Цитата |
---|
Atabay пишет:
англадым. Арапча окъурча эм иги метод бир айтсанг иги болуреди. Кюрешеме, бу закарючкалары чырт башыма кирмейле.
|
Устазсыз чотунг болаллыкъ болмаз!
11 классны сохтасы, эгечимден туугъан къызчыкъны сочинениесин бир салайым былайгъа
Къарачайны Россиягъа къошулгъаны
Къарачайны Эресейге къошулгъаны Хасаука уруш бла байламлы бир кёзюудю. Тарихибизни тинтген белгили алимле айтханнга кёре, ол заманда Эресей империя бла Тюрк Осман империяны арасында Константинополда джарашхан кесаматны тутмай, Кърым ханлыкъны юлеширге излей, Къара тенгиз джанындан таула бла келген эмиссарла тау халкъланы динни кючю бла кеслерине буруб, Россияны бирлигине къоркъуу келтиргенди. Къарачай халкъ Кърым ханлыкъгъа бойсунмагъанлары себебли, Россия да, Тюрк Осман империя да Тау Къарачайны кеслерине бурургъа излегендиле. Эресейни къоркъуусузлугъуна да бизни джерлерибиз чурум болгъандыла. Нек дегенде тауларыбыз бла эниб, Россиягъа чабаргъа стратегия джолла таб болгъандыла. Ол себебден,Россияны Кавказда наместниги Ермолов орус къралны чеклерин Бештау,Нарсана эмда Баталпашинск тёгерегинде салгъанды. Къобан ары джаны джерле да Къара тенгизге дери Эресейни джерлери болгъандыла ол заманнга. 1928-1929 джыллада орус-тюрк къазауат баргъанды. Алай бла Кавказны джерлерине да къоркъуулу болгъанды. Ол урушха хазырланнган кёзюуде, Россия империя бютеу кючюн-къарыуун да Тау Арты Кавказгъа эмда Дунайгъа бургъанды. Шимал-Кюн чыкъгъан Кавказны уа Кавказ линияда орналгъан Къазакъ аскерлени кючлери бла алыргъа умут этгенди. Кавказ областны джангы тамадасы эмда Кавказ линияда аскерлерини башчысы генерал Эммануэль уруш башланнгынчы огъуна Россиягъа таблыкъны излеб, Къарачайгъа къаршчы барыргъа Правительстводан эркинлик излегенди. Ары дери уа къабартылыла бла абазалыланы аскерлерин сюрюб, кесини кючюн-къарыуун кёргюзе, Къобанны джагъаларына эмда Уллу, Гитче Зеленчуклени къатларына джууукъ келгенлей тургъанды. Болумну аманнга кетерин ангылаб, 1826-чы джыл Къарачайны башчысы Кърымшаухалланы Ислам, Анапада пашагьа, Тюрк солтанны келечисине, кесини аманатларын бергенди. Алайды да, Къарачайны Тюркге аманатла бергени орус-тюрк уруш башланнгынчы анга кишиге бойсунмай джашаргъа мадар бергенди.
Атажук Атажукин эмда Мисост бла бирде тургьан Дудаладан къарачай бий болгъандыла Аны аты Амантишча халкъда бюгюннге дери сакъланнганды. Урушха хазырланнган кёзюуде, экспедицияла бардырыб, оруслула Къарачайгъа баргъан джолланы иги билиб тургъандыла. Дуда улу Къарачайда оруслулагъа джан басхан партияны башчысы болгъанды. Миллетге орус къралны къурамына кирейик деген оюмун сингдирирге кюрешгенди, алай болса да,сёзюн ётдюралмагъанды1827-чи джыл Эммануэль халкъла арасы эркинликни бузгъанын билдире, Анапаны пашасына дипломат халда къагъытла джибергенлей тургъанды. Ол алада Огъары Къобанда джашагъан къарачайлыла Эресейни адамларыдыла деб ангылатыргъа кюрешгенди Осман империяны наместнигине. Ол кёзюуде Къарачай кишиге бойсунмагьанды, аны оноуун къарачай бийле этгендиле. Нек десенг, 1826-чы джыл Къарачайны Осман империяны къурамына киргени бир тукъум бир къагъыт бла бегитилмегенди. Аны себебли, Къарачайны азатлыгъын черте, орус властла къарачайлылабла нейтралитетни юсюнден кесаматны бегитгендиле. Ол къагъытха къол салгьанланы ичинде Хаджи-Ахмет афенди да болгьанды. Ол Анападан Къарачайгъа шериат сюдюлюк этерге теджелиб келгенди. 1827-чи джылны февраль айында малкъар халкъны бийлери кеслери разылыкълары бла орус къралны къурамына киредиле) Алай а къарачай бийле Россиягьа кирирге излемей, «динибизге келишген Солтаннга сёз бергенбиз» дегенни айтадыла. Эммануэль бу затны джаратмайды. Къарачайлыланы къолгъа джыяр ючюн, бир затдан да артха турмайды. Алайды да,къарачайлыла къабарты бийлени джайлыкълары бла хайырланыб тургьанлары себебли, алагьа берликлери барды, къабартылыла уа бизге бойсунадыла, ол себебден къарачай да бизники болургъа керекди, деген патауаланы да айтыб кюрешгенди. Къарачайны Россиягьа киргизтелмегенинде, аны къазауат бла алыргьа мурат этеди. Муратына да джетеди. Миллетде джю-юген хапарлагъа кёре,Эммануэлни джол усталары Къабартыны баш бийи Мисост Атажукинни къарнашындан туугьан.
Оpyc аскер Къарачайгъа кирген заманда, аланы биргелерине Амантиш болмагьанды. Атажук келгенди Эммануэлни биргесине. Ол орус аскерлени агентлери болгъанды.Орус аскерле экиге юлешинедиле. Антроповну отряды Къобан сууну къатында Ташкёпюрню алады. Алайда артиллерия Аман-Ныхыт, блатаулагъачыгъалмайды. Эммануэль 1653 адамы бла, кючлю сауутланыб, октябрны 19-да Нарсана джанындан, тауланы башы бла, Эл-Джургъан-Сырт бла келеди. Аланы баш муратлары - эки джаны бла Къарачайгъа кириб, аны аскерин, эсин да эки джерге юлешиу болады. Джёгетейден да алагьа болушлукъгъа къазакъ отряд атланады. Эммануельни аскери октябрны 20-да (джангы санау бла ноябрны 2-де) Минги Тауну этегине киреди. Ёхтем къарачайлыла, ёмюрлюк джашагъан джуртларын къоруулай, джау бла джигитча сермеше киредиле. Ол 12 сагъатны барады. Алай а ингир сагъат джетиге кючлю сауутлары болгъан орус аскер таулуланы онгларын алады, Хасаука уруш тохтайды.Емануелни белгили географы Голицын гиназ былай джазады: «Ёмюрде кеслерин кишиге хорлатмагъан, ёхтем къарачайлыла бек уллу къаршчылыкъ танытсала да, биз аланы хорладыкъ».
В.А. Потто да урушну баргъанын кёрюб, былай джазгъанды: «Къарачайлыла аманлыкъчыла тюлдюле, ала бизни ачыкъ джауларыбыз эдиле, ол себебден, бизге хыянат этгенлени кеслеринде джашырыргъа да эркинликлери бар эди. Къарачайгъа баргъан экспедицияны мураты аланы тынч этиу тюл, аланы бой-сундуруу болгъанды. Ол зат бизни аскер эмда политика излемибизге джууаб этгенди».
Экинчи кюн Эммануэль Къартджурт элге киргенди. Аны аллына Кърымшаухалланы Исламны башчылыгъы бла депутатла чыкъгъандыла. Кърымшаухал улу уруш ючюн джууаблылыкъны бойнуна алгъанды. Джау хорлаб алгъан эллерин, къуш тюгюнлей чачханын иги билген Кърымшаухал улу, кесини юйюн-арбазын кёргюзюб, меникин тонагъыз, чачыгъыз, алай а мени миллетими юйлерине хыянат джетдирмегиз, дегенди. Эммануэлни аскерине уллу къоранч тюшсе да, къарачайлыланы джигитликлерине уллу сый бериб, эллерин чач-дырмагъанды, джукъларына тийдирмегенди.
Потто былай джазгъанды: «Къарачайлылагъа уруш этгенлегеча тюбедик, бойсуннганлагъача кьарамадыкъ. Аланы эллерин чачмадыкъ, алайда тургъан
кёзюуюбюзде, къарачайлыла бла орус аскерчилени арасында шохлукъ джаратылгъанын кёрдюк».
Экинчи кюн мамыр кесамат этиледи, андан сора Кърымшаухал улу сёлешеди. Аны сёзюн генералгъа кёчю-редиле: «Сиз бек насыблы-сыз, бизни киши кирелмеген юйлерибизге кирдигиз, бери киши киреллик болмаздеген умут бла урушну кезюуюнде биз элде тиширыуланы эмда сабийлени къоркъуусуз джерлеге ашырыргъа тыйыншлыгъа санамадыкъ. Алай а сизни насыбыгъыз бизден баш болду. Биз бюгюннге дери Оттоман портнуджакъчылары эдик. Алагьа эм халал къуллукъ этгенле эдик.Алай а бизни сатдыла, бизге къыйын кюнде табылмадыла. Энди мындан ары сиз бизни башчыларыбызсыз. Биз сизни сатмазгъа сёз беребиз. Сиз бизни юйдегилерибизге, мюлкюбюзге, рысхыбызгъа да тиймедигиз. Ол зат ючюн биз сизге разыбыз». Аскер тарихчи Къарачайны башчысы Кърымшаухал улуну юсюнден былай джазгъанды: «Олийни ачыкъ, огьурлу бети, адамланы джюреклерине джол табхан тыш къарамы, бютюн да бек ётгюр, къысха сёзю алайдагъыланы барын да сейирсиндирди...».
Къарачайны алгьанына Эммануэль бек къууаннганды. Ол себебден, илму экспедицияны бардырыргъа да тыйыншлы кёрюб, Илмуланы Академиясындан та-лай алимни чакъыргъанды. Ол экспедицияны ичинде венгр Шан-Жарль де Бесс да болгъанды. Аны джазгъанына кёре, отрядны джууукълашханын кёргенлеринде, тау эллени джамагъаты бек къоркъгъанды, алай а Эммануэль не мурат бла кел-генин эмда Минги Тауну башына чыгъаргъа излегенин билгенлеринде, къарачай бийле анга болушуб, Хачирланы Хиларны да анга джол устагъа бергендиле. Академикле июлну 9-да Минги Тауну тюбюнден чыгъыб тебрегендиле. Алай а, джол къыйын болгъаны себебли, июлну 10-да башына чыгъалмай ызларына, лагерге, къайтхандыла. Минги Тауну башына сынгар Хачир улу чыкъгъанды.
Адрианополь мамыр кесаматны тамалында уруш тохтагьандан сора, Осман империя Къобан бла Къара тенгизни арасында джерлени Россиягъа къойгьанды. Ол кесамат 1829-чу джыл этилгенди. Ол зат Россияны Къарачайгъа эркинлигин толу бегитгенди. Хасаука уруш бизни джангы тарихибизни аллыды.
Къалгъан кавказ миллетледен бир тюрлю болгъанды бизни къадарыбыз. Биз ачыкъ къазауат этиб, джуртубузну-къралыбызны къоруулай, сермешгенбиз. Орус генералла да уллу сый бергендиле эркишилигибизге. Хорлансакъ да, тобукъланмай, договор-келишиу этиб, алай киргенбиз Орус империяны санына! Анга шагъатлыкъ этген тарих документ барды. Бизни миллетден сора келишиу къагъыт этиб, Эресейге алай къошулгъан бир халкъ джокъду Шимал Кавказда!
Бизни миллетибиз, Россия бла кесамат этген кюнюнден бери, анга толу берилмеклигин, халал къуллукъ этгенин кёргюзтгенлей да келеди.
Дагъыда амалсыз айтылыргъа керекли зат: ол кюнден бери биз Эресейге берген сёзюбюзге керти болуб, Орус къралны сатмагъанлай, джашайбыз! Аны ючюн джазгъанды Орусну эм уллу джазыучусу Лев Толстой: «Къарачай – Минги Тауну этегинде джашагъан тюз халкъды; кертилиги бла, ариулугъу бла, джигитлиги бла айырылыб белгилиди».
Ол кюнню белгилеб, бушуу да, къууанч халда да ётдюрюрге керекди. Аллыбызда тургъанла да аны магъанасыны къаллай уллу дараджасы болгъанын сезселе, сюзселе, ангыласала – алчы болуб, барыбызны да бирикдириб, кеслери башларгъа керекдиле бу ишни! Ала аны этелселе – миллетни джангыдан бирикдирген этерикдиле, бу джаннгы заманнга – миллетибизни тарихине къой, джангы джашаууна тамал саллыкъдыла. Эресей да, бютеу дуния да билирча этерикдиле! Этелселе, Хасауканы мийик джарыгъына тарих белги саллыкъдыла. Ол джарыкъ бизни миллет шартларыбызны буздурмай, бюгюннге дери халкъ этиб, алты тёлюню бюгюннге дери атларын айтдырыб келгенди! Аллах айтса, болур ол кюнюбюз айтханыбызча, анга кёре тамблабыз да тюзелир!
Биз уллу Эресей къыралны бир кирсиз, джарыкъ тийресибиз!
Бу сочинение джаза туруб, тарихчиле Тебуланы Рамазанны, Лайпанланы Нюр-Магометни, Кипкеланы Зареманы материалларына, Байрамукъланы Дебо улу Кючюкню «Хасаука » деген джырына къараб, алагъа таяна джазгъанма.