къыйын кюнде табылмадыла. Энди мындан ары сиз бизни башчыларыбызсыз. Биз сизни сатмазгъа сёз беребиз. Сиз бизни юйдегилерибизге, мюлкюбюзге, рысхыбызгъа да тиймедигиз. Ол зат ючюн биз сизге разыбыз». Аскер тарихчи Къарачайны башчысы Кърымшаухал улуну юсюнден былай джазгъанды: «Олийни ачыкъ, огъурлу бети, адамланы джюреклерине джол табхан тыш къарамы, бютюн да бек ётгюр, къысха сёзю алайдагъыланы барын да сейирсиндирди...».

Къарачайны алгъанына Емануель бек къууаннганды. Ол себебден, илму экспедицияны бардырыргъа да тыйыншлы кёрюб, Илмуланы Академиясындан талай алимни чакъыргъанды. Ол экспедицияны ичинде венгр Шан-Жарль де Бесс да болгъанды. Аны джазгъанына кёре, отрядны джууукълашханын кёргенлеринде, тау эллени джамагъаты бек къоркъгъанды, алай а Емануель не мурат бла келгенин эмда Минги Тауну башына чыгъаргъа излегенин билгенлеринде, къарачай бийле анга болушуб, Хачирланы Хиларны да анга джол устагъа бергендиле. Академикле июлну 9-да Минги Тауну тюбюнден чыгъыб тебрегендиле. Алай а, джол къыйын болгъаны себебли, июлну 10-да башына чыгъалмай ызларына, лагерге, къайтхандыла. Минги Тауну башына сынгар Хачир улу чыкъгъанды.

Адрианополь мамыр кесаматны тамалында уруш тохтагъандан сора, Осман империя Къобан бла Къара тенгизни арасында джерлени Россиягъа къойгъанды. Ол кесамат 1829-чу джыл этилгенди. Ол зат Россияны Къарачайгъа эркинлигин толу бегитгенди.

Хасаука уруш бизни джангы тарихибизни аллыды. Бизни миллетибиз, Россия бла кесамат этген кюнюнден бери, анга толу берилмеклигин, халал къуллукъ этгенин кёргюзгенлей да келеди. Биз уллу Эресей къралны бир кирсиз, джарыкъ тийресибиз!

КИПКЕЛАНЫ Зарема,
тарих илмуланы доктору.
Sabr 13.04.2014 03:25:44
Сообщений: 7254
Юч генерал (Эммануэль, Турчанинов, Антропов) башчылыкъ этген орус аскерге джол уста болуб, таша джолла бла Къарачайгъа алыб келген къарачай бий Амантиш бла къабарты полковник Атажуко болгъандыла. Джырны къагъытха тюшюргенле, асры "интернационалист" болгъандан, къабарты сатлыкъны юсюнден тизгинлени кетериб, къуру Амантишни къойгъандыла джырда. Джыр толусу бла былайды.


Х А С А У К А


Къычырады Дауле: - Хахай, къуугъун!
Къарачайны шохун барын, джууугъун
Чакъырыгъыз, бизге дженгил джетсинле,
Къара кюнде бир болушлукъ этсинле!

Гяуур патчах кёб артыкълыкъ этеди,
Марджа, джашла, орус аскер джетеди.
Аладыла этибизден тоймагъан,
Таргъа тыйыб, джашаргъа да къоймагъан.

Джау келгенди, Хасаукагъа киргенди,
Таб джолланы Амантишден билгенди.
Ма ол бийди бизни сатыб къоярыкъ,
Къарачайны багъасындан тоярыкъ.

Джау келгенди кесин бизден джашырыб,
Джау киргенди ит Атаджокъ ашырыб.
Ол имансыз намыс-сый деб билмейди,
Эр Къарачай зорлукъгъа ийилмейди.

Аллайлалла душманлагъа теблетген,
Джау аскерни тау тарлагъа тебретген.
Анттыймазла къара зарлыкъ этелле,
Ала чекден джаугъа базыб ётелле.

Урлаб-тырнаб, ауурланыб джаталла,
Адамларын малланыча саталла.
Къайдан чыкъды бу ит къауум Капказгъа?!
Антмы этгенд халал къыйын къабмазгъа?!

Шам Къарачай улан этиб ёсдюрген
Атаджокъду душманланы юсдюрген.
Ол генезир бизге джаулукъ этеди,
Хайда, джашла, орус аскер джетеди.

Атаджокъла - инаралны тенглери,
Тенглери тюл - этеклери-дженглери.
Ол къауумду бизни ачыкъ джауубуз,
Ала бла кемсиз кёбдю дауубуз.

Ол инарал бизни хорлаб алалса,
Тырнакъларын юсюбюзге салалса,
Джыртыб, талаб, мууал этиб къояред,
Джасакъ бла терибизни сояред.

Ачыудан биз къайнагъынчы, бишгинчи,
Ол залимни тузагъына тюшгюнчю,
Бирлешейик, кенгдегин да джокълагъыз,
Тар ёзенде джуртубузну сакълагъыз.

Тау асланла хазыр болуб чыгъыгъыз,
Джау аскерни дженгил-дженгил джыгъыгъыз.
Ойнатыгъыз сампаллада къолланы,
Къызартыгъыз Хасаукада джолланы.

Эбекку улу от къалагъа кетгенди,
От алыргъа кёб дыгалас этгенди.
Ырхы басыб, от ёзекни джабханды,
"Ай медет!" деб, Дауут эрнин къабханды.

Излей кетиб, бир уууч от табханды,
Анга къошар затла излеб, чабханды.
Залыкъылды табыб, аны эзгенди,
Кюкюртню да къошуб, отну сюзгенди.

Ёлчелеге къуюб аны тиздиле,
Мычымай къоргъашын окъла джюздюле.
Бир базыкъны ёшюнюнден тийдиле,
Аллай кёбню къая раннга ийдиле.

Джигерлени-джигитлени къолунда,
Тау мылтыкъла этер сауут болдула.
Хасауканы айланч-буйланч джоллары
Шындык-шындык ёлюкледен толдула.

Джигит таулу ёхтем-ёхтем джекиред,
Ташдан-ташха джел ургъанча секиред.
Таукел улан инаралны ёлтюрсюн,
Башын кесиб аны бизге келтирсин.

Батыр Умар гёджебсиниб атлайды,
"Къоркъмагъыз!" деб, джаугъа къаршчы чартлайды.
"Джетигиз!" деб, нёгерлерин сакълайды,
Атады да алчыларын къаблайды.

Ма окъ тийди бизни джигит Умаргъа,
Аман кюнде джер салгъаненг Чубаргъа.
Керек эдинг, быллай кюннге тууаргъа,
Даулет барад, кёзлеринги джумаргъа.

От бошалыб, окъ бошалыб къалса да,
Ташла-агъачла окъча, тобча джаудула.
Асланланы къурч беллери талса да,
Абычарла чаууллагъа аудула.

Бу къазауат бек узакъгъа барлыгъед,
Инаралны баш токъмагъын аллыгъед.
Аскерибиз азды, саны толмайды,
Сауут кюч да биз сюйгенча болмайды.

Тизгинлешиб, ёзенни ёрге джау кирди,
Батыр Къайтукъ сабийлеге кёл берди:
- Таулучукъла, сиз да ёсюб джетерсиз,
Бу къан дертни джууабларын этерсиз.

______________________________________

Ш Е Й И Т У М А Р*
Хасаука урушда шейит болгъан,
Къарачайны миллет джигити Багъатырланы Умаргъа аталгъан джыр.


Эки атыб тютюнюн бир этиучю,
Умар, санга бюгюн къанмы джаугьанды?
Керек болса, къанатлыча джетиучю,
Тулпарланы бири къайда къалгьанды?

Къарачайны сакълар ючюн ол бюгюн,
Джанын берди, чаууллагьа сойланыб.
Излейик биз аждагьанны ёлюсюн,
Аны дертин алыргьа деб ойланыб.

Юсюндемед аны къара джамчысы?
Джыгъылмайын, турамеди атында?
Къайда тамды къаныны арт тамчысы?
Айшатчыгьы болмадымы къатында?

Къой сюрюуге къазакъ бёрю киргенлей,
Сау аскерни къырыб, тюзню толтурдунг.
Къараб артын энтда къалын кёргенлей,
Атаргьа деб, бетджанынга олтурдунг.

Джаула сени кесгендиле джолунгу,
Бетджанынгы таш артына салгьанса.
Окъла тийиб юзгендиле къолунгу,
Шкогунгу сол къолунга алгьанса.

Джигитлигинг санларынга сингнгенди,
Башлыгьынгы сен къолунга чулгьадынг.
Тулпар кибик, таш башына миннгенлей,
Къылычынгы джаула таба булгьадынг.

Къылычынгы сен булгьадынг джаулагьа:
«Келигиз,- деб,- бираз ойнаб къайтырсыз!».
Сен осият этдинг мийик таулагьа:
«Айшатыма ахыр салам айтырсыз».

Кёкюрегинг шыбылача джашнайды,
Сёлеширге тылмачлыгьынг джетмейди.
Къолунг бла сен кёргюзюб башладынг,
Айтыр сёзюнг тамагьынгдан кетмейди.

Къурч санлада бегиген ол темир джан
Терк чыкъмайды, быллай тулпар джашладан.
Ётгюр сандан чартлаб чыкъгьан исси къан,
Тешиб ётюб кетед къаты ташладан.

Акъджал атынг кючлю тукъум эснеди,
Энди болур болгьанды деб, кишнеди.
Эсин джыйыб тюз кёзюнге къарады,
Къобалырменг деб да бираз марады.

Къобарынгдан атынг умут юзгенди,
Сен узатхан къан бусхулну къабханлай,
Къуугьун этиб Айшатынга джюзгенди,
Хасаукадан бёлюнмейин чабханлай.

Джаш санланы къан шоркъала джуугьанед,
Ууланыб ол шкогуна къатханлай,
Керек болуб быллай кюннге туугьанед,
Къобмаз джукъу аны басды джатханлай.

Къандан толгьан кийимлени барысын,
Джан бергинчи, Айшат джетиб джалагъанд.
Айталмайма сизге андан арысын,
Таш да, тау да сейирсиниб къарагъанд.

Бир ачсанг а, ариу бала, кёзюнгю,
Аладан мен, джангыз къараб тоймазма.
Айтсанг а сен, манга ахыр сёзюнгю,
Душманлагьа сени къанынгы къоймазма.

Аджал къатыш бу сёзлеге бёлюнюб,
Къандан толгъан кирпиклерин ачханды,
Дугъумлача гинжилери кёрюнюб...
Айшатыны джан тамыры чанчханды.

Бек таралыб кёзю анга къатханлай,
Джулдузланы джарыкълары тас болду.
Айшаты да биргесине джатханлай,
Кюнню бетин булут басыб, чарс болду.

Айшатынгы къамишлеча къоллары,
Бу къан дертни бир да къоймай алырла.
Бузсала да шериатны джолларын,
Экигизни бир къабыргьа салырла.

Айшат, нечик узакъ этдинг болжалны!
Ойламадынг, бу кюн келиб къаллыгьын.
Билмеймединг джигитинге ажалны
Быллай джерде, джетиб джанын аллыгьын?

Къарачайны къара къадау ташлары,
Бюгюн ала туз гыртлача эрирле.
Къабырынгда, Шейит Умар, тенглеринг,
Мыдах болуб ахыр салам берирле.

Сагьышладан башы тубан тауладан,
Шоркъа-шоркъа джыламукъла агьарла.
Артыкълыкъгьа башчы болгьан джаула да,
Мычымайын кереклерин табарла.

Ол тулпарны джаула аууб кёргенлей,
Артыкъ да бек уллу къууанч къурдула.
Джаны чыгьыб, къобалмазын билгенлей,
Кёзлеринден сюнгюлерин урдула.

Сени этингден ала бир да тоймалла,
Ачы-ачы къычыраед бирлери.
«Ол ким эди?» Таныргьа да къоймалла,
Кёзлеринги къан къатышхан терлери.

Джара къолунгу сен узатдынг таулагьа,
Ана джуртунг уллу терен ёзеннге,
Тиш къысханча сора къанлы джаулагьа,
“Джыйгьансыз, деб, бизни такъыр гёзеннге.”

Мен тюлме джигитлени артлары,
Энтда сизден кёб джигитле къалырла.
Тауусулгьунчу тулпарланы артлары,
Ала сизге кёб ачыула салырла.

Абычарла, инаралла – къанлыла,
Кечилирми бюгюн этген ишигиз?
Тулпарладан тууарла мазаллыла,
Ол кюн тюшер сизни къабан тишигиз!

Хапарынгы сени къоймай ма былай,
Ким айталыр ол кюн ишни болгьанын?
Къара къашлы, асыры кенг мангылай,
Алтмыш алты къоргьашындан толгьанын?

Сен джарлыны джазыкъсыныб терекле
Къымылдайла, къалмай бары тиллешиб.
Ачыуланыб шууулдагьан чегетле
Ма бу джырны джырладыла бирлешиб.

Сенден акъгьан бу исси къан тамчыла
Джылатырла барыб тамгьан джерлерин.
Нёгерлеринг кийиб къара джамчыла,
Къабырынгда сюртерле къан терлерин.

Сен тюлсе аскерлени артлары,
Джигит тёлю къурурукъ тюлд тауладан.
Сары гяуур бюгюн бизни дженгсе да,
Къутхарырбыз джуртну бир кюн джауладан.
bubbleman 13.04.2014 16:12:59
Сообщений: 419
Бир сёз къошайым, боллукъ эсе.


Джау келгенди, Хасаукагъа киргенди,
Таб джолланы Амантишден билгенди.
Ма ол бийди бизни сатыб къоярыкъ,
Къарачайны багъасындан тоярыкъ.


Къартладан бир тюрлю эшитгенме:

Джау келгенди, Хасаукагъа киргенди,
Таб джолланы Амантишден билгенди.
Чанкады, бийди, бизни сатыб къоярыкъ,
Къарачайны багъасындан тоярыкъ.


Ол бир сёз сау джырны магъанасын тюрлендирген этеди. Миллетни дауу бир адамгъа тюл, саулай бий, чанка къауумгъа айланады.

Энди бизни къарачай джазыучула дыгалас этиб къарачайны сатхан бийлени ариу халда кёргюзтюрге излеб, тарихни да, эски джырланы да тюрлендириб кюрешедиле.
Бир версияда уа таб ма былай да джазаргъа излегендиле:

Ма ол черкес бийди бизни сатыб къоярыкъ,
Къарачайны багъасындан тоярыкъ.



Огъэсе ма бу "хапар" къайры келишген затды?
Цитата

Миллетде джюрюген бир къауум хапарлагъа кёре, орус аскер Къарачайгъа кирген заманда, аланы биргелерине Амантиш болмагъанды. Атажук келгенди Емануелни биргесине. Ол орус аскерлени агентлери болгъанды.
Джюрюмейди миллетде аллай хапарла, ётюрюкню джазмагъыз.
Ол кёзюуде Амантиш гитче джашчыкъ болгъанды деб да сингдирирге кюрешедиле миллетге.
Керти, адам кюлюрчады бизни тарихчилерибизни этген ишлерине.


Цитата
Sabr пишет:
Экинчи кюн Емануель Къартджурт элге киргенди. Аны аллына Кърымшаухалланы Исламны башчылыгъы бла депутатла чыкъгъандыла. Кърымшаухал улу уруш ючюн джууаблылыкъны бойнуна алгъанды. Джау хорлаб алгъан эллерин, къуш тюгюнлей чачханын иги билген Кърымшаухал улу, кесини юйюн-арбазын кёргюзюб, меникин тонагъыз, чачыгъыз, алай а мени миллетими юйлерине хыянат джетдирмегиз, дегенди. Емануелни аскерине уллу къоранч тюшсе да, къарачайлыланы джигитликлерине уллу сый бериб, эллерин чачдырмагъанды, джукъларына тийдирмегенди.

Сейир тюлмюдю? Былайда да бийле джигит болдула!

Урушда кесин хорлатханнга, хорлагъан джаны соргъан мы этеди, саулай элни ми тонайыкъ, огъэсе элни бийи къайсы юйлени кёргюстсе, ол юйлени тонарбыз деб?

Орус аскер да, орус аскерни тамадасы да сау болсунла, миллетге тиймегенлери ючюн.

Бизни джазыучуларыбыз хакъны, кертини джазсала кеслерини сыйлары да миллетни ичинде мийик болур.

Чанкала, бийле, къарачайны ол кёзюуде сатыб тургъан эселе, кеслери къабарты бийле бла джуукълукъ тутуб, къыз-келин келтириб, къыз чыгъарыб, тюз къарачай миллетни да къабартыны тюбюне атыб, джазыучуларыбыз тюзюн джазсынла, тукъум джууукълукъ дегенча затлагъа къарамай.

"Коммунистле къоймай бу джырны тюрлендирген этгендиле " деб, бу тели хапарланы къойсунла. Джырны тюрлендиргенликге, миллетни эсинден джукъ кетмейди.

ПСАПЭ КУЭД ХЪУРКЪЫМ ДОБРА МНОГО НЕ БЫВАЕТ
Sabr 14.04.2014 03:36:36
Сообщений: 7254
bubbleman, сенми тюз айта болурса,
огъесе,
алим, джазыучу, журналист Къагъыйланы Назифа, тарих илмуланы доктору Кипкеланы Зарема, философия илмуланы кандидаты, литературовед Лайпанланы Нюр-Магометми тюз айта болурла?

Халкъыбызны тарихи, литературасы бла аладан кёб кюрешген эсенг да, джылынг бла аладан тамада болуб, джашауну аладан иги биле эсенг да, кёб кёрген, эшитген эсенг да, билмейме. Кесинги танытсанг, бек разы боллукъбуз.

"Коммунистле къоймай бу джырны тюрлендирген этгендиле " деб, бу тели хапарланы къойсунла. Джырны тюрлендиргенликге, миллетни эсинден джукъ кетмейди".

Бу айтханынг а неге ушагъан затды? Совет власт, коммунистле джырны къой, бютеу тарихибизни, ангыбызны, эсибизин - джашауубузну огъуна, алай тюрлендиргендиле, энтда аязыялмай турабыз..Совет власт байланы, бийлени, афендилени кеслерин къурутхан бла къалмай, алагъа не къадар къара бояу джагъыб, не къадар аманлаб тургъанды, тарихде, литературада да аланы башха тюрлю кёргюзтюрге мадар бермегенди. Къайсы сыныфда кибик, бийледе да аманы, игиси болгъан болур. Аны себебли, бийлени барын да аманлау - ол совет властны иши эди, халкъыбыз а аманына аман дегенди, игисине иги дегенди. Джырчыла хакъ сёзню айтхандыла, совет властны кёзюуюнде джырланы, тарихни да къагъытха тюшюргенле уа - властха джараулу этиб баргъандыла барын. Ма андады палах.

Хасаука джырны 1930-чу джыллада басмаланнган кесегинде "чанка бийди бизни сатыб къоярыкъ" деб айтылады. Андан сора чыкъгъан китаблада да алай басмаланыб баргъанды. Сен айтханча, "чанкады, бийди бизни сатыб къоярыкъ" деб, бир джерде дв джокъду - алай айтылса, бютеу чанка-бий къауумгъа джагъыллыкъ эди къара.
Алай айтылмагъанды - джангыз орус акскерге джол усталыкъ этген къарачай бийге хыршыланады халкъ. Къагъыйланы Назифа "чанка бийди" деген да терс болгъанын эслетгенди. Дудалары чанкала тюлдюле, бий сыныфдандыла. Аны себебли, Назифа 1960-чы джыллада илму экспедициялада кёб айланыб, эски къартла бла кёб ушакъ этиб, ол тизгиннн кертисин тохташдыргъанды: "ма ол бийди бизни сатыб къоярыкъ".
Джырчы "бийле бары да амандыла" демегенди, совет власт кесини къаламчыларына джаздыртыб кюрешгенди алай. Аны себебли, ол тизгин тарих джаны бла да тюздю. "Чанкады, бийди бизни сатыб къоярыкъ" десенг а - тариххе да, адамлыкъгъа да, джырны ритмине да келишмейди.

Амантиш Атаджокъ шоху бла орус аскерни Къарачайгъа алыб келгенликге, Къарачайны олийи Кърымшаухалланы Ислам ахыргъа дери халкъыбызны сакъларгъа кюрешгенди. Анга аман айтылыб, бир джерде эшитмегенме. Бийлени барына да аман айтырыкъ болса халкъ, Хасаука джырда да олийге бир зат айтырыкъ болур эди..

"Энди бизни къарачай джазыучула дыгалас этиб къарачайны сатхан бийлени ариу халда кёргюзтюрге излеб, тарихни да, эски джырланы да тюрлендириб кюрешедиле".

Терс оюм. Джырда сатлыкъгъа саналыб, джангыз бир къарачай бий айтылады - Амантиш. Башха бий а - Атаджокъду - къабартылы. Экиси болгъандыла орус аскерге джол усталыкъ этген. Эски джырланы къалай тюрлендириб джазгъанларын, 1940-чы джыллада Къарачай илму-излем институтда илму къуллукъчу болуб ишлеген Дудаланы Махмут да джазгъанды:
«Хасаука» джырны вариантларына къарай башладыкъ. Хамид къолуна къаламны алыб, экили ангылашынырча джерлерин бузаргъа хазырланды. Мен акъырын окъуб барама. «...Гяуур патчах кёб артыкълыкъ этеди». Хамид гяуур дегенни бузуб, башына къанлы деб джазды. «Марджа, джашла, орус аскер джетеди». Орус дегенни орнуна патчах деб джаздыкъ. «Таргъа тыйыб, джашаргъа да къоймагъан». Башха варианты: «Тар ёзенде джашаргъа да къоймагъан». Бу вариантын къойдукъ, биринчи магъана джаны бла кескинирек болса да. «Бизни тар ёзеннге ким тыйгъаны алайсыз да ангылашынады» деди интситутну директору. Джырны аягъы: «Бу къан дертни джууабларын этерсиз!» Аны бузуб: «Къан патчахха дертигизни этерсиз» деб джаздыкъ. Бу дыгаласларыбыз бары да къоркъгъандан эдиле: бизни джауубуз Орус тюлорус патчахды, бизни джауубуз Къабарты тюл, къабарты бийди. Аны себебли халкъдан джазыб алгъан вариантларыбызны архивге салдыкъ, бир къауумун а, ары салыргъа да къоркъуб, думп этдик. Эски къарачай джырланы басмагъа хазырлау бу халда бара эди. Кеси джаныбыздан тизгинле къошуу неда къоратыу – ол гюнахлы ишди, алай а, этгенибизни джазама..."

"Хасаука", "Умар" джырла Тюркде тюрленмей сакъланнгандыла. Дудаланы Махмутну айтханы да, Тюркде къарачайлылада сакъланнганы да, мен гитчеликде 120 джыл джашаб ауушхан Тамбийланы Джюсюбден эшитгеним да, хазна къалмай бир-бирине келишедиле. Атаджокъ алада айтылады, совет властны кёзюуюнде джазылгъанлада уа ол джокъду.

Бизни илму бла, тарих бла, литература бла кюрешген адамларыбыз, совет-коммунист джорукъну ётюрюклеринден азат болуб, хар неге эркин кёзден къараб , джырларыбызны да, тарихибизни да тюзюча кёргюзтюрге борчлудула энди. Эркин сёз, хакъ сёз бюгюн айтылыб къалмаса, тамбла аллай таблыкъ болурму - ким биледи.
Sabr 17.04.2014 00:32:28
Сообщений: 7254
КЁБНЮ НАСЫБЫ ДА КЁБ

Сабий туугъан бизни халкъда азгъа айланнганды. Ёлген а кёбдю, артыкъсыз да илинмек аджалдан. Джашаргъа таблыкъла болмагъаны себебли (тау этеклерине газ тартылмагъаны, инфраструктура болмагъаны, ишсизлик), халкъ тау элден ёзен аягъына, шахар къыйырына кёчюб, кетиб барады. Джыйымдыкъ элде, джыйымдыкъ шахарда уа, тилин, адетин, миллетлигин сакълагъан да къыйынды. Джаш тёлю уа, бютеу къралгъа джайылгъанды, заманында юй-юйдеги къурагъан проблемады.

Ата-бабаларыбыз бек къыйын заманлада да элден къачмагъандыла, къралдан садакъа да тилемегендиле, мал тутуб, сабан сюрюб, джашаб тургъандыла — къара ишден къоркъмагъандыла. Чекде орналгъаны да, джерини ариулугъу, байлыгъы да, ишлей, джашай билгени да, кесин ёхтем, эркин джюрютгени да — башына джау болгъанды. Алай а, сюргюнде да — Орта Азияны къумларында да, Сибирияны бузларында да - тюб болуб къалмагъанды халкъ. Джарымы къырылса да, къалгъан джарымы эсин ташламагъанды, ангысын тас этмегенди, джаны саудан ёлюб къалмагъанды. Джашаргъа, чыдаргъа кереклисин, Къаламгъа, Китабха къадалыргъа кереклисин, адам санын да ёсдюрюрге кереклисин ангылагъанды. Кърал кесини джаууна санагъан халкъдан, сюргюнде юч адамыбыз Социалист Урунууну Джигити атха ие болгъаны — халкъыбыз къалай ишлегенине, къалай сау къалгъанына шагъатды.
Ол къыйынлыкъда да, той-оюн тохтамагъанды, джангы юйюрле къуралгъандыла. Сабий туугъан кёб болгъанды. Алай бла, халкъыбыз кесин ёлюмге хорлатмагъанды. Бюгюнлюкде айтылгъан алимлерибиз, джазыучуларыбыз, санат, маданият усталарыбыз — бары сюргюнде туугъан сабийледиле.

Энди уа хал башха тюрлюдю. «Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, къайытырыкъбыз Кавказгъа — анда бурунча Эл, Халкъ болуб кетерикбиз» деб, къайытхан эди таулагъа халкъыбыз. Алай а, алгъынча Къарачай областны ызына къуратмадыла, тау элледе къыйналмай джашарча таблыкъла, инфраструктура джарашдырмадыла, халкъгъа аслам мал тутаргъа къоймадыла, джетген къызларын, джашларын юйлендириб, бир джанына чыгъарырча, юй орунла берирге унамадыла. Айтыргъа, халкъ элине тамыр иерча, ёсерча, юйрерча болмады. Геноцид джюз бетлиди: сюргюнден къайытхан халкъыбызны эллеринден кетерча, къралгъа джайылырча, ассимиле болурча — аллай кир сиясетни бардырдыла сталинчи-сусловчу къауум. Хрущевну башчылыкъдан къурутхандан сора уа, ол политика — кърал дараджада! - бизни халкъ бла ачыкъ кюрешиуге бурулду. Бизни джуртубуздан сюрдюрген Суслов — къралны миллет политикасын бардыргъан адам эди, коммунист партияны башчы къауумунда экинчи адам эди. Сюргюн азабдан ётген халкъланы реабилитацияларына къаршчы болгъан, ууакъ халкъланы ассимиле этиу сиясетни къаты бардыргъан адам эди Суслов, адам дерге боллукъ эсе анга. Ол болгъанды бизни джуртубуздан сюрдюрген да, ызыбызгъа къайытханыкъда бизни къраллыкъсыз къойгъан да, эллерибиз, халкъыбыз айнымазча этген да. Алгъынча, эллерибизден зор бла кёчюрмеселе да, эллерибизде джашар онг бермей, халкъ эллеринден кеси кетерча этген — Сусловну, сусловчуланы политикалырыды, кенгирек айтханда уа, тышы тюрленсе да, ичи тюрленмеген — импер политика.

Палахны башы — энчи Къарачай област ызына къуралмай къалгъанындады. Джыйымдыкъ Къарачай-Черкесде Къарачайны хакъын, юлюшюн кесине табдырмай, къалгъанлагъа юлешиб келедиле 1957-чи джылдан бери. Къарачай Элни (кенг магъана бла айтама) къурутханлары, джыйымдыкъ Къарачай-Черкес-Орус-Абаза-Ногъай Элни (областны, республиканы) къурагъанлары, анда халкъыбызны джюз халкъны бири этиб, санына кёре къыйынын, юлюшюн табдырмагъанлары, Реабилитация законну толтурмагъанлары, тилибиз, культурабыз айнырча мадарла этилмегенлери — барысы да халкъыбызны абызыратханды. Алгъыннгы Къарачайны ара шахары, бюгюннгю Карачаевск — анга кюзгюдю. Къарачай шахарда ишсизлик 90%-ден асламды. Ишлеген бир уллу предприятие джокъду. Культура къала, Спорт къала дегенча бир деменгили мекям джокъду. Джаш адамлагъа не ишлер джер, не спорт бла тыйыншлы дараджада кюреширча джер, не культура бла кюреширча джер джокъду. Да сора, не Дворец культуры, не Дворец спорта, не бир промышленный предприятие болмаса, джаш тёлю дуниягъа джайылмай, неда терсеймей къалырмы?

Къарачай шахар — бютеу къарачай халкъ не халда болгъанын кёргюзтген кюзгюдю. Алай а, халкъыбызгъа оноу этген, аны къайгъысын кёрген бир башчы джокъду. «Оноу керекли бир Эл тюб болду» деб, аны ючюн айтхандыла. Къуллукъчуланы, оноучуланы, башчыланы оноулары - халкъны, джуртну тоноу болуб турса, миллет не этсин?

Быллай болумда да саудан ёлюб къалмазгъа керекбиз. Къалам тутханла, ауаз бергенле - хакъсызлыкъгъа, зулмугъа, ётюрюкге, кёзбаугъа къаршчы кюреширге, тюзюн айтыргъа, тюзюн джазаргъа борчлубуз. Зулмуну арбасына минерге, арбазына къысылыргъа, джырын джырларгъа кюрешгенде адамлыкъ да, муслиманлыкъ да джокъду. Хакъ кертисин, тюзюн айтханла, джазгъанла, джайгъанла, этгенле - джангыз ала тыйыншлыдыла Къаламгъа.

Айтханымча, бюгюн халкъыбызны атын айтдыргъан адамла — ол палах, сюргюн 1943-1957 джыллада туугъанладыла. Ол заманда — джуртсузлукъ, хакъсызлыкъ эм къаты заманда огъуна — 6-7-8 сабий туумагъан юйдеги джокъ эди. Бюгюн а — джуртубузда, аллай къыйынлыкъла да болмагъанлай, «джашау къыйынды» деб, юйюрледе сабий къурау азгъа айланнганды. Орта тергеу бла — 2-3 сабий хар къарачай юйде. Ол бек азды. Чеченде, Юнгюшде бюгюнлюкде хар бир юйюрде 8-9-10 сабий барды. Алагъа джетген къыйынлыкъ бизге джетмегенди, джашау бизде тынчыракъды, рахатыракъды. Бизге джетмеген иман, ангы, эс болурламы?

Халкъ билмей айтмагъанды «кёбню насыбы да кёб» деб. Биллигинг джокъду — биринчими, ючюнчюмю, алтынчымы — къайсы сабий алим болур, къайсы — поэт болур, къайсы — гёджеб болур, къайсы Къарча болур, къайсы Кърымшаухалланы Ислам болур, къайсы Багъатырланы Татаркъан, Умар болур, Ёзденланы тулпар Алий болур, Алийланы Умар болур, къайсы Байрамукъланы Джатдай болур...
Ол юйюрледе къуру бир-эки сабий болуб къалса, аллай адамларыбыз болурму эдиле? Эм фахмулу, эм онглу къайсы сабий болурун киши да билмейди — биринчими, онунчуму. Аны себебли, табигъатны ишине буруу болмай, табигъат кеси тохтатхынчы, сабийле тууаргъа керекдиле. Алайсыз, биз къалгъан халкълагъа — миллет ангылары, тарих эслери кючлю болгъан халкълагъа - тенглик эталлыкъ тюлбюз.

«Джашау къыйынды да андан аз болгъанды сабий туугъан» деген — ётюрюк айтады. Сюргюнде-кёчгюнчюлюкде — бек къыйын заманлада да — сабий туугъан кёб эди. Айтханымча, бюгюн халкъыбызны атын айтдыргъан адамланы кёбюсю ол джыллада туугъандыла. «Джашау иги болса — сабий кёб тууады» деген да ётюрюкдю. Мен Норвегияда турама — джашау мында бек игиди, алай а, норвежли юйюрде сабий туугъан эки-юч къатха азды, бери келиб джашагъан пакистанлыладан, сомалийлиледен, чеченлиледен, курдладан... Алай эсе, джашауну аманлыгъында-игилигинде тюлдю иш.

Жириновский импер политиканы ауазыды. Импер халкъ болмагъан къауумлада сабий туугъан кёбюрекди, импер халкъда уа — азыракъ. Импер халкъда сабий туугъанны кёбюрек, къалгъанлада азыракъ этер дыгалас ачыкъ кёрюнеди. Жириновский Дагъыстанны, Чеченни, Юнгюшню юслеринден айтады ансы, Къарачай ансыз да кеси кесин джокъ этиб кюрешеди — сабий туугъан аз, орус тилли бола баргъанла кёб, илинмек аджалдан ёлгенле бла уа — Кавказда къой, къралда да — биринчи олруннга чыкъгъанбыз.

Демография — бизни халкъны эм уллу проблемаларыны бириди. Къарачайны кесини къраллыгъы болмагъаны, халкъыбызны халкълыгъын сакъларгъа кюрешген башчыларыбыз болмагъаны, джыйымдыкъ Элде джюз халкъны бири болуб, эриб, ассимиле болуб, кетиб баргъаныбыз — къайгъы этдиреди. Арт кёзюуде Таджикистандан, Узбекистандан келиб бизде ишлегенлени эсебге тюшген саны — 27 мингден атлайды. Ол бизни бир районубуз чакълыды. Ол келгенлени кёбюсю къарачай районлададыла. Иги кесеги, не амал бла былайлагъа джерлеширге кюрещеди. Къарачай къызлагъа юйленнгенле да кёб бола барадыла. Бу барыудан барса, генотипибиз тюрлениб, орус тилли, азиат тюрсюнлю бек къуджур халкъ болургъа боллукъбуз.

Узун сёзню къысхасы — бизни халкъыбызгъа тёрт джанындан да къайгъыла, къоркъуула джетишедиле. «Аууз кимде болса, Эл - анда» дегендиле ата-бабларыбыз.
«Аууз а» — кимди: имамла, джазыучула, журналистле — айтыргъа, Къалам бла, Китаб бла, Ауаз бла халкъны ангысын, эсин къозгъаучула. Барыбызны да борчубуз — сёз бла, ауаз бла халкъыбызны джакълауду, сакълауду. Халкъгъа къыйынлыкъ джете эсе, эм алгъа ол затда терс — Башчыларыдыла эмда интеллигенциясыды. Аланы «бири — оу да, бири — шау» болгъандан Аллах сакъласын.

Алай а, гюнахны башхалагъа кюреб, кесибизни шыйых этмейик. Къыямат кюн Аллахха не джууаб этерикбиз, сорса: къауумунгу сакълар ючюн не этдинг? Аны санын, ангысын да ёсдюрюр джанындан не этдинг? Мен берген динни, тилни, тюрсюнню, джуртну сакълар ючюн не этдинг?
bubbleman 17.04.2014 05:23:57
Сообщений: 419
Sabr,

Дудаланы Махмудну "Къарачайгъа ахыр сёзюм" деген осиятында айтханын кесигиз билесиз: "1920 джыллада Къарачайда совет властны бегиген кюнюнден башлаб, бюгюнлеге дери, джангыз бир джазыучу не да тарихчи, кёре-биле тургъанлыкъгъа, тюзюн джазмагъанды."



Цитата
Sabr пишет:
сенми тюз айта болурса,
огъесе,
алим, джазыучу, журналист Къагъыйланы Назифа, тарих илмуланы доктору Кипкеланы Зарема, философия илмуланы кандидаты, литературовед Лайпанланы Нюр-Магометми тюз айта болурла?

Халкъыбызны тарихи, литературасы бла аладан кёб кюрешген эсенг да, джылынг бла аладан тамада болуб, джашауну аладан иги биле эсенг да, кёб кёрген, эшитгенэсенг да, билмейме. Кесинги танытсанг, бек разы боллукъбуз.

Мен,сиз къауумдан, тарихчиледен, джазыучуладан тюлме. Сизге да, сизни коллегаларыгъызгъа да эришмейме.

Тюзлюк, кандидатлыкъда, докторлукъда, тамадалыкъда тюлдю. Тюзлюк, хакъны, кертини джазгъанда- айтхандады.
Ол сиз сукъланган илму дараджала барыбызда да бардыла. Хайырлары джокъду ансы.

Бу форумду. Хар адам кесини оюмун, билгенин, сагъышын айтады. Былайда, элге кесибизни танытыб, кесибизге "полит. реклама" этерге деб джыйылмагъанбыз.

Цитата
Sabr пишет:
Хасаука джырны 1930-чу джыллада басмаланнган кесегинде "чанка бийди бизни сатыб къоярыкъ" деб айтылады. Андан сора чыкъгъан китаблада да алай басмаланыб баргъанды. Сен айтханча, "чанкады, бийди бизни сатыб къоярыкъ" деб, бир джерде дв джокъду - алай айтылса, бютеу чанка-бий къауумгъа джагъыллыкъ эди къара.
Алай айтылмагъанды - джангыз орус акскерге джол усталыкъ этген къарачай бийге хыршыланады халкъ. Къагъыйланы Назифа "чанка бийди" деген да терс болгъанын эслетгенди. Дудалары чанкала тюлдюле, бий сыныфдандыла. Аны себебли, Назифа 1960-чы джыллада илму экспедициялада кёб айланыб, эски къартла бла кёб ушакъ этиб, ол тизгиннн кертисин тохташдыргъанды : "ма ол бийди бизни сатыб къоярыкъ" .
Бу керти айыблы ишди. Эски къарачай халкъ джырны тургъаныча къоймай, дыгалас этиб, сёзлерин аууштуруб, магъанасын да тюрлендириб.
"Чанка бийди бизни сатыб къоярыкъ" дегенни магъанасы саулай бий, чанка къауумгъа айтылгъаны ажымсызды. Аны ючюн тюрлендириб кюрешгендиле ол сёзлени. "Чанкала, бийле" деген магъанада айтылгъанын, орта школда окъугъан сохтала да айтырыкъдыла.
"Ма ол бийди бизни сатыб къоярыкъ" деген а, хунагъа джарашмагъан ташча, "новодел" болгъаны кёрюнюб турады.
Къайсы "эски къарт" айтханды ол джангы версияны? Ол "экспедиция" кабинетден ары чыкъгъанмыды?


Дудаланы Махмутну бу сёзлери адамны керти сагъыш этдиредиле: "Аны себебли халкъдан джазыб алгъан вариантларыбызны архивге салдыкъ, бир къауумун а, ары салыргъа да къоркъуб, думп этдик. Эски къарачай джырланы басмагъа хазырлау бу халда бара эди. Кеси джаныбыздан тизгинле къошуу неда къоратыу – ол гюнахлы ишди, алай а, этгенибизни джазама..."

Мени сорууум, бизни къарачай джазыучула, тарихчиле, къарачайны тарихине быллай артыкълыкъ джетдире тура эселе, сора башхалагъа не айыбы барды?



Цитата
Sabr пишет:
Бийлени барына да аман айтырыкъ болса халкъ, Хасаука джырда да олийге бир зат айтырыкъ болур эди..
Мен ангылагъанга кёре, ол кёзюуде, Дудалары Къарачайны Эресейге, Кърымшаухаллары да Тюркге тартхандыла. Миллет да ортада джарсыгъан этгенди.
Орус аскерден кючлю болмагъанды ол заманлада. Аны биле тургъанлай, не мурат бла миллетден 600 адам джыйыб, орус аскер бла сермешиуге киргисткендиле халкъны? Оноу керекли, эл къуруду дегенлей, къарачай аздан къалгъанды ол кюнледе тюб болуб кетерге. Орус генерал, къарачайны джазыкъсыныб къоймай, аскерине бериб, "не эталгъаныгъызны аямагъыз" десе, къалай боллукъ эди Къарачайны арты?
Сора, генералны алнына чыгъыб, "миллетиме тийме, мени юйюмю тона " деген ол къайры келишкен затды? Не, генерал олийден ми эркинлик алыр керекли болгъанды, кимни тонаргъа, кимни къояргъа? Керти бий, кесини миллетин ол кюнге дери джетдирмезге керек эди. Бютюн да бек аскерни келлиги белгили болуб тургъанлай.
Орус аскерге да, ол генералгъа да, мен бек разыма, бизни къурутуб къоймагъанларына.

Сиз кесигизни оюмугъузну бир джазыгъыз. Къарачай бийлени политикаларын ол кюнледе тюзге санаймысыз?

ПСАПЭ КУЭД ХЪУРКЪЫМ ДОБРА МНОГО НЕ БЫВАЕТ
Sabr 17.04.2014 16:43:07
Сообщений: 7254
Sabr 18.04.2014 01:40:23
Сообщений: 7254
bubbleman, не сен ангыларгъа излемейсе, не мен ангылата билмейме.

"Дудаланы Махмудну "Къарачайгъа ахыр сёзюм" деген осиятында айтханын кесигиз билесиз: "1920 джыллада Къарачайда совет властны бегиген кюнюнден башлаб, бюгюнлеге дери, джангыз бир джазыучу не да тарихчи, кёре-биле тургъанлыкъгъа, тюзюн джазмагъанды."

1.Тюздю. Махмуд 1981-чи джыл ауушханды, джандетли болсун. Совет власт, коммунист партия къралгъа оноу этген кёзюуде, тюзюн джазаргъа болмай эди. Ленинни сёзлери: совет власт - ол пролетариат бла эм джарлы элчилени диктатурасыды. Алай демек, джарлы-джалчы къауумдан къалгъан сыныфлагъа длжашауда орун джокъ эди. Ол сыныфланы ёрге кёлтюрюб сёз айтхан да - аланы адамларына саналыб, джашауу тутмакъ бла, ёлюм бла бошала эди. 1920-30-40-чы джылланы къой, 1970-чи джыллада огъуна, "бийлени махтайса "Хорланнган джазыу" деген поэмангда" деб, къаллай бир къыйнагъан эдиле Батчаланы Мусаны. 1980-чи джыллада назмуларымы сюзюб, областда джазыучуланы Союзу "преклонение перед религиозными культами, нет четкого классового подхода" деб терслей эди мени да...

Кърал чачылгъанлы, коммунист партия оноудан кетгенли уа - тюзюн айтыргъа мадар барды. Энди тарихибизге, литературабызгъа да башха тюрлю, керти кёзден къараргъа борчлубуз. Эски джырланы джангыдан басмагъа хазырлагъан сагъатда, 1940-чы джыллада Къарачай илму-излем институтда илму къуллукъчу болуб ишлеген Дудаланы Махмутну джазгъанын (къайтарыб айтама) эсге алыргъа керекбиз:

«Хасаука» джырны вариантларына къарай башладыкъ. Хамид къолуна къаламны алыб, экили ангылашынырча джерлерин бузаргъа хазырланды. Мен акъырын окъуб барама. «...Гяуур патчах кёб артыкълыкъ этеди». Хамид гяуур дегенни бузуб, башына къанлы деб джазды. «Марджа, джашла, орус аскер джетеди». Орус дегенни орнуна патчах деб джаздыкъ. «Таргъа тыйыб, джашаргъа да къоймагъан». Башха варианты: «Тар ёзенде джашаргъа да къоймагъан». Бу вариантын къойдукъ, биринчи магъана джаны бла кескинирек болса да. «Бизни тар ёзеннге ким тыйгъаны алайсыз да ангылашынады» деди интситутну директору. Джырны аягъы: «Бу къан дертни джууабларын этерсиз!» Аны бузуб: «Къан патчахха дертигизни этерсиз» деб джаздыкъ. Бу дыгаласларыбыз бары да къоркъгъандан эдиле: бизни джауубуз Орус тюлорус патчахды, бизни джауубуз Къабарты тюл, къабарты бийди. Аны себебли халкъдан джазыб алгъан вариантларыбызны архивге салдыкъ, бир къауумун а, ары салыргъа да къоркъуб, думп этдик. Эски къарачай джырланы басмагъа хазырлау бу халда бара эди. Кеси джаныбыздан тизгинле къошуу неда къоратыу – ол гюнахлы ишди, алай а, этгенибизни джазама...".

_______________


"Бу керти айыблы ишди. Эски къарачай халкъ джырны тургъаныча къоймай, дыгалас этиб, сёзлерин аууштуруб, магъанасын да тюрлендириб.
"Чанка бийди бизни сатыб къоярыкъ" дегенни магъанасы саулай бий, чанка къауумгъа айтылгъаны ажымсызды. Аны ючюн тюрлендириб кюрешгендиле ол сёзлени. "Чанкала, бийле" деген магъанада айтылгъанын, орта школда окъугъан сохтала да айтырыкъдыла.
"Ма ол бийди бизни сатыб къоярыкъ" деген а, хунагъа джарашмагъан ташча, "новодел" болгъаны кёрюнюб турады.
Къайсы "эски къарт" айтханды ол джангы версияны? Ол "экспедиция" кабинетден ары чыкъгъанмыды?"


2. Къарачай тилни аз-буз билген да айтырыкъды: "Чанка бийди бизни сатыб къоярыкъ" деген тизгинде "чанка бий" деб, джангыз бир адамгъа айтылады. Не тукъумгъа, не бий, чанка къауумгъа айтылмайды. "чанка бий - князь-чанка". Алай а, Дудалары бий тукъумдула, чанкала тюлдюле. Аны себебли, "чанка бийди" деген да тюз тюлдю. Совет власт, коммунист партия болгъанды халкъда тукъум, сыныф айрылыкъны отун ышыргъан, халкъны бир-бирине этген, алай бла башсыз-тамырсыз этген.

_______________________________

Сиз кесигизни оюмугъузну бир джазыгъыз. Къарачай бийлени политикаларын ол кюнледе тюзге санаймысыз?

3. Олсагъатдагъы Къарачай, кишиге бойсунмагъан, оноуун кеси джюрютген, ёхтем тау кърал болгъанды. Адамла да ёхтем адамла болгъандыла. Кърымшамхалланы Ислам да, ол халкъны адамы, башчысы - дини, тили, адети башха - Орус империяны тюбюне Халкъын сугъаргъа излемегенди. Ол излесе да, халкъ аны ангыларыкъ, унарыкъ да тюл эди. Аны себебли, бюгюнден къараб, Кърымшамхал улуну терслерге джарамаз. Хасаукада ёлген шейитлерибиз бошуна ёлмегендиле. Джуртларын, халкъларын, бетлерин-намысларын сакълай ёлгендиле. Аллай ата-бабаларыбыз бла ёхтемленирге боллукъбуз: ала уллу аскерни аллына буруу болургъа къоркъмагъандыла, кючню аллында тобукъланмагъандыла, къаныбыз тёгюледи деб, артха турмагъандыла. Керек кюн, къан тёгюлюр деб, эркишиле артха турсала, къалай болур эди?

«Къан тёгюлюрге боллукъду Къабартыгъа джасакъ тёлемесек»,- десе Къарча;
«Къан тёгюлюрге боллукъду къызылбек аскерден сюрюлген адамларыбызны къайтара тебресек»,- десе Татаркъан;
«Къан тёгюлюрге боллукъду къатынымы кърым ханнга бермесем»,- десе Ачемез;
«Къан тёгюлюрге боллукъду келиними къабарты бийге селеке этдирмесем»,- десе Къара-Мусса;
«Къан тёгюлюрге боллукъду Къабартыгъа артыкълыкъ этдирмесек»,- десе Джаттай;
«Къан тёгюлюрге боллукъду Къарачай миллет округну къурай тебресек»,- десе Алий улу Умар;
«Къан тёгюлюрге боллукъду Къарачайны Черкесден айырыб энчи Къарачай областны къурай башласакъ»,- десе Гюрджю улу Къурман – къалай болур эди? Бизни чёб чакълы сыйыбыз, адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз къалырмы эди? Къалмаз эди. Аллай адамларыбыз болгъаны себебли, ёмюрлени узагъына халкъыбыз, джуртубуз сакъланыб, къраллыгъыбыз болуб, башыбызны ёрге ёхтем тутуб джюрюгенбиз.

_________________


"Народ, пренебрегающий своей свободой ради безопасности, не достоин ни того, ни другого". Бу сёзде да бар болур магъана.


_________________

Энди "орус аскер Эммануэльни башчылыгъы бла къарачай халкъны къырыб къояргъа боллукъму эди?" деген соруугъа джууаб.

Огъай. Кесини динин, тилин, джуртун, къраллыгъын къоруулай, къазауат этген муслиман халкъын Аллаху тагъала тюб этдирлик тюл эди - джюз Эммануэль келсе да.

Хакъ джолдан тайса, динин, тилин, джуртун джакъламай, сакъламай тебресе, дуния малны аладан баш кёрсе, дуния малны ызындан сюрюб, имандан, тилинден, джуртундан да чыгъыб, чачылыб тебресе - ма ол заманда тюб болуб башлайды халкъ.

Аллах буюргъанча джашаса уа,- халкъ хорланныкъ тюлдю, анга ёлюм джокъду.
bubbleman 19.04.2014 19:42:39
Сообщений: 419
Цитата
Sabr пишет:
Къарачай тилни аз-буз билген да айтырыкъды: " Чанка бийди бизни сатыб къоярыкъ" деген тизгинде "чанка бий" деб, джангыз бир адамгъа айтылады. Не тукъумгъа, не бий, чанка къауумгъа айтылмайды. "чанка бий - князь-чанка".

Къарачай тилде сиз айтханча болса, сора "уллу гитче", " къул ёзден", "эгеч къарнаш", "кампет къалач", деген сёзлени да джангыз бир адамгъа, къуру бир затха, айтылгъанча ангыларгъа керекди. Алай а къарачай тилде алай тюлдю, билесиз.

"Чанка" деген, къарачайда тукъум "къауумгъа" санала болмазмы?
Х.И. Сюйюнч улуну редакциясында,1989 джылда басмаланган "Къарачай - малкъар орус сёзлюкде" келгени : Чанка - побочный сын князя и женщины низшего сословия.




Цитата
Sabr пишет:

«Къан тёгюлюрге боллукъду къатынымы кърым ханнга бермесем»,- десе Ачемез;
«Къан тёгюлюрге боллукъду келиними къабарты бийге селеке этдирмесем»,- десе Къара-Мусса;
«Къан тёгюлюрге боллукъду Къабартыгъа артыкълыкъ этдирмесек»,- десе Джаттай;
Бу джырланы окъусанг, кърым хан да, къабарты бий да, къарачай эллеге келиб, бирден къатынынгы бер деб, бирден келининги бер деб, къарачайлыла да бирин бойнун тартыб, бирин къарнын джарыб, сора аллай сагъышла келедиле: миллетге быллай зорлукъ, артыкълыкъ джете тургъан сагъатда, бу къарачай эллени бийлери чыгъыб халкъны нек джакъламагъандыла, къайсы арыгъан къабарты бий да, къырым хан да къарачайгъа кириб, не сюйгенлерин этерге нек болгъандыла? Къарачайда бийлени "бийликлери" неде болгъанды?

ПСАПЭ КУЭД ХЪУРКЪЫМ ДОБРА МНОГО НЕ БЫВАЕТ
Sabr 19.04.2014 22:50:11
Сообщений: 7254
Цитата
bubbleman пишет:
Цитата
Sabr пишет:
Къарачай тилни аз-буз билген да айтырыкъды: " Чанка бийди бизни сатыб къоярыкъ" деген тизгинде "чанка бий" деб, джангыз бир адамгъа айтылады. Не тукъумгъа, не бий, чанка къауумгъа айтылмайды. "чанка бий - князь-чанка".

Къарачай тилде сиз айтханча болса, сора"уллу гитче", " къул ёзден", "эгеч къарнаш", "кампет къалач", деген сёзлени даджангыз бир адамгъа, къуру бир затха, айтылгъанча ангыларгъа керекди. Алай а къарачай тилде алай тюлдю, билесиз.

"Чанка" деген, къарачайда тукъум "къауумгъа" санала болмазмы?
Х.И. Сюйюнч улуну редакциясында,1989 джылда басмаланган "Къарачай - малкъар орус сёзлюкде" келгени : Чанка - побочный сын князя и женщины низшего сословия.

bubbleman,
1.сен юлгюге келтирген сёзле, башха-башха джазылмайдыла, дефис бла джазыладыла: уллу-гитче, къул-ёзден, эгеч-къарнаш, кампек-къалач.
Къарачай орфографияны джорукъларына къара: магъаналары бир-бирине ушаш неда чюйре болгъан эки сёзден къуралгъан къош сёзле дефис бла джазыладыла.
2.чанка-бий къауум десек, дефис бла джазарыкъ эдик, сен айтхан тюз боллукъ эди. "Чанка бийди" деб айтылгъанлай а, ол бийни дараджасын кёргюзтеди. Джырны 1930-чу джыллада чыкъгъанында да, 1960-чы джыллада чыкъгъанында да, 2005-чи джыл басмаланнганында да тюрленмей, ол магъана бла, ол орфография джорукъ бла барады. Тенглешдир: "аман-иги" десек бир магъана, "аман игиди" десек а башха магъана,, "джан-джаныуар" десек - бир магъана, "джан джаныуарды" десек а - башхамагъана.


Цитата
bubbleman пишет:
Бу джырланы окъусанг, кърым хан да, къабарты бий да, къарачай эллеге келиб, бирден къатынынгы бер деб, бирден келининги бер деб, къарачайлыла да бирин бойнун тартыб, бирин къарнын джарыб, сора аллай сагъышла келедиле: миллетге быллай зорлукъ, артыкълыкъ джете тургъан сагъатда, бу къарачай эллени бийлери чыгъыб халкъны нек джакъламагъандыла, къайсы арыгъан къабарты бий да, къырым хан да къарачайгъа кириб, не сюйгенлерин этерге нек болгъандыла? Къарачайдабийлени "бийликлери" неде болгъанды?
Къарачайда "бий" деген сёзню магъанасы орусну бийлеринден неда къабартыны бийлеринден башха тюрлюдю. Бир къабарты бий керек болса, элин да алды да кёчдю да кетди - къалгъанла аны къуллары болгъандыла, къысхача айтыргъа. Къарачай эркин халкъ болгъанды - не кесини бийине, не тыш бийлеге оюнчакъ болмагъанды. Хар юйюр кесини сыйын джакълай, сакълай билгенди. Бютеу халкъгъа къоркъуу тюшген сагъатда уа (Хасаукадача) бийле халкълары бла бирге болгъандыла. Андан сора да, Ачемез къабакъ Уллу Къарачайда болмагъанды, бюгюннгю Къабарты кючлеб тургъан джерде болгъанды, туура къалайы болгъаны эсимден кетгенди. Уллу Къарачайгъа келиб, кеслерин дюрген джюрютген кърым хан, не къабарты бий болгъанды деб эшитмегенме. Кърымшамхалладан бир бий, къабарты бийге дерт джетдире, ызындан сюрюб, ол да къачыб, орус аскерледе букъгъанды. Орус аскер къарачайлыланы къыргъандыла Бештау тийресинде. Аны юсюнден Толстойну джазгъаны барды. Бираздан, бир сейир материал салырма былайгъа.
Sabr 20.04.2014 00:18:01
Сообщений: 7254
Любопытные наблюдения


«С включением Северного Кавказа в состав Российской Империи постепенно сложился социопсихологический тип северокавказского чиновника. Полностью он оформился уже в советско-постсоветский период. Зачастую имперским чиновником на Северном Кавказе был (и есть) воин. Но это другой психологический тип. Северокавказский чиновник - это нахлебник-подручный. Только более ловкий и оборотистый. Став посредником между соплеменником и имперским центром, он паразитирует и на тех, и на других. Силу и сплоченность соплеменников он предъявляет империи. Соплеменникам он демонстрирует возможности централизованной государственности. От последней он и получает большую часть благ. Лоялен северокавказский чиновник по большей части самому себе. Он использует в своих целях противоречия между центральной властью и соплеменниками. Использует внутренние противоречия северокавказского общества. Выступая посредником, он получает громадные дивиденды. Поэтому в благополучном и окончательном разрешении проблем и трудностей северокавказский чиновник не заинтересован.
Несколько слов можно сказать и о северокавказских интеллектуалах. Они не образуют единого социопсихологического типа. Некоторые из них - типичные нахлебники, посаженные на свои места влиятельными родственниками. Другие интеллектуалы вполне серьезные, порою мирового уровня. Одни не акцентируются на своей этничности. Считают себя в большей степени россиянами, европейцами. Или представителями исламского мира. Другие же осознают себя рупором своего народа, его авангардом. И у тех, и у других этническая специфика часто достаточно стерта.
Местный интеллектуал на Северном Кавказе чаще всего представитель крупного культурного ареала (Россия, Европа, исламский мир). Иногда это его весьма тяготит. Что проявляется в гипернационализме, всяческом возвеличивании своего, стремлении представить культурную периферию центром». (http://www.apn.ru/special/print25937.htm:- 2012-02-08 Владимир Самонов, Семён Резниченко «Наш апокалипсис»).
Sabr 17.08.2014 03:57:30
Сообщений: 7254
Бу темагъа джараулу материалла эслеген, былайгъа сала туругъуз.
Тылмач 08.10.2014 13:45:45
Сообщений: 1392

1 0


Руслан Курбанов, вице-президент ФЛНКА, старший научный сотрудник Института востоковедения РАН

Вы никогда не задумывались над одним поразительным фактом? Мы – первое поколение своего народа, который живет в таком достатке – у нас есть и машины, и телефоны, и возможность получить образование в лучших вузах страны, и даже отдохнуть за границей…

Ни у одного поколения наших предков ничего этого не было. Но как же получилось так, что все, чем мы гордимся – наш язык, литература, традиции, архитектура – все было создано нашим народом именно в те времена, когда у нашего народа не было ничего?

Эти слова я услышал несколько лет назад от одного из карачаевских активистов на встрече с делегацией Общественной палатой РФ. И с тех пор часто привожу в пример молодежи во время своих тренингов, лекций и семинаров в различных регионах страны.

Этот пример заставляет нас о многом задуматься. Выходит, что для того, чтобы состояться в качестве народа, не обязательно иметь телефоны, смартфоны и машины. Для этого необходимо обладать волей и единым сознанием.

В данном отношении – сборище великовозрастных бездельников, сутками сидящих в сетях и чатах, хоть они и блестяще говорят на родном языке – народом не является. И никакого вклада в развитие собственного народа эта молодежь не вносит.

Скажу даже жестче. Толпы наших хронических общественников, которые исписывают чиновникам сотни тонн бумаги жалоб на бедственное положение нашего народа – народом не являются. И никакого вклада в развитие собственного народа не вносят.

Для того, чтобы стать народом, люди должны начать принимать самостоятельные решения о развитии своего сообщества. И не только принимать, но и быть в состоянии их реализовать и защитить.

Например, решение, несмотря на сопротивление властей, вернуться из депортации на свою родину, которое принял в середине 20 века чеченский народ. Или решение, перед лицом нависшей угрозы отстоять свое национальное достояние – Самурский лес, которое приняли лезгины дельты Самура.

Именно такие волевые поступки и позволяют нам чувствовать себя единой общностью… Вдыхают в нас веру, что мы в силах еще защищать свои ценности и свое наследие… Дают нам импульс к дальнейшему развитию… И, в итоге, делают нас народом, сохраняющим дух предков и четко видящим вектор своего развития в будущем.

Сегодня наша молодежь далека от того, чтобы заявить о себе, как о едином национальном, гражданском, общественном организме – чье сердце горит желанием принести пользу своему народу, чей разум не затуманен соблазнами общества потребления…

Нас разлагает лень и зависть… Нас отвлекает погоня за дорогими цацками… Нам лень изучать свою историю из-за трепа в сетях… А тем временем, наше молодое поколение теряет и прошлое, и будущее своего народа.

Без этого она не сможет быть полноценной частью, породившего ее народа. А без самой молодежи и народ не сможет быть полноценным народом, который передает свое наследие и возможное будущее в надежные руки…

Эту углубляющуюся пропасть надо преодолевать решительным рывком. Иначе может стать слишком поздно…

Подобным рывком может стать только масштабный общественный проект, связанный с самоотверженным объединением молодежи ради общего блага… Рывок, могущий претендовать на уровень массового гражданского подвига…

Каким в свое время для наших народов было объединение вокруг своих исторических лидеров в противостоянии агрессии захватчиков и несправедливости узурпаторов…
Тылмач 08.10.2014 13:56:56
Сообщений: 1392

1 0

«Всем смертям назло». Пример самосохранения крымских татар полезен для лезгин


15 07 2014, 16:05
Просмотров: 7043
Комментарии: 2
Раздел: Особое мнение, Руслан Курбанов





Руслан Курбанов, вице-президент ФЛНКА, старший научный сотрудник Института востоковедения РАН

На страницах сайта ФЛНКА было проанализировано много примеров социальной самоорганизации, сплочения, самосохранения и общественной борьбы разных народов Кавказа – аварцев, кумыков, лакцев, карачаевцев, ингушей, чеченцев, черкесов…

У каждого из этих народов в прошлом – своя трагедия, будь то депортация, или потери родных земель, или невозможности вернуться на свою родину… А в наши дни – свой ворох проблем перед лицом размывающей их идентичность потребительской идеологии, утраты родного языка, культуры, разложения нравов молодого поколения…

Но с присоединением к России Крыма у кавказских народов появился еще один сосед не менее трагичной судьбой, с не менее удивительной судьбой, жизненной стойкостью и выкованным десятилетиями лишений характером народа. Речь идет о крымских татарах.

Этот народ многие сотни лет назад превратил свою маленькую родину в настоящую жемчужину кавказо-черноморского региона. Именно крымские татары сыграли ключевую роль в распространении духовного, интеллектуального наследия мусульманского мира на Западном Кавказе. Как и народы Дагестана несколькими столетиями ранее – на Кавказе Восточном.

Однако в советские годы крымские татары столкнулись с чудовищной угрозой своему существованию – депортации со своей родины в Среднюю Азию на долгие десятилетия по надуманным обвинениям.

При этом крымские татары, в отличие от остальных депортированных народов СССР не смогли вернуться на свою родину после смерти Сталина. Крымским татарам было запрещено заезжать в Крым и селиться здесь практически вплоть до краха СССР в начале 90-х.

То есть они были в изгнании на 30 с лишним лет дольше, чем остальные народы Союза – чеченцы, ингуши, карачаевцы, балкарцы и т.д., которые вернулись на свою родину из ссылки в 1957 году.

Эта страница из жизни крымско-татарского народа заслуживает особого внимания. Народ-изгнанник, отверженный всеми – и властями, и новыми жителями полуострова, которые заселили дома их дедов и прадедов…

Власти страны, когда крымские татары начали в начале 90-х возвращаться из Узбекистана в Крым, пугали остальных жителей полуострова тем, что возвращаются бандиты. Что они начнут отбирать свои дома, начнут мстить всем, кто жил на их землях все годы пока сами они были в изгнании...

Однако ничего этого не произошло. Несмотря на противодействие властей, недоверие и страх остальных жителей полуострова, вернувшиеся на свою родину крымские татары, не пошли на конфликт, не спровоцировали ни одно столкновение, не пролили ни единой капли крови…

Их не пускали в города – они начали селиться на голой земле по периметру городов… Им не отдавали отцовские дома – они начали строить новые и с нуля обустраивать свой быт… Их не хотели реабилитировать – они сами начали восстанавливать свои права на достойную жизнь…

Ведь более чем 20 лет с момента краха Союза киевские власти так и не приняли закон о реабилитации крымских татар и восстановлении их в правах на своей же родной земле. Все, чего за эти годы добился крымский народ, он добился самостоятельно.

Крымские татары начали самостоятельно интегрироваться в сообщество жителей полуострова, несмотря на все чинимые ими препятствия. Они сумели-таки начать переселение в города… Они начали заново выкупать дома… Они начали давать своим детям образование…

Это удивительный пример жизненной силы народа, преодолевающей любые препятствия. И старики, и молодежь крымского народа, несмотря на неопределенность сегодняшнего положения, уверены, что они справятся с любой новой задачей.

Ведь теперь им предстоит новая жизнь – в огромной стране, которая пока немного настораживает их своими масштабами. Им предстоит жизнь в соседстве с десятками различных народов, судьба многих из которых шла параллельно с их судьбой.

Для разделенного лезгинского народа, теряющего свои позиции на своей же родной земле, может быть очень интересным и востребованным пример стойкости и самосохранения крымско-татарского народа, как говорится «всем смертям назло».

Ведь, если народ, несмотря на все испытания, несмотря на все лишения, готов буквально вгрызаться в родную землю, нет такой силы, которая сумела бы изгнать его с нее. Если народ выжил в чудовищные годы сталинской политики – он сможет выжить в любое другое время.

Была бы воля народа…
Sabr 20.12.2014 19:12:25
Сообщений: 7254

1 0

"Никогда не выживет тот народ, который воспринимает трактовку своей истории глазами соседа" .
Ф. Ницше

"Стоит народ лишить героев и истории, и через 50 лет это будет толпа".
Г. Гимлер

"Народ, не имеющий национального самосознания - навоз, на котором произрастают другие народы" .
П. Столыпин
Sabr 20.12.2014 19:22:39
Сообщений: 7254
Халкъ (народ) миллетге (в нацию) къачан бурулуб башлайды?

Аны юсюнден Герман Садулаев "Я чеченец" деген видеоушакъда:
https://www.youtube.com/watch?v=nwJ7Ku-EkoY
Sabr 16.01.2015 18:38:21
Сообщений: 7254

1 0

60 ДЖЫЛ БЕЛГИДЕ САГЪЫШЛА

Дунияда мени тенгли бир джашамай кетген назмучуларыбыз тюшедиле бу кюнледе эсиме. Аланы джазыулары — кёб къыйынлыкъ кёрген халкъыбызны кюзгюсюдюле. Аланы джашауларын алай къысха этген — тутмакъ азаб, къазауат эмда сюргюн. Барындан да ётюб, Сталин ёлгенден сора, 1957-чи джыллада Кавказгъа къайыталгъанланы да, Ата джуртубузда хакъсызлыкъ, джюреклерин джарыб ёлтюргенди.
Джуртда туууб, алай а джуртдан узакъда - тутмакъда, къазауатда неда аланы палахларындан — замансыз ёлген поэтлерибиз: Биджиланы Асхат (1900-1958), Къаракетланы Исса (1900-1942), Байкъулланы Дауут (1902-1942), Бостанланы Хасан (1905-1942), Ёртенланы Азрет (1907-1955), Къанаматланы Къурманбий (1912-1942), Борлакъланы Тохтар (1914-1942), Орусланы Махамет (1916-1942)

Сюргюнден къайытхандан сора, 60 джылгъа дери джашамай, ёлген шайырларыбыз: Чотчаланы Магомет (1929-1986), Хубийланы Магомет (1929-1987), Къагъыйланы Назир (1933-1970), Акъбайланы Азрет (1937-1985), Батчаланы Мусса (1939-1982), Айбазланы Хасан (1939-1991), Биджиланы Идрис (1939-1996), Къобанланы Ахмат (1939-1991), Батчаланы Бергер (1940-1974), Батдыланы Разбий (1941-1983), Кипкеланы Хамит (1941-1994), Тюрклюланы Альберт (1942-1992), Созарукъланы Юсуф (1952-2008).

Энди джылым бла мен аладан тамада болуб къалгъаным, кёлюмю бир тюрлюле этеди.
Туура джазар заманларында, адабиятыбызны атын айтдырыр кёзюулеринде кетгендиле ала. Аланы джашауларын алай къысхартхан — бютеу халкъыбызгъа джетген палахладыла. Зулму, хакъсызлыкъ ёлтюрюб къоймагъанла да, аланы ууларындан къыйнала, замансыз кетгендиле джашаудан. Ала бары да - ахыр кюнлерине дери - халкъыбызгъа сагъыш этгенлей, къайгъы этгенлей тургъандыла

Бюгюн а неди къыйнагъан бизни — къалам тутхан адамланы, сёз ючюн мени? Джазыучугъа эм уллу къыйынлыкъ — аны Ана тилини ёле тургъаныды. Талай къарачай джыйылыуда, «къайсы тилде окъуюм назмуларымы?» деген сорууума -
«орус тилде окъу» деб тургъандыла. Эльбрусоидни форумунда да, къарачай тилде джазаргъа излеген хазна адам джокъду. Бу барыудан барса, бу ёмюрню аягъына тилибиз ёлген тиллени санына къошулургъа боллукъду, ЮНЕСКО да къарачай-малкъар тилни тас болуб баргъан тиллени тизимине бош къошхан болмаз. Ана тили уа — халкъны халкълыгъын кёргюзтген, сакълагъан баш шартладан бириди. Тили кетгенлей, халкъ кеси да тас болады. Къайсы халкъны да Миллет этген — аны диниди, тилиди, джуртуду. «Ючден дагъан таймаз» дегенлей, ма ол ючюсюню тамалында къуралады Миллет Эл (Эл — кърал, къраллыкъ). Кесини Элин-Къраллыгъын къурагъынчы, халкъ Миллетге бурулалмайды. Халкъны къурутуу — аны Миллет Элин — Къраллыгъын къурутуудан, неда анга Къраллыгъын къуратмаудан башланады.

Кесини Къраллыгъын-Элин къураялгъан халкъ насыблыды — ол миллетге бурулады - динине, тилине, джуртуна да ие болады, айтыргъа - джазыуун кеси джазыб башлайды. Миллет Эл къуралгъан сагъатда, аз-кёб болса да, къан тёгюлмей къалмайды, не ючюн десенг — баш болур ючюн халкъны ичинде къауумла бир-бири бла кюрешедиле, ахырында онглуракъ къауум хорлайды да, хар неда джарашады, кърал джорукъ бегийди, халкъ Элин къурайды, миллетге бурулады. Миллет Элни къуралыуу алай барыучанды, тыш джаула къатышдырмасала. Къарча къурагъан къарачай Эл къан тёгюлмей къуралгъанды, алай а аллай юлгюле тарихде бек аздыла. Шимал Кавказда миллетге бурула тургъан бир халкъ барды бусагъатда — чеченлиле. Кёб къан тёгюлгенден сора, ала Миллет Эллерин-Къралларын къурагъандыла, динлерин, тиллерин, джуртларын да сакълаяллыкъдыла — къара кючле тышындан чабыб, къраллыкъларын оюб къоймасала.

Халкъ Миллет Элин бир башха къралны ичинде да къураргъа боллукъду, бусагъатда аллай кёзюуюдю Чеченни. Ёзге Къарачай-Черкес Элге «Миллет Эл» дерге боллукъ тюлдю. Не ючюн десенг, КъЧР — ол джыйымдыкъ Элди, кёб халкъдан, къауумдан къуралгъан. Аллай джыйымдыкъ элде уа — динин, тилин, джуртун, айнытхан къой, сакълагъан да къыйынды. Къарачай (1926-1943 джылладача) энчи област бола туруб, Юнгюшча, Адыгеяча республикагъа бурулса — аны иши башха. Ол заманда Къарачай республикада къарачайлыла 85-90% боллукъ эдиле, дини, тили, джурту да сакъланырча мадары боллукъ эди. Алай бла, халкъ - Миллет болур ючюн, кесини Миллет Элин къураргъа керекди. Миллет Эл энчи кърал болургъа да боллукъду (кючю джетсе, тышындан тыйгъыч болмаса), уллу къралны ичинде болургъа да боллукъду Миллет Эл (Чеченча бусагъатда). Алай а, КъЧР кибик джыйымдыкъ элле, къауумланы халкълыкъларын сакълар ючюн тюл, къурутур ючюн къуралгъандыла.

Къарачай кеси алгъынча Къарачай Эл болмай, тилин, адетин-джоругъун сакълаяллыкъ тюлдю — ассимиле ёлюм сакълайды аны алда. Къарачай — Къарачай Эл болгъан сагъатда, миллет эди — оноуун кеси этген, джазыуун кеси джазгъан. Къарачай Эл къурутулгъандан бери, Къарачай ызына айланнганды — миллетден халкъгъа бурулгъанды, джыйымдыкъ Къарачай-Черкесде джюз халкъны бири болгъанды, башхаланы ичинде сёзю, ёзю да эрий, тас бола барады. Сюргюннге тюшген халкъланы хакъындан Реабилитация закон буюргъанча, Къарачай област ызына къуралмай, Чеченча, Миллет Эл болмай, халкълыгъыбызны сакълаяллыкъ тюлбюз. Тилибизге къоркъуу тюшгени да, адабиятыбыз айнымагъаны да - Миллет Элибиз болмагъаны бла байламлыды. Мен бюгюннгю Къарачай-Черкес республика оюлсун демейме, алай а, къачан болса да, хар миллет кесини санына, къарыууна, болумуна кёре Энчи Юйюн къурамаса — кесин сакълаяллыкъ тюлдю, ассимиле джелимаууз джутарыкъды аны.

Ана тил бла адабиятны дерслерин школладан къурутур дыгалас, ол болмагъанында, алагъа берилген дерс заманны-сагъатланы къысхартыб кюрешгенлери, школла 1990-чы джылладан бери дерс китабла бла баджарылмагъанлары, кърал басмада китаб хазна чыкъмагъаны, газетибиз ыйыкъгъа эки кере чыкъгъаны, не уллулагъа, не гитчелеге адабият журнал болмагъаны — бары да КЪЧР деген джыйымдыкъ элде тилибизни, адабиятыбызны, культурабызны да сакъланмазлыгъын, айнымазлыгъын кёргюзтген затладыла. Къайтарама: мен былайда КъЧР бюгюн огъуна чачылсын деб айтмайма, алай а КъЧР-де тилибиз, культурабыз — халкъыбыз сакъланырча мадар джокъ эсе, Реабилитация Законнга кёре, Къарачай кеси болургъа керекди, Черкес да кеси болсун — хар ким къыйынлыгъын, насыбын да кесинден кёрюр ол заманда.

Бюгюн бизде, ана тилде джазыб, уллу джазыучу болургъа мадар джокъду. Ана тилде джазгъаныбыз сюзюлюрча джазыучуларыбызны организациялары джокъду (аты барды, кеси джокъду), джазгъаныбыз басмаланырча бир адабият газетибиз не журналыбыз джокъду, китаб басмада китаб чыгъарыргъа онг джокъду. Сора, къайдан, къалай чыгъарыкъдыла ана тилде джазгъан джазыучула бизде? Ана тилибизни адабиятыбызны къурутур ючюн этиледи бу бары да былай. Сора, хыликке этгенча, къарачай тил кърал тилге саналады КъЧР-де деб, айтырла. Къарачай тилни уа школлада тыш къралны тилинден да тёбен кёргенлери белгилиди. Бир тукъум бир джерде ана тилибизни хайырландырырча мадар джокъду. Къарачай тилибизни - «кърал тилибизни» - кърал харам этиб турады, халкъыбыз кеси да «да неге керекди къарачай тил — аны бла бир джумуш этерге мадар джокъ эсе» деб тебрегенди.

Мен болумну тюрлендирирге керекди деб, КъЧР-ни Башчысына къагъыт джазгъан эдим. Талай ай андан бери — джууаб а джокъ. КЪЧР-ни Халкъ Поэти, КЧГУ-ну сыйлы доктору, МТА-ны сыйлы академиги джазгъанны да сан этмей эселе, башхала джазгъаннга джууаб этмейле деб, не сейирсиниу.

Джюзюнчю кере айтама: Къарачай кеси болмай, алгъынча Къарачай Эл къуралмай, халкълыгъыбызны сакълаяллыкъ тюлбюз. Бек ариу билеме — бусагъатда бизге энчи Къарачай Эл къураргъа кърал къоярыкъ тюлдю. Къурар заманда, халкъ да разы болгъан сагъатда, къралны тамадасы да тилегибизни къабыл этген сагъатда кесибизни башчыланы терсликлеринден Реабилитациябыздан, энчи къраллыгъыбыздан къуру къалгъанбыз. Энди не оноу? Тилибизни, адабиятыбызны, культурабызны къуру Тоторкулланы Алийни кюрешиую бла сакълаялырбызмы? КъЧР-ни башчылары халкълыгъыбызны сакълар джанындан — культурабызны, тилибизни, адабиятыбызны айнытыр джанындан джукъ этмеселе, халкъ кеси да «къарын къайгъыдан, джан къайгъыдан озуб», кесине сагъыш, къайгъы эталмаса, кимди да, неди да бизни къутхарлыкъ, сакъларыкъ?
Sabr 23.01.2015 05:30:37
Сообщений: 7254
Bilal LAYPAN: БУ КЮННГЕ КЪАЛАЙ ДЖЕТДИК БИЗ

Загрузка плеера
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный