СТАРАЯ ЮНОСТЬ ТЮРКСКОЙ ПОЭЗИИ. Писатели о творчестве Билала Лайпанова.

СТАРАЯ ЮНОСТЬ ТЮРКСКОЙ ПОЭЗИИ. Писатели о творчестве Билала Лайпанова.

ШАТ 08.02.2015 17:42:05
Сообщений: 1421

1 0

Билалны юсюнден, анда - мында джаза турмай, кесине атаб, бу бетни ачдым

Ответы

Сэстренка 06.02.2018 14:14:43
Сообщений: 9927
-Ах, неудачливый поэт,
Макай же в сердце –
Тогда запишет
Твоё Перо.
Келеди джууаб:
-Ай джарлы шайыр,
Джюрегинге тийир –
Ол заманда джазар Къалам.

Sabr, Билал, Нюр-Магомедге атаб джазгъаныгъызны билмей эдим бу назмуну. Мен а поэтни кеси кеси бла терен ушагъына ушатама. Вообще къалай болады башхагъа атагъан назмуну: биринчи джазыб бошаб, андан сорамы атайса, огъесе, кимге атарыгъынгы билиб, андан сорамы джазаса? Сез ючюн, кимни болса да туугъан кюнюне атаб джазсанг, кимге джазгъанынгы билиб джазаса. А ма былла, нейтральный, назму уа къалай аталады: джазылыб бошалгъандан сора , огъесе джазыб башлагъынчын атам, андан сорамы келеди сагъыш, не деб, къалай деб джазарыгъынг?

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Sabr 04.03.2018 20:29:29
Сообщений: 7254
Цитата
Сэстренка пишет:
-Ах, неудачливый поэт,
Макай же в сердце –
Тогда запишет
Твоё Перо.
Келеди джууаб:
-Ай джарлы шайыр,
Джюрегинге тийир –
Ол заманда джазар Къалам.
Sabr , Билал, Нюр-Магомедге атаб джазгъаныгъызны билмей эдим бу назмуну. Мен а поэтни кеси кеси бла терен ушагъына ушатама. Вообще къалай болады башхагъа атагъан назмуну: биринчи джазыб бошаб, андан сорамы атайса, огъесе, кимге атарыгъынгы билиб, андан сорамы джазаса? Сез ючюн, кимни болса да туугъан кюнюне атаб джазсанг, кимге джазгъанынгы билиб джазаса. А ма былла, нейтральный, назму уа къалай аталады: джазылыб бошалгъандан сора , огъесе джазыб башлагъынчын атам, андан сорамы келеди сагъыш, не деб, къалай деб джазарыгъынг?


Сэстренка, салам. Сен юрист болмасанг, литератор боллукъ болур эдинг. Алай а, юрист болгъанынг, литература чыгъармала джазаргъа болушургъа да боллукъдула. Джаза да болурса, сени адабият майданнга тартыб тургъан бир фахмунг барды. .

Мени эм уллу критигим Нюр-Магометди - филология, философия джаны бла терен билими болгъан джазыучу. Бу сен айтхан назмуну джазыб бошагъандан сора, Нюр-Магометни " джюрекден келмеген назму поэзия болаллыкъ тюлдю" деб туруучусу эсиме тюшюб, анга аны ючюн атадым назмуну. Тюзюн айтсам, иш этиб адамгъа атаб джазгъанларым кёб тюлдюле, "на заданную тему" джазылыргъа да унамайдыла. Хар кимде бирер тюрлю бола болур, мен джазыб бошагъандан сора, "бу назму бу адамгъа келиширик болур эди" деб атагъанлдарым болгъандыла.

Санга уа, Сэстренка, къайтарыб айтырым: сени литература фахмунг барды. Сюйсенг хапар, назму джаз, сюйсенг критик бол (бизде критик джокъду). Аллах кюч берсин.
Sabr 13.04.2018 23:49:55
Сообщений: 7254
12-04-2018. Bilal LAYPAN:

Бюгюннгю Малкъар адабиятда мен бек багъалатхан адамладандыла тамада тёлюден Абдуллах Бегий улу бла джаш тёлюден Апполаны-Рахайланы Диана. Аланы араларында да ненча фахму – адам сейирсинирча, къууанырча: Къуру Ахматланы Любаны айтыб къойсакъ да. Малкъар литература джашарына сёз джокъду. Къаламдашларымы алгъышлау сёзлери да уллу поэтлени сёзлеридиле – тас болмай сакълансынла дей, былайгъа да салама.

_________________________________________


АППОЛАНЫ-РАХАЙЛАНЫ Диана:

Билал!!! Акъ сёзлю, чынтты таулу жюрекли, Журт кёллю, тил сагъышлы, тамблабыз ауазлы Билал! Жанынгы къолунга алып аз гюрюлдеген ырхыданмы ётдюнг сен, аз палахнымы жыкъдынг, аз тауданмы аудунг? Сен ХОРЛАДЫНГ, сен бой бермединг, сен сынмадынг!
Къайтарып айтама: Къайсын юйреннгенди къатылыкъгъа къаяладан, мен а къатылыкъгъа юйренеме Билалдан!
Бериуде Билалны таныгъанлы юч жыл бола эсе, энди уа , Аллаха махтау, жети-сегиз да болады!
Билал, сени алтмыш бешинге, жетмишинге, сексенинге, токъсанынга, жюзюнге да ма былай бериуле эте, сени саулугъунга къууана, туудукъларынг бла алгъышлай жашарча этсин Бериучю!
Сени жашынг – Алан атлы къанатынг – сени жашауунгу магъанасыды да, сен анга бу бериуде къалай ышана эсенг да, сен анга къалай ыразы эсенг да, ол ол илишанланы тас этмей, "Лайпанланы Билалны жашыды бу" деп, ёхтемленип айтырча кюнле келсинле!
Билал, саулугъунг Ата журтха, ана тилге, назмучулукъгъа, шумер-алан миллетинге сюймеклигингча Бек, терен, кючлю болсун!!!
Айтмасам да билесе мен сени Шам Малкъарда, акъ таулада сакълайма!
Кесинг чертесе, Норвегияда "Аннет лив - Экинчи жашау" деп, экинчи жашауум, жангы жашауум башланнганды деп. Сени Журтха келгенингде ючюнчю жашауунг, ырахат жашауунг да башланыр!
Кёп жаша! Аллыбызда баргъанлай тур!
Къалам устазым, жюрек нёгерим, жан къарындашым, Билал!


_______________________________________

Абдуллах Бегиев

МИЛЛЕТ КЮНЮБЮЗ

Билал Къарнашым, Сени туугъан кюнюнг, кёресе Джырчыны айтханын, – Адам улугъа Тейри Эшиги ачылгъанына тюшеди. Эсе да, Адам улугъа Тейри Эшиги ачылгъаны Шайырны туугъан кюнюне тюшерча этгенди Аллах!
Анда уллу магъана барды.


Адам баласыны кёкге, эсе да – кёкден тышына, – гъаршха атлагъаны шайырлыкъ бла байламлы тюйюлмюдю?!
Шайырланы жырларында учуп айланмагъанмыдыла космосда – гъаршда бизни буруннгу ата-бабаларыбыз – Нартла? «Космос станция» тюйюлмю эди кёкде Къызыл Фукну мияла къаласы?!
«Космонавт» тюйюлмю эди, топ окъгъа жерленип, ол «космос станциягъа» – Къызыл Фукга – учуп чыкъгъан Нарт Ёрюзмек?
Олму тюйюл эди «космонартлыкъ»!?


Гагаринни гъаршха – космосха учарча этген да аланы туудукълары эди – Эней улу Тимур. Ол шартланы аны сабий жюрегинде биширген закий атасы эди – Магомет Эней улу. Халкъ Башчысы. Анга да закийлик атасы Алий Эфендиден, мажюсюлюкден чыгъарып, халкъны жюрегине муслийманлыкъны сингдирген кишиден келген эди. Ма алай – ёрлей барсанг, Нартлагъа чыгъып кетериксе!

Адам маймулдан жаратылмагъанын, жаратылама десе да, Жерни жыл саны анга азлыкъ этгенин илму амал бла тергеп, билип, Адам баласын Аллах жаратханды деген оюмгъа келген Тимур Эней улугъа бергенди Аллах да Адам баласын кёкге чыгъартыр амалны да. Къарачай-Малкъар Халкъны Уланына.
Ансыз Юрий Гагарин гъаршха чыгъаллыкъ тюйюл эди! Бюгюнлюкде сау-эсен жашап тургъан космонавтчы алимле аны айтадыла. Сергей Королёв академикни сау этип сорсанг да, айтыры олду…

Бу дунияда хар зат да тутушду. Биз азчыкъ сезалабыз аны. Биз билмеген, билалмазлыкъ да къыллары толуп атадыла жашауну.
Сени туугъан кюнюнг да бу затла бла тутуш болуп келгенинде бир къудурет жашырынлыгъы окъуна болур!
Не ючюн десенг, Сени Жашауунг, Ишинг да, Акъылынг, Эсинг, Сёзюнг да Халкъ бла байламлыды. Кёк бла, Шайырлыкъ бла, гъарш бла байламлыды.


Сен этген жумушну биз тёлюде киши да эталмагъанды. Эталлыкъ да болмаз эди, не ючюн десенг, аллай онгну Аллах да сайлагъанына береди!
Насып деген олду – Сёзюнг бла, Ишинг бла, Жашауунг бла Халкъынга къуллукъ этмеклик.

Билал, бир атны кючю бла минг ат суу ичер дегенлей болду. Алгъышлыкъ бол, Сени алгъышларгъа чыкъгъан эдим да, кёресе, Сени юсюнгден сагъышым не жерлеге жетдирди!
Бир башха тенгими юсюнден ойланнганымда, эсиме келирми эдиле аллай сагъышла? Не хазна…

Алайды да, Бюгюн – КЪАРАЧАЙМАЛКЪАРНЫ МИЛЛЕТ КЮНЮДЮ – ШАЙЫРЛАРЫ, КОСМОНАРТЛАРЫ ТУУГЪАН КЮН!

Байрамынг узакъ болсун, Къарнашым Билал!
Саулукълу, насыплы жашауну Аллах берсин!
Халкъ уланларына этилген алгъыш – халкъгъа этилген алгъыш!
Алгъышыгъыз къабыл болсун!


Санга уллу ыразылыкъ бла, саулукъ-эсенлик алгъышларым бла,
Абдуллах
Изменено: Sabr - 13.04.2018 23:59:42
Сэстренка 14.04.2018 16:35:14
Сообщений: 9927
Тюнене бу теманы табмай, джангы тема ачханма. Аны тышында, 11 сагъатда светлени джукълатырыкъбыз да деген эдиле да, интернет тохтаб къалгъынчын успеть этеим деб, айтырымы да эркин айталмай къалгъанма)). Алайды да, бир муратым барды: Билалны туугъан кюнюне кеб джерде кеб алгъыш этилгенди, творчествосуну, кесини юсюнден да кеб зат джазылгъанды, ол затла анда-мында тас болуб къалмазча, Эльбрусоидни форумуна копировать этиб джыяргъады муратым. Биринчи ол джангы темагъа джыяйым да, Билал огъай демесе, барысын да бирден бери кечюрюрме).

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Sabr 14.04.2018 17:13:22
Сообщений: 7254
Цитата
Сэстренка пишет:
Тюнене бу теманы табмай, джангы тема ачханма. Аны тышында, 11 сагъатда светлени джукълатырыкъбыз да деген эдиле да, интернет тохтаб къалгъынчын успеть этеим деб, айтырымы да эркин айталмай къалгъанма)). Алайды да, бир муратым барды: Билалны туугъан кюнюне кеб джерде кеб алгъыш этилгенди, творчествосуну, кесини юсюнден да кеб зат джазылгъанды, ол затла анда-мында тас болуб къалмазча, Эльбрусоидни форумуна копировать этиб джыяргъады муратым. Биринчи ол джангы темагъа джыяйым да, Билал огъай демесе, барысын да бирден бери кечюрюрме).


Сэстренка, Санга да, форумгъа да игилик! Игисин-табын кесинг билесе - къалай таб кёрсенг алай эт. Джукъгъа да кёчюрмей, ачхан теманга салсанг да салыргъа излегенинги - бек табды. Иш анда тюлдю. Иш бизни адамла бир-бирин джокълагъанлары, багъалатханлары - олду насыб. Кёб джашагъыз къарачай-малкъар адамлары къачан да, къайда да - къууанч бла, насыб бла.

.
Изменено: Sabr - 14.04.2018 17:14:35
Sabr 16.04.2018 18:35:01
Сообщений: 7254

1 0

Фатима Мамаевав Билал Лайпанов
12 апреля в 15:50 ·

Багъалы, сыйлы закийибиз, саулай къарачай-малкъар халкъны, тюрк дуниясыны белгили шайыры, КЪЫЗЫЛ-КЪАЛАЧЫ ПОЭТ БИЛАЛ!
Уллу Аллахха минглеб минг шукурла болсун сени бу дуниягъа джаратхан бла къалмай, санга кемсиз терен джарыкъ фахму бергенине. Санга да Аллахны бюсюреую болсун, ол фахмунгу зыраф этмей, кеченг-кюнюнг ишлеб, эринмей дуниягъа быллай шийирле джаратханынга. Таза джюрекден, бютеу юйдегибизни, саулай элчилеринг Къызыл-Къалачыланы аты бла туугъан кюнюнг бла алгъышлай, санга Уллу Аллахдан кийик саулукъ, адамларынг, джууукъ-тенгинг бла зауукълукъда узакъ ёмюрлю джашар насыбны тилейме. Сени керти джюрегинги таза иннетин ачыкълагъан талай назмунгу былайгъа салыргъа излейме халкъ да кёрюб къууанырла деб. Бюгюн джашлыгъынгы бир джарымын джашадынг эсе, энди мындан ары да Сыйлы Аллахны буйругъу бла энтда аллай бирни джашарынгы тилейбиз. Разы бол бюгюннге дери сени кёлюнге джетмеген зат этген эсек. Мындан ары тюзетирге кюреширбиз кесибизни джашауда. (торжественно клянусь)

ЭЛЛЕРИМ

Акъ Къалам, Къызыл Къалам,
Акъ джаным, къызыл къаным.
Бу эки элден чыкъгъанды
Ата эм ана джаным.

Хурзугум, Учкуланым –
Адурхайым, Трамым –
Къадау Ташым, Терегим,
Сизсиз мени джюрегим.

Тёнгегим эмда джаным –
Хурзугум, Учкуланым;
Акъ Къалам, Къызыл Къалам.
Сизсиз мени нюр къалам.
Сизсиз меннге нюр къалам.

АКЪ БАШЛЫГЪЫМ, КЪАРА ДЖАМЧЫМ КЪАРАЧАЙ

Акъ башлыгъым, къара джамчым да Къарачай
Акъ сагъышым, къара къайгъым да Къарачай,
Тутулгъан Тилим, Кюнюм, Айым да Къарачай,
Ачылгъан Тилим, Кюнюм, Айым да Къарачай.

Ата Джурту, Ана тили кёл эте,
Акъ башлыгъы байракълана, къанатлана, джел эте,
Ненча улан кетди урушха, къуралыб,
Ненчасы да къара джамчыгъа чырмалыб,
къайытды.

Эй, акъ башлыкъ, къара джамчы Къарачай.
Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай.
Акъ умутум, къара булутум да Къарачай.
Джарыкъ кюнюм, къара кюнюм да Къарачай.
Джарылгъан джюрегим, ёлюмсюз джаным да Къарачай.
Ауалым да, ахырым да Къарачай.
Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай.

ДЖАРЫКЪ КЁЛЛЮ ИГИ АДАМГЪА ТЮБЕСЕНГ

Джарыкъ кёллю иги адамгъа тюбесенг –
Джер тюбюнден джер башына чыкъгъанча
боласа_
Къайгъы, джарсыу да тайыб юсюнгден,
Ауур сагъышладан къутулгъанча
боласа.

Джарыкъ кёллю иги адамгъа тюбесенг –
Къууанаса болгъанынга сау-эсен.
Джанкъылышча кёрюнеди джашау да.
Иги адамгъа джетсин алгъыш, махтау да.

Халал джюрекли джарыкъ кёллю адамла –
Аладыла тутуругъу дунияны.
Адам улуну къутхарыргъа излей эсек,
Тёрге, оноугъа ётдюрейик аланы

https://www.facebook.com/photo.php?fbid=617783108566661&set=p.617783108566661&type=3





Изменено: Sabr - 16.04.2018 18:42:42
Сэстренка 16.04.2018 20:18:48
Сообщений: 9927
Цитата
Sabr пишет:
Таза джюрекден, бютеу юйдегибизни, саулай элчилеринг Къызыл-Къалачыланы аты бла туугъан кюнюнг бла алгъышлай, санга Уллу Аллахдан кийик саулукъ, адамларынг, джууукъ-тенгинг бла зауукълукъда узакъ ёмюрлю джашар насыбны тилейме. Сени керти джюрегинги таза иннетин ачыкълагъан талай назмунгу былайгъа салыргъа излейме халкъ да кёрюб къууанырла деб.
Амин Аллах!
Мен да бир назму къошайым, сора))

КЪЫЗЫЛ КЪАЛА

Кюнбетни ташлары ушайла нечик
Шыпан къойлагьа, джайылыб тургьан.
Къаялары да — къонгур ёгюзлеге,
"Пуф" деб джатыб, кюушене тургьан.
Былайда къарт-джаш да таныйды мени,
Хансха-ташха да къууанады джюрек.
Кесими Сосуркъача кёреме мында,
Балакъ тюбюм бла ёталмаса да джюджек.
Терсими, тюзюмю да кёргюзтген кюзгю,
Тау элим турады мени къучакълай.
Къара ханслай джагъылады аппаны сёзю,
Амманы сёзю да — ит тил чапыракълай.
Эсимдеди: къаягьа ёрлей, джыгъылыб,
Мен аягъымы сындыргьанымда,
Аппа сылаб, къара ханс джагьыб
Байлагьан эди, сора къатымда
Эски джырланы джырлай эди ол:
Джукъласанг, илгенмезге амал джокъ,
Илгенсенг а — сыланнгандан хайыр джокъ,
Дей, сыннганымы тюз къайнатхан эди ол.
Джюреги ачыгьаннга, кёлю сыннганнга
Мени назмум да джараса алай,
Андан уллу насыб керек тюл эди манга,
Не этсенг да эт, джоралаб алай.
...Хар зат да турады мени эсимде,
Гошаях къала къаяда тургьанча.
Къарайма къууанч берген элиме,
Бола, дуниягъа джангыдан туугьанча.
Маллагъа суу иче турургьа тегене
Джарашдыргьан чакълы бир затха —
Не бла джарадынг туугьан элинге?—
Деб, меннге тюбеб соргьан къартха,
Не джууаб къайтаралайым мен?
Бери келишмейле ууакъ сылтаула...
Мында тууралла ишинг, иннетинг,
Къаяла тургьанча кёзге туура.
Хоу, мени айтырча этгеним джокъ,
Мени ишимден заман хапар айтыр.
Кёлде сюймеклигим туугьан элиме
Эртде кеч болса да туура къайтыр.
Булут болгьан суу джауум болуб
Къайтхан кибик туугьан джерине. ...
Къызгьан бетими турама тутуб,
Кесмезни салкъын ургьан джелине.

Лайпанланы Билал

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Sabr 22.04.2018 22:57:46
Сообщений: 7254

1 0

О журнале "Ас-Алан"
14.07.2008 20:16 ( Все 10 томов "Ас=Алан" есть в библиотеке "Эльбрусоида" )

Дорогой мой Кок-Сайский земляк, Билал!
Твои поэтические книги время от времени беру с полок и перечитываю. А твой журнал «Ас-Алан» всегда на моем письменном столе...
...Мое мнение о твоей творческой, издательской, редакторской деятельности ты знаешь. Теперь я расширил подготовленное в Нобелевский комитет письмо о тебе и оно стало самостоятельной, достаточно большой работой...
...Если ты сумеешь возобновить издание журнала «Ас-Алан», я буду безмерно рад: «Ас-Алан» - Слово, нужное всему тюркскому миру, всей нашей культуре...
...Сейчас у меня ничего готового нет для твоего журнала, но ты можешь опубликовать там написанное мной о тебе...
...Моя дипломатическая работа немного мешает беспрерывному творческому процессу. А когда есть что сказать и чувствуешь как надо сказать, то прерываться нельзя – и железо куется, пока горячо, обретая своё формосодержание.
Как завершу свой роман (назвал его «Когда падают горы»; название не окончательное – могу и изменить) поговорим насчёт публикации в «Ас-Алане».
Чингиз Айтматов
Брюссель,
4 апреля,
2005г.


Генерал армии ВЛАДИМИР СЕМЕНОВ
к читателям первого номера журнала "АС-АЛАН"


ДОРОГИЕ ЗЕМЛЯКИ, УВАЖАЕМЫЕ ЧИТАТЕЛИ!
Вы держите в руках первый номер массового ежеквартального журнала "АС-АЛАН", и тем самым причастны к большому событию. Действительно, событию, потому что впервые в истории у карачаево-балкарского народа появился свой независимый журнал.
В этом событии не дань моде и не слепое подражание. Во-первых, давно назрела необходимость напомнить самим себе, откуда мы родом, кто такие, чем богата наша история и культура, какими духовно-нравственными ценностями владеем и как этим наследством распоряжаемся, как жили, живем и собираемся жить. Но это не все. Чтобы знать, каким путем идти нашей стране дальше, чтобы уберечь ее от разрушения, а ее народы от окончательного разобщения, нужно постараться извлечь горькие уроки из нашего тяжелого прошлого. На примере судьбы одного народа можно увидеть явление, сделать обобщения в масштабах государства и, осознав все содеянное властями в разные годы и при разных режимах, попытаться поправить наше настоящее, чтобы не допустить возврата прошлого. А для этого важно знать это ПРОШЛОЕ. Без этого, из настоящего не шагнуть в будущее, тем более – лучшее будущее.
Конечно же, журнал, первый номер которого выходит на русском, английском и турецком языках, адресован не только карачаевцам и балкарцам. Хочется надеяться, что у него будет широкая читательская аудитория на Северном Кавказе и в других регионах России, а также в ближнем и дальнем зарубежье. Для этого планируется следуюшие номера издавать также на немецком, французском и арабском языках.
Не секрет, что многие наши беды, недоверие и непонимание между народами кроются как раз в незнании друг друга. И чем меньше "белых пятен" на этом, поистине безграничном поле межнационального общения останется, тем, я уверен, быстрее разные люди найдут верные пути к сближению, к общению. Эту задачу в числе многих других и поставил решить "АС-АЛАН".
Надеюсь, что журнал заинтересует и государственных мужей, и простых читателей. Он многопланов по тематическим направлениям и жанрам. Его без всяких натяжек и оговорок можно назвать общественно-политическим, историко-философским и литературно­-художественным изданием одновременно. И в этом, не ошибусь, еще одно достоинство журнала, творческий коллектив которого приложил весь талант и умение, чтобы с первого же номера весомо заявить об издании.
С благодарностью обращаюсь к разным людям, принявшим участие в подготовке и выпуске журнала, и желаю ему долгой и счастливой жизни. Надеюсь, что в своих пожеланиях я буду не одинок.
В добрый путь, "АС-АЛАН"!
_______________________________________________
МЕЖДУНАРОДНОЕ СООБЩЕСТВО ПИСАТЕЛЬСКИХ СОЮЗОВ
учрежденное IX сьездом Союза писателей СССР ( июнь1992 г.)


Исполком Международного Сообщества Писательских Союзов (МСПС)
приветствует издание нового журнала «Ас-­Алан», который является первым и пока единственным независимым журналом Карачаевo-Балкарского народа. Следует отметить, чтo он стал родным домом для литераторов, историков, зтнополитиков разных национальностей и готов к сотрудничеству со всеми, кто своим талантом служит Добру.
Издание в наше время такого серьезногo журнала – дело не из легких. Редакция журнала, авторский коллектив и издатели сумели поднять журнал на международный уровень, и он пользуется успехом и на Западе, и на Востoке.
На высоком небосклоне нашей Культуры, вспыхнув внезапно, ярко гoрит звезда «Ас-Алан». Для нас всех – это радостное явление. Пусть свободолюбивый кавказский дух журнала «Ас-Алан» и дальше реет высоко и вольно.
Сергей Михалков, Юрий Бондарев, Арсений Ларионов, Борис Шереметьев, Шавкат Ниязи, Ринат Мухамадиев, Виль Ганиев



МЕЖДУНАРОДНАЯ ПРАВОЗАЩИТНАЯ АССАМБЛЕЯ
считает «Ас-Алан» одним из лучших изданий современной России. Судьба человека, судьбы людей и народов, защита их прав – одно из направлений этого издания, которое требует большого мужества и таланта. Эти качества сделали журнaл изданием с большой буквы. Желаем «Ас-­Алану» дальнейших успехов.
Президент МПА М. Г. Арутюнов

НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ ИНСТИТУТ ТЕОРИИ И ИСТОРИИ ИЗОБРАЗИТЕЛЬНЫХ ИСКУССТВ
РОССИЙСКОЙ АКАДЕМИИ ХУДОЖЕСТВ
приветствует выход в свет 5-го номера журнала «Ас-­Алан». С его изданием совершён прорыв в информационном обеспечении и профессионaльном анализе в одном из важнейшик направлений гуманитарной науки – в исследовании художественного наследия и современного искусства тюрко-мусульманского мира Восточной Европы.
Публикация архитектурных, эпиграфических памятников, произведений живописи, графики, скульптуры татарских, карачаевских, балкарских, ногайских художников открыла современным читателям и зрителям богатейший мир художественных ценностей.
Широкое поле международных связей в области тюрко-мусульманской культуры, выявленное авторами журнала, позволяет сделать важные обобщения и выводы, касающиеся взаимодействия художественных культур народов Евразии.

Институт желает авторскому и издательскому коллективу новых успехов, творческой смелости, расширения научных и культурных контактов.

Дирекция и коллектив Института


Главному редактору журнала «Ас-Алан»
Билалу Лайпанову
Уважаемый главный редактор!
Горячо приветствую и поздравляю редакционную коллегию, общественный совет и читателей журнала «Ас-Алан» с выходом очередного номера издания.
Всего три года выходит ваш журнал, но он уже успел завоевать авторитет в читательских кругах. Поднимая животрепещущие проблемы народов Кавказа, умело и доходчиво освещая их историю и сегодняшнюю жизнь, журнал сумел донести до российского и зарубежного читателя богатое разнообразие кавказского мира, его самобытность и оригинальность, его насыщенную одновременно трагедией и созидательной деятельностью жизнь.
Республика Ингушетия и ингушский народ, непосредственно на себе и сполна испытавший горечь исторической несправедливости, и с достоинством прошедший через ряд сложных и трагических страниц истории Северного Кавказа, по-­особому трепетно и заинтересованно относится к каждому благородному делу, направленному на восстановление мира и справедливости в регионе и Российском государстве в целом.
Северный Кавказ сегодня – это в первую очередь проблема репрессированных народов,- права которых еще не восстановлены в полном объеме. Но не только это является предметом нашей нынешней заботы и государственных интересов. Только созидательная жизнь, направленная на построение нового общества, обеспечивающего выравнивание исторических диспропорций, а затем и обеспечение равных возможностей для дальнейшего развития каждого субъекта, каждого народа могут гарантировать нам всем свободное развитие.
Уверен, что на Северный Кавказ вернутся мир и благоденствие, все его братские народы будут жить во имя светлого будущего.
Желаю вашему журналу долгой жизни, неизменного читательского интереса и новых перспектив!
Мира и благополучия каждой нашей семье, каждому народу!
С уважением,
Руслан Аушев
Президент Республики Ингушетия
Ноябрь 2001 г.


ДОРОГИЕ ДРУЗЬЯ, ФИКИРЛЕШ ДОСТАР!
С большим вниманием я ознакомился с вышедшими номерами карачаево-балкарского журнала «Ас-Алан», за что бесконечно благодарен моему молодому другу, как его я называю – «моему коксайскому земляку и единомышленнику» Билалу Лайпанову, с которым незадолго до своей смерти меня познакомил как с надеждой карачаево-балкарской поэзии сам Кайсын Кулиев. Все ближе знакомясь с творчеством Билала, я убеждаюсь в прозорливости великого Кайсына: он безошибочно распознал в нем большого поэта и своего преемника – такого же правдолюбца и чистого человека, каким был он сам.
Лайпанов «по воле отца народов» родился в годы сталинского выселения народов у нас в Коксае, и я, по праву, называю его своим братом. Но нет выше братства, которое является таковым по духу. Мне близки духовно все помыслы и устремления Билала, потому я его называю своим единомышленником. Мне, как и Ему, близки общечеловеческая и общетюркская солидарность, идеи евразийского единства, культурное единение народов на его пространстве, защита всего униженного и незаслуженно отлученного от мировой цивилизации, помощь в сохранении и становлении языков, культур, солидарное участие деятелей литературы, культуры в деле сближения народов. Всё это я нахожу на страницах «Ас-Алана».
Мне доставило особое удовольствие, что журнал с первого своего номера преодолел тематически узконациональные и географические границы Балкарии и Карачая. Благородно и блестяще в журнале представлены материалы по всем репрессированным народам бывшего нашего Союза. Моя родина – Кыргызстан – стала родиной многим из них. Я рос с детьми репрессированных карачаевцев, балкарцев, немцев, чеченцев, ингушей… У нас были общие учителя. Мне с детства была понятна их боль, так как и мою семью затронул репрессивный аппарат сталинизма. Поэтому материалы по этому периоду истории репрессированных народов, представленные в журнале, задевают за живое. Мне близко и понятно, что журнал остро поднимает проблемы этих народов и предлагает их решения. Совершенно справедливо, что авторский коллектив журнала принимает на себя роль защитника и глашатая репрессированных народов, знакомя цивилизованный мир с их теперешним состоянием, культурой, проблемами их бытия и места в этом сложном мире.

Меня живо интересуют проблемы общетюркской солидарности, налаживание тесных связей между уникальной семьей тюркских народов, занимающих огромные пространства на всем Евразийском континенте. Поэтому исторические работы по Карачаю и Балкарии, крымским татарам, другим народам читаются на одном дыхании. Поэтический и прозаический разделы журнала также интересны. Материалы, композиция журнала, продуманность подачи и оформления говорят о большом вкусе редколлегии. Словом, он делается с любовью, с задором и добротностью.
Желаю Билалу, моим братьям карачаевцам-балкарцам, делающим журнал, больших творческих успехов, терпения и подвижничества на избранном пути служения культуре и образованию, литературе и истине.
Выражаю искреннюю признательность редколлегии журнала «Ас-Алан», книжному издательству «Мир дому твоему», Карачаевской демократической организации «Джамагъат», члену Федеративного Союза Народов Европы, выдвинувшим меня к званию «Почетный доктор Карачаево-Черкесского государственного педагогического университета». Через Вас ученому Совету Университета, удостоившему меня этого высокого звания. Для меня особая честь получить признание у моих братьев карачаевцев-балкарцев, народа Кайсына и Билала! Народ Кыргызстана никогда не забудет Вас и годы Вашего пребывания у нас – добрую память о Вас хранят аилы и селения моей родины.


С братскими чувствами и пожеланиями успешной творческой работы журналу «Ас-Алан», его главному редактору, большому поэту Билалу Лайпанову, которого искренно уважаю за талант и преданность нашему ремеслу.
Чингиз Айтматов
Брюссель,
17 июня 2002 г.
Главному редактору журнала «Ас-Алан» Билалу Лайпанову
Читателям журнала «Ас-Алан»
Рад был узнать, что журнал регулярно выходит.
Наши народы сейчас переживают период духовного возрождения, которому должно помочь слово писателей, учёных, журналистов. Слово, написаное не только на «злобу дня», но и не забывающее злобу прошедшеro века. И зто – способ выразить надежду, что наступающий будет для наших народов, наконец-то, добрым. У нас есть что сказать себе и миру.
Желаю журналу хороших авторов и внимательных читателей. Сейчас заканчиваю книгу «Тюрки в доистории», надеюсь рассказать о ней в «Ас-Алане».
Крепко жму руку,
Ваш Олжас Сулейменов
Париж, 5 сентября 2002г.
ГЛАВНОМУ РЕДАКТОРУ ЖУРНАЛА «АС-АЛАН»
Дорогой БИЛАЛ!
В это трудное время, когда духовностъ как основа человеческого бытия, почти во всем мире подвергается уничтожению и отодвигается на задний план, желаю читателям Вашего журнaла высокого полета на небе духовности.
Направляю Вам полный текст нашего диалога с Ч.Айтматовым, посвященного одному из актуальных тем современной глобальной проблемы - "Опасный фетиш Чингисхана".
С уважением,
Мухтар ШАХАНОВ,
Народный поэт Казахстана
и Кыргызстана
3 сентября 2002г.



Главному редактору, редколлегии журнала «Ас-Алан»
Для меня Вы все очень нужные и близкие люди. У нас с Вами общие задачи и цели с намерением достичь благоприятных содействий в развитии наших национальных культур.

Буду счастлив сотрудничать с Вами в новом – 200З году.
Спасибо за уважение, я также ценю Вас.
Поздравляю с Новым годом!
С большими надеждами на совместную нашу деятельность

Чингиз Айтматов


Читателям журнала «Ас-Алан»


«Ас-Aлaн» - журнал о народах и национальных меньшинствах Европы. Об их истории, культуре, обычаях. Об их сеroдняшиих проблемах. О путях мирного цивилизованного разрешения спорных вопросов, касающихся отношений между народами; между государством (властью) и народами.
Журнал «Ас-Алан» выступает за многoобразие мира, за сохранение языка, культуры всех этносов без исключения.
Этими же проблемами занимается Федеративный Союз Народов / национальных меньшинств Европы (ФСНЕ) - консультативный орган ООН и Евросовета, действительными членами которого являются и карачаевский, и балкарский, и ингушский народы РФ в лице своих национальных организаций.
Желаю авторам, читателям и всему редакционно-издательскому коллективу журнала «Ас-Алан» успехов и благополучия.


Ромеди Арквинт,
Президент ФСНЕ
Изменено: Sabr - 22.04.2018 23:17:04
Sabr 31.05.2018 04:45:24
Сообщений: 7254
https://www.youtube.com/watch?v=NPT8dKYl4YU


Загрузка плеера


Диана аламат видеобериу этгенди. Аны фахмусуна къууана, салама бу видеону ЮТУБдан алыб. Ары салгъан Суат да кёб джашасын.
Sabr 31.05.2018 14:54:55
Сообщений: 7254

Изменено: Sabr - 31.05.2018 15:04:49
Sabr 31.05.2018 15:13:01
Сообщений: 7254
2015 джыл апрелни 12-не (поэтни Байрамына) Ёлмезланы Мурадин басмагъа хазырлагъан, китаб болуб энди чыгъа турады. Талай джылгъа кечиксе да, авторну Юбилейине белгили таулу джазыучу къалай хазырлагъан эсе, ол халда чыгъады китаб
________________________________________________________
______________ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛГЪА — 60 ЖЫЛ_______________
Лайпанланы Билал 1955-чи джыл* апрельни 12-де сюргюнде Къыргъызстанны Кок-Сай элинде туугъанды. Аскер къуллугъун тындырыб къайытхандан сора, окъургъа кириб, 1984-чю джыл Москвада Горький атлы Литература институтну тауусханды, 1993-чю джыл да МГУ-ну Азия бла Африка къралланы институтуну (МГУ-гъа байламлы ИСАА) спецфакультетин битдиргенди. Заводда ишчи, къарачай газетде корреспондент, Илму-Излем институтда тамада илму къуллукъчу, Москвада театр санатны институтунда (ГИТИС-де) устаз болуб да ишлегенди.
1991-2003 джыллада Москвада «Юйге Игилик» китаб басманы, аллай аты бла газетни эмда «Ас-Алан» журналны къурагъанды, алагъа башчылыкъ этиб тургъанды.
Билалны назмулары, хапарлары 1970-чи джылдан бери басмаланадыла. Аны чыгъармалары кёчюрюлюб, орус, норвеж, испан, тюрк, ингилиз тилледе басмаланнгандыла. Билал 30-гъа джууукъ китабны авторуду.
1996-чы джыл Россияны джазыучуларыны Союзу Билалны адабият джанындан Россияны кърал саугъасына кёргюзтген эди. 2005-чи джыл Къарачай-Черкес кърал университет Чингиз Айтматовну башламчылыгъы бла Лайпанланы Билалны Нобель саугъагъа теджегенди.
Лайпанланы Билал Россияны эмда Норвегияны джазыучуларыны Союзларыны юйесиди. Къарачай-Черкес республиканы Халкъ поэти, Къарачай-Черкес кърал университетни сыйлы доктору, Миллетлеарасы Тюрк академияны сыйлы академигиди.


*

ТАМАДА КЪАЛАМДАШЛАРЫ ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛНЫ ЮСЮНДЕН

*
БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ – ПОЭТ!
«Я прочитал его довольно объемистую рукопись. Что мне показалось главным? А вот что: Билал Лайпанов – Поэт! Это мой главный вывод. Он по-настоящему талантлив. И к нему мы обязаны относиться как к таланту...».
Из отзыва Кайсына Кулиева на рукопись Билала Лайпанова «Тополя».
Чегем, 8 января 1984 г.
*



ПОЭЗИЯБЫЗНЫ ТАМБЛАСЫНА КЪОРКЪМАЙМА
«...Лайпанланы Билал мындан ары джукъ джазмай къойса да (Аллах кёб джашатсын, кёб ишлетсин), ол ана литературада толу орун алгъанды. Кюнлюк поэт тюл, ёмюрлюк поэтди...».
«...Айтханымча, Билал бизни литературада ёмюрлюк орнун алгъанды. Аны фахмусу ичине сыйынмай, тёрт джанына джилтинлеча чачырай, джюреклени джарытады, къууандырады. Мен литературагьа кёб джылны къуллукъ этеме, аны тамбласына сагьыш эте билмесем, сора мен кимме? Билалча джазыучу болгьан поэзиябызны тамбласына мен къоркъмайма, ол ёсерикди, кесин кимге да сюйдюрлюкдю…».


Байрамукьланы Халимат,
25.12.1993 джыл, «Ленинни байрагъы»


*


ПРОЗОРЛИВОСТЬ ВЕЛИКОГО КАЙСЫНА


«С большим вниманием я ознакомился с вышедшими номерами карачаево-балкарского журнала «Ас-Алан», за что бесконечно благодарен моему молодому другу, как его я называю – «моему коксайскому земляку и единомышленнику» Билалу Лайпанову, с которым незадолго до своей смерти меня познакомил как с надеждой карачаево-балкарской поэзии сам Кайсын Кулиев. Все ближе знакомясь с творчеством Билала, я убеждаюсь в прозорливости великого Кайсына: он безошибочно распознал в нем большого поэта и своего преемника – такого же правдолюбца и чистого человека, каким был он сам».
Чингиз Айтматов
Брюссель, 17 июня 2002 г.


*


ЖИВИ И ТВОРИ


«... в 1956 году репрессированный народ получил право возвращаться из изгнания на историческую родину. Ты вместил чувство ренессанса в свои стихи, и оно придало им трехмерность, присущую подлинному искусству – историческую глубину, широту настоящего и высоту будущего. Ты не ушел в обиду, хотя она никогда не забудется. Память – да, но не злопамятность мы должны воспитывать в сознании новых поколений. Об этом все твои произведения и твой журнал.
Ты много уже сделал для формирования возрожденческого сознания тюркских народов, которое помогает им определить свое достойное место в планетарном порядке. Самым достойным я всегда желаю – жаса! В казахском это слово несет два смысла – «живи» и «твори».
Жаса, мой друг Билал!
Твой Олжас Сулейменов
Париж, 12 апреля 2005 г.
*
ПРАВЛЕНИЕ СОЮЗА ПИСАТЕЛЕЙ РОССИИ
поздравляет народного поэта КЧР Билала Лайпанова с 60-летием
Билал Лайпанов автор более 20 книг на родном карачаевском языке. В тяжелые 90-е годы увидели свет его десятитомное Сочинение на карачаевском языке и трехтомное - на русском языке. Стихи его переводились на русский, английский, норвежский, испанский, турецкий языки. В 1995 году Союзом писателей России Лайпанов был выдвинут на соискание Государственной премии РФ в области литературы. А в 2005 году по инициативе всемирно известных писателей Чингиза Айтматова и Олжаса Сулейменова КЧГУ выдвинул его на Нобелевскую премию.
Лайпанов показал себя и как прекрасный редактор и издатель. Он редактировал и издавал газету "Мир дому твоему", журнал "Ас-Алан". Билал проявил себя и как общественный деятель, много сделал для реабилитации репрессированных народов и возрождения их культур.

Желаем истинному поэту и гражданину Билалу Лайпанову крепкого здоровья и творческих успехов.

Г.В. Иванов,
первый секретарь правления Союза писателей России
12 апреля 2015 г. Москва
*
Постоянное представительство Карачаево-Черкесской республики при президенте Российской Федерации Народному поэту КЧР ЛАЙПАНОВУ Б. А.
Дорогой Билал Аббасович!
Поздравляем Вас с 60-летием и 45-летием творческой деятельности.
Вы автор десятитомного Собрания сочинений на карачаевском языке и трехтомного - на русском. Ваше поэтическое сово шире национальных, религиозных, государственных, географических границ - оно общечеловечно. Именно поэтому Ваша поэзия и в переводах на другие языки - русский, английский, турецкий, норвежский, испанский - трогает душу читателя. Вашему творчеству дали высокую оценку великие деятели мировой культуры Кайсын Кулиев, Чингиз Айтматов, Олжас Сулейменов. Союз писателей России выдвигал Вас на Государственную премию Российской Федерации, а Карачаево-Черкесский Государственный Университет - на Нобелевскую.
Мы искренне гордимся Вами.
От всей души желаем Вам крепкого здоровья, семейного благополучия, реализации всех задуманных планов и новых успехов на благо родной Карачаево-Черкесской республики и великой России.

Заместитель председателя правительства Карачаево-Черкесской республики,
Постоянный представитель Карачаево-Черкесской республики при президенте РФ
Б.А. Батчаев.
*
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛНЫ ТУУГЪАН КЮНЮ БЛА
БАЙЛАМЛЫ САГЪЫШЛА
Бюгюн Лайпанланы Билалны туугъан кюнюдю.
Назмучуну, Поэтни туугъан кюню…
Юйюрге улан туугъаны, халкъгъа Назмучу туугъаны – экиси да бирди. Бу шартны магъанасы, уллу адамларыбызны – Назмучуларыбызны юслеринден сагъыш этгенде, бютюн бек ачылады.
Кязим хажи – халкъгъа улан туугъаны.
Жырчы Сымайыл – халкъгъа улан туугъаны.
Къайсын – алай…
Керим – алай…
Батчаланы Мусса…
Аллахха шукур, бардыла дагъыда...
Бу сатыргъа Лайпан Билалны да къош!..
Назмучу - юйюр, тукъум уланы огъай – миллет уланыды. Юйюрге, тукъумгъа огъай – миллетге къуллукъ этерге туугъан.
Андан аллай уллу жууаплы(лы)къ, борч да суралады-сорулады.
Керек кюн миллет жарсыуун айталгъанла, ата-ана къачын сакълагъанча, ёз намысларын къоруулагъанча, миллетни жакълагъан, аны сагъышы бла жашагъан – ма аладыла халкъ уланлары.
Миллетин, Назмучу къоруулагъанча, дунияда бир аскер башчы, бир ийнарал да къоруулаялмайды. Аллай алим-залим да жокъду!
Закий Назмучуладыла, бу дуниядан кетгенлеринден сора да, «андан» бизге къалкъанлыкъ этип, миллет болгъаныбызны эсибизге салып, башыбызны ёрге кёлтюртюп, кёллендирип, намысыбызгъа кир къондуртмай тургъанла. Минги Таулай агъарып.
Аллай-аллай сагъышла келдиле бу эртденликде мени эсиме Билалны туугъан кюнюнде Назмучу сартындан ойлашханымда.
* * *
Билалны юсюнденди бюгюн сагъышым.
Назмучу Билалны.
Халкъ ёкюлю Билалны.
Къадары кёп кере сагъышынгы бёлген, къызгъан назму сёзю эсинги жукъларгъа къоймагъан, къыйын кюнде не узакъдан да кёл этдире сёлешиучю, кёлтюрюучю, тюнгюлген чагъынгда тирилтиучю, чынтты къарнаш да бола, билеклик да эте билген, Къарачайым, Малкъарым деп жашагъан Тейри адамы Билалны юсюнден.
Билалны къайда, къалай таныгъаным, ол къаллай адам, нелляй назмучу болгъаны, жыйылгъан халкъны ауузуна къарата, ётюрюкден арыгъан, талгъан къулакълагъа керти, туура сёз эшитдире, кёпню кёрген къартлагъа: «Ай, Аллах ыразы болсун!» деп айтдыра, жюреклерин тюзлюк ауазындан къандыра, байракъ шууулдатханча, акъылланы бирикдире билип, къалай шарт, кескин, батыр сёлешиучюсю – бары да кёз туурама келди.
Файгъамбар кёкге учуп чыкъгъанча, Инсан баласы гъаршха чыкъгъан кюнде туугъанды Билал. Да болур биз билмеген бир магъана анда да.
Хоу, Билал файгъамбар тюйюлдю. Мёлек да тюйюлдю. Аллах жаратхан бир инсанды, ахшы умут бла, иги къууум бла жашагъан, жангылычы, гюняхы да болгъан. Тобагъа къайта да билген. Халкъына игилик излей, кеси кесин игиликсиз къойгъан, тынчлыкъсыз да этген. Бош айтмагъанды да закий ата-бабабыз:

Халкъгъа къатышхан адам
Кёп инжиулени татар,
Аны бла биргелей
Гюняхлагьа да батар, –
деп. Да, хоу, ырахат жашаргъа сюйген – халкъдан узакъды, кенгди.
Чынтты Назмучу, керти сёзю ючюн асмакъгъа асарыкъ болсала да, халкъ жюрегине жууукълукъну сайлайды.
Билал аллай Назмучуду.
* * *
Къайда, къачан эшитгенме мен Билалны атын, къалай таныгъанма, жазгъанына, этген ишине, сагъышына, сёзюне къалай къарайма, не багъа береме, къалай кёлтюреди айтхан, жазгъан сёзюню къыйматын, сыйын, деберин?..
Чинг алгъын эсиме келгени: ай байтамал, халкъыбызда Билалча дагъыда бир-эки адам болуп, неда, къастын, муратын жарты жолда атып, сатып къоймай, тутхан жолуна, ишине, антына Билалча къаты, ниетине-иннетине, сёзюне Билалча кертичи, миллет сыйына, намысына, Билалча жарсыгъан, аныча арымай-талмай кюрешген, аллай сакъ, аллай жигит, батыр жюрекли, ётлю, бетли энтта шо бир асхаб, бир нёгер, бир къодучу чыгъып къалгъан болса эди, – халкъ этген кёп ахшы умут толур эди, кёп палахдан азатланыр эдик.
Ай байтамал, ол Билал уяталмай къалгъан жюреклени, ётлени уятырча, Билал къычырып эшитдиралмагъан, тешдиралмагъан къулакъланы бекликлерин тешерча, жукъусурай тургъан кишиликни аяздырырча-аязытырча, сагъайтырча, сатылгъанланы ийманларын юйюрюрча, эсиргенлени жайыкъдырырча, анга билеклик эталлыкъ аз-маз бир кюч къошулгъан болса эди кючюне!..
Шуёхну, тенгни имбашы, къарнашлыкъ билеги амалтын ненча ахшы умут къалады толмай! Бирибиз ауаз бергенде, мингибиз анга тынгылап къарап тургъандан ары атлаялмай…
Шошду тёгерек.
* * *
Жюреги халкъы ючюн ургъан.
Жюрек тылпыуу бла сёзю бир болгъан!
Миллет къодучубуз.
Миллет, иннет сартындан ууаз – ауаз бериучюбюз.
Эсибизни жукъларгъа къоймагъан, кесибизни кесибизге ангылатып кюрешген, алгъа талпыннган, кесин отха атхан, жаннган…
«Жатма, тур, ёрге сюел, атла, адамса сен!» деген шайыр.
Аллай-аллай сагъышла келедиле башыма бюгюн, туугъан кюнюнде Билалны.
Таулулугъу, ата-баба сезими жюрегинде суууй, къаны уюй, жукъусурай тургъан ким болса да – Билалны ауазына тынгыласын, къаллай ата-бабала инсаны болгъанын ангыларча, къан тамыры жангыдан тирилип, уруп башларча.
Аллай адамласыз дуния суууп къалыр эди!
Такъыр да, факъыр да болур эди!
Халкъына, дуниягъа, кеси кесине айтыр затын, сыры-сагъышы, сезими, оюму, умуту, къасты асыры кёпден, назму бешикге бёлеялмай, сёзю къычыра, жиляй тургъан шайыр.
Билеме, бизни уллу назмучубузгъа ма бюгюн быллай бир болады деп, уллу, сыйлы, ариу мекямлада жыйыллыкъ тюйюлдюле, «Къарнашыбыз, сау бол адабиятха салгъан къыйынынг ючюн!» деп, ёшюнюне алтын майдал да тагъарыкъ тюйюлдюле.
Тыйыншлысы уа ол эди!..
Къаллай сёзле бла айтайым этген ишинге ыразылыгъымы, къаллай къанауатха, дарийге чулгъайым санга атагъан сёзюмю, жырымы, назмуму?!
Насыпды ол – арабызда Билал деген ауаз бериучю назмучубуз, къодучубуз болгъаны, жюрек сёзю бла, кертилиги бла эсибизни жукъусураргъа къоймагъан.
* * *
Билалны атын 1976 жыл эшитген эдим. Жаш жазыучуланы VI бютеусоюз кенгешлеринде Батчаланы Мусса айтып.
Москвада окъуй тургъан Мусса, Малкъардан келген жаш поэтни сурай-сора, «Молодая гвардия» китап басмагъа келген эди, кенгешчиле жыйылгъан жерге. Нахушев деп бир нёгери да бар… Ол ингирде «Юность» къонакъ юйде малкъарлы жаш поэтни хатерине уллу «къонакъ алыу» къурады…
Ушакъ эте келип, Малкъар жазыучуладан – прозаикледен – бек фахмулугъа кимни санагъанымы сорду. Мен Толгъурланы Зейтунну атын айтдым. «Зейтунну не затын жаратаса?» – деди. «Къызгъыл кырдыкларын» дегенимде, – Мусса да аны жарата кёре эди! – жеринден секирип туруп, мени къучакълады. Къууаннганын алай бла билдирди. Акъылларыбыз алай бирге келишгенине, мен да ичимден жарыдым.
Назмучуладан, – Малкъарда кимле болгъанларын билгенденми, – жукъ сагъынмады. «Къайсын болгъан жерде «ким барды» деп да къалай сораллыкъды?» деп келди кёлюме. Мени жюрегим да: «Къарачайда уа ким барды?» деп соруруму ушатмады: Къарачайда ким болгъаны аллымда олтуруп тура эди!
– Къарачайда чот къыйыныракъды, – деди Мусса, мени акъылымы сезгенча.
Мудах ышарды.
Нек къыйыныракъ болгъанындан хапарым бар эди. Нальчикге бир келгенинде, Къайсын жюреги къызып айтхан сёзле къулагъымда эдиле: «Жаш къауумдан къолгъа аллыкъ бир Батча улудан сора жокъду, аны да ашай турадыла!.. Мураховскийге жазгъанма!..» – деп, олтургъан шиндигинде кесине жер табалмай эди.
– Тюнене Къайсын бла тюбешген эдим да, сени мында болгъанынгы ол айтханды», – деди Мусса.
Жаш жазыучуланы кенгешине Къарачайдан адам келмегенин эсгертдим.
– Акъ сёзню Малкъаргъа къойгъанбыз, къара сёз бла бир зат эталсакъ ансы, – деп, чамгъа тартаракъ айтды, кесин мында болгъанын чалындыра.
Чамгъа чам этерча мен тюйюл: ол – тамата, мен – жаш. Ийменчек. Сора кёлю бла:
– Лайпанланы Пилал деп барды. Жазарыкъ жашды. Пахмулу. Лайпанланы Пилал, – деп экинчи да къатлады. Ол «Пилал… пахмулу…» дегени, сёзню алай айтып биринчи кере эшитгеним ючюн болур эди - эсимде къалды. Бизде, Малкъарда, «Билал, Билал да угъай – Билан, фахмулу» деп алай жюрюгени себепли. – Пахмулу жашды… Анга бек ышанама, къанатларын къыркъып къоймасала, бизде ол затха ёчдюле. Сизни къоруучугъуз барды – Къайсын! Бизде чот башхаракъды, – деди…
Мусса «Ёмюрню дауу» деген поэмасыны къол жазмасын манга саугъагъа берген эди. «Малкъарчагъа кёчюргенме, алайсыз сиз ангылаяллыкъ тюлсюз» деп, ышара.
Чамчы, оюнчу адамча къалгъанды эсимде.
Ол кюнден сора тамам 20 жыл озуп, Муссаны «малкъар» къол жазмасын «Минги Тау» журналда (1976, №:6) кесим басмалайма, ишлерге алайгъа тохтагъанымдан сора. Ары дери сёзюмю ётдюралмагъан эдим.
Мусса билген эди Билалгъа тынч болмазын.
Фахмулу адамгъа къайда да, не заманда да къыйынды.
Ай байтамал, бюгюн Мусса арабызда жашап тургъан болса эди!..
Къаллай асыл да, асыу да сёзле табаллыкъ эди Билалны да, аны-муну да, адабиятны да юсюнден.
Кёлтюрлюк эди барын да, барыбызны да. Адамын, адабиятын, халкъын да!
Зауаллы да, ажымлы да Мусса!
Адамгъа къууана, адамны къууандыра да билген акъылман да, закий да Мусса!
Шо ол мен таныгъан кезиучюкге окъуна… Кёрмеген, билмеген, танымагъан адамын, иш этип келип, таныргъа, танышыргъа излеп, багъалап, сыйлап… Ариу сёзюн, ариу хантын аямай… Къайгъырып, соруп, сурап… Жюрегине ийлешдирген эди.
Аллай деменгили тауубуз!..
Къаллай къая оюлуп къалды эсде болмай тургъанлай!
Не медет, игилеге чек барды.
Эсиме тюшсе, жюрегим таралады.
Андан эсе танымагъан болгъа эдим деучюме кеси кесиме.
Къатларында закийи болмай, тирилирге кюрешген жаш фахмула ёксюзлюкде ёсген сабийлеге ушайдыла.
Къайсынча, Муссача адамланы кетгенлери, кимден да бек жаш фахмуланы апчытады. Чагъа келген зыгытха жангыдан сууукъ къакъгъанча болуп.
Билалны назму тереги чагъа келгенлей, сууукъла къагъа, абызырата, алай чапыракъланнганды.
* * *
Билалны иги таныйма.
Ол М. Горький атлы адабият институтун бошар жылында мен ары экижыллыкъ Адабият курслагъа келген эдим. Сау бир жылны Билал бла бир окъуу юйде, бир жашау мекямда – бар эди бир бирни таныр амалыбыз, поэзияны, нени юсюнден да ушакъ этер заманыбыз.
Андан сора да Билал да, мен да Тюркде окъугъанбыз, жарым жыл чакълы заманны Анкарада, Ахмат Яссауи атлы арада, бир масаны – столну артында олтуруп, бир одада – фатарда жашап, бир туз-гыржын ашап, алай. Тюрк дуниясыны тилин, адабиятын, маданиятын, жашауун билирге къаст этип барып, Билалны хайырындан. Ол затланы эсгергеним: биреу айтхан бла, не анда-мында эшитип неда китабын окъугъан бла чекленип къалмай, Билалны къаллай адам болгъанын, къаллай сагъышы, иннети-ниети, жюреги бар экенин кесим кёрюп, сынап, билип, ичинден таныйма; къагъытда окъугъан Билалыбызны жашауда таныгъан Билалым бла тенглешдирип, аны адамлыкъ къачына, жазыучулукъ ишине да багъа бичаллыкъ, андан магъана да чыгъараллыкъ сунама кесими, бир башхагъа ангылатыр ючюн деп да тюйюл, кесим аны жашау къадарындан бир шарт оюм чыгъарырча.
Билал жазгъан затында не айта эсе да, жашауда да тюз аллай адамды. Жазгъан, айтхан сёзю бла адамлыкъ къачы бири бирин тутхан. Шо бир деп бир ётюрюк, кёзбау шарты, экилиги болмагъан.
Къылыгъы, халы да, халаты, налаты да, терси-тюзю да – ачыкъ, туура.
Жалгъан затны, ышаннгысыз сёзню аз да огъурамагъан.
Ана тилине, Ата журтуна – Къарачайгъа жаны бла берилген, аны насыплы къадары ючюн кесин, эсин унутуп кюрешген, аны сыйлы адамлары ючюн – Къарчадан башлап – Жырчы Сымайылгъа дери, Жырчы Сымайылдан, башлап – Ёзден Сапаргъа дери, андан да жашланы – барын (1976 жыл да) дуниягъа танытыргъа, барына да жанындан юлюш этерге, ёрге кёлтюрюрге, кёллендирирге къаст этген. Дуниягъа къучакъ жайгъан. Жюрегине къысаргъа, жылытаргъа сюйген.
Чарлагъаны да, жырлагъаны да керти.
Къаллай бир таный эсем да, – ариу айтышхан, къаты да сёлешген чакъларыбыз да болгъанды – Билалдан бир да кёлюм чыкъмагъанды, кертилиги хорлагъандан. Не аз да бир терслиги зат болса, аны сезе, ангылай женгдире да билгени ючюн, башханы аллай затларына кечмеклик да бергени ючюн.
Жюрегинде тюйюмчеги жокъду.
Мен кёп тюбегенме, кёп эшитгенме: «Эй, назмучула-поэтле, сизни кесигизни танымай, жазгъаныгъызны окъуп къойгъандан игиси болмаз!» – деп.
Билалны юсюнде арталлы да алай айталлыкъ тюйюлсе. Алайгъа къалгъанда, жазгъанын танымай, кесин билип къойсанг да тамамды – аны кесинден, кёзюнден, сёзюнден аллай поэзия кюч урады. Билалны жазгъанын окъусанг а, кесин танырыгъынг келеди, таныгъанынгдан сора, кёлюнг чыкъгъан огъай, кесине бютюн бек тарта барады. Аллай таркъаймагъан, бёркюп тургъан оюм-эс шауданы урады сёзюнден.
Азат аязыча бир жанды.
Къудурет аны назмучугъа деп жаратханды. Талпыныу кюч, жукъламагъан, жукъланмаз сезим бергенди.
Манга къыйын заманлада эсимде болмай тургъанлай, жапсарыу сёзю бла, кёллендирген иши бла бек алгъа Билал кеси табылгъан эди. Къарачай-Малкъар халкъны Мызыланы Исмайыл жазгъан тарихин кёчгюнчюлюкню 50-жыллыгъына атап «Минги Тау» журналда басмалагъаным ючюн, адамны эсине келмез чурумла-къурумла жарашдырып, ишимден кетергенлеринде.
Мени «Минги Таууму» жапханлары къыйын тийип, Билал: «Къоркъма сен, журнал къалай чыгъарыгъын мен алагъа кёргюзтюрме!» дегенни айтап, «Ас-Алан» журнал къурагъан эди. Исмайылны тарихин да тыш къыраллы тиллеге иш да кёчюртюп, журналыны биринчи китабында басмалап…
Андан алгъа заманда уа Москвада жашагъан Билал сёлешеди манга, Нальчикге: «Абдуллах, Къарачайда Жырчы Сымайылны 100-жыллыкъ байрамын этдирталмайма Башчыбызгъа, анда, Малкъарда байрамлар амал болмазмы?» – дегенни айтып. Эслегиз – Москвада жашагъан, къуллугъу-заты болмагъан, байрам къурап бардырыр борчу болмагъан Билал, Жырчы Сымайылны 100-жыллыгъын кёрмегенча, билмегенча этип къоялмай, къуллугъу, заты, борчу болгъаннга джукъ этдирталмай, манга, кесича бир къуллукъсуз, «борчсуз» тенгине сёлешеди. Былайда: «Аллай Башчыла бла жашагъан биз харипле, анса да…!» дейим. Къули Къайсынны атын жюрютген Малкъар театрны мекямында халкъ сыйыннгысыз жыйылгъан эди. Москвада кеси китабыны орнуна Исмайылны китабын басмалатып, Исмайылны китаплары бла кеси да Москвадан учуп келип, аллай тауушлукъ ингир къуратхан эди Билал Нальчикде – ары тюшалгъанла, тюшалмагъанла да бюгюн да унутмаз кибик. Къагъыйланы Назифаны башчылыгъында, Къарачайдан автобус толу къонакъ келип, Нальчик башы Акъ Сууда, Хрущевну дачасы орналгъан бек ариу жерде, сау эки кюнню уллу байрам баргъан эди. Жырчы Сымайылны Малкъаргъа келген байрамы. Билал келтирген эди аны, Билал ачханды Исмайылны бизге, Малкъаргъа. Билалны хайырындан, Къарачайны, Малкъарны да закийи Жырчы Сымайылны туугъан кюню Малкъарда алай белгиленнген эди.
Унуталмаз игиликле этгенди!
Жырчы Сымайылны жазгъанлары заманында басмаланмай, аланы Къайсын кёралмай кетгенине ажым этиучюдю Билал. «Ай анасы, Кязимни кёлтюргенча, къалай кёлтюрлюк эди Къайсын Жырчы Сымайылны да!» деп.
Бир Къайсындан сора, уллу, гитче да, къарт, жаш да фахмугъа, жууукъдагъына, узакъдагъына да Билалча къайгъыргъан поэт мен билмейме. Бюгюн да узакъ Норвегиядан узалып, жаш тёлюге ол этген билекликни, мында туруп, биз, кеслерин поэтлеге санагъанла, эталмагъаныбызгъа уялама.
Жаш поэтлеге сакъ Къайсын Билалны фахмусун къоруулагъанында, чынтты поэт болгъанын белгилеп, Билал, жюрегине жау жакъгъанча болуп, ырахатланып къалмай, Къайсынны ол жакъ басхан ишинден терен магъана чыгъарып, кесине дерс этип, жилигине сингдирип къойгъанды – жаш фахмулагъа къалай къараргъа керегин.
Къайсынны юлгюсюн кесине жашау жорукъ этип.
Билалны юсюнде бир сейирим – жаш назмучулагъа дерс бере, кеси жазгъан жорукъгъа юйретмей, ол ямб, хорей ёлчемлеге, гыллыугъа, ритмге, тизгинде жик санланы бирчалыгъына юйретеди. Аны кёкге чыгъарады, кеси уа арталлы да ол жорукъланы сакъламайды. Кесича жазалмазлыкъларын билгенденми?!
Алай бир къоркъгъаным: Билалча азат жазаргъа итине, андан кёргенни эте, сёзлерин а Билалча магъанадан, терен да, таза да сезимден толтуралмай, жюреклеринде аллай эмен отлары болмай, ол кафиесиз-рифмасыз, жик мардасыз тизгинлеге алданып, аны тынчсынып, жаш поэзия жардан къуюлуп кетмесин деп.
Айхай да, Билал аллай сыйыннгысыз къасты бла, ичинден ургъан сезим кючю бла тенгиз жагъалагъа сыйыналлыкъ да тюйюл эди, толкъуну тышына уруп жайылмай. Кюнде шош къалтырай, адыргы-адаргы жилтирей-джылтырай, желде аз-маз чайкъала тургъан кёл башы тюйюлдю да жюреги. Тенгизди, толкъунлары шууулдап ургъан.
Неда, дейим, сезимин назму кепге сыгъындыралмай,сыйындыралмай билек, жюрек кючю бла темир чалдишни бюгюп, бузуп, сындырып – тышына, эркиннге чыкъгъанча, алай жазады.
Поэзияны айныу жолу сурагъан, айтыргъа, мен излеген, мен къаст этген жорукъла Билал тутхан ызгъа арталлы да келишмейдиле. Да, не айтайым, поэзияда жолла кёп тюрлю, бир бирге арталлы да ушамагъан, тюз, къынгыр, ёр, эниш да жолла болгъанларын жангы кюч бла, жазыу хаты бла кёзюнге тутады.
Да не айталлыкъса, Сёзюнгю ичи къуру болмасын ансы дегенден озуп?
Да, Билал кеси къалай ангылатады жазыу тёресин, окъуюкъ:
ДЖАЯУ НАЗМУЛА
Къазауат - урушладан къуралады.
Дин-тил-джурт ючюн баргъан кюрешде
Биркюнлюк назмула да керекле.
Ата джурт ючюн баргъан къазауатда
Ёлген, ёллюк, башсыз боллукъ бир тюз аскерчилелле ала.
Джаяу аскерлелле ала.
Ёлселе, къалсала да,
Ёлюмсюзлюк, ёмюрлюк, махтау излемей,
Поэзиягьа келишебиз-келишмейбиз демей,
Хунагъа джарашабыз-джарашмайбыз демей,
Керекли борчну тындыралла ала.
Хакъны, Халкъны джакълай ёлелле ала.
Джаяу назмулалла ала.
Биркюнлюк назмулалла ала.
Ёмюрлюк махтау алагьа.
Аламат назму!
Магъаналы, оюмлу. Терен. Назмуну адам сыфатында ишлеп, жан салып, къазауатха ашырып къойгъанды.
Поэзияны былайды деп ангыламазса. Мени кёлюме алай да келеди: ма бу «биркюнлюк назмула…» дегени ёмюрлюк назмула болуп да къалырла.
Поэзияны бир да ангыламазса…
Ёзге уа къаллай ариу, таза, хычыуун поэзия ышара-кюле турады аны сёзюнден. Китабын къолума алгъанымда, ачылып къалгъан бетле. «Кямар» деген назмусу:
Сени белинги буугъунчу,
Не эди ол? Жукъ да… Бош алай –
Бир темир, къанджал, тогъай.
Сени белинги буугъандан сора
Болгъанды ол алтын. Тапханды атын.
Тапханды насыбын.
Алтын кямаргъа бурулгъанды ол.
Насыплы, сени белинги буугъанды ол.
Билал, сюеме-кюеме демей, сюймеклик сезимин аламат-сейир айта билгенди. Сёзюне ариулукъ да, терен да магъана салып.
Не уа къаллай ариу, къаллай сейир, аламат иги сагъышла келедиле Билалны эсине:
Аллахдан, адамдан да къууаныб,
Аллахны, Адамны да къууандырыб,
Джашагъан адам болурму?
Аллай насыблы болурму?
Билалны къастын, жашаууну, поэзиясыны да магъанасын белгилеген сёзле.
Назмуларын сайлап алмагъанма. Къолумда болгъан китабыны («Джашау, ёлюм да – хакъ. Джашау, ёлюм да акъ». Москва, 2006) ал ачылгъан бетинден алып салып къойгъанма.
Да, кёрдюгюз.
Китапларыны хар бетинден, хар назмусундан да чыгъарыкъды магъана, суугъа атхан ыргъагъынг алтын чабакъ сууургъанча.
* * *
«Да болалдымы Билал миллет уланы?» деген соруугъа жаланда бир жауап-джууаб барды: «Болгъан а дейсе!» деген жауап.
Билал – чынтты миллет уланыды!
Чынтты Назмучуду!
Халкъ ёкюлюдю!
Бюгюн мен анга узакъ ёмюр тилейме, десем да, кеси созгъанды ёмюрюн узакъгъа. Аперим Анга!
Бегийланы Абдуллах,
Татарстанны культурасыны сыйлы къуллукъчусу
*
«Минги Тау» журналны редакциясы Лайпанланы Билалны 60-жыллыгъы бла алгъышлай: «Къалам къарындашыбыз, ёмюрюнг узакъ, саулугъунг кёп болсун. Мындан ары да окъуучуларынгы кёзбаусуз фахмунг, керти сёзюнг бла къууандыргъанлай тур!» - деп, аны «Хурриет» деген повестин басмалайды.
_____________________________________________________________________________________
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ
ХУРРИЕТ
Повесть
АЛ СЁЗ
«Ленинни байрагъы» атлы къарачай газетде корреспондент болуб ишлей эдим олсагъатда. Совет кърал чачылмагъан эди алкъын, Коммунист партия да башчылыкъны бардыра эди. Партияны башчылыгъы бла совет адамла къалай джигер уруннганларын, джылдан джылгъа коммунизмге «джууукълашыб» баргъаныбызны кёргюзтмезге боллукъму эди – газет кеси да партияны област комитети бла облисполкомну органы эди сора. Кесинг да газетни «партия джашау» бёлюмюнде ишлесенг. Бир тюз сёзге он ётюрюк сёзню къошуб джазаргъа тюше эди. Аны юсюне да, мен Москвада Горький атлы адабият институтну шийир факультетин бошаб келгеним себебли, эркин сёлеширге, джазаргъа излей эдим, анда юреннгенимча, анда юретгенлерича. Алай а болмай эди.
Сейит бла элге къайытыб бара, (Сейит Гитче Къарачай районда газетни энчи корреспонденти эди) тарыгъыуларымы айтдым. Ол машинасын гара чыкъгъан джерде тохтатды да, ичген да этиб, ачы суудан канистр бла бир да алыб, джолгъа атландыкъ. Элтаркъачны айланч-буйланч джолларындан къутулуб, тюзюрекге чыкъгъаныкъда, Сейит арабасын-машинасын джолдан бир джанына бурду да, бир кесекни сёдегей барыб, таш тепсини къатында тохтадыкъ.
Аргъы кюнбет гапналадан толуду. Батаргъа къысылгъан Кюнню джарыгъында, билеу джыланча джылтырайды ёзен суу. Суу бойнундан таулагъа дери созулгъан чегетни бети, саргъалыб, къызарыб, чапракъсыз къалырыны аллы бла, къачхы ариулугъу бла кёз алдайды. Узакъда, мийикде, башы Кёкге джете, ёхтем сюеледи Минги Тау.
«Бу берекетни Аллах къызгъанмасын энди бизге»,- деди Сейит, табигъатха, тепсиге да къарай. «Быланы джол джанында тюкенчикден алгъан эдим эртден бла, Пашинскеге келе» - эки шыша айран, талай хычын, кёгетле таш тепсини берекетли этген эдиле. Сейитге джуууртну гара суу бла къатышдырыб, излегенича, суусаб этиб, бердим.
- Тейри, бюгюн ноябрны экисиди. Анда бери эки джыйырма джыл болады, ол сюргюн кюн а бир да эсден кетмейди. Ол кюн, бюгюнча джылы, ариу да тюл эди. Ол кёчгюнчюлюкню-сюргюнню юсюнден ууакъ материалла джыя, адамланы хапарларын да кесими кёргеним бла тенглешдире, къагъытха тюшюре барама. Сюргюнню юсюнден бусагъатда китаб этиб чыгъарыр амал джокъду – кърал ол теманы джабыб турады. Ёзге дуния былай турмаз. Тюзюн айтыр кюн да келиб къалыр. Ол кюн чыгъарыб басмагъа берирча болургъа керекбиз. Хрущевну заманында эркин сёз айтылырча бир кёзюучюк болгъан эди, алай а, биз олсагъатда эс джыйыб, джукъ айтырча тюл эдик. Быланы барын да айтханым – аллай кёзюу энтда келиб къалыр – хазыр болуб, къыйын къадарыбызны къагъытха тюшюрюб турмасакъ, кечигиб къаллыкъбыз. Газетчини иши партияны махтагъан тюлдю къуру. Айланнган-джюрюген джерингде кёб адамгъа тюбейсе, кёб зат кёресе, эшитесе – аладыла джууукъ тарихибизге, джашауубузгъа шагъатла. Бир джылны мындан алгъа тау эллени биринде Хурриет** деб, бир тиширыугъа тюбеген эдим. Сюргюнден алгъа джыллада комсомолну район комитетини биринчи секретары болуб тургъанды. Азияда тутулгъан да этгенди. Сюргюнде аны бла бирге болгъан адамла бек сейир затла айтадыла. Сен аны кеси бла тюбеб, хапар айтдыралсанг кёр. Джашагъан джерин джазыб къой.
- Сиз кесигиз джазарыкъ затны манга береми турасыз?- дедим.
- Ай, заман, таблыкъ тюшге эди ансы, джазар затларым алайсыз да джетишедиле.
Узун сёзню къысхасы – «Хурриет» атлы документли повестни Сейитни айтханы бла джазгъанма. Ёзге эки джылдан аны Сейитге кёргюзтгенимде, «оллахий, бу чыкъса, иги-аман да кёб тюрлю сёз эшитириксе. Хапарынгда таулу тиширыуну сыйын тюшюргенсе дерикле да табыллыкъдыла».
- Да мен болгъаныча, Хурриет кеси, аны сюргюнде хоншулары айтханча джазгъанма.
- Билеме, алай а халкъны не айтырын да билеме. Ёзге, «алай-былай» деб, джукъ айтмайым. Кесинг айтхан болсун.
Кесим айтхан а – басмаланырын излей эдим да, повесть басмадан чыкъды. Къол бла джазылгъандан сора 15 джылдан дуния джарыгъын кёрдю. Аны юсюнден не айтырыкъ эсе да, Сейит зауаллы джокъду бюгюн. Аны оюму, эслетген сёзю манга бек керек эди. Алай а, не этгин. Энди окъуучуланы не айтырларын ашыгъыб сакълайма.
Sabr 31.05.2018 15:16:58
Сообщений: 7254
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ
ХУРРИЕТ
Повесть
1
1930-чу джылла. Къарачай халкъны колхоз джашаугъа къаршчы къозгъалагъы-восстаниеси да бошалыб, совет власт таулада терен тамыр ийе башлагъан кёзюу. Джарлы-джалчы къауумда, къанат битиб, хахай этиб айланнганла бардыла. Ол къауумну башчысы Кюрдамирди.
Кюрдамирни къарт атасы Бербер, садакъа джыя келиб, малы кёб Ожай хаджини кёзюне илиннгенди. Абызыраб айланнган джашны джазыкъсыныб, кесине джалчы этиб алгъанды ол. Тири джаш къарачай тилге да, мал кютерге да дженгил юреннгенди. Алай а, джашны къайдан келгени белгисизди. «Тау Артынданма, Тюркденме, Дагъыстанданма» дегенча джууабла этиб тургъан болмаса, тюзюн айтыргъа унамагъанды. Къарачайлыла да артыкъ бек къысмагъандыла. Ёмюрлени узагъына Къарачайгъа тюрлю-тюрлю адамла азмы къошулгъандыла. Алагъа табылгъанча, мынга да эрге чыгъаргъа бир къарачай къыз табылгъанды. Алай бла, Кюрдамирлары деб джангы тукъум джайыла башлагъанды. Бюгюннгю Кюрдамир ол садакъа джыя келиб, Къарачайда юй-кюн болуб кетген адамны туудугъуду. Кюрдамирланы Кюрдамирни джашы Кюрдамир. Тукъуму, аты, атасыны аты да бирча болуу – Къарачайда тюбеген адет тюлдю.
Не эсе да, Кюрдамир большевиклеге бек керекли адам болуб чыкъды. Атасы аны тёбенлеге ийиб, орус тилге да уста болуб, орус окъулну да тауусуб, элге къайытхан эди алгъаракълада. Талай джылдан а большевик эмина тауланы да кючледи. Халкъны кёбюсюне ол ауруу джугъаргъа унамады. Ауруу алмагъанланы эмда ауруугъа къаршчы тургъанланы къурутуу башланды. Ол ишге башчылыкъ этген Кюрдамир болду – элде совет властны-иктидарны башчысы. «Къайыкъ да минер кемеге, кеме да минер къайыкъгъа» дегенлей, кереклиси болгъан адам анга барады энди.
Джашы Кюрдамир башчы болгъанына базыб, джашны атасы Кюрдамир халкъгъа уллу сёлешиучю, къыйнаучу болду. «Байды, бийди, афендиди» деб, тутуллукъланы къара чапракъгъа тюшюрюучю да олду. Эм алгъа Ожай хаджини тутдурдула.
***
Махкеме ачыкъ болгъаны себебли, халкъ бары да джыйылгъанды. Архивде къагъытлагъа кёре, Хурриетни айтханына кёре да, махкеме былай ётгенди.
Махкемени тамадасы сёзню Кюрдамирге – атасына - береди:
- Багъалы махкемечиле!
Ожай хаджи колхоз джашаугъа къаршчыды. Менчиликни, энчиликни сюйген адамды.
Ожай хаджи мени атам Берберни кесине джалчы этиб, къанын ичиб тургъанды. Гитчечик болуб, атамы биргесине мен да кютгенме аны малларын. Атам бугъа уруб ёлгенинде, аны къыйынын толусу бла бермегенди Ожай хаджи. Быллай хаджини элде орну болмазгъа керекди. Киреме десе да, колхозгъа алмазгъа керекди. Кесин тутуб, юйдегисин да къалгъан кулакла ашырылыучу тюзлеге кёчюрюрге тыйыншлыгъа санайма.
Халкъны гюрюлдегенин кючден тыя, махкемени тамадасы сёзню Ожай-хаджиге берди. Айтылгъан ётюрюк Ожайны бек чамландырды:
- «Аман къозуну айнытсанг, эрнинги-бурнунгу май этер. Аман адамны айнытсанг, эрнинги-бурнунгу къан этер» деб, сизничалагъа айтхандыла, Кюрдамир. Садакъа джыя келген Берберни ишге алыб, джеримден юй орун бериб, юйлю-маллы болургъа да болушуб тургъанымы бютеу халкъ биледи. Дагъыда, уялмай, «къанын ичиб тургъанды» дейсе. Атангы бугъа уруб ёлтюргенинде уа, иш кесаматыбызда айтылгъан хакъын эки къат аслам этиб бергенме. Элде кимге сорсагъыз да айтырыкъды аны. Бирер чурум бла ёз джуртларыгъыздан къачхынчы болуб, Къарачайгъа келиб, туз-дамыбызны кёрюб, халкъны бирича джашаб башлагъансыз. Алай а, сизни къаныгъыз башха болгъаны билиниб къалады. Къатышыу болуб, кърал тюрленнгенлей, сизни халкъгъа, адамгъа къошханланы къурутуб башлагъансыз. Ёзденлик, адамлыкъ джокъду сизде. Къарачайгъа не палах джетсе да, ма сизничаладан – джарым къарачайлыладан – джетерикди.
Залда джарым къарачайлыла гюрюлдедиле – джаратмадыла Ожайны айтханын. Махкемени тамадасы дауурну тыйды да, «айтыры болгъан бармысыз?»- деб сорду.
- Барбыз,- деген тиширыу ауаз эшитилди. «Бу масхара кимди экен?» дегенча, адамла аны таба бурулдула. Ол халкъны аллына, трибунагъа чыкъгъанында, «Хурриет болмай, ким боллукъ эди – алма терегинден узакъ кетмейди. Уялмай, халкъны аллына андан сора ким чыгъарыкъ эди? Инкъыйлабчы (революционер) Халилни къызыды – районда комсомол организацияны тамадасы. Бу уа Ожайны не бла чимдерге кюреширикди?» деген ауазлы чыкъдыла.
Быллай сёзлени эшитди Хурриет, алай а уллу эс бурмады. Халкъны шум болурун сакълай, биразны джукъ айтмай сюелди. Халкъ а дженгил шум болургъа унамады. Къалабалыкъ къайдан тохтасын – чырайлы къыз, джетген къыз, тау адетледе болмагъан затны этиб, ат белинде джюрюсе; эркишича кийиниб, къара тери курткасын да тапанчалы къубас белбау бла буудуруб, башы джалан, къолунда къамчиси бла джамагъатны аллына чыкъса.
Алай болса да, дауур сёл болду. Ариулугъуму къаматды халкъны, джунчумай сюелгенинеми сейирсиндиле – не эсе да, шошлукъ кючледи тёгерекни.
- Джамагъат, сизден тилерим, мен сёзюмю бошагъынчы, бёлмегиз. Болмаса, артда сопаларсыз,- деб ышарды Хурриет. – Сизни кёлюгюзге къалай келеди: совет власт къуру джарлыны, джалчыны джакълайды, тюз-терс деб айырмайды дебми турасыз? Огъай, совет власт тюзлюкню джанындады. Ожай хаджини халкъда билмеген ким барды? Ёмюрден бери да кеси къыйыны бла джашай келгенди. Байлыгъындан къарыусуз джашагъанлагъа болушханлай тургъанды. Бюгюн аны джалгъан дау бла тутдуруб, юйдегисин да тыш джуртлагъа сюрсек – совет властха халкъ къалай къарар? Огъай, Ожай хаджича тюз адамгъа тиерик тюлдю совет власт. Колхозгъа да кирир, колхозгъа да хайыры тиер. Кюрдамир, тюз адамны бетине къара джагъаргъа нек кюрешесе? Былай этерик болсанг, мени келин этер умутунгу юз.
Кюлкю къабынды залда. Шыбыла чартларча болуб тургъан ауур хауа, дженгилленди. Атасы болгъан джерде, президиумда, олтурургъа излемей, залда тургъан Кюрдамир Кюрдамирович трибунагъа чыкъды.
- Джамагъат, махкеме элге келиб, бюгюн ишин ачыкъ бардырады. Бу бир тюз эл джыйылыу тюлдю – бу махкемеди. Аны себебли, бираз эслеб сёлешейик. Ожай хаджини юсюнден айтырым – хайыры кёб адамгъа тийгенди, зараны тийгенди деб бир кишиден эшитмегенме.
- Къалай эшитмейсе, атанг айтды да бусагъатда,- деди къайсы эсе да.
Кюрдамир джунчуду, атасына да бир къарады, Хурриетге да кёз джетдирди.
- Атам да, хар бирибизча, джангылыргъа боллукъду. Ожай хаджини гюнахына кирмейик. Ожай хаджи иш къоркъутхан адамды. Элчиле бары да анга оноу соргъанлай, турадыла. Кеси да малларын колхозгъа бериб, «колхозчу этигиз мени да» деб, къагъыт джазыб турады. Мен айтханнга тынгыларыкъ болсагъыз, Ожай хаджини махкемелик ишин, тутхучсуз, джалгъан болгъаны себебли, джабыб къояргъа керекди. Кесин да колхозгъа алгъан бла къалмай, колхозгъа тамада этерге керекбиз. Энчи мюлкюн джюрюте билген, колхоз мюлкню да билликди джюрюте.
Джыйылгъанла къызыу харс къакъдыла.
Махкемени тамадасы шош болурларын тиледи.
- Ожай хаджиге махтау айтхандан ары сёз боллукъ тюл эсе, сора биз сагъат джарымгъа кенгешиуге кетебиз.
- Бир сёз къошар эдим,- дей, джылы келген Набий хаджи ёрге турду. – Ожай хаджини мен иги билеме, биринчи джол хаджиликге да бирге баргъан эдик. Бир адамны джанына тийиб билмейме. Ёзге, «джарым къарачайлыла» деб, тышындан къошулгъанланы джанларына тиерча айтханды. Биз барыбыз да бир халкъбыз. Ожай хаджи, сени джакълаб сёлешген Хурриетни да, джаш Кюрдамирни да, мени да, таб айтдырмай къоймай эсегиз, Алийланы Умарны да ата-бабаларыбыз андан-мындан келгендиле. Алай а, Къарчадан сора, Умарча Къарачайгъа хайыры тийген болмаз. Энди «джарым къарачайлы» деген сёзню эшитсем, сен баргъан межгитге барыб, намаз къылмам. Бу сёзюнге разы тюлме ансы, элибизде сенден онглу адамыбыз болмагъанды. Колхозубузгъа сен тамада болсанг, колхозубуз Къарачайда эм маджал мюлк боллугъуна ишегим джокъду. Сени сюдлюк-джоллукъ этгенлеге уа айтырым: Ожай хаджини тутсагъыз, сора барыбызны да тутаргъа керексиз – андан таза, андан тюз киши джокъду ичибизде.
Джыйылгъанла харс къакъдыла къартны сёзюне разылыкъларын билдире. Махкеме оноугъа кетди. Айтханларыча, сагъат джарымдан къайытыб келиб, оноуларын айтдыла.
- Терслиги болмагъаны себебли, махкеме Ожай хаджини башына бош этеди. Джалгъан дау салгъан Бербер улу Кюрдамирге эсгертебиз: энтда быллай джангылыч иш этсегиз, джууабха тартыллыкъсыз.
Бу джол махкемени джыйылыуу былай таб бошалды Ожай хаджиге. Халкъ да разы болуб чачылды.
2
Тау намысха, адетге кёре тюл, совет властны айтханына кёре джюрюген Хурриетни сёзюн этгенле кёбдюле. Кеси бла сёлешиб кюрешмей, атасына айтадыла. Ол а быланы сёзлерин сан этмейди. Сан этген къой, «джашчыкъла, къызчыкъла да бирге окъургъа керекдиле, школда къызла да джаулукъсуз олтурургъа керекдиле» дегенча оюмла айтады.
- Халил, сени къызынг башын да джалан этиб, белине да герох тагъыб джюрюй эсе, къалгъанла да алай этергеми керекдиле? Къызынгы да тый, адетни-адебни бузаргъа да кюрешме. Тиширыуну орну юйдеди. Кёб сабий табсын, тау халиде ёсдюрсюн аланы да. Къарачай джамагъатны ёмюрледен бери келген джорукъларын бузаргъа, къурутургъа кюрешмегиз къызынг, кесинг да.
Халил а быллайлагъа джууабха «Къарангылыкъны къояйыкъ, джахилликден чыгъайыкъ, къыз да, джаш да биригиб, школлагъа барайыкъ» дегенча чакъырыула джазады газетге. Ангыламады халкъ Халилни. Кече лампа джарыгъында газетге статья джаза тургъанлай, терезеден атыб, ёлтюрюб кетдиле. Къызы – Хурриет – бек ачыуланды. Кюрдамир сюйгени бла бирге, ишек этген адамларын тутдуруб, джойдурдула. «Аман къутургъанса, атангы ызындан бир ашырмагъа эдиле сени» деб да эшитдирдиле. Тохтамады Хурриет. Тохтарыкъ да болмаз эди, аны тыйгъан башха иш болду: кюнлени биринде ол Кюрдамирге эрге чыкъды. Къалын, берне болмай, комсомол той этдиле. Аны да юлгюге тутуб, газетде басмаладыла. Джангыз, Хурриетге 16 джыл бола тургъанын айтмадыла, ёзге ол заманда аны джылында эрге чыкъгъанла аз тюл эдиле.
Юч кере эгиз сабийле табды Хурриет. Къазауат чыгъаргъа джети сабийни анасы болду. «Аманны урлугъу кёб болур» деб, кёресе кюрдамирлени джайылыб баргъанларын»,- дегенле да болдула. «О къой, не эте эсе да, бираз тынчайдыкъ. Сабийлери амалтын, юйюнде бираз олтурур». Ёзге, Хурриетни юйде олтуртхан къыйын эди – сабийлерин да анасына къоюб, тюрлю-тюрлю эришиулеге къошулгъанлай турду. Къралда «Ишге, кюрешге да хазырма» деген эришиулеге къошулуб, ючюнчю оруннга ие болуб къайытды Москвадан. Къара атыудан «Ворошиловский стрелок» болду, къаягъа ёрлеуден, ат ойнатыудан а кесичаланы барын озгъанлай турду. Ким биледи, Хурриет къаллай джетишимлеге ие боллугъун, къазауат башланыб къалмаса.
Кюрдамир кеси разылыгъы бла элде эм биринчиле бла фронтха атланды. Кетерге бек талпыды Хурриет да, алай а аны – ууакъ сабийлери кёб болгъан ананы – къазауатха иерге излемедиле, эркишисиз къала баргъан халкъгъа, Хурриетча башчыла керек эдиле – совет властны, партияны оноуларын къазауат заманда джанлаусуз бардырырча.
Хурриетге бек уллу эркинликле берилдиле – «хар не да фронтха, хар не да хорламгъа» деген сёзлени магъанасын Хурриетча чыгъаргъан хазна адам къралда да болмаз эди. «Мени элим алчы болургъа керекди» деб, джылгъа кирген эркишилени бирин къоймай, къазауатха алыу планны артыгъы бла толтуртханлай турду. Районну да чыгъарды алгъа. Къартланы, тиширыуланы да ишге сюрюб, къаты ишлетиб, къанларын ичди.
Алай а, кючлю сауутланнган немис аскерле, 1942-чи джылны джайында Къарачай областха кирдиле. Сабийлерин да анасына къоюб, партизан бёлекге комиссар болду Хурриет. Тауланы иги билгени, сауут-сабагъа уста болгъаны бары да джарады. Палах – партизан бёлеклеге башчылыкъ этерик Суслов башын алыб, Дагъыстаннга къачыб, партизанла, бийсиз чибинлеча, болдула. Кёбюсюн немисле къырдыла, бир къаууму чачылыб тас болду. Партияны област комитетини бир секретары Иванов эмда комсомолну район комитетини биринчи секретары Хурриет партизан бёлеклерин сакълаялдыла. «Сенсиз биз былайда джюннге тюшген тауукълача болуб къаллыкъ эдик» деген эди бир кере Иванов Хурриетге. Кертиси да алай эди. Палахла сууукъла тюшгени бла башландыла.
Биргесине экеуленни да алыб, азыкъ къайгъыда хоншу ёзеннге атланды Хурриет. Ёзге немис бёлекге тюртюлюб къалыб, сермеше башладыла. Хурриет, эчкича, ташха, къаягъа илиниб, кёзден ташайды. Сора, къая джарылгъанда бетджан салыб, керти мараучу болгъанын кёргюзтдю. Атхан огъу джерге тюшмей, немислени къаблай келди. Окълары бошалыб, не этерге билмей, тохтады. Кёзюлдреуюк бла къарагъанында, Иванов партизан бёлек бла джууукълашыб келгенин эследи. Тёбенден а, немислеге болушлукъгъа келе тургъан аскер бёлек да кёрюндю.
«Ай кеслерин къырдырыгъа башлагъандыла партизанла» деб, джюреги кёкюрегинден чыгъгъанча болуб, къычырды: «Келмегиз, къуршоугъа тюшериксиз». Къаяла къатлаб къайтардыла сёзлерин. Алай а, партизан бёлек келиуюн тохтатмады. «Тау халиден хапарсыздыла бары. Быллай джерде урушха хазырлыкълары болмагъан адамла. Немислени уа «Эдельвейс» аскерлери тау джерледе уруш эте юреннгендиле».
Къоркъгъан къоркъууун кёрдю Хурриет. Талай сагъатдан, Хурриет комиссарлыкъ этген партизан къауумдан киши сау къалмады. Ёмюрде къыш ёталмагъан аууш бла Тау артына ауду Хурриет. Андан немисле Къарачайдан кетгенден сора къайытды.
Талай айны тинтиб, айтханын кертиге санаб, бош этдиле. Алай а, «сылыкъ хамхоту» болгъан бир абычарны «партизан бёлекни немислеге къырдыргъанса» дегени уа эсден кетмейди. Алай болса да, биягъынлай, немисле къатышдыргъан джашауну ызына джарашдырыугъа мыллык атды Хурриет. Хар не да таб бола барлыкъ болур эди, почтальон бушуу къагъытны келтирмесе. Анда уа Кюрдамир урушда джигитча ёлгени айтыла эди...
3
Джукъдан къамамаучу Хурриетни санлары къыйылдыла. Бушууун андан да ачы этген зат да болду: совет-партия органладан келген болмаса, халкъдан хазна адам келмеди къайгъы сёзге. Кеслери къалгъанларында, хоншу къатыннга тарыкъды Хурриет:
- Мен халкъ ючюн этмеген не къалды – окъуу-билим алсынла, къыз сабийле унугъуб турмай, джарыкълыкъгъа чыкъсынла деб, къаллай бир кюрешгенме. Бу къара кюнюмде киши джокъламай къойгъанларын кёрдюнгмю?
- Хурриет, джанынга тиймесин, эл не айтханын билмеймисе?
- Къыз сабийлени эркиши сабийле бла бирге окъургъа керекдиле деб къазауат этгенинги халкъ унутмагъанды; атанг ючюн кёб адамны тутдургъанынг да халкъны эсиндеди; «кулакла» деб, элден ненча адамны тыш джуртлагъа сюрдюрдюнг? Къазауат башланнганында уа не этдинг: джылгъа кирген джашланы барын къазауатха ашырдынг.
Хурриет кесин тыялмады:
- Джаш-къыз да бирге окъургъа керекдиле деб, кърал айтханды – мен властны оноуун бардыргъанма джашауда. Атамы ёлтюргенлени уа нек аяргъа керек эдим? Колхозгъа кирирге унамагъан байланы «кулак» этиу менден чыкъгъан адет тюлдю. Мынча адам сизни элден тутулургъа, неда кулак болургъа керекди деселе ёргеден – неди амал – къатышханма аллай ишге...
- Адамла башха тюрлю айтадыла: биреуленни деселе, экеуленни тутдуруб тургъанса.
- Алай да болгъан болур. Алай а, бир джарлыны тутдурмагъанма.
- Аскерге-къазауатха да кереклисинден эсе артыкъ адам ийиб тургъанса. Хоншу област мобилизация планны 100%-ге толтургъан эсе, бизни район сени «джигитлигинг бла» 150% толтургъанды аны.
Хурриет ачыуланды:
- Ата джуртха, совет властха къоркъуу тюшген сагъатда сауут туталлыкъ бары фронтха атланыргъа керекдиле.
- Сёз аны юсюнден тюлдю, Хурриет. Сеннге бёркюн ал деселе, адамны башын алыб тургъанса дейдиле. Алайчыгъын ангылаяламыса?
Хурриет къаралды.
- Сен халкъны къой, кесинг къалай сагъыш этесе? Сен да мени терслеймисе?
- Сени терслерге мен махкеме тюлме. Алай а, бушуу кюнюнгде да, халкъ нек келмегине сагъыш эт,- деб, хоншу къатын юйюне кетди.
Sabr 31.05.2018 15:20:10
Сообщений: 7254
4
«Мени эрим къазауатда ёлсе, кесим партизан болуб сермешсем, сора къалгъанла бизденми къарыусуздула? Бир кишини аяр мадар джокъду бютеу къралгъа къоркъуу тюшген сагъатда».
Быллай оюмла да башындан кетмегенлей, биягъынлай 18 джылы джангы толгъанланы къагъытха тюшюрюб, аскер комиссариатны босагъасындан тюшдю Хурриет. Ёзге бу джол аскер комиссар, къагъытны бюсюреусюз бир джанына тюрте, айтды:
- Сизни халкъдан аскерге адам алыуну тохтатыргъа деб, буйрукъ келгенди башындан.
- Нек? - деб къысха сорду Хурриет.
- Бир джанындан, сизден къазауатха кёб адам алыннганды. Адам санына кёре, къазауатха эм кёб адамы къошулгъан малкъар халкъды, аны ызындан сизни халкъ барады. Экинчи джанындан, къазауатны чархы ызына айланнганды – немислени джуртдан къыстай барабыз. Къралны башчылары, сизнича аз санлы халкъланы аяргъа, энди къазауатха сизден адам алмазгъа оноу этгендиле. Бар, халкъынгы къууандыр.
- Халкъым бу затха къуууанныкъ тюлдю. Халкъым ит фашистле бла къазауат этерге излейди.
- Аскер комиссар сёзню бошалгъанын кёргюзте, ёрге турду:
- Оноу башындан келгенди – анга бойсунмай мадар джокъду.
Хурриет не айтыргъа да билмей, юйюне къайытды. Анасы, сабийлери да анга къууаныб, ышарыб тюбедиле.
- Тамада эгиз джашчыкълагъа – Карл бла Фридрихге – он джыл, Умар бла Къурманнга – 8, Клара бла Розагъа – 6, Кюрдамир аскерге кетгенден сора туугъан Гинджичикге да – 2 джыл болады. Бары да тёгерегине басыныб, сюйюмчю дегенча къарайдыла. Сора, анасы мектубну-письмону узатды. Таныш хатны кёрюб, Хурриетни джюреги дженгил-дженгил урду. «Сезе эдим сени сау болгъанынгы» дей ичинден, бир кесекни кёзлерин къысыб турду. Сескекли болуб, письмону мухуруна къарагъанында уа, Кюрдамир сау заманда джазылгъан къагъыт. Алай болса да, умут эте, ачыб окъуду. Не келсин – эртде джазылгъан къагъыт.
Тюзюн айтыб, барын мыдах этди. Джазылгъанны уа къайтарыб-къайтарыб окъуду:
«Сабийлеге сакъ бол. Не этерик эсенг да, аланы сакъларгъа, аякъ юсюне салыргъа кюреш. Ала сау болсала, сен сау болсанг – манга ёлюм джокъду...».
- Мен аттяны кёрюргек излейме,- деди Гинджичик.
- Излей эсенг, кёрлюксе,- деди Карл.
- Къачан?
- Уллу болсанг.
Сабийлени сёлешгенлерине ичинден сейирсине, башха джангылыкъны айтды Хурриет.
- Энди бизден аскерге адам алгъанны тохтатхандыла. Башындан аллай буйрукъ келгенди. «Аз санлы халкъланы аяргъа керекди»,- дегенди Сталин джолдаш.
- Къызчыкъ, сен анга ийнанамыса?
- Аскер комиссарны айтханы алайды.
- Черкес областда шохларынга бир сор, ала бизден да аз халкъдыла, аскерге алгъан алада да тохтагъанмыды экен?
Хурриет анасыны обурлугъуна сейирсине, башын силкди.
- Болсун, джангыз былай къайгъылы болуб турма.
5
Арадан бир ай кетди. Черкес областда тамада къуллукъда ишлеген танышына тюбеди Хурриет. Алада адамланы аскерге алгъанларыча ала. Ызына къайытыб келе биягъы аскер комиссаргъа къайытды да, алгъыннгы сорууун къайтарыб сорду:
- Бизден аз санлы черкес халкъдан къазауатха алыучуларыча аладыла адамланы. Бизден не ючюн алмайла, адамла сорадыла – мен не джууаб этерге керекме?
Аскер комиссар, туруб эшиклени ичинден къылыч салды да, орнуна келиб, ауазын да акъырын этиб айтды:
- Хурриет, сизни халкъгъа кърал ышанмайды. «Немисле областха кирген заманда, аланы алларын тыяр амалла этмегенсиз, партизан кюрешни бардырмагъансыз, немислеге ауушлагъа джол кёргюзтгенле чыкъгъандыла ичигизден; халкъны бир къаууму немис аскерге къууаныб тюбегенди, аны джанына кёчгенди; таулада, чегетледе бюгюн да бардыла сатлыкъла, дезертирле; ала кёбдюле, тауланы аладан азатлар ючюн, областны башчыларыны тилеги бла, аскер киргизтирге да оноу этилгенди» деб эшитгенме. Арабызда къалсын, айтылмазлыкъ сёзню айтама.
- Джолдаш аскер комиссар, сиз кесигиз билесиз, бу ётюрюк болгъанын. Сауут туталлыкъ джылда адамланы барын аскерге ашырыб баргъанбыз. Анда ала ётгюрлюклери бла белгилидиле. Мында къартла, тиширыула, сакъатла, аякъланнган сабийле эркишиле этиучю ишлени этиб, фронтха болушлукъ этгенлей турадыла. Немисле кетер кетмез, колхозланы ызына къургъанбыз, хар не да алгъынча бола барады. Партияны край комитетини тамадасы Суслов да, Сталин джолдаш кеси да, бизге разылыгъын билдириб, джазгъандыла. Энди не болуб къалды да?
Комиссар къолларын эки джанына джайгъандан ары джукъ айталмады. Хурриет аны бла тохтаб къалмай, областны башчыларына, крайгъа, Москвагъа да джазды. Анга джууаб къайтаргъан болмады, кесин а таша органла ишлеучю юйге чакъырдыла да, къаты эсгертдиле: «Башында этилген оноулагъа къаршчы болсанг, халкъны да къанын бузсанг – джууабха тартыллыкъса, тутуллукъса; сен партияны, къралны адамы эсенг – кърал, партия этген оноулагъа бойсуннган бла къалмай, аланы джашауда бардырыргъа керексе».
- Мени эрим да, мингле бла къарачайлылача, немисле бла къазауат эте ёлгенди. Мен кесим да, партизан урушлагъа къошулгъанма. Бюгюн эсе, душман чачхан, тозуратхан совет мюлклени орнуна сала кетгенбиз. Чегетледе джюзле бла, мингле бла саналгъан дезертирле, бандитле джокъдула. Мен кесим ат белинде тау ёзенледе, элледе айланнганлай турама. Чегетде джашыныб, баш сакълаб айланнган къауум адам болур, аладан бизге хыянат джокъду. Немислеге тагъылгъанла, немисле бла кетгендиле. Ала да кёб тюлдюле, кесигиз билесиз. Башха халкъладан кёб бизде сатлыкъ, бандит, дезертир болмагъанды. Алай эсе, артыкъ бизни халкъгъы ышанмазгъа, къазауатха бизден адам алмазгъа, областха аскер киргизтирге неге керекди?
- Къарачай областны башчылары болумну сенден аман биле болмазла. «Тауланы бандитледен, дезертирледен тазаларгъа кесибизни къарыуубуз джетерик тюлдю, аскер джиберигиз» деб, джазгъандыла ала башына. Узун сёзню къысхасы – сен бизни бла ёргеде этилген оноуну тындырыр джанындан боллукъмуса, огъесе, къаршчымыса? Къаршчы эсенг, ачыкъ айт. Ол заманда сауутунгу-сабангы да бер, джууаблы къуллугъумдан да башыма бош этигиз» де да къагъыт джаз.
Хурриет ангылады, «огъай» дегенлей тутарыкъларын.
- «Мен совет властха, коммунист партиягъа кертилигими кёргюзте келгенме, кёргюзте да барлыкъма. Оноу этилген эсе, совет къралны солдатыча, мен анга бойсунама».
- Аламат. Быллай сёзлени сакълай эдик биз сенден. Ишинги бардыргъанынгча бардыр, халкъны бир джукъгъа ишекли этме. Бандит-дезертир къауум бар-джокъ эсе да, борчун тындыргъанлай, аскер кетерикди. Ары дери уа, халкъны кёлюн бас, аскерге иги болсунла».
Хурриет, аскерчича «честь» бериб, таша къуллукъчуланы юйлеринден чыкъды. «Кърал халкъгъа, халкъ да къралгъа ышанмагъан къуджур заманла» дей атлады, кеси кеси бла сёлеше Хурриет.
6
Джолда бара, Хурриет Мариямгъа тюртюлдю – къыз заманларында къысха тенгле эдиле.
- Джол болсун, къайры гузабаса?- деб, тохтатды Хурриет.
Тюзюн айтыргъа бла къалыргъа билмей чайкъалгъаны, Мариямны бетинден танылды.
- Айтыргъа да уялама, алай болса да... Неме, ол аскердеги «ёлгенди» деб къагъыт келгенли, тынгым къуругъанды – джюрегим ийнаныб къалалмайды къалай эсе да. Билгичге бара турама, не айтырыкъ эсе да...
- Сен шашыб тураса да, зауаллы. Комсомолчу къыз быллай джахил да къалай болады. Кимди ол билгич а? Аны тюрмеде чиритирге керекди.
- Ойнагъанмы этесе? Ол шыйыхды. Анга джукъ болгъандан Аллах сакъласын. Анга хыянатынг джетсе, бютеу эл налат берир. Анга тиймезге сёз берсенг – атын алай айтырыкъма, алайсыз...
Хурриет аны къучакълады да:
- Мени да къыйынлыгъым сеничады, бирге барайыкъ анга. Менден анга заран джетмез, сёз береме»,- деди.
Экиси да биразны барыб, эл къыйырында Джаннга́нланы арбазгъа кирдиле. «Хы, шыйыхха барыб келебиз» деген тиширыу къуш-мушла эсине тюшдюле. Арбазгъа шыйыхны юй бийчеси Абат чыгъыб, Хурриетге да ишекли къарай, юйге чакъырды.
Мариям шыйыхны одасына атлады, Хурриет къонакъ бёлмеде тохтады Абат бла.
Ол джукъ сормагъаны себебли, Хурриет кеси башлады сёзню.
- Сиз менден илгенмегиз. Джаннганны керти да билгени бар эсе, баш иемден бир сорлугъум барды. Мариямгъа да сёз бергенме, менден сизге заран джетерик тюлдю.
Абат джукъ да айтмай, эрини бёлмесине кетди.
Мариям чыкъгъанында, Абатны ызындан атлады Хурриет.
Джабагъы джастыкълада олтура эди Джаннган. Сокъур болгъаны себебли, къара байлауу бар эди кёзлеринде. Андан бир юч атлам арлакъда шиндикге олтурду Хурриет. Ала ушакъ этерча болгъанлай, Абат юйден чыкъды.
- Сени меннге келтирген эки-юч сорууду – баш иенги джазыуу эмда бизден аскерге адам алыуну нек тохтатхандыла, эмда аскер нек киргенди Къарачай областха? Алаймыды?
Хурриетни комсомол джюреги дженги-дженгил урду: «Бу мени нек келгеними къайдан билди экен, «Бушайны шайтанлары» дегенлей, муну да аллай бир заты джокъ эсе?»...
- Къоркъма, мени шайтанларым джокъду, сиз – иймансыз къауум – аллай затлагъа да ийнанмай шойсуз? Алай а, сени меннге келтирген къайгъыла мени да, кимни да рахат къоярыкъ тюлдюле.
Хурриет, сёлешмегенлей, башын къымылдатды.
- Ауазынг нек чыкъмайды, огъесе, башха джумушунгму барды,- деди Джаннган.
Хурриет кесин къолгъа алыб, рахат айтды:
- Да сёзсюз да билиб турасыз нек келгеними. Меннге сёлеширге да керек болмаз.
- Алай эсе, эски таурухлада айтыучулай, къайсындан башлайым: игисинденми, аманынданмы? Бушуу бла къууанч аякълашыб келеди дегенлери тюз болур.
Эринг сауду, бир башха джуртда тюбеген да этериксиз.
- Къачан, къайда?
Джаннган бу соруугъа джууаб этмей, экинчи, ючюнчю соруулагъа кёчдю.
- Бизни халкъдан аскерге адам алыуну тохтатханлары да, Къарачайгъа аскерни киргизтгенлери да халкъны кёчюрюр ючюндю. Тутмакъ этиб сюрлюкдюле Джуртдан.
Хурриет бир джукъ айталмай къалды. Кеси да ишекли болуб тургъан затха, къартны айтханы да къошулду. Тышындан а башха тюрлю айтды:
- Сталин гитче халкъладан къазауатха адам алмазгъа деб оноу этгенди дейдиле. Алай а, ол оноуну манга киши кёргюзтмейди. Болса, кёргюзюрюк болур эдиле. Черкеслиле бизден да аздыла, алада къазауатха адам алыуну тохтатмагъандыла. Бу затха не айтыргъа да билмей турама. Аскерни киргизтгенлери уа, таулада кёб бандит, дезертир барды – аланы къурутур ючюн ийгендиле аскерни,- дейдиле.
- Къурутсунла да кетсинле, къош салыб турмасынла да. Огъай, аскерни борчу башхады – миллетни къурутуу, кёчюрюу.
- Билмейме, алай а терс иш этген къауум немисле бла кетгенди, чегетде джашыныб тургъан бёлек насыбсыз бар эсе да, аладан халкъгъа, къралгъа къоркъуу джокъду.
- Алай эсе, аскер нек келгенди, не дейдиле?- сорду Джаннган.
- Къарачай областны тамадасыны тилеги бла киргенди аскер,- дейдиле. – Терслик балтада, сабда да болур. Немиесле келгенлеринде, алагъа къууаныб тюбегенле да чыкъгъандыла. Алай а, аллай сатлыкъла бизде башха халкъладан кёб тюлдюле, халкъны санына кёре айтама. Партияны къарачай област комитетини биринчи секретары уа, не эсе да, аскерни киририне разы болгъанды. Ёзге халкъны кёчюрлюкле деб, аллай сёз эшитмегенме.
- Къызчыкъ, халкъны алай бош кёчюрлюк тюлдюле, душманныча, тутмакъ этиб, сюрлюкдюле. Бек уллу палах сакълайды халкъны. Узакъ, къыйын джолоучулукъгъа хазырлансын халкъ, азыгъын, кийимин джарашдырсын. Кёб къалмагъанды сыйрат кёпюрге минерге. Хы, мен айтханны ол таша къара кючлеге айтыб, мени тутдурмазлыгъынгы билеме. Аны ючюн ачыкъ сёлешеме сени бла. Алай а, тутдуртурукъ болсанг да, келе тургъан палахны санга айтмай къояллыкъ тюл эдим. Сен бу хапарны менден чыкъгъанын билдирмей, халкъгъа джай. «Джаннган айтады» десенг а, манга да аман, халкъгъа да аман. Ёзге халкъ кеси да ангыларгъа керекди: бизден къазауатха адам алыуну тохтатхан эселе, сора къралны бизге къаршчы бир аман иннети барды. Иннети не болгъанын а айтдым. Бютеу къыйынлыкъ – хакъ джолдан кетиб, Аллахны чамландыргъаныбыз ючюндю. Комсомол-коммунист болсанг да, халкъгъа къайгъыргъан ишлеринг бардыла да, Аллах сени атыб къоймаз. Иймансызлыгъынг ючюн а – тюшюнюр чакълы бир палах сен да чегериксе. Бар, халкъны джолгъа хазырла. Бу ибилис къралны туугъан кюнюн джесир вагонлада «белгилериксиз». Халкъны джолгъа хазырлаялсанг, сени кёб гюнахынг кечилир. Муну айта, башыма не кюн келлигин билеме, алай тынгылап да къалай къойгъун?
Хурриет Мариям нёгери бла юйден чыкъгъанында, бир къаралды хоншу юй таба ашыкъды. Бу къаралдыланы-тилчилени арт кёзюуде кёб болуб къалгъанларына адам сейирсинирча эди.
7
Хурриет бек ышаннган адамларын джыйды да, ачыкъ айтды:
- Былайда айтылгъан былайда къалыргъа керекди. Тышына бир сёз чыкъса, барыбызны да саламыбыз Салабкадан келликди. Мен айтырыкъ: бизден аскерге адам алгъанны не ючюн тохтатхандыла деб кёлюгюзге келеди? Кърал бизни джуртубуздан сюрлюкдю да аны ючюн. Аскерни да аны ючюн киргизтгендиле. Энди халкъ кесин джолгъа хазырларгъа керекди. Кийим бла азыкъ, дженгил бузулмазлыкъ азыкъ – кулакланы ызындан ашырсала, Орта Азиягъа дери къырылмай джетерча.
- Къой, Хурриет, бютеу халкъны къайры кёчюрлюкдюле? Керексиз къоркъууладыла айтханынг.
Анга ийнаныб джюрюген адамла огъуна, аккыллы болгъанларына, бек сейирсинди Хурриет.
- Сора, сиз билгенден, аскер нек къуршалагъанды Къарачайны? Аскерге бизден адам алгъанны нек тохтатхандыла? Огъесе, сиз менден иги биле болурмусуз халны?
- Да айтханлары адам ийнанмазча тюлдю да. Къазауатда абызырагъан аскер бёлеклени солутургъа келтиргендиле. Ноябрь праздникледен сора кетерикдиле дейдиле. Бизден аскер алмагъаны уа – Сталин аз санлы тау халкълагъа артыкъ джан аурутуб, аскерге адам алгъанны тохтатханы аны ючюндю дейдиле.
- Дейдиле, дейдиле,- деб, Хурриет аны къозугъанча къайтарды. Сора ачыуланаракъ:
- Аскер – къазауатдан келген аскер тюлдю. Бу биринчиси. Экинчиси да аскерни солутур ючюн, бу къыйын тау джерлеге келтирмей, тёбенде, хар неси да джарашыб тургъан, табыракъ джерледе нек тохтатмадыла? Ючюнчюсю – аз санлы халкъланы джазыкъсына эсе Сталин, черкес халкъны нек джазыкъсынмайды – ала бизден да аздыла. Къоюгъуз, бош сёзлени айтыб турмагъыз да, халкъ джунчумай, кереклисин сермеб алыб джолгъа чыгъарча болсун. Биз этерик олду джангыз.
- Чегетлеге, таулагъа джайылыб кетсек...
- Хурриет аны да ауузуна ургъанча этди:
- Халкъ чегетде, тауда къыш толусу бла къырылыр. Хар онушар юйге джууаблы адамла салыныб, аскер къарауул болуб турады – къачаргъа да къоярыкъ тюлдюле. Аскер бла къазауат этер кюч джокъду – эркишиле бары къазауатдадыла. Къайтарыб айтама, бош сёзлени къоюгъуз – кесигизни да, халкъны да джолгъа хазырлаб туругъуз. Ноябрь байрамгъа аскер кетерикди дегенлери, халкъны кёчюрлюкдюле-сюрлюкдюле, андан сора ала былайда не талаугъа турлукъдула кетмей?
8
Эки кюнден таша органланы къуллукъчулары бла бирге талай аскерчи да келиб, Хурриетни тутуб кетдиле. «Ышаннганынгдан табхын» деб, базыб тургъанларымдан къайсы сатды экен?- деб, сагъыш эте барады комсомол башчы.
Талай кюнню аны чакъыргъан, соруу этген да болмады. Сора бир кече камерадан чыгъарыб, атлауучла бла энгишге, терен подвалгъа тюшюрдюле. Стол джанындан капитан чыны болгъан бир джаш адам, ёрге туруб саламлашыб, столну бу джанында шиндикге олтуртду Хурриетни.
- Джети сабийни анасы эсегиз да, 20 джыл болгъан къыздан башхалыгъыгъыз джокъду. Къалай сакъланнгансыз былай? Чачынг да быллай ариу...
Капитан къатына келиб, башын сыларгъа умут этди, алай а, Хурриет сермеб къолундан тутуб, тохтатды. Капитан къолун силкиндириб кёрдю, бууун сюеги сынарын сезгенинде, ауазын да шош этиб, «бошла» деди. Сора бууунун да сылай, шиндигине джанлады.
- Да сени ариулугъунгдан кем тюлдю кючюнг. Алай а, ишге кёчейик.
Капитан къагъытлагъа къарай, окъуй барады.
- Бандитле ёлтюрген революционер Халилни 1914-чю джыл туугъан къызы Хурриет сенсе сора – Къарачайда комсомол башчыланы бири. Сабийлеринг: тамада эгиз джашчыкълагъа – Карл бла Фридрихге – он джыл, Умар бла Къурманнга – 8, Клара бла Розагъа – 6, Гинджиге да – 2 джыл болады. Эринг – Кюрдамир – къазауатда ёлгенди. Сабийлеге ананг къарайды. Сен немисле чачхан мюлклени ызына къуруб кюрешесе. Немисле келген заманда партизанла бла болгъанса. Артда Гюрджюде тургъанса, немисле кетгенлеринде къайытханса.
Капитан кёзюн къагъытладан айырыб, Хурриетге къарады.
- Сиз, совет властны, партияны ишине къаныгъыз-джаныгъыз бла берилген адам, бюгюн провокация ишле бла нек кюрешесиз, нек джаясыз ётюрюк хапарланы? «Халкъны кёчюрлюкдюле» деген таурухну сизге ким айтханды? Огъесе, ол сокъурну кёзбаууна-гипнозунамы тюшгенсиз сиз да?
- Бир кишини кёзбаууна да тюшмегенме мен. Ётюрюк хапарланы да джаймайма.
- Алаймыды? Тюзюн айтыб къойсагъыз, ким биледи, башыгъызгъа бош этиб да къояр эдик. Алайсыз, он джылгъа тутмакъ азаб салыныр да, узакъ джерлеге сюрюлюрсюз. Анагъызгъа, сабийлеригизге сагъыш этигиз. Сиз тутулуб кетиб, ала да, сиз айтханча, халкъ бла бирге кёчюрюлселе, къалай боллугъун билемисиз?
Хурриет бир да тюб берирге унамады. Капитан телефон чолпуну кёлтюрюб, «сокъурну келтиригиз» деди.
Эки мыртазакъ эки къолундан тутуб, Джаннганны сюйреб келтирдиле. Къарт аякъ юсюнде туралмай эди. Ючюнчю да, граждан кийимлери бла, биреулен къартны къатында шиндикге олтурду.
- Таныймысыз бу адамны, Хурриет?
- Таныйма, алай а, джылдан чыкъгъан, кёзю да кёрмеген къартны нек тутуб турасыз?
- Халкъны къанын бузгъаны ючюн. Кесин шыйых кёргюзтюб, къазауатда «ол ёлгенди, бу сауду» деб, халкъны башын къатышдыргъаны ючюн. «Халкъны кёчюрлюкдюле, кийим, азыкъ хазырлагъыз джолугъузгъа» деб, провокация хапарланы джайгъаны ючюн. Къартны оноуу этилгенди – ол дунияда кёргюзтюр шыйыхлыгъын. Аны къой да, кесинге сагъыш эт. Бу обур бла не ючюн тюбешген эдинг? Не, «эринг сауду» деб, сени да кеси джанлы этибми къойгъанды? Болгъаныча айтсанг, сени башынга бош этерге болурбуз, алай болмаса, Хурриет, кесинге бек аман этериксе.
Татар сёзлени да къатышдыра, Джаннганнга капитанны сёзюн кёчюрдю граждан кийимлери болгъан адам.
- Хурриет, болгъаныча айт да башынгы къутхар, мени ёлтюрлюкдюле была,- деди Джаннган.
- Къачан ёлтюрлюгюбюзню да бир айтсанг,- деб, хыликке эте къарады анга капитан.
- Ыйыкъны ахыр кюнюнде, кече сагъат онекиде,- деб джууаб къайтарды Джаннган.
Капитанны бети агъарды. «Ичибизде сатлыкъ барды. Ташада тургъан затны мыннга ким билдиргенди экен?». «Бу адамны кёргени болур» дерге, эсине да келмеди капитанны.
- Да сен кесинги къачан ёллюгюнгю билген, мени болджалымы да биле болурса...
- Бу тиширыуну гюнахы джокъду. Аны башына бош этерге сёз бере эсегиз – сизни да къачан, неден ёллюгюгюзню айтайым.
- Къралны, партияны, совет властны аллында кёб къыйыны барды Хурриетни. Ол зат эсге алынныкъды. Ким биледи, Хурриет терслигин айтыб, кечмеклик тилесе, башына бош этерге да болурбуз.
- Алай эсе, тынгыла, къачан ёллюгюнге. Ноябрны экисинде къарачай халкъны кёчюрюуге сен да къошуллукъса. Тау элден эниб келе, сен болгъан машина джардан кетерикди. Сен сау къаллыкъса, алай а хастанеде ёллюксе. Мени шыйыхлыгъыма да, башха затлагъа да тюшюннюксе, кеч тюшюннюксе ансы. Гюнахсыз халкъгъа къыйынлыкъ джетдиргенигиз ючюн, къыйынлыкъ кесигиз да сынарыкъсыз.
Капитанны тёзюмю тауусулуб, къычырды:
- Къоратыгъы бу къарт обурну былайдан.
- Къызым къоркъма, былайдан сау-эсен чыгъарыкъса. Азаб чегеринг, тутуллугъунг да сюргюнде боллукъду,- дей кетди Джаннган.
- Аллах болушсун сеннге,- деб къычырды ызындан Хурриет.
Быланы сёзлерин кёчюрюб, татарлы да кетди.
Капитан бла Хурриет кеслери къалгъанларында, биягъы самаркъау эте башлады.
- Кёрдюнгмю сокъурну айтханын. Мен бюгюн ингирде бир айгъа къралны башха джерине командировкагъа кетеме. Ол а мени джардан ата турады.
- Кеталлыкъ тюлсюз бир джары да. Боллукъну айтханды къарт.
Капитан не эсе да айтыргъа тебрегенлей, бир башха чынлы кириб келиб, аны масасына бир письмону атыб чыкъды. Капитан аны ачыб окъуду да, ауазы тюрлене айтды:
- Къарт тюз болургъа башлагъанды. Ноябрны экисинде мен спецоперациягъа къошулургъа керекме.
Айтмазлыкъ затын айтыб ийгенин ангылаб, къычырды:
- Сатлыкъла, сизни барыгъызны да тюб этерге керекди.
Сора биягъы телефон чолпуну кёлтюрюб, «шагъатланы келтиригиз» деб, буйрукъ берди. Аякъ юсюнде туралмагъан эки таулу тиширыуну сюйреб келиб, шиндиклеге олтуртдула.
- Быланы уа таныймыса?
Аланы кючден-бутдан таныды Хурриет. Бири Мариям, аны бла баргъан эди Джаннганнга Хурриет. Экинчиси уа Зарият – Хурриет бек ышаннган тенглеринден бири.
- Халкъны кёчюрлюкдюле деб, сени ауаз бергенинги айтхандыла была. Энди сюйсенг тюзюн айт да, аны бла ишни тамамлайыкъ, алай тюл эсе, сен да былача болгъунчу бардырлыкъбыз сорууну.
Хурриет бу джол «огъай» дей турмай, ачыкъ айтды:
- Кертиди, айтханма, бизни кёчюрлюкдюле деб. Алай тюлмюдю? Аны ангылар ючюн, шыйых болургъа кереклиси жокъду. Мен къралгъа, властха, партиягъа къаршчы джукъ айтмагъанма. Айтханым: «джукъгъа кетмегиз, къаршчы турмагъыз, джангыз, азыкъ-кийим джыйыб, джолгъа кесигизни хазырлагъыз» дегенме. Ол сен айтхан спецоперациягъа халкъны хазырларгъа кюрешгенме. Керекли ишни этгенме деб турама.
- Бизге сени этгенинг заранды. Ташада турлукъ затны туру этгенигиз ючюн, къазауат заманны джорукълары бла сизни тёресиз-махкемесиз ол дуниягъа ашырлыкъ болурбуз. Къоратыгъыз быланы,- деб къычырды капитан.
9
1943 джыл ноябрны биринде ол капитан Хурриетни «башына бош этиб», машина бла юйюне келтириб кетди. Джолда тёгюле келди: «Мен ёмюрюмде сенден ариу тиширыу кёрмегенме. Ма ол ариулугъунг ючюн, къойдургъанма сени сау. Тамбла сизни кёчюрлюкбюз. Бюгюн ол кесинг айтхан азыкъ бла кийим, джылы кийим кёбюрек джыяргъа кюреширсиз. Сора, алтын, кюмюш, айтыргъа багъалы не затынг бар эсе да, бусагъатда манга бер. Тамбла кесинге табдырырма. Алайсыз, тамбла аладан къуру къаллыкъса».
Толусу бла ышанмады анга Хурриет. Аны себебли, алтын-кюмюш затларындан джарымын бериб, джарымын кесинде къойду. Эки аскерчи юйюню къабакъ эшиклерин сакълаб тургъанлары себебли, ары-бери чыгъарча болмады.
Капитан машинасы таба атлай тебреб, терк ызына атлаб, бойнундан къаты къучакълады Хурриетни. Андан да терк ызына атлады – эсинде эди капитанны Хурриетни кючлю къоллары.
- Капитан,- деди ызындан Хурриет,- ол къарт бла эки тиширыу къайдадыла?
Капитан кёкню кёргюзте, айтды:
- Шыйых ёлюр кюнюн биле кёре эдим.
- Тамбла кесинге сакъ бол. Шыйыхны айтханы эсингде болур,- деб къычырды Хурриет.
Капитан къолун силкиб, машинасына минди.
10
1943-чю джыл ноябрны экиси. Танг аласында, танг да джарыгъынчы, бютеу къарачай халкъны кёчюрюу башланды. Хурриет анасын, сабийлерин да джолгъа хазырлагъан эди. «Ачыгъыз» деб эшиклени дюнгюрдетгенлей, Хурриет джукъ да айтмай, эшиклени ачды. Бир абычар бла эки аскерчи кирдиле. Чынлы къысхасы бла «Кёчюрюу буйрукъну» окъуду. Сора Хурриетге айланыб, «танышынгы тилегин къабыл этебиз», негизни да рахат джыйыгъыз да, машинагъа минигиз деб, эки сагъат заман берди.
«Студебеккер» машинала бир-бири ызындан тизилиб, тау джолну энгишге айландыла. Хурриетден соруу алгъан капитан, машинала тебрерден алгъа, Хурриетге айтды:
- Сизни машинаны кабинасында барыргъа тебреген эдим. Дагъыда ол къарт айтхан эсинге тюшюб, сен джол узуну къайгъылы болуб бармаз ючюн, аллыгъызда баргъан машинагъа кёчгенме. Вагонлагъа миннген сагъатыгъызда сеннге тюберикме.
Хурриет джукъ да айтмай башын силкди.
Сагъат чакълы бирден къычырыкъ-хахай тауушла чыкъдыла. Машина тохтады. Алда машина къаядан кетгени белгили болду. Алай башланды къан джол, сюргюн джол. Ненча сабий, тиширыу, къарт болур эди ол къаядан кетген машинада. Алада сау къалгъанла да болур эдиле. Ёзге ала къайгъылы ким боллукъ эди? Буйрукъ – «машиналадан тюшмезге, тохтамазгъа» болду. Ол машинада уа капитан да бара эди Хурриетни алтын-кюмюш затлары бла. «Джаннган айтхан тюз эсе, капитан сау къаллыкъды, хастенеге тюшерикди. Къалгъанла къалай боллукъдула ансы»,- деди кеси кесине Хурриет.
11
«Студебеккер» машинала темир джолгъа келтириб, къотардыла халкъны. Сора мал вагонлагъа уруб башладыла адамланы тыкъ-тыкълама этиб. Хурриет сабийлерин хапчюкле юсюне къондуруб, анасы Сапият, кеси да аланы теблетмезча, алларына сюелдиле. Адам асры кёбден, асры тыкъдан солуялмай тебрегенле болдула. Хурриет – буйрукъ бере юреннген комсомол башчы – былайда да хар нени къолгъа алды. Хапчюклени ары-бери къысдырыб, вагонну тюбюнде бир-бирине къысылмай урулгъан къангаланы аралары тешикледен хауа келирча этдирди. Эшелон тебреннгенинде ол тешикледен ургъан аяз, хауа берген къой, сууукъдан къалтырата башлады. Бу мал вагоннну арасында печь кибикчик бар эди, алайда болгъан юч-тёрт джаркъадан не хайыр?
Бу сюргюнде эм уллу къыйынлыкъ не эди деб, мен бир джюз къартха соргъан болурма. Бары да эм уллу къыйынлыкъгъа санагъан – къартны, сабийни, къызны, джашны, тиширыуланы барын да хайуанланыча мал вагонлагъа ургъандан да бек, ол вагонлада аякъ джол болмагъаны. «Бет, намыс, уят» деб, ёмюрлени алай джашаб келген халкъны къаллай азабха тюшгенин ангылагъан къыйын тюлдю.
«Ай, не балта, не мычхы дегенча бир затыбыз болса эди»,- деб, Хурриет вагонда болгъанлагъа соруб чыкъды, аллай зат биринде да табылмады – хар затны къармаб, тинтиб, алай алдыра эдиле, сора къайдан табыллыкъ эди темир зат.
«Энди не амал» дей, Хурриет анасы бла сабийлери болгъан джерге келди.
- Къызчыкъ,- деди анасы шыбырдаб, ол уллу тюйюмчекни ичинде, кийимлени арасында балта да, мычхы да, оракъ да бирге байланыб турадыла. Ёзге аланы кёрюб, тил этселе, бизни вагондан чыгъарыб уруб къоймазламы?
Хурриет, анасына сейирсиниб къарады да, джукъ да айтмай, тюйюмчекни ичинден балта бла мычхычыкъны чыгъарды да, эки сюекли джашчыкъгъа не этерге кереклисин айтды. Кеси уа вагондагъылагъа айланыб, «бир джыр джырлагъыз, балта, мычхы таууш эшитилмезча»,-деди. Къайсы эсе да, соза башлады:
«Джашасын бизни партия,
Ленинни иши джашасын,
Багъалы Совет Армия,
Дуния тынчлыгъын сакъласын».
Алай а, анга къошулгъан болмады. «От тёбеси болсун бу партия, бизге быллай къыйынлыкъ джетдирген» деген ауаз чыкъды. «Зикир этигиз, Аллахдан башха бизни къутхарлыкъ джокъду» деди къайсы эсе да. «Ла илаха илляллах» дей башладыла акъырын, бираздан а сау вагон бирден айта башлады. Ол эки джаш къараб къарагъынчы вагонну мюйюшюнде полну тёртгюл кесиб, аякъ джол этдиле. Башха мюйюшюнде да этдиле аллай тешик. Эркишиле бир джанына, тиширыула башха джанына бир-бири юсю бла джюрюмезча этдирди Хурриет. Эшелон тохтаб, болгъанны аскерчиле къармагъан сагъатда ол тешиклени хапчюкле бла басдырыб, алай эте, Къазахстаннга джетдиле.
Ноябрьни 20-сы эди. Онсегиз кюнден бошалды джолоучулукъ азаб. Ол кёзюуге вагондан он ёлюк чыгъарылды, юч сабий тууду. Алай а, 14-джыллыкъ палахны аллы эди ол.
Темир джолну узунуна тизилиб, былайда аланы ат арбала сакълай эдиле. Тиллеринден башха бир затлары – не бет тюрсюнлери, не кийген кийимлери, не къылыкълары – бизни халкъгъа ушамагъан адамла. Колхоз бригадирле, абызыраб тургъан къарачай джоппуланы тёгереклерине айланадыла: ишге джараулуларын сайларгъа кюрешедиле. «Къуру къартла, сабийле, тиширыула – была неге джарарыкъдыла» деб, мурулдай, сайлайдыла, къарайдыла, базарда сатлыкъ маллагъача. Алай эте, халкъ танг джукъарды. Хурриет, анасы Сапият, джети сабийи эмда хапчюклери бла былайда къалыб кетерге башлагъанча кёрдю кеслерин. Къолунда сыбыртхысы бла бир къысыкъкёз тёгерекбет мазаллы эрши адам быланы тёгереклерине талай кере айланды. Дагъыда бир къауум къарачай юйдегиге алай этди. Ол башхалагъа къарагъан сагъатда, бир башха бригадир Хурриетлени арбасына чакъырды. Была да хапчюклерине узала тебрегенлей, ол эрши адам джетиб, аны юсюне учду: аман сёлешди, табханын айтды – хазна къалмай барсын ангылады Хурриет. «Мен муну комендантха сайлагъанма» дегенин да ангылады. «Болду, болду, мен билмей эдим, Къамчибай»,- баш ура, быланы алыргъа излеген бригадир джанлады. Къамчибай арбасын былагъа джууукълашдырыб, «минигиз»,- деди.
- Бу адамны джаратмайма, не эсе да, муну бла бармасакъ иги боллукъ эди,- деди Сапият.
- Да кёрейик, аллай амал бар эсе,- деб, Хурриет, Къамчибайгъа айланыб:
- Биз ол бир колхозгъа барыргъа излейбиз, ол биягъында бригадир бла,- деди.
- Аны оноуу сизге джетмейди сатлыкъла. Зинданнга атылырыгъыз келмей эсе, минигиз арбагъа,- деп, эшек окугъанча къычырды Къамчибай.
Хурриет анга тыйыншлы джууаб къайтарды, алай а, ол орусча иги ангылай болмаз эди, спецкомендантны болушчусума деб, биреулен келди да, таза орус тилде айтды:
- Сизни сайларгъа эркинлигигиз джокъду. Аллай эркинлигигиз болса, хайуан вагонлагъа джюклениб, сюрюлюб бери да келмез эдигиз. «Джангы Джашау» колхоз иги колхозду. Бу къычырыкъ этген адам да сиз къоркъарча адам тюлдю. Джукъ айтырыгъыз болса, меннге комендатурагъа келирсиз. Мени атым Сергейди,- деб, араны бираз джумшатды.
Не этерик эдиле – къаландыла арбагъа, «Джангы Джашаугъа» атландыла. Быладан сора да юч арба келе эди быланы ызларындан. Бютеу арбаланы джюрютгенле къазах тиширыула. Къамчибай джолда арбаланы тохтатды да, «кеси кереклигизге къарарыкъ эсегиз» деб, кеси бир джанына эки-юч атлам этиб, джерни джибите башлады. Сапият да, Хурриет да асры джийиргеннгенден, сабийлени да ары къаратмай, «сыйсыз, намыссыз, тонгуз» дей тургъанлай, Къамчибай келиб, орнуна джарашды. «Къаллай мийикден алашагъа тюшдюк»,- деди Сапият. Хурриет джукъ да айтмады. Джолда дагъыда бир кере тохтадыла – бу джол атны аягъына не эсе да болуб. Бары да арбаладан тюшюб, бир-бири бла сёлеше башладыла. Тёрт арбада да эркиши джокъ эди – къуру тиширыула бла сабийле. Башха зат да илинди Хурриетни кёзюне: ызындан келген арбалада ариулукълары бла кёзге илинирча джетген къызла бар эдиле. Аланы джакълар адам а джокъ. Бу затха Сапият да бурду эс. «Тоба, бу Аллах ургъан, ишлерге джараулу джаш-къушлары болгъан юйюрлени тюл, ариууракъ тиширыуланы сайлагъаннга ушайды. Бир къайгъы чыкъмагъа эди бу сылыкъдан»,- деди.
Бёлюмню тёгерегин суу кючлеб тура эди, бёлюм да суу ичинде айрымканча. Бёлюмге джангыз бир джол бар эди – агъач кёпюрню юсю бла. Ма алайтын, «Джангы Джашау» колхозну эм къыйырда бёлюмюне келтирдиле быланы.
«Бу мекямда алгъын ийнек саууучу къызла туруучан эдиле. Энди мал къалмагъанды, ийнек сауучула да джокъдула – былайгъа эркин сыйынныкъсыз»,- деди Къамчибай.
Тёрт арбадан тюшюб, тёрт юйюр тёрт оданы кючледиле. Бешинчи ода – от юй эди – ашарыкъ биширирге печь кибиги бар. Къалгъан одалада аллай зат да джокъ. Дагъыда бар эдиле одала – аланы ачхан да этмеди бригадир. «Бу одагъа уа, къонакъ-баш келсе, кече къалыргъа джораланады. Аны ачхычын биргеме джюрютеме. Ол одагъа бурнугъузну уруб кёрсегиз, бурнугъузну къанатырыкъма»,- деди бригадир.
- Отун джокъмуду, не бла от этерикбиз?- деб сорду Хурриет.
- Табханыгъызны келтиресиз,-деб, тюзню кёргюздю джийиргеншли. – Ол суу джанында ёсген къамишни орасыз да, келтиресиз. Тамбла ишге чыгъаргъа хазыр болугъуз. Хы, комендантда кесигизни эсебге алдырыргъа унутмагъыз. Комендант, колхоз администрация да бир джерделле, биринчи бёлюмде. Былайдан беш километр болур алайгъа дери. Комендант джумшакъ адамды, сизни къыйнамай кеси келиб, сизни эсебге алыб кетерге да болур. Бизни бёлюмню джери ол суугъа дериди. Андан ётсегиз – къачханнга саналлыкъсыз – ол зат ючюн а он джыл тутмакъ азаб сынаргъа боллукъсуз.
Джарашыгъыз, тамбла келиб, ишге къууарыкъма.
12
Экинчи кюн бригадир келгинчи, бары да тыгъырыкъларындан чыгъыб, от юйге кирдиле. «Тогъуз адам бир комнада къалай джашарыкъбыз?!- деб, Хурриет, бош одаланы эшиклерин тартыб кёрдю – джабыкъ эдиле. Амалсыздан хоншулары бла къысхаракъ шагъырей бола башлады.
Хадижат – юч сабийни анасы – къызларына бек къоркъгъанын айтды. Бир къызы – 22 джыл болгъан Асият – сюекли, чырайлы, сёзге да къошулмай, анасыны къатында шиндикде олтура эди. Аны гитчеси – 20-джыллыкъ Мариям – сюеги бла тамадасындан да бойлуракъ, андан да ариууракъ, анасыны башха джанында сиреле эди. 16 джыл болгъан Парисбий – джылы джаш болса да, эгечлерини башларындан къарай эди, деу кишини джашы болгъанын сан битиши да айтыб тура эди.
Хурриет джашына джитирек къарагъанча эслеб, Хадижат ангылатды:
- Атасы зауаллыгъа ушаб, болгъанды былай Алауган.
- Атасы къайдады?- деб сорду Сапият.
Хадижат, бираз мурукку да этиб, дагъыда таукел болуб, тюзюн айтды:
-1930-чыл къозгъалакъда ёлтюрген эдиле, зауаллыны.
Сёзге башха тиширыу – Фердаус – къошулду.
- Ёлгенле насыблыдыла сауладан дерча болгъанбыз. Энди бу сабийле къалай болсунла?
Аны сабийлерине кёз джетдирди Хурриет. Ала бир-биринден ууакъ. Хасаннга беш джыл, Хусейге сегиз джыл, Написатха – 13, эм тамадалары Зуриятха – 15 джыл.
- Аякъланырла, сабийле, Аллах айтса, бу бёрюкёз джашчыкъла кечеден-кюннге тирилирле. Мен бу къыз юйдегиге къалай этейим ансы? Тёртюсю да тышына чыгъар заманда, тыш джуртлагъа атылдыкъ да къалдыкъ. Аталарыны да къазауатда ёлген хапары 1941-чи джыл келген эди. Энди бу тёрт къызгъа не этейим – Джулдузгъа 22 джыл, Къундузгъа - 20, Зулийге – 18, Болдугъа да 15 джыл болады. Ий, бир-бирибизге бир сакъ болургъа кюрешейик.
Бу тиширыуну – Тотайны – къайгъысын бек ариу ангылады Хурриет: тёрт джетген къыз, тёрт чырайлы къыз аман адамланы кёзлерине илинирге болукъ эдиле. «Къызны ариулугъу башына джау» деб, бошму айтхандыла.
Была былай сёлеше тургъанлай, ючеулен эшиклени дынгырдатыб, кирдиле. Хурриет ол Къамчибай деген джийиргеншли бла Сергейни таныды. Ючюнчюню ала кеслери танытдыла: Къуртлу Эрменбайевич Араев. Саубитген, къутсуз къарамы болгъан адам. Къубас белибаууна тагъылыб тургъан герохундан къолун айырмагъанлай сёлешеди:
- Беш километр джолну джюрютюб, сизни къыйнамаз ючюн, бандит-сатлыкъ халкъны адамлары болсагъыз да, сизни эсебге алыргъа, кесим келгенме.
Хурриет кесин тыялмады:
- Нек болабыз биз бандит-сатлыкъ халкъ? Тиширыула бла сабийледен сора былайда эркиши кёремисиз? Эркишиле бары къазауатдадыла, былайдагъы сабийлени аталары бары фашистле бла уруш эте ёлгендиле. Шагъатлыкъ къагъытларыбыз джаныбыздадыла. Керек эсе, кёргюзтюрге боллукъбуз.
Комендант шашды:
- Къаллай буйрукъ бла тутулуб, сюрюлюб келгенигизни билмегенча этмегиз. Бусагъат, къарайым, сиз къаллай аскерчилени юйдегилери болгъаныгъызгъа.
Къамчибай, ол «къонакъ ода» деген комнатаны ачды да, комендант да, аны болушчусу Сергей да, бригадир кеси да ары кирдиле. Бираздан Сергей чыгъыб, «Тотай, сабийлеринги да алыб кир» деб, таууш этди.
Тотай къызлары бла ачылгъан эшикден киргенлей, бир бай юйге киргенча болду. Ода мазаллы, талай орундукъ, таянчакъ шиндикле, тюз шиндикле, тепсиле, джерге да омакъ кийиз джайылыб. Юч тамада да къызыл джабыу джайылгъан масаны артында былагъа огъурсуз кёзлерин джандырыб.
«Керти да, бизге душманнгача къарайдыла» деб келди кёлюне Тотайны. Уллу сёлешиб да кюрешмей, быланы паспортларын сыйырыб, аланы орнуна комендант мухур басыб, бирер къагъыт тутдурду. Анда уа джазыла эди – ким болгъаны, къайдан, не ючюн кёчюрюлгени, къысха биографиясы да. Тюбюнде да «бу къагъыт элден тышына чыгъаргъа эркин этмегени» айтыла эди.
Бу халда барыны документлерин сыйыра да, орнуна бу къагъытланы бере, кёзюу Хурриетге джетди. Комендант бир анга, бир джети сабийине кёз джетдире айтды:
- Сора сеннге къуру 30 джыл бола турады. Тиширыу джети сабий да табыб, 20 джыл болгъан къызча сакъланыргъа амал джокъду. Бу сабийле бары да сеникимидиле?
Хурриет ачыуланнганын билдирмезге кюреше, джууаб къайтарды:
- Быланы туугъан джылларына шагъатлыкъ къагъытланы барын аллыгъызгъа салгъанма.
Къуртлу бу ёхтем тиширыу бир айдан неге буруллугъун кёзюне кёргюздю, алай а «акъыллы болса, кесин, юйдегисин да ач ёлюмден къутхара билир» деди ичинден. Тышындан а, ышаргъан кибик эте, сёзлени тишлерини арасы бла чыгъара, мурулдады:
- Былайда эринг къазауатда ёлгенине, кесинг комсомол башчы, партизан бёлекде фашистле бла уруш этгенинге бир да къараллыкъ тюлдю. Джигитлигинги ишде кёргюзюрсе. Сорууларынга джууаб бираздан этерме. Джылгъа киргенле бла, бетден-бетге, бирем-бирем сёлешген этерикме алкъын.
- Къалгъан сорууларым къалай болса да, ашарыкъ бла къалай боллукъбуз? Къралдан болушлукъ болмаса, ашдан къырыллыкъбыз.
- Аны оноуун мадаргъа кёре этерикме, бригадир къарарыкъды негизге да.
Сора болушчусуна бурулду:
- Сергей, ала бла бол тышында.
Комендант бла бригадир кеслери къалгъанларында, Къуртлу, Къамчибайны имбашындан къагъа, махтады:
- Аперим, бу Хурриет дегенни кесим теблер акъылым барды, къалгъанла бла уа кесинг булджуй бер.
- Ол къызладан кишини джаратмадынгмы? Маджалларын сайлаб келтиргенме.
- Кёре барырбыз аланы да. Хурриетни бир джанына бир этейим да. Хы, ачдан къырыла башлагъынчы, бир болушлукъ этерик тюлбюз. Ишлетген а, эшекленича ишлет.
- Да бусагъатда иш деб иш да джокъду...
- Къалай джокъду, ол кесилген терек бачха ненча гектар джер эди. Дюккючледен тазалаб, алайын тюз этерге керекди. Дюккючлени уа, кебселе отуннга джаратырбыз деб, оноу этген шой эдигиз. Быланы ишге сюрюрюге керекди. Тамбладан башлаб. Бюгюн а, джайылсынла да от этерге къаура, къамиш джыйсынла. Бусагъат джылгъа кирген ариу къызла бла энчи-энчи да бир танышайыкъ. Аракъынгдан джукъ къалгъан эсе, бир джукъ уртлатчы.
- Аны уа, къурутмайма. Билеме да сени былайын джокълаучунгу, - дей, Къамчибай шкафланы бирине узалды.
Тартханы да бираз башына чабыб, комендант бир-бир чакъырыб, 14 джылдан тамадаракъла бла «ушакъ» этди. Тау намысда ёсген къызла, комендантны бетине къарамай, джерге къараб тургъанларын, уялыб этедиле дерге эсине да келмеди Къуртлуну. Мени сизни барыгъызны да алай-былай этерме деб, аманы бла келтириб сёлешгенин къызла иги ангылагъан да этмедиле. Джангыз ауазындан, ол хылымылы къарамындан бир затла сезиб, буюгъуб, къызарыб чыкъдыла.
Хурриет барын да эследи, артда къызчыкълагъа толу хапар айтдырырма деб, Къамчибайны ёкюргенине къулакъ салды.
- Тамбла бек къаты ишлетирикме. Бюгюн а, былайда сууукъдан къурушмаз ючюн, къаура, къамиш табханыгъызны джыйыгъыз.
Комендант да быладан айырыла, «адамлыгъын, джумшакълыгъын» билдирди:
- Хар эки ыйыкъдан келиб, меннге кёрюнюб, къагъытха да къол салыб турургъа керексиз. Келмей къалгъан – тутуллукъду. Алай а, сизге джюрюген къыйын болгъанын эсге ала, кесим келиб эсебге ала турлукъма сизни.
13
- Тоба, была тюз адамла тюлдюле. 14 джыл болгъан къызчыкъладан башлаб, Хурриетге дери, аланы ол къарагъанларын кёрдюгюзмю?,- деди Тотай.
- Бизге душманла, бандитле, сатлыкъла деб тургъан комендант, бизни джазыкъсыныб, эсебге алыргъа кеси келе турлукъду. Къуртлуну бир кир иннети барды ансы, джазыкъсынмагъа эди бир да бизни,- Хадижат да кёлюндегин айтды.
- Да не къан джаугъанды, былайда да болур бир джорукъ, закон. Зорлукъ этиб, неда ачдан къырыб къоярыкъ болмазла.
- Къайдам, Фердауус, къайдагъын сакълагъан да Аллахды, Аллах сакъласын барыбызны да,- Сапият да къайгъылы болгъаны кёргюздю.
- Сёзден хайыр джокъду. Бир-бирибизге билек бола, джашаргъа кюрешейик. Энди джайылайыкъ да, от этерча бир джукъ табала эсек, кёрейик.
Бары да Хурриет айтханны унутуб тургъанларына сейирсине, юйден тышына чыкъдыла. Атылыб тургъан фермагъа кириб, бригадир айтхан мюйюшде чалкъы, кюрек, сенек, оракъ дегенча затладан джарарыкъларын алыб, къамишле таба атландыла. Болгъанлары саз топуракъ болуб, талай сагъатдан къамиш кюлтеле бла артха келдиле. Аладан а не хайыр – отун болмаса, къыш къурушурукъларын ангыладыла барысы да.
- Ий, къызчыкъ, биз былайда къалай джашарыкъбыз? Отун джокъ, суу джокъ, чыракъ джокъ, ашарыкъ джокъ. Бу къан джауарыкъла бизни керти да къырыргъамы башлагъандыла?
Анасы Сапиятны сёзюне бары да тынгылаб тургъанларын кёрюб, Хурриет кёллерин иги этерча, джууаб берди:
- Кърал бизни ёлтюрлюк болса, аскерин, улоуун да бизге бёлюб, эшелонлагъа тыкълаб, бери джибермез эди. Былайда да, биз ёлмей-къалмай джашарча, бир затла этерик болур. Тамбла Къамчибай бла сёлеширикме. Ёзге, бизни адамгъа, халкъгъа санасала, хайуан вагонлагъа джюклеб, бери да келтирлик тюл эдиле. Кесибиз «хайт» демесек, боллукъ тюлдю. Сууну ол къамишле ёсген джерден ала турлукъбуз. Боз сууду, къайнатмай ичерге джарарыкъ тюлдю. Ол эшик аллында бёчкени джуууб, тазалаб, бери киргизтейик да, сора аны суу бла толтурсакъ, барыбызгъа да джете барыр. Айтама, къайнатмай бир уртлам суу да ичмегиз. Энди былай этейик. Азыкъ-аш болуб, небиз бар эсе да, ортагъа салыб, къарайыкъ. Адам башындан тенг этейик. Не къадар аяулу болмасакъ, кёбге джетмез. Алайсыз да джолда келген 20 кюннге хазна джугъубуз къалмагъанды. Къралдан не болушлукъ боллугъун тамбла бригадирден сорурбуз.
Былайдагъылада джангыз Хурриет эди орусча къыйналмай сёлешген. Къалгъанлада ангылагъанла болсала да, айтырын орусча эркин айталлыкъ джокъ эди. Къуру аны ючюн да тюл, Хурриет комсомол ишле бла тюрлю-тюрлю къуллукъчула бла тюбеше, сёлеше айланнганы себебли, законну-джорукъну иги биле эди. Аны юсюне да, Аллах берген ауузлулугъу, кючю, ётю бар эди. «Къылышча бир тиширыуду» деб, анга билмейми айта эдиле. Былайда да бу тёрт юйюрге башчы болуб, джашауларын тюзетиб башлады.
14
Экинчи кюн эртден бла къамчисин да чакъдыра, ауузу да от чагъа, ат белинден хахай этди Къамчибай:
- Чыгъыгъыз. Сабийледен къалгъан барыгъыз, гетмен, кюрек, балта, мычхы алыб, ызымдан тебрегиз. Иш керекле джетишмей эселе, берликме. Тебрегиз.
Тизилдиле сюргюннге тюшген къыйынлыла: Хурриет алларында, аны ызындан Хадижат бютеу юйдегиси бла, аны ызындан Фердаус 15-джыллыкъ къызы Зурият бла, аны ызындан Тотай мёлеклеге ушаш тёрт къызы бла.
Сагъат джарым чакълыдан терек бачхадан къалгъан тюзге джетдиле. Кёз джетген джер бары дюккючден толу.
- Ма бу дюккючлени къазыб, тамырлары-тюблери бла чыгъарыргъа керексиз. Ингирде ишигизге къараб, анга кёре ашарыкъ берилликди сизге. Хар чыгъарылгъан дюккючге бир къара ётмек аллыкъсыз. Башлагъыз. Мен, кюн бата келиб, эркинлик бергинчи, бир джукъгъа тебмегиз.
- Къол къабла джокъмудула?- деб сорду къайсы эсе да тиширыуладан.
- Хы, ол бийче къолчукъларыгъыз берч болуб къалырла дебми къоркъасыз? Хейт, бандит сюрюу,- деб, къамчисин ойната, кетди бригадир.
Балчыкъ, мылы джерде терек дюккючлени тюблери бла къобарыб алгъан бек къыйын ишди. Артыкъсыз да юч ыйыкъны мал вагонлада аш-суу эркин болмай, къымылдар онг болмай, санлары къурушуб келген тутмакълагъа. Былайда да мекям эркин болмай, бир-бири юсюне къаланыб, солуу табмагъан зауаллылагъа. Бир сагъатдан бары да мууал болдула, джангыз Хурриет бла Хадижатны 16-джыллыкъ Парисбийи табигъат берген уллу кючлерине таяна, кюрек бла да, балта бла да, мычхы бла да узалгъанларыча узаладыла. Терекле кесилгенли кёб болмагъаны себебли, дюккючлени терек тамырла кючлю тутуб турадыла. Кюн батаргъа, юслери башдан аякъ кир, балчыкъ болуб, юч мазаллы дюккючню джерден чыгъаргъан бла къалмай, мычхы бла тартыб, балта бла джарыб, джаркъала этдиле.
- Юч ётмек алырча болдукъ. 23 адамгъа юч ётмек – бирер туурагъан джетерик болур,- Хурриет ышарды.
Ичи комендант бла бригадирге от къайнай турса да, тышындан а нёгерлерин джарыкъ этерге кюрешеди.
- Эки ыйыкъгъа джетерик болур биргебизге келтирген къакъ этчик, нартюх. Андан сора, не болурун билмейме,- деди Хадижат.
- Аллах джаратхан джанларын атыб къоймаз,- башха не айтыргъа билмеди Тотай.
Была джаркъалагъа олтуруб, бир-эки сёлеширге, бригадир кёрюндю. Узакъдан огъуна къамчисин силке келди да, джууукъ джетгенлей, ауузу от чакъды, «анагъызны алай-былай» деб, кир, хылымылы сёлешди. Къазах тил къарачай тилге джууукъ болгъаны себебли, кёб сёзюн бары да ангыладыла. Быллай сыйсыз сёзлеге юренмеген тиширыула, къызла да джунчудула. Ол а, къызгъандан къыза барады:
- Нек ишлемейсиз? Былай бла ёмюрде да бошалмаз бу иш. Былайын джазгъа сабан этерге керекбиз. Мен сизге он ётмек алыб келеме, сиз он дюккючню чыгъаргъан болурсуз деб. Быллай саботаж ючюн а бир ётмек да бералмам сизге. Ишлегиз. Энтда бир дюккючню чыгъармасагъыз, иерик тюлме.
- Ай, Къамчибай, бизге былай къаты болма. Сен да адам, биз да адам. Динибиз да бир, тилибиз да ушашды,- деб, джалынчакъ ауаз бла айтды Хадижат.
Ангылады, барын да ангылады Къамчибай. Шашды.
- Адам менме, сиз адам тюлсюз, сиз сатлыкъласыз, бандитлесиз, адам ашаучуласыз. Чегетледен тутуб келтиргендиле сизни бери.
Хурриет юсюне алынды.
- Эшек, хайуан, сен адам болсангмы сёлеше турлукъ эдинг быллайла. Ма бу джаркъа бла уруб, башынгы эки джарыб къоярма.
Къамчибай Хурриетни къолунда джаркъагъа да кёз джетдире, атын арлакъгъа атлата, къычырыкъ этди:
- Сени ол сёзлеринг ючюн, тюрмеге джыйдырмасам иги къара. Фермагъа барыб, сакълаб туругъуз. Мен комендантны алыб джетейим.
Юйге джыйылгъанларында, арыгъанлары татыб, хар ким одасындан кёрюнмей биразны турдула. Сапият а кыскыныкга киргенди.
- Энди, къызчыкъ, тамбла келиб сени тутб кетселе биз къалай боллукъбуз? Сенден сора ауузу, тили болгъан да джокъду. Бир эркиши болмагъанына да бир къара былайда.
- Къоркъма, Сапият (анасыны атын айтыб сёлешиучен эди Хурриет), джукъ да болмаз. Бригадирге кесибизге алай сёлешдириб, тынгылаб турсакъ, ол башыбызгъа миниб къаллыкъды. Комендант къаллай ит эсе да, биз айтханнга да тынгыларыкъ болур.
- Огъай, Хурриет, ала экиси да бир итни киридиле. Къаргъа къаргъаны кёзюн алмайды.
- Кёрюрбюз. Тынчаяйыкъ, бираз арыгъанбыз.
Экинчи кюнюнде бригадир бла бирге комендант келди, биргесине да эки милича бар. Къалгъанланы биягъы ишге къуууб, Хурриетни алыб кетерге изледиле. Алай а, бары да тёгереклерин къуршалаб, Хурриетни бермез дыгалас этдиле.
Комендант ариу сёлешди:
- Хурриетни соруугъа элтебиз. Соруу этилгенден сора, ызына къайтарлыкъбыз, бюгюн огъуна.
Хурриет кеси талай сёз айтыб, адамланы рахат этди. Эки ат джегилген арбагъа олтуртуб, эки милича да эки джанында, Хурриетни алыб кетдиле.

Sabr 31.05.2018 15:23:55
Сообщений: 7254
15
Миличала тышында къалыб, комендатурагъа къуру экиси кирдиле: Къуртлу бла Хурриет. Комендант Хурриетни кесине къаршчы олтуртуб, бетине джити къарады:
- Сора, бригадирни башын джаркъа бла эки джарыргъа излегенсе.
- Джарыргъа излемегенме. Сау кюнню ишлеб, дюккючлени чыгъарыб, джарыб кюрешдик тюнене. Хар дюккючге бирер ётмек берирме деген эди. Бермеди. Анабызны-атабызны къоймай, юсюбюзге темирчилеб, аны этгенин кёрсегиз...
- Мен билмеген Къамчибай тюлдю. Алай а, сиз къралны джауларысыз, ол не этсе да тюз болуб барлыкъды. Бир айгъа сизни тыяргъа эркинлигим барды, андан сора уа махкеме айтхан болур. Ёзге кесинге, алайда адамларынгы барына да джараргъа излей эсенг, сени бла келиширге боллукъбуз.
Хурриет соруулу къарады.
Къуртлу Эрменович ёрге туруб, ары-бери бир-эки атлам этди да, сора къолун да силкиб айтды:
- Мен кёлюмдегин соза турмай айтайым да, боллукъ болур. Мен сени къараб кёргенли, сенсиз джашаялмазлыгъымы ангылагъанма. Мен юй бийчемден эртде айырылгъанма. Сенича бир тиширыугъа тюртюлгеним насыбымды. Сени бла тослукъ джюрютейик демейме, кёлюнге джукъ келмесин, юйленейик да бирге джашайыкъ дейме. Сабийлеринге да, алайда ол юч къарачай юйюрге да – барыгъызгъа да – къыйналмай джашарча, таблыкъла къурайым.
- Огъай десем а, не боллукъду?- Хурриет сынаб къарады.
- Огъай десенг – бир айны былайда тыярыкъма, андан сора ишинге махкеме къарар. Ол айны ичине ахлуларынгы къанларын ичер Къамчибай. Сагъыш эт, «огъай» дерден алгъа.
- Сора сизни сюймеклигигиз джукъгъа да тийишмейди. Сизни бла джашагъандан сыйсызлыкъ не болур?
Комендант ышаргъан маталлы бир зат этди.
- Бир айдан башха тюрлю сёлеширге да болурса. Ары дери иги акъыл келсе башынга, билдирирсе.
Сора комендант миличаланы чакъырды да:
- Зинданнга атыгъыз муну! - деб буюрду.
16
Экинчи кюн комендатураны аллында къарачай юйдегилени барын кёрюб, Къуртлу бек сейирсинди. Сапият башлады:
- Мени къызым Хурриет къайдады?
Башхала да ол сёзню къычырыб башладыла. Бир бёрю улуй башлаб, къалгъанла да аны къатлаб улугъанча, болду хал. Къуртлу къолун кёлтюрдю да, дауур тохтагъанында, ачыкъ айтды:
- Хурриет бригадирни башын джарыргъа излегени ючюн тутулубду. Сапият, къызыгъыз бла сёлеширге излей эсегиз, сёлешдирейим. Сора, миличагъа бурулду:
- Бу тиширыуну Хурриетге джибер.
Шошлукъ бла хайырлана, дагъыда айтды:
- Терсни-тюзню махкеме айырлыкъды. Ары дери джууаблы къуллукъчу ишни болушлусун билир ючюн, сизге да тюберикди, соруу этерикди. Бир айдан иш бир джанына боллукъду. Ишни джарсытыб, бюгюнча былай келсегиз, бунтха санарыкъма. Алай болса уа, кимигиз хаписге тюшерикди, кимигиз башха джерлеге ийилликди, сабийлеригиз сабий юйлеге берилликдиле. Ангыладыгъызмы?
- Ангыладыкъ, алай а бизге бригадир бачхадан чыгъарылгъан хар дюккюч сайын бир ётмек берирге деген эди. Тюнене ишибиз ючюн бир джукъ да берилмегенди.
- Тамбла, тинтиучю бла бирге келиб, хар негизге да къарарыкъма, тынгыларыкъма. Бюгюн а, ызыгъызгъа къайытыгъыз да, бир дюккюч чыгъарсагъыз да хайырды, ишлегиз.
Сапият да, кёлюн бираз басыб, къалгъанла бла ызына айланды. Къызы айтхан къагъытны джарашдырыб, тамбла колхозну аралыгъында почтагъа барыб, ашырыргъа кереклисине сагъыш эте барады.
Была фермагъа джыйылгъанларында, кюн батаргъа къысылгъан эди. Беш къычырым ары, аллай бир да артха келгенлери татыб, бюгюн джукъ ишлеялмазлыкъларын ангыладыла. Орус тили игирек, хаты ариууракъ болгъан бир къызгъа Хурриет айтханланы джаздырыб, барына къол салдырыб, тамбла почтадан ашырырча болду Сапият. Зауаллыла къайдан биллик эдиле, почтаны тамадасы сюргюннге тюшген халкъланы адамларындан мектупланы-письмоланы комендантха кёргюзмей, ашырмаучусун.
17
Тюгел бир ай да турмай, ишине махкеме да къарамай, Хурриетни башына бош этдиле. Хурриет фермагъа келгенинде, юйде ууакъ сабийле бла, алагъа кёз-къулакъ бола тургъан анасы Сапиятны кёрдю. Анасыны къымылдагъаны, сёлешгени да акъырын. Сабийледе да алгъын тирилик джокъ. Барын да къучакълаб, хапар сорду Хурриет.
- Хапар кёбдю, сени къалай ийдиле?
- Билмейме, башына сиз почта бла ийген къагъыт джарагъан болур деб келеди кёлюме.
- Къайдам. Не эсе да, иги болду келгенинг. Къамчибай къаныбызны ичеди. Хадижатха, «Тамада къызынг Асиятны манга эрге бер», - деб, къадалыб турады.
- Да не къан джаугъанды былагъа: комендант эсе, манга къадалыб, бригадир эсе Асиятха къадалыб...
- Къызчыкъ, «бирини амалы джокъ, бирини иманы джокъ» деб, эшитгенмисе? Эки ыйыкъ Кавказдан келтирген азыгъыбыз тауусулгъанлы. Адамла тёзерге кюрешедиле, алай а ачлыкъ аман затды. Къарыусуз бола башлагъанбыз. Сабийлеге къабдырыргъа кюрешебиз табханыбызны, ёзге ала да джукълана башлагъандыла. Эки дюккючден ары къобаралмайдыла, арт ыйыкъда уа бир дюккюч да аууур тийиб башлагъанды. Ол иш ючюн берилген бир ётмекни кимге джетдиргин? Барыбыз да 23 адам бола шойбуз. 23 адамгъа бир ётмек – ол неди? Бу болум бла хайырланады ол итден туугъан къысыкъкёз.
Кюн сайын ол къонакъ юйню ачыб, Хадижат бла сабийлерин ары чакъырыб, аланы сыйлайды. «Не Асиятны манга бересиз да – ач ёлюмден барыгъыз да къутуласыз. Не бермейсиз да, барыгъыз да ачдан къырыласыз». Ол джарлы къатын да тели болуб бошады. 16-джыллыкъ джашы Парисбий анасын, эгечлерин да тыяргъа кюрешеди, ала бла кириб, Къамчибайны садакъасына тиймейди. Тоба, уруб алалмайды ансы, анасына, эгечлерине да бек хыны сёлешеди. Бюгюн а «той-оюн этерикбиз, бюгюн туугъан кюнюмдю» дегенди Къамчибай. Туумай къалгъан ол болгъа эди дуниягъа. Аны себебли кюнортагъа дери ишлерикдиле – келе болурла.
Хурриет бла анасы айтырларын бир-бирине айтыб да бошагъынчы, арбазда адам тауушла чыгъыб, «дюккюшчюле» юйге кирдиле. Хурриетни кёрюб, шум болдула да, сора джетиб, къучакълаб башладыла. Парисбий да къатына келиб, не этерге билмей джунчуду. Хурриет аны кесине къысды да, «къоркъма, огъесе, бир айгъа адам къоркъарча болубму къалгъанма» деб, адамланы ышартды.
Айтханыча, бир сагъатдан Къамчибай келди.
- Ай аман къарачайла, бюгюн мен сизни тойдурлукъма. Бюгюн мени туугъан кюнюмдю. Бюгюн тебсерикбиз. Бюгюн къууанч кюндю.
- Хоу, бюгюн къууанч кюндю. Игит да тебсейбиз. Хурриетни кёрмеймисе?- Парисбий сюйюмчю айтханча айтды.
Тёгерек шум болду. Къамчибайны бети къаралды. Джукъ да айтмай, къонакъ юйге кириб кетди.
- Нек тебсемейбиз? Аллахха шукур, ичибизде ёлген джокъ, ауругъан джокъ. Барыбыз да бир юйюрча джашайбыз. Хурриетибиз да келди,- Тотай эки гитче джаркъаны алыб, харс къагъа башлады. Сора, тамада къызы Джулдузгъа айланыб, «къобузунгу ал да бир сокъчу»,- деди. Къалгъанлагъа уа:
- Биз насыбсызла да, нени орнуна да къобузну алгъанбыз,- деб, ауазы къалтырады. «Джылаб къояр да» деб, къоркъуб, Хурриет сёзню башха джары бура:
- Къобуз да бар эсе, бюгюннге дери айтмай нек тургъансыз. Къобуз келгинчи да санланы бир къымылдата тебрейик. Мен комсомочу къыз, Парисбий къачан чакъырады деб сакъламай, кесим аны чакъырама тебсерге,- деб ышарды.
Парисбийни уялгъандан бети огъуна къызарды. «Сюеги мазаллы болгъанлыгъына, не сабийди алкъын»,- деди ичинден Хурриет.
Алай болса да, тебсей башлагъанларында, аны усталыгъына сейирсинди Хурриет. Не онглу тойчу джаш да андан таб къымылдамаз эди. Бираздан Парисбийни башха къызла сыйырдыла.
- Тотай, джигит тебсерге къайда юреннгенди?
- Къобузчу эгешлери бла юйде тебсей юреннгенди. Тойлагъа джюрюр заманнга джетдирмедиле да бизни...
- Тотай, бюгюн мыдах болма, Аллах ючюн. Кесинг башлатханса тойну. Сабийле да бир кёз ачсынла.
Тебсемеген къалды болмаз. Къобузну согъа билгенле дагъыда чыкъдыла. Къууанчны Къамчибай бузду. Ол къонакъ юйде аракъыны къуя да иче, иги эсиргенинде, аш юйге чыгъыб: «Прекратить!» деб ёкюрдю.
- Бюгюн мени туугъан кюнюмдю. Айтханымча, мен айтхан адамла бирем-бирем кириб, ётмекни, башха саугъаланы алыргъа боллукъсуз.
Къууанч къууанч бла, алай а, ашарыкъ сагъынылгъанында ач адамла къонакъ юйню эшиклери таба къараб тохтадыла.
Эм алгъа Сапият чакъырылды да, кириб, тогъуз башлы юйюрлерине эки ётмек, бир кесек татлы затла да алыб чыкъды. Аны ызындан Фердауус кириб, бир ётмегин, сабийлеге джараулу бир-эки затны кёргюзтдю джыйылыб утргъанлагъа. Алай эте, хар юйюр башындан барына бирер зат берилди. Эм артда къонакъ юйден бир машокну да сюйреб, Хадижат чыкъды – неси бар эсе да, «артдан кёргюзтюрме»,- деди. Хар не да аны бла бошалыб къалса, бек таб боллукъ эди. Хадижат къызыны къулагъына неле эсе да шыбырдагъанын эследи Хурриет. Асият разы болмаса да, къонакъ юйге атлады.
Адамла джангыдан той этиб да башлаялмай, армау болуб тургъанлай, Хурриет айтды:
- Хар ким одасына барыб бираз солуюкъ да, той этейик десегиз, дагъыда башларбыз.
Адамла чачыла башларгъа, къонакъ юйден къычырыкъ этиб джылаб, Асият чартлаб чыкъды:
- Эшек, манга артыкълыкъ этерге излеген хайуан.
Хурриет да, къалгъанла да джюрексиннген къызны тёгерегине басыннган сагъатда, къолунда да джаркъасы бла къонакъ юйге атылгъан Парисбийни киши эслемей къалды. Къычырыкъладан илгениб, ары чабханларында, не кёрдюле: Къамчибай полгъа тёнгереб, башы уа адам танымазча, Парисбий а, джаркъа бла аны башын тюйгенин тохтатмай бардыра...
Хурриет аны кючден-бутдан айырды бригадирден. Суу келтиртди да, аны башын джуууб, уруб келген къанын буштукъла бла тохтатыргъа кюрешди. Къамчибайны санлары титирей-къалтырай келдиле да, тохтадыла. Хурриет аны джюреги болгъан джерге тийиб, къулагъын салыб да кёрдю, бир да джукъ эшитмеди.
Ары дери шум болуб тургъанла бирден сёлеше башладыла. «Къан джаудурдунг кесинге да, башхалагъа да» деб, сыйыт-къычырыкъ этиб башлады Хадижат. Хурриет аны къалай тыяргъа билмей, столда терен табакъ бла сууну алыб, бетине таууш этдириб урду. Сууукъ суу бетине «штап» деб тийгенинде, бираз эс джыйды джарлы къатын.
- Энди бу сабийни тюрмеде чиритирикдиле. Бу джарлы Асиятны соруу эте джюрексиз этерикдиле. Экисини да орусча сёлеше билгенлери джокъ.
Барын да джазыкъсынды Хурриет. Быланы ичинде орусча сёлешиб кесин джакълаялгъан къой, айтырын толусу бла айтыб, ангылаталлыкъ да джокъ эди. Сора, барын да аш юйге джыйыб, айтды:
- Бригадир манга артыкълыкъ этерге излегенди. Мен кесими андан къоруулай, джаркъа бла аны башына талай кере ургъанма. Ол анга ёлюм бла бошалыр деб, эсиме келирча тюл эди. Сиз ангылаймысыз мен не айтыргъа излегеними?
- Ангыламай а, бек ариу ангылайбыз. Мен этгенни бойнунга алыб, сен мени къутхарыргъа излейсе. Сора сени хаписге атарла, мен а былайда не бетим бла джашарма? Болмазлыкъ ишди бу, - деди Парисбий.
- Мен хаписге-тюрмеге тюшерик тюлме. Мен кесими джакълай билликме. Аны себебли алама бойнума да бу ишни. Джангыз, биригиз да, мен айтхандан башханы айтмагъыз. Къайтарама: къонакъ одагъа чакъырыб, эсириб тургъан Къамчибий манга артыкълыкъ этерге умут этгенди. Андан кесими къоруулай, алайда столда тургъан джаркъаны алыб, башына талай кере ургъанма. Сиз къычырыкъгъа киргенигизде, болгъанны кёрдюгюз. Эс джыйыб, мен аны сау къалдырыргъа да кюрешдим – алай а, ёлдю, анда да бир ёлсюн.
- Къызчыкъ, сен сабийлеринге сагъыш этемисе?- Сапият къызына разы болмай къарады.
- Этеме. Барыгъызгъа да этеме сагъыш. Кесими да, барыгъызны да къутхармасам иги къарагъыз. Бу къанлы ишден къой, ачлыкъдан, ол ауур ишден да къутхарлыкъма. Джангыз, мен айтханны айтыб туругъуз, ким сорса да. Тамбла комендантха барыб, кесим ишни таб этерикме. Ары дери...
Эшик дюнгюрдеген бёлдю сёзюн Хурриетни.
- Бармыды киши юйде?- комендантны ауазы чыкъды.
Хурриет барыб эшиклени ачды.
- Къуртлу Эрменович, иги болду келгенигиз. Кесим сизге барайым деб тура эдим. Мен «хо»-ма сиз айтханнга. Къонакъ юйге кирейик да рахат сёлешейик.
18
Комендант къонакъ юйге кирир кирмез, юй тюбюнде бригадирни кёрдю. Тёгерегине айланыб, бууунундан тутуб кёрдю, башын джюрегине салыб тынгылады. «Да бу суууб, къата турады да», - деди. Столда бир башланыб тургъан бла бир бош аракъы шышаны эследи. Башланнган шышадан стаканны толтуруб ичди да, ёлюкден узагъыракъ тепсиге джанлаб, Хурриетни да кесине къаршчы олтуртду.
- Айт, не болгъанын, тюзюча, джашырмай – мени алдар умут этме.
- Бюгюн бригадирни туугъан кюню кёре эдим. Бир кюнню кечирек бошласагъыз эди мени, бу палах боллукъ тюл эди.
- Аны туугъан кюню болгъанын билеме – аны алгъышлар ючюн келген эдим. Сора уа?
- Къамчибай бюгюн адамланы да ишден эртде ийиб, кеси да бир сагъатдан ызларындан келеди. Барыбызгъа да тебсегиз, джырлагъыз дей, бу одагъа киреди. Былайда ашхы ичиб, эсириб, хар юйюрню башчыларын чакъырыб, бирер ётмек да береди. Мен киргенимде: «Сен ариу тиширыуса, мен сени некях этиб экинчи къатын этейим. Мени бла болмасанг, комендант сени некяхсыз башына жаратырыкъды», - деб, хылымылы сёлешиб башлайды. Мен бурулуб чыгъыб тебрегенлей, джетиб тутадыда да, орундукъгъа тартады. Столда джаркъагъа къолум джетеди да, аны бла башына урама. Джыгъылгъанында да тохтамай ура болур эдим – былайдагъыла джетиб, бир джанына сюйрегенлеринде, эс алай джйгъанма. Терк болгъан ишни хапары да къысхады.
- Айтханынг ётюрюкдю. Бригадир сеннге артыкълыкъ этерге излемегенди. Сеннге тиерге аны ётю джетерик тюл эди – ол биле эди мени санга къалай къарагъанымы. Кимге артыкълыкъ этерге излегенин, бу ишни да ким этгенин – кёрмесем да айтыргъа боллукъма. Алай а, сен айтханча болсун. Мунуча сылхыр бригадирле кёбдюле, сен а – бирсе. Мени бла боллукъ эсенг – бу ишни башын шош джабыб къояргъа сёз береме.
Комендант туруб келиб, Хурриетни бойнундан къучакълады. Аны бла тохтамай, кёлтюрюб, орундукъ таба атлай тебреди.
- Тохта,- деди Хурриет, ёлюкню къатында оруннгамы кирликбиз? Тохта. Санга да табыллыкъды бир джаркъа, кюч бла алама десенг мени.
Комендант тохтады.
- Сен мени сюймейсе. Ол сабийни башын алыр ючюн, кесинги къурман этесе.
- Ким сабийни?
- Къой, кишдик-чычхан оюнну ойнамайыкъ. Муну ёлтюрген Парисбийди. Не ючюн? Аны эгечин кесине тос къатын этерге излегенин айтхан эди манга алгъаракъ Къамчибий. Аланы къутхарыргъа излей эсенг – орундукъдан къачма.
Хурриет бираз тынгылаб, айтды:
- Юч тилегим барды да, сени къолунгдан келликди, аланы тындырсанг, сени бла джазыууму бир этерге боллукъма.
- Айт,- деди комендант.
- Биринчиси. Былайда бош комнала кёбдюле. Аланы ачыб, юйюрле эркин орналырча эт. Экинчиси. Къралдан бизге не болушлукъ буюрула эсе, аны бизге толусу бла табдыр. Аны юсюне кесинг не къошала эсенг да,- былайда киши ачдан ёлмезча эт. Ючюнчюсю, бу ауур, дюккюч ишден бизни бош эт.
Комендант джелкесин къашый, къолун силкди:
- Аланы бусагъат огъуна ачайым. Кърал болушлукъ толусу бла сизге джетерча этейим, алай а ол джетгинчи сиз къырылыб къаллыкъсыз – аны ючюн сиз ач азаб сынамазча мадарла къурарыкъма. Аш, кийим джаны бла не, къаллай бир кереклигиз бар эсе – джазыб бер, джер тюбюнден, кёк башындан табсам да, кереклигизни табарма.
Ишни юсюнден. Былайда бусагъатда дюккючледен башха иш джокъду. Иш джокъду десем, сизни башха джерге кёчюрлюкдюле – табсыз джерге тюшерге да болурсуз. Андан эсе, кюнюне бир дюккючню къурутсагъыз да, джукъ айтмам. Бек къыйын иш болгъаны ючюн а – артыкъ ашарыкъ, киерик дауларма да, сизге табын этерме.
- Келишдик,- деди,- Хурриет, алай а, бюгюн, былайда манга тийме. Бу ёлюкню не къадар дженгил былайдан къурутур бир амал эт. Полда ол кийизге чырмайыкъ да, арбазгъа бир чыгъарайыкъ. Алайдан да къуруталсанг, бюгюн огъуна бир къурут. Бу ёлюкню бир джанына этген кюнден башлаб, бирге джашаб башларбыз.
19
Алайдан чыкъгъаны бла Къуртлу салыб ёлген бригадирни юйюне барды. Къатыны чыкъды да, кёзюне соруулу къарай, «бригадир юйде джокъду»,- деди.
- Къайда болгъанын билемисе?
- Билмейме, къайсы къатынындады, къайдам.
- Алай эсе, къайда болгъанын мен айтайым. Эшикде сюелмей, юйге кирирге боллукъмуду?
- Боллукъду, алай юйде къуру экибиз тургъанлай келиб къалса, «мен болмагъан сагъатда тыш адамны юйге нек ийгенсе» деб, сен кетгенден сора, ёлтюргюнчю бир тюер.
- Къоркъма, келлик тюлдю. Сора, сени тюйгенин къоймагъанды ол.
Къатын тёгюлдю.
- Мен сизге тарыгъа-тарыгъа тургъанма, алай а бир да тюрленмейди. Бригадирден мен кёрмеген не къалды. Аны палахындан ёмюрлюкге сабийсиз къалдым. Мынга не сенден, не миличадан бир оноу нек джокъду? Къазауатха да бир алмадыла, алай анда бир ёллюк эсе да.
- Алтынай, аны ёлгенин эшитсенг, дагъыда аз бек джыламазса.
- Къууаннгандан джыларгъа да болурма, ансы... Меннге джетдирген азабын, Аллах джетдирсин анга.
- Алтынай, Аллах джетдиргенди. Бир къызгъа артыкълыкъ этеме деб, юсюне чынгагъанлай, ол таякъ бла башына уруб ёлтюрюб къойгъанды. Энди сюйсенг, тыйыншлы органлагъа билдирейик да, иш къозгъалсын. Не да, акъырынчыкъ, кеси ёлюмю бла ёлгенди дейик, терк огъуна къабырлада джерге кёмейик. Къалай десенг алай.
- Огъай, меннге керекмиди ол сыйсыз ишни юсю бла махкемеге барыб айланыргъа. Ол къызны къолун бир тутар эдим бу итден мени къутхаргъаны ючюн.
- Алай эсе, уллу таууш чыгъармай, тамбла огъуна джерге кёмейик. Ёлюгюн къабырлада юйчюкге келтирейим, алайда не кереклисин да этигиз да, тамбла кюнортагъа дери асралсын. Мен да келирме. Адам кёб болмасын.
- Аркъан бла тартсанг да кишини келтиралмазса. Халкъны къанын ичиб тургъанды, кимин тутдуруб, кимин кёчюртюб. Таб къабыр кимге къаздырыргъа да билмейме.
- Къыйналма, къабыр орун айырсынла, къазарыкъланы мен ала келирме эртден бла.
20
Сапият бла анасыны арасында баргъан даулаш узакъгъа созулду.
- Къызчыкъ, сен кесинги ол Парисбий ючюн къурман эте тураса, ол этгенни да бойнунга алыб.
- Сапият, ол сабийден сора арабызда эркиши джокъду. Ол къуру эгечини тюл, барыбызны да сыйыбызны сакълагъанды. Меннге аууз джетдирселе да, этериги алай эди. Керти эркиши боллукъду. Ол сылыкъгъа эрге чыкъгъаным а – барыбызны да ачлыкъдан, азабдан къутхарыр ючюндю.
Бюгюн бош комналаны ачарыкъды, биз да – тогъуз джан – энтда эки комнагъа джайылырбыз. Къалгъанла да анга кёре. Ашарыкъ бла керексиз боллукъбуз. Иш бла да къыйналлыкъ тюлбюз – атын этген болмаса.
- Къызчыкъ, Кюрдамир келиб къалса уа не айтырса? Шыйыхны айтханын унутханмыса?
Хурриет биразны тынгылаб турду. Сора таукел айтды:
- Келиб къалгъан болса уа: «Сабийлеринги бирин да ачдан ёлтюрмей сакъладым, мени уа ёлгеннге сана» дерме.
- Да Аллах кесиди Тёре. Мен кёлюме келгенни айтдым.
Ким биледи, дагъыда даулашырыкъ болур эдиле, комендант эки адамы бла келиб къалмаса.
- Бу сизни джангы бригадиригизди – Асылбай. Бу уа – Серикбай моллады.
Къарачайлыла бир-бирине къарадыла: молла уа нек келгенди экен?
Джангы бригадир ачхычларын зынгырдата, бютеу одаланы ачды да, «хар ким адам саныгъызгъа кёре джерлешигиз. Комнала барыгъызгъа да джетерикдиле», - деди. Сора, эки машокну сюйреб келип: - Бир машокда кийимле бардыла, экинчи машокда ашарыкъ. Кесигиз юлеширсиз, - деп бир жанына турду.
Сёз моллагъа джетди.
- Мен бюгюн бери иги джумуш бла келгенме. Хурриет былайгъа кел. Къуртлу Эрменбаевич, сиз да былайгъа келигиз. Аллахны эмда бу джамагъатны аллында мен сизни эр бла къатын этерге башлагъанма. Къуртлу, сен разы болуб аламыса Хурриетни кесинге юй бийчеге эмда ёлгюнчю аны джанын къыйнамазгъа сёз беремисе?
- Береме,- деб, таукел айтды комендант.
- Сен а, Хурриет, разы болуб чыгъамыса Къуртлугъа эрге эмда аны джанына тиймей джашаргъа сёз беремисе?
- Береме, алай а бир сорууум барды.
- Сор, - деди молла.
- Мен комсомолчу къызма. Дин некях иги болур, алай а закон-джорукъ бла нек юйленмейбиз, Къуртлу?
- Мен комендантма, сюргюннге тюшгенлеге къарайма. Сиз а – къралны душманларысыз, атыгъыз – спецпоселенец. Мен джазыууму къралны душманы бла байларгъа эркинлигим джокъду, аны себебли этдиреме некях. Мадарсызлыкъдан. Ангылата билдимми, Хурриет?
- Хоу, ангыладым. Сен – къралны-джорукъну тутхучу – мени бек сюесе сора, мен къралны душманы болгъаныма да къарамай, мени кесинге ала эсенг. Сора бизге киши ишекли болмазча, къайда джашарыкъбыз сени бла?
- Сен былайда джашарыкъса, мен келе-кете турлукъма. Къонакъ юй бизни отоуубуз боллукъду.
- Огъай,- деди Хурриет, мен ол юйде джашаяллыкъ тюлме, билесе не ючюн.
- Алай эсе, одаладан бирин сайларса. Бир ыйыкъгъа уа бюгюн мени бла кетериксе. Бармыды башха сорууунг?
- Джокъду,- деди Хурриет.
Некях аны бла битди. Бары да юслерине суу къуйгъанча болдула. Хурриетни кёзюню къыйыры Парисбийге джетди: бет къаны тюрлениб эди. Кесине къысыб, аны башын, сабийни башын сылагъанча сылары келди, бу ишни болушлусун айтыры, ангылатыры да. «Аллай бир заман да келир» деди кеси кесине.
21
Бир ыйыкъдан келди Хурриет. Анга алгъынча джарыкъ болмадыла, аллына чабмадыла. Сёлешген да кёзюне къарамай сёлешди. Джукъ да айтмай, анасы бла, сабийлери бла энчи къалыргъа ашыкъды Хурриет. Алай а, ала да къууандырмадыла аны. Уллу эгизле уа – Карл бла Фридрих – талай сагъатны сёлешмей да турдула. Джангыз экиджыллыкъ Гинджичик Хурриетни кёлюн джазды. Алай болса да бир-эки кюнден сабийле бары да ачылдыла.
Ишге барыуну-келиуню, ашарыкъны юлешиуню къолгъа алды Хурриет. Асылбай бла арасын таб болду, болмай да къалай къалыр эди – ол комендантны къатыны эди, таша къатыны болса да. Ишге алгъынча джюрюселе да, кюнюне бир дюккючню чыгъарадыла. Комендант да ыйыкъда бир-эки кече къалыб кетеди. Юйню сууукъгъа санаб, отунла келтиртгенди да, энди суууукъ бла къыйналгъан джокъду.
Былай эте, 1943-1944-чю джылны къышындан сау-эсен къутулдула бары. Былайлада болуучусуча, джаз бек эртде келди. Кюн тийгени бла къыздыра башлады.
- Къызчыкъ,- деди Сапият, былайда бир кесек джер берселе, бир энчи юй маталлы бир зат этер эдик. Кесибизни бачхабыз болса, бир бау кибикчигибиз болса, ийнек-зат да тутар эдик.
Хурриет комендантны богъурдагъындан алыб, суудан, джолдан, фермадан да узакъ болмагъан, юйге, бачхагъа да джетерча, иги кесек джер алды. Кючю, тирилиги, болуму бла биягъынлай сейирсиндирди хар кимни Хурриет. Къараб къарагъынчы беш бёлмели уллу юйге джораланнган фундамент салды маммат кюч бла. Алай а, ашлана да, къанай турлукъ, ёмюрде да сау болмазлыкъ, бир джара да салдыла Хурриетни джюрегине ол бек ышаныб тургъана адамла.
Комендантдан, бригадирден да тилеб, ишге барыр орнуна, адамланы тамбла юй тюб джараштырыргъа кесине мамматлыкъгъа чакъырды Хурриет. Кечесинде халкъгъа айтды: тамбла ишге барыучу заманда, дюккюч къобарыуну орнуна, фундамент салыргъа манга келирсиз. «Огъай» деген болмады. Эрденбласында Хурриет кеси алгъаракъ туруб, джерчиги таба джанлады. Кеси тюрт-мюрт эте турду – келген джокъ.
«Былагъа не болду экен?- деб, барса, аш юйден къычырыб сёлешген тауушла чыкъдыла. Терезеле ачыкъ болгъанлары себебли, кимле сёлешгенлери танылырча, ауазла кескин эшитилинедиле. Терезе тюбюне барыб, эски терек дюккючге олтурду Хурриет.
- Къызларыбызны комендантланы тюблерине атсакъ, бизге да берилир эди бирер кесек джер.
Хурриетни бети къып-къызыл болду. «Мен былагъа этмеген игилик къалмады, была уа манга не айтадыла? Ай джарлы халкъ, ай джарлы мен. Хадижат быллай зат айтыр деб, кимни эсине келир эди? Ышаннганынгдан табхын деб». Бу ауаз а Сапиятныкъыды:
- Барыгъызны да сыйсызлыкъдан, ачлыкъдан-джаланнгачлыкъдан, сууукъдан, джиликсиз этерик ауур ишден къутхаргъан Хурриет тюлмю эди? Ким сёлешсе да, Хадижат, сен аллай тутхучсуз, хылымы сёзлени къалай айталдынг? Къызынгы бригадирни тюбюне тебере тургъан кесинг тюлмю эдинг? Сау болсун сабий Парысбий – сыйыгъызны сакълады. Алай а, Хурриет болмаса, зауаллы сабийге не палах джетер эди, аны бла къалмай барыгъызгъа да? Хурриет сизни ючюн кесин къурман этгенди, аны ангыларгъа излемей эсегиз, ёмюрде да адам боллукъ тюлсюз сиз. Хурриет бюгюн да аууздан айтыб да, къагъыт джазыб да, сизге да джер юлюшле чыгъартыб кюрешеди. Бош кюрешеди, сиз адамлыкъны ангыларыкъ джанла тюлсюз. Кёрейик, Хурриетсиз къалай джашарыгъызны. Къызыма «къахме» дегенигизни мен да кечмем, Хурриет да кечмез, Аллах да кечмез. Джандет джашаугъа кёл сала билмей эсегиз, Аллах сизге джаханимни кёргюзтмей къоймаз. Хурриетни кюсетир кюнлени кёргюзтюр сизге Аллах. Сени уа, Хадижат, баш тюклеринги джыртыб къолунга тутдурмасам иги къара.
Сапиятны къылыгъын биле эди Хурриет: анасы тынч адам болса да, тебгени уа къыйын болуучан эди – бу джол да алай болду. «Тохтагъыз!» - деб, кёк кюкюрегенча, тиширыу ауазланы арасында, Парисбийни базыкъ ауазы чыкъды. Андан ары тынгыларгъа тёзюмю джетмей, юй ичине кирирге да болалмай, бачхасы таба кетди Хурриет.
Бир сагъатдан Парисбий келди. Хурриет джукъ да билмегенча, анга ышарыб тюбеди.
- Кесингмисе? Къалгъанла къайдадыла? Джукъ затмы болгъанды?
- Джукъ болгъаны джокъду. Сапият, кёб турмай, сабийлеринги да алыб келликди. Ол хапар айтыр. Мен а, сёзден эсе, ишни сюеме. Не этерге керекди?
Хурриетни табигъат берген айырма кючю бар эди. Эркишиледе да аз болады аллай кючю болгъан. Сютден толу 40-килолукъ сют флягаланы экишер-экишер келтириб, кюбюрлю машинагъа узатыб джюклетгенин кёргенле, бюгюн да сейирсиниб хапар айтадыла. Энди ма ол Хурриет, ташны бир джанын джерден айыралмагъан сагъатда, ол ташны Парысбий кеси акъырын кёлтюрюб, джарашдырыб салыб, юй тюб хуна этиб башлады. Бу сабийни къолу былай джарашханына сейирсинмей болалмады Хурриет.
- Да, къайдам. Къан бла кирген зат болур. Атам да уста ташчы болгъанды, хуна къаларгъа, малкъар устала болмасала, киши тенглик этмегенди дейдиле.
Ууакъ-ууакъ сёлеше, сёз сёзню айтдыра, иш да бара, иги кесек заман кетди. Келген, къошулгъан болмады, Сапият да кёрюнмеди.
- Киши да келмезлик эсе, мамматлагъа хазырлагъан ушхууурум барды, кесибиз бисмилля этейик,- деди Хурриет.
- Келмегенлери да игиди, кёбюрек джетер бизге,- деб ышарды Парысбий. – Келиб да бусагъатда ала этер зат кёрмейме. Экибиз бир ыйыкъгъа юйню тюбюн деменгили джарашдырырбыз – таш бар. Тёрт джанын ёсдюрюрге, башын джабаргъа, терезе-эшик салыргъа уа бир уста керекди – кёргюзтюрге, юретирге.
- Комендант бары бла да келишгенди. Уста да, материал да бу кюнледе келликдиле.
- Алай эсе, игиди. Коменданты болмагъанла къалай юй ишлерикдиле ансы.
- Коменданты болмагъанланы Парисбийлери барды. Келишгенме, барыгъызгъа да джер юлюшле берирге айтхандыла. Бир-бирибизге болуша, ким алгъаракъ, ким артхаракъ энчи юйлерибизге кирликбиз.
- Джуртдача, юй-арбаз болса, ийнек-къой тутарча болсакъ, къырылмаз эдик, кърал болушлукъсуз да джашар эдик.
Хурриет Парисбийге къарады. Бу сюргюн къыйынлыкъ сабийлени замансыз уллу этиб къойгъанды. Хурриетге бир джылы келген адамча кёрюндю Парисбий.
- Бу сюргюн палах сенича сабийлени да замансыз уллу этиб къойду,- деб ахсынды.
- Огъай, - деди,- Парысбий,- мени замансыз уллу этген башха палахды.
- Да неди да ол мен билмеген палах. Мен болушаллыкъ тюлмеми экен?
Парысбий айтыргъа, къалыргъа да билмей, ангарылды. Дагъыда таукелленди:
- Меннге эм уллу къыйынлыкъ – мени къутхарыр ючюн ол джийиргеншлиге эрге чыкъгъанынгды.
- Къуру сени ючюн тюл. Тюз ангыла мени. Мен алай этмесем – барыбыз да ачдан, сууукъдан къырылыб къаллыкъ эдик. Ким биледи, къырыла башлагъынчы, Къуртлугъа «хо» демезге да болур эдим. Алай а, сабийле ёле башласала, башха мадар табмасам, комендантха тёшек да болур эдим – ол гюнахсыз джанчыкъланы ач азабдан къутхарыр ючюн. Сен да меннге ол сабийлени бирисе. Сени къутхармай къойсам, бек къыйналлыкъ эдим. Кеч этерими эртдерек этдирдинг сен. Сен къыйналыр зат джокъду.
- Биринчиси, мен сабий тюлме. Экинчиси, бизде таулада сый-намыс неден да баш тюлмюдюле? Сен бир джийиргеншилини азабына тюшюб, бизни джаныбызны сакълагъандан эсе, барыбызны да ёлюб къалгъаныбыз иги тюлмю эди? Бюгюн анда тиширыула джыйылыб, сеннге къахме дегенлерин билемисе?
Хурриетни бети къызарды, агъарды, ызына айланыб къызарды. Аллындагъы сабий болгъанын да унута башлады.
- Сен а.. Сендамы санаймыса мени къахмеге?
- Менми?- Парысбий джунчуду.
- Хоу, сен. Эгечинги къорургъа акъылынг да, ётюнг да джетген эди ол кюн. Бюгюн а мени къорургъа ненг джетмеди? Уруб тёнгеретсенг а ол меннге къахме дегенни? Огъесе сен да аланы тюзгеми санайса?
Парысбий кёзлерин джерден айырыб, Хурриетге къарады. Ачыуланнган Хурриетни бети, тюз тургъан заманындан да ариу кёрюндю.
- Мен аланы тюзге санамайма, алай а, сеннге алай айтхан адамгъа не айтса, не этсе да мен къол кёлтюраллыкъ тюлме – ол мени анамды. Анам болмаса да, мен тиширыула бла къалай тюйюшюрюкме. Сеннге къатылгъан эркишини уа боюн джигин сындырыргъа боллукъма. Ол Къуртлуну кёрген сайын кесими кючден тыйыб къояма.
Хурриетни ачыуланнганы кетди, ышарды. Парысбийни бетине кюн тийгенча болду.
- Джашчыкъ, сени меннге сюймеклигинг болурму? Ой, ёлейим андан эсе, бир къарт къатынны къалай сюериксе, тёгерегингде, гоккалача, джаш къызла тургъанлай.
Хурриет аны башын сылады къолу бла. Аны сакълаб тургъанча, Парысбий, сермеб къучагъына джыйды Хурриетни. Хурриет не бек тыпырдады эсе да, ычхыналмады. Парысбий сыртындан тюшюб, Хурриетни да къучагъындан иймей биразны шош болуб турду.
- Тюз айтаса, мен сени ол мал вагонда огъуна бир кёргеним бла джаратыб къойгъанма. Сенден ариу бир къыз кёрмегенме мен.
- Кёрлюксе алкъын, бютеу джашауунг алдады алкъын.
- Огъай,- деди Парысбий,- меннге башха къыз керек тюлдю. Джашауум алдамыды – аны да билмейме. Алай а, сенсиз джашау манга керек тюлдю.
Джашчыкъны деу къоллары Хурриетни кючлю тиширыу санларын сылай, ёрге-энгишге бардыла.
«Кертиси бла да ким биледи тамбла не боллугъун. Бу сабийни разы этгенлигиме нем къорарыкъды»,- деб, Хурриет аны тюртмеди. Тюртмегенини баш себеби уа: бу иши къутсуз Къуртлугъа дерти эди.
22
Февральны аягъына Хурриетлери джангы юйлерине кёчдюле. Юй ишлеуге эм кёб къыйыны кирген Парысбий болду. Ол устала бла бирге къабыргъаларын да сюеди, башын да джабды юйню.
- Энди керек табылса, кесим юй ишлеб чыгъарча болдум,- деди Парысбий.
- Хар не да таб болур,- деб кёл этди Хурриет.
Алда уа алкъын къаллай сынаула сакълагъанларын билмей эдиле ала.

Sabr 31.05.2018 15:24:20
Сообщений: 7254
23
Бир кюн Хурриет джумушу бла орта бёлюмде орналгъан почтагъа барды. Почтаны тамадасы ариу тиширыу аны атына, тукъумуна кёз джетдириб, бетине сынаб къарай, сорду:
- Коменданты джангы тос къатыны сизсиз сора?
- Андан сизге не джетеди?
- Ачыуланмагъыз да бери киригиз. Хапар айтайым.
Хурриет аны бёлмесине киргенлей, ол эшиклени къадауун салды.
- Мен айтханны комендантха айтыб, манга къан джаудурлукъ тюл эсенг, эрингден хапар айтайым.
Хурриетни бети тюрленди, джюреги кёлтюрюлюб ызына тюшдю.
- Чыртда къоркъма, айтмам, сёз береме.
- Алай эсе, аллындан башлайым. Комендант адам тюлдю, хайуанды – кесинг эслеген, сынагъан да болурса. Мен да Итил тийресинден сюрюлген халкъны адамыма. Мени да, амалсыз этиб, сеннге дери кеси бла джашатыб тургъанды. Бу ишге да ол джарашдыргъанды. Письмоланы тинтиб, алай ашырыучанма. Келген письмола да мени къолум бла ётедиле. Бир айны мындан алгъа, Сибирден сени эрингден къагъыт келген эди. Мен аны комендантха берген эдим, ол «быллай юйдеги бизде джашамайды» деб джууаб къайтаргъанды.
Джазылгъан эсимдеди, адресин да джазыб алгъан эдим. Анда айтылгъан былайды: «Урушланы биринде къуршоугъа тюшюб, немесле джесирге алгъан эдиле. Андан, таблыкъ тюшюб, къачыб, партизан бёлекге тюшеме. Бизни аскер келгенинде, аскерге къошулдум. Алай а, къарачай халкъны кёчюргенлери себебли, мени да аскерден чыгъарыб, Сибирге агъач кесерге ашыргъандыла. Сизни излеб, джазаргъа къалгъанымда, бу адресни бергендиле. Арабыз байламлы бола эсе, былайдан ычхыннганлай, барлыкъма. Къазауат бошалгъынчы лесоповалдан иерик тюлбюз дейдиле, алай а, ким биледи – алгъаракъ кетерге да болурма... Анам, сабийле къалайдыла? Джууабынгы, джан дарманныча, сакълаб турлукъма.
Кюрдамир».
Хурриет асры тюрлю болгъандан, ауузундан бир сёз чыгъаралмай къалды. Клара - почтаны тутхан тиширыуну аты алай эди - графинден стаканнга суу къуюб да узатды – аны бетини тюрленнгени джаратмай. Ёзге кесин къолгъа алды Хурриет.
- Адресин бераллыкъмысыз?
Клара къагъытланы къазмаб, иги кесекни излеб, къагъыт кесекни Хурриетге узатды.
- Сиз бусагъатха дери бу затны манга билдирмей нек тургъансыз?
- Бусагъатха дери билдирсем, мени джашауум джаханимге бурулур эди. Энди уа, башха джерге кёчеме. Сиз а, ол итге не бла дерт джетдирирге боллукъсуз – сагъыш этигиз. Ненча тиширыуну джашауун бузгъанды ол сылыкъ. Барыбыз ючюн да анга бир къыйынлыкъ ким джетдирсин экен? Эригизге джукъ джазама дей эсегиз – джазыгъыз: тас болмай джетерча ашырайым. Сени алллынгда гюнахымы башха не бла джууаргъа билмейме.
Хурриет алайда огъуна Кюрдамирге сабийледен, анасындан да салам айтыб, къагъыт джазды. Клара да аны дженгил, тас болмай джетерча, ышаннгылы ашырды.
Бу хапарны анасына, сабийлеге да къалай айтыргъа билмей, сагъышланды Хурриет. Ёзге тюзюн айтхандан башха джукъ къураялмады. Биринчи анасына айтды.
- Кёрдюнгмю, шыйых айтхан тюз болуб къалгъанын. Энди къалай этериксе? Кюрдамир салыб келсе, не айтырыкъса? Комендантны къатыныма дебми тюбериксе?
Бир ыйыкъны комендант кёрюнмей турду – къайры эсе да кетген эди. Келгенлей а, Хурриетге джетди:
- Аз тансыкъ болмагъанса. Тебре.
- Къайры?- деб, билмегенча, сансыз джууаб этди Хурриет.
- Къайры, къайры – отоугъа, огъесе джолну унутубму къойгъанса?
Сабийлени къатында дауур этдирмез ючюн, «бара тур, ызынгдан джетерме»,- деб ашырды аны Хурриет. Сора анасына бурулуб:
- Сапият, барыб араны айырыб къайытайым. Энди муну бла джашау джокъду. Кюрдамир сау болгъанын билгенден сора, муну бла джашаргъа боллукъ тюлдю.
- Къызчыкъ,- деди,- Сапият, кесинги эсле, ол аман адам бир зат этиб къоймасын.
24
Джолда бара, Хурриет сагъыш эте барады. «Комендант бла джау болама да, бютеу къарачай юйюрлеге палах этеме. Алагъа юй ишлерге джерчикле комендантны сёзю бла бергенди колхоз. Аланы ызына сыйыртса, мени къаргъамазламы? А нек сагъыш этеме алагъа – игилик этгеними да ангыламай, меннге къахме дей тургъанлагъа? Къой, алача болуп къалмайым. Парысбийни хатерин огъуна этейим – юйюмю кеси ишлегенча, алай ишлегенди. Кеслерини юйню да тюбюн салыб бошагъанды. Энтда юй керекле бла бираз болушалсам, бир айдан энчи юйлери битерикди. Къалгъанлагъа да болушургъа кюрешеме. Джылны аягъына алайда бир къарачай тийре болуб къаллыкъбыз. Бу ит бла араны бузсам а къалай болур? Ала да джерсиз-юйсюз къалырла, мени да ишлениб, битиб, юйюрюбюз ичинде джашаб тургъан джап-джангы юйюмю сыйырырла. Сыйыртыргъа излесе, комендант чурум табмаймы къаллыкъды? Андан эсе бираз тёзейим – Кюрдамир келсе, бир оноу этерме. Уялмай, энди аны бла джашаяллыгъым да джокъду».
Бир джанындан къарагъан адам, къолларын да ары-бери силке, кеси-кеси бла сёлеше баргъан бу тиширыуну акъылдан тайышханнга санар эди. Парисбийни кёлюне да келди алай. Биразны джукъ да айтмай ызындан келиб турду. Хурриет а кеси сагъышларын а асры кетгенден, не ызына къарамайды, не аякъ таууш эшитмейди. Парисбий «Хурриет» деб, таууш этгенинде да, бурулмады. «Да мынга не болгъанды экен?»- деб, джетиб, белинден къучакълаб, тёгерек буруб, джерге салгъанында, айтды Хурриет:
- Джанымы аласа да, былай илгендирмей, узагъыракъдан кесинги билдирирге болмаймыса?
- Да сен кеси кесингден сора джукъ эслемейсе бусагъатда, ары-бери бир джукъму болгъанды?
- Болгъанды. Комендант мени юйюмю, сизни да джерчиклеригизни сыйырта айланады. Аны бла къалмай, биягъынлай, бирер комнада джашарча этерикди. Биягъы ауур ишге сюрдюрюб, къаныбызны ичерикди. Не этебиз энди?
- Сен юйюнгде джашаб тураса, мен да юй тюб салгъанма, сени болушлугъунг бла. Къалгъанла да быйыл юйлю болалсакъ деб, умут этиб турадыла. Не къан джаугъанды, нек къутургъанды бу?
- Айырылама дегенме да, къутургъаны аны ючюндю.
- Хы, ангыладым энди. Алай эсе, алай эсе, бир мадар барды джангыз – бригадирни ызындан ашырайыкъ.
Хурриет джарны эрнинден къарагъанча болуб, тохтады.
- Ол затны эсинге да келтирме. Комендант бригадир тюлдю. Комендант ючюн барыбызны да башларыбыз чортлар. Биз кимбиз – джуртубуздан тутулуб, сюрюлюб келген, бир тукъум бир эркинлиги болмагъан къралны душманларыбыз. Комендант а, бизге – тутмакълагъа – къарагъан кърал адамды. Алайчыгъын чырт да унутма.
- Алайчыгъын мен унутмагъанма, башха амал бар эсе, айт.
Хурриет, кёзбаулукъгъа, кюлдю.
- Бусагъатда мен айтхан башдан аякъ ётюрюкдю, кеси джанымдан къурашдырыб айта турама. Кечериксе мен телини. Комендант кеси да мени сакълаб турады. Ары бара турама.
Джаш адамны къаны тюрленди.
- Сен къурашдырыб айта, айтмай эсенг да билмейме. Сен комендантдан кетерге излеб, не ючюн кеталмагъанынгы мен билеме. Юйюнг, бизни джер юлюшлерибиз, сора ол мен ёлтюрген бригадир – бу юч ауузлу къабханнга тюшюб тураса сен. Комендант ёлмей, сен андан къутулаллыкъ тюлсе. Комендант ёлмей, мен сеннге юйленаллыкъ да тюлме.
- Джашчыкъ, ашыкъма. Сени юйленир заманынг джетерге, комендант да ёлюрге болур. Алай а, чыртдан да комендантха джууукълашмазгъа сёз бер. Мени бир акъылым барды – мен аны тындырлыкъма. Сен къатышсанг, оюб къоярыкъса.
- Болсун, джангыз сен да манга бир сёз бер – комендантдан кетсенг манга эрге чыгъаргъа.
- Къалай сабийсе алкъын сен. 18 джылынг толса, акъыл-балыкъ болсанг сёлеширбиз аны юсюнден.
Парисбий аны сермеб къойнуна алды да, хазна къалмай фермагъа дери кёлтюрюб келди. Былайда Хурриетни комендант бла кёрмез ючюн, ызына айланыб кетди. Аны ызындан иги кесекни къараб турду Хурриет. Ол ызына бурулуб къарагъанында, къолун силкиб, юй таба атлады.
25
Хурриетни сакълай туруб, аракъы шышаны да джарымын уруб, орундукъгъа аууб, къалкъыб тура эди комендант. Алай а, эшик ачылыр ачылмаз, къолу да герохуна узала, секириб турду Къуртлу.
- Андан бери къайдаса?- дей, Хурриетни белинден къучакълады. – Бираз таянайыкъ да, джангы хапарларым бардыла – айтырма.
***
- Джангы хапарларым а – сиз джанындан чечен-ингуш халкъны, сизге этгенча этиб, мал вагонлагъа миндиргендиле. Джолдадыла. Бир ыйыкъдан дегенча, джетерик болурла. Талай юйдегини, кесим къараб, сайлаб, бери келтирир акъылым барды.
- Бек табсыз этериксе алай этсенг. Былайдагъыланы биягъынлай бирер тыгъырыкъгъамы джыярыкъса?
- Хата джокъду. Ала да адамладыла – алагъа да джашар джер керекди.
- Биз да адамлабыз, ала да адамладыла – биз билебиз аны. Алай а, къралгъа, къралны да сенича къуллукъчуларына – кёчюрюлген миллетле адам тюлдюле. Аны себебли, кесинге эмда манга сагъыш эт. Аладан да къыз юйдегилени сайлаб, бирлерин кесинге тос этерге излей эсенг, менден къол джуу. Экинчи джанындан а – ала дженгил адамладыла. Этерлерин этиб, сагъыш артдан этедиле. Бычакъ бла сени туураб кетгенлерин да кёрюрсе.
- Сиз да мёлекле тюлсюз. Огъесе, мен бригадирни унутханды дебми турасыз?
Хурриет ёрге турду.
- Мен айтханны джукъгъа санамай эсенг – сора, сау къал.
Къуртлу аны сермеб къолундан тутду:
- Алай тынч кетиб къалыргъамы излейсе? Алгъан затларынгы барын ызына къайтар да, сора, джаханимге барлыкъ эсенг да – бар. Мен ишлетген юйден чыкъ, мен бердирген джер юлюшлени ызына къайтарыгъыз барыгъыз да; барыгъыз да кюнюне бир дюккючню тюл, хар юйюр кюнюне бирер дюккючню къазыб чыгъарыгъыз; сизни халкъдан адамла юйюрлери бла, тукъумлары бла къырылыб баргъан сагъатда, сизден бир адам ёлмегенди. Мен болушмасам – ачдан къырылыр эдигиз биринг къалмай. Эм ахырында айтырым: бригадирни ёлтюргенигизни айтсам – барынг тюрмеде чиририксиз. Андан эсе, мени бал тамгъан бармагъымы джала да, тынчшчыкъ тур.
Хурриет бурулуб, бош онг къолун джумдурукъ этиб, сакъал тюбюнден уралгъаныча бир урду. Быллай зат болур деб кёлюне келмеген комендант, бир боксёр ургъанча, тёнгереб тюшдю. Сора, герохун тартыб къабындан чыгъарды:
- Итни ургъанча уруб къоярымы билемисе?
- Ур,- деди Хурриет,- былайдан сау кеталсанг кёрюрсе. – Иги тынгыла санга не айтырыма. Ёлген бригадир бла мени къоркъутма – кесинг да къошулгъанса ол ишге. Ол ишни башын джабхан кесинг болгъанса. Сёз къозгъай башласанг, биз аны айтмай къоярыкъ тюлбюз. Кърал болушлукъну бизге джетдирмей, эки аягъыбызны бир уюкъгъа сугъуб, мен сеннге эрге чыкъмасам, барыбызны да къырыргъа тебреген эдинг. Керек болса, аны да айтырыкъбыз. Комнала-одала бола тургъанлай, джети-сегиз адамны бирер тыгъырыкъгъа уруб, не къыйынлыкъ кёргюзтдюнг сен бизге? Бизни бла кюрешмей, мени юйюме, къалгъанланы да юй тюблюк джерчиклерине къатылмай, иш бла – ол дюккючле бла дегенлигимди – артыкъ къаныбызны ичмей, бу фермагъа да башхаланы келтириб урмай, джашай баргъаныбызча джашаргъа къойсанг – бизге да, сени кесинге да алай иги боллукъду. Алай этсенг – эм уллу аманлыгъынга да джукъ айтмай къояргъа боллукъма.
Комендантны кёзлери ары-бери чабдыла. Этген аманлыкълары кёб эдиле – «къайсын билгенди бу бёрю тиширыу» деб, сескекли болду.
- Неди ол аманлыгъым?
- Кесим балеме! – деди Хурриет, комендантны кёзюне ачыулу къарап. - Дагъыда айтыб къояма – эрим джолгъа чыкъгъанды, кёб турмай келликди. Къралгъа джетдирмей, ол бошаб къояргъа да боллукъду сенден. Бу мен айтханлагъа разы болуб, келише эсенг – аны бла къазауатсыз, рахат бир-бирибизден айырылабыз.
Комендантны къутсуз ауазы бираз джууашыракъ чыкъды:
- Сизни барыгъызны да къырыб къойгъандан игиси джокъ эди – энди кеч болгъанды. Джашагъыз. Ёзге меннге къаршчы бир джукъ эшитсем – «былай джашагъандан ёлген игиди» деб айтдырмасам кёрюрсюз. Ёзге меннге оноу этерге умут этмегиз.
Комендант герохун къабына сала, эшикле таба атлаб баргъан Хурриетни туу санларындан кёзюн айыралмай, ичинден айтды: «Кёрюб болмай эсе да, бу тиширыусуз джашаяллыкъ тюлме. Не да этиб, аны кесиме къайтарыргъа керекме».
26
Хурриет юйге къайытханында, къайгъылы болуб тургъан Сапият, кёлюн басалмай, ары-бери бара тура эди.
- Сапият, комендантха кёлюме келгенни айтханма. Бир-бирибизни къоркъутургъа кюрешдик, алай а, ким биледи ол Къуртлуну не оноу этерин – юйюбюзню, джерчиклерибизни да сыйырыб, биягъы тыгъырыкълагъамы урур, огъесе, алай этиб, бизни кесине ёчюкдюрюрге базмазмы – билмейме. Дагъыда, джолда келе, ажымсыз ангыладым - Кюрдамир бла бетим джетиб, бирге джашаяллыкъ тюлме.
- Тохта, тохта, Кюрдамир бир келсин да, анга кёре оноу этилир. Ол бир келсин.
Бир ыйыкъны комендант кёрюнмей турду. Эки-юч кере Хурриет Парисбийге юй тюбюн джарашдырыргъа, болушургъа барды. Алай а, ол «мамматлыкъ» бошалыучусуча бошала турду – джашны къой, Хурриетни джюреги да илешген эди анга.
- Билемисе, Хурриет, юйню эки башха эшиги боллукъду – эки юйдеги джашарча эте турама. Бир джанында – анам бла эгечлерим, бир джанында да – сен бла мен джашарыкъбыз.
- Да, хоу, ананг бек къууанныкъды бу хапаргъа.
- Джюрек кишиге да бойсунмайды. Оноуубузну кишиге да джетдирлик тюлбюз.
Хурриет эрини келлигин айта тебреб, Парысбий аны кесине къысханында, айтырын айталмай къалды.
Парисбийни джылыуу юсюнден кетмегенлей, юйюне келгенинде, арбазда комендантха тюртюлдю.
- Сёлешир зат барды. Бетден бетге. Отоугъа барайыкъ да...
- Отоугъа энди барлыкъ тюлме.
- Алай эсе, къонакъ юйге, бригадирни ийиси къалгъанды демей эсенг.
Къонакъ юйге кирир кирмез, «айтырынгы айт» деб тохтады Хурриет.
- Бюгюн, билесе, халкъла арасы Тиширыу кюндю. Алгъышлайма, саугъа орнуна бир иги оноуум барды сени къарачайлыларынгы барына да. Алай а, эм алгъа айтыргъа излегеним: бир ыйыкъны не кюрешдим эсем да, сен эсимден кетмейсе. Мени сеннге керти да сюймеклигим барды. Тохта, бёлме, сен мени тос къатыным зат да тюл,- некяхлы юй бийчемсе. Сенсиз манга джашау джокъду. Кел, алгъынча джашаб турайыкъ. Керек эсе, кесиме табсыз боллукъ эсе да, кърал джаны бла, къагъытда да эр-къатын болайыкъ.
- Саугъанг а неди къарачайлылагъа?- деб сорду Хурриет.
- Бюгюн малкъар халкъны да, сизнича джыйыб, мал вагонлагъа ургъандыла. Ала да бу джуртлагъа келе турадыла. Чеченлиле уа бюгюн-тамбла дегенча къуюллукъдула былайлагъа.
- Бумуду саугъанг бизге?- кесин кючден тыйды Хурриет.
- Огъай. Чеченнге, малкъаргъа да бизни колхозда да джер-орун керекди. Бу сиз джашагъан тыгъырыкълагъа аладан да талай юйдеги алмай мадар джокъду. Аны себебли, былайда джашаргъа излемеген, кесине терк юй ишлерге керекди. Мен колхоз тамадала бла келишгенме – ол эски ферманы агъачы аз эсе да, тюб хунасы сизге джарарыкъды. Чиримеген агъачларын да джаратырсыз. Сени юйюнг барды. Къалгъан юч юйдеги бир-эки ыйыкъны ичинде, бир-биригизге болуша, мекям этиб ичине кирирча болургъа керексиз. Колхоз да таш ташыргъа ат-арба берир. Не джаны бла да болушлукъ болурча этерикме. Джерге салыргъа гардош урлукъ да берликди колхоз. Джангыз...
- Джангыз?
- Хурриет, сен мени бла джашаргъа керексе.
- «Огъай» десем а?
- «Огъай» десенг – къалгъанла юйсюз къаллыкъдыла, биягъы тыгъырыкълада джангы келгенле бла дауур-сюйюр эте къатышыб джашарыкъдыла.
- Эрим келе айланнганын айтхан эдим да сеннге.
- Сен эринг бла джашарыкъ тюлсе. Мени бла джашагъандан сора, эринг да унарыкъ тюлдю сени бла джашаргъа.
- Аны оноуу сеннге джетмейди. Алай болса да, сагъыш этерме. Ферманы чачыб, ташын-агъачын къачан ташыб башларгъа боллукъду?
- Тамбла. Колхоз эртден бла эртде талай арба иерча этерме.
- Алай эсе, - деб, Хурриет кете башлады.
Комендант аны джолун кесе, аллында тобукъланды да бутларындан къучакълады.
- Сенсиз манга джашау керек тюлдю, Хурриет.
27
Эки ыйыкъны ичинде юч къарачай юйюр да, Хурриетни юйюню тенглигинде, бирер юй къуруб, ичине кирирча болдула. Таш хунала этиб, юй тюблени барын джарашдыргъан а Парисбий болду. Къалгъан ишлеге башчылыкъ эте, юйлени къабыргъалары сюелиб, башлары джабылды. Материал бла колхоз уллу болушлукъ этди. 1944 джылны ахырына, юйлени битдирген къой, бирер бау да сюеб, таб бирер ийнек, экишер-ючюшер къойчукъ да къурадыла къарачай юйюрле. 1945 джылны ноябрына уа – Джуртларындан сюрюлгенлерине 2 джыл толургъа – юйлю, маллы, бачхалы да болуб, къыйналмай джашарча болдула. Ол кёзюуге уа къарачай халкъны джарымы ачдан, сууукъдан, тюрлю-тюрлю аурууладан къырылгъан эди – ол санны ичинде 22 минг акъыл-балыкъ болмагъан сабий да.
Былайда тёрт къарачай юйдегиден киши ёлмей, бары да юйлю-кюнлю болуб къалгъанлары (алай айтыргъа боллукъ эсе) – Хурриетни кючюнденди. Ёзге, адам дегенинг тюрлюдю – «Комендантны тос къатыны» деген сёз Хурриетге джабышханлай къалды. Алай болса да, Хурриет «бетин къалын этиб», комендантны да, бригадирни да кёб керекли ишге болушдурду. Кесин да алгъа бригадир Асылбайгъа болушчу этдиле, ол ауругъанында уа, аны орнуна бригадир болду. Алайгъа сюрюлюб келиб, къуш тюгюнлей чачылгъан чечен-ингуш, малкъар юйдегилеге Хурриетни къаллай бир джарагъанын айтыб айталмайдыла.
Хау, къууанч бла бушуу аякълашыб келедиле. Къууанч да, къайгъы да Хурриетни эри Сибирде агъач кесген джеринден 1946 джыл джаз башындан юйюрюне къайытханы бла байламлыды.
28
Азыб, бек субай болса да, Кюрдамир алгъыннгы Кюрдамир эди. Юйге сабийледен башха киши болмагъан заманда келиб къалыб, барын да эркин къучакълады, эркелетди. Гитче Гинджичик атасын танымай, бираз тартынды – алай уллуланы ызындан ол да къолчукъларын узатыб, атасыны къойнуна ёрледи. Талай джылны бир-бирин кёрмей тургъанла, бир-бирине джангыдан юрене башладыла. Была да ийнакъ къучакъ бола тургъанлай, эшикден Сапият бла Хурриет кирдиле да, сын къатдыла. Кюрдамир ёрге турду, аллына атлаб къайын анасыны къолун тутуб, саламлашды. Хурриетге уа эс да бурмады.
- Барыгъыз, бираз ойнагъыз, атагъыз арыб келгенди. Сиз анга джукъ ашата да билген болмазсыз,- деб, Сапият сабийлени арбазгъа чыгъарды.
- Къалайса, Кюрдамир, джараларынг сау болгъанмыдыла, къыйнаймыдыла?
- Сапият, мени къыйнагъан былайда бола тургъан ишледиле. Мени башымы бедишликге нек къойгъансыз? Буду эм уллу къыйынлыгъым мени.
- Тохта, сен бери джетгинчи, кир таурухланы санга ким айтхан болур.
- Табылгъандыла айтырыкъла, комендант да джазгъанды ишни болушун.
- Бизни къаныбызны ичиб тургъан комендантха ийнанырдан алгъа, бизге тынгыла. «Джигитча сермешиб ёлгенди» - быллай къагъытны алгъан эдик сени юсюнгден. Бу кёчгюнчюлюк-сюргюн болмаса, бу учузлукъ бизни халкъгъа, бизге да джетмез эди. Хурриет комендантха эрге чыкъмаса, сабийлеринги сау-эсен кёрмезге да болур эдинг. Алай а, сени сау болгъанынгы билсек, ёлсек-къырылсакъ да сакълар эдик сени.
- Сапият, къой, тохта. Сууабымдан, гюнахымдан къайсы дженгерин Аллахды билген. Терслик - балта да, сабда да. Бизни бери сюрген кърал да, бизни ёлюм базманнга миннгенибиз бла хайырланнган комендант да – терсдиле. Алай а, мени кесимде да барды терслик. Кюрдамир кеси къалай оноу этсе, алай болсун иш.
- Мен сизге оноууму айтырма, алгъа комендантха тюбеб келейим да,- Кюрдамир ёрге турду.
- Мени да барды анга тюберим. Джаяу баргъан узакъды, хазыр ат-арба барды, терк джетдирейим. Сен комендант бла сёзюнгю бошасанг, мен алай кирирме,- деб, Хурриет да юйден чыкъды.
Сапият не кюеуюн, не къызын тыйыб кюрешмеди. «Джолда бетден бетге бир сёлешиб, араны бир джумшатыр эселе уа» деб, келди кёлюне. Болурну билсе, башха тюрлю оноу этер эди. Алай а, анга тынглармы эдиле?
29
- Сен джумушунг бла комендантха менден сора кирирсе,- деб, Кюрдамир, эшиклени тюртюб, Къуртлуну кабинетине кирди.
Хурриет не этерге да билмей, арбазда атыны тёгерегине айланады. Кабинетден эркиши ауазла, бегирек чыгъа башлагъанларында, сескекли болду. Герох атылгъан таууш чыкъгъанында уа, мыллыгын юйню ичине атды. Не кёрдю?
Кюрдамир юй тюбюне джыгъылыб, къаны бара, комендант да юйню мюйюшюне таяныб, къолунда героху бла.
- Сени эринг мени ёлтюрюрге излеген эди, герохну сампалындан басаргъа керек болдум.
Хурриет терк огъуна Кюрдамирге болушлукъ этерге изледи. Алай а, анга болушур мадар джокъ эди: окъ тюз мангылайындан тийген эди. Дагъыда аны башын байларгъа, къанын тыяргъа изледи Хурриет.
- Болур болгъанды, иш бошалды, - деди Къуртлу, герохун да къабына сала.
- Огъай, бошалмагъанды, - деб, Хурриет, ёрге къоба келген комендантны хамхотуна уралгъаныча уруб, ызына аудурду. Къатында экипудлукъ гирни - Къуртлу аны бла санларын илей туруучан эди - сермеб алыб, комендантны башын сермеди. Сюек таууш чыкъды. Аны бла тохтаб къалмай, комендантны герохун тартыб алыб, джюрек ауузуна тиреб, сампалын басды...
30
Алай бла он джылгъа тутулуб кетди Хурриет. Ёзге аны джокълагъанлай, баргъанлай-келгенлей турду Парисбий. Сабийлерине, Сапиятха да болушханлай, не кереклилерине да къарагъанлай, джарагъанлай айланды. Барындан да сейири – ол къыйын заманлада бир кючлю ёкюлню тутуб, Хурриетни ишине джангыдан къаратды. Хурриет болушхан адамла – малкъар, чечен, юнгюш, ол тёрт къарачай юйюр ачха-бочха къурадыла – ол заманда да ёкюл биле эди кимге не берирге кереклисин.
Юч джылдан юйюне къайытды Хурриет. «Джангы джашау» колхозну хакъсыз адамлары – къарачай, малкъар, чечен, юнгюш, кърым татар, итил немис, чууут – бири къалмагъанча хошкелдиге келдиле. Аны бла къалмай, аллай той этдиле – дунияда быладан насыблы халкъ болмаз дер эдинг. Кертисинде уа, 1948-чи джыл Москвада Указ чыгъыб, сюргюннге тюшген халкъла ёмюрге кёчюрюлгенлери айтыла эди анда эмда ол халкъланы адамларын Указ бла шагъырей этиб, къол салдыргъан эдиле. Ёзге ол Указдан сора да, адамла умутларын тас этмеген эдиле. Бары да мыйыкълыны ёлюрюн сакълай эдиле – къралгъа джангы тамада тюшсе, болум тюрленир деб, сагъыш эте эдиле.
***
Джашау а тохтаб къалмайды. Сюргюнде да. Сапият къызына джарашдырыб хапар айтды, ол болмагъан юч джылда къалай джашагъанларын.
- Хурриет, ол деу улан болмаса, бек къыйналлыкъ эди. Къуру бизни тюл, бютеу тёрт къарачай юйге да аталыкъ этиб тургъанды 20 джылы толмагъан Парисбий. Сени хаписден чыгъарыр ючюн, ол этмеген зат къалмагъан эди – ачха джыйыб, ёкюлге тутдуруб, айланыб адамладан шагъатлыкъла-къагъытла джыйыб, айтыргъа, сени он джылынгы юч джыл этдирген Парисбий болгъанды.
- Билеме, Сапият, билеме. Ёзге бусагъатда башха затды мени сагъышлы этген – Парисбий манга эрге чыкъ деб, эки аягъымы бир уюкъгъа сугъуб турады.
- Къой, къызчыкъ, болмазлыкъны айтма. Сен андан эм азында 15 джылгъа тамадаса. Сени джети сабийинг. Къой, кесинг да джангылма, джашны да башын чайкъама.
- Да, хоу, Хадижат да манга бек чамланыбды дейдиле. Хоншусу айтхан керти болур, Фердауус алдарыкъ тюлдю.
- Не дейди?- сескекли болду Сапият.
- Мен джашыма джети сабийи болгъан бир къарт къатынны алдырлыкъ тюлме. Къахме да болса, тос эрин ёлтюрюб, хаписге да тюшсе, аны къыйынлыгъындан керти эри Кюрдамир да ёлсе... Огъай, мен сау болуб, ол Хурриетни келин къалай этерме?- дейди.
Сапият чамланды:
- Кёремисе ол сёлеше билгенин. Унутханмыды, джашын сен къутхаргъанынгы?! Унутханмыды, сен болмасанг ач азабдан къырыллыкъларын?! Аланы юйлю-джерли этген да сен болгъанынгы унутханмыды?! Парисбий атасына ушаб адам болгъан болур, ансы анасына тартса... Барыб эки этегин башына бир къаблаб келейим.
- Огъай, Парисбийни джанына тиймейик. Анасы айтханда да барды бир тюзлюк – джаш джашына бир къыз къызны алыргъа излейди ол.
- Мен айтхан да ол эди. Алай а, къызчыкъ санга ол хылымылы сёзлени айтханын мен анга кечаллыкъ тюлме. Джарыла эсе бир бузулсун. Парисбийни кюеу этерге мен разыма. Былай бла дерт къайтарайым мен анга. Не эталлыгъын бир кёрейим.
Хурриет кесин тыялмай кюлген огъуна этди.
- Сапият, Хадижатха ачыу этер ючюн излейсе джашын кюеу этерге, сора?
- Джашха мени сёзюм джокъду. Алтын сабийди. Насыбын бузма аллына уруб келген джашны дей эдим. Ёзге анасы алай чарлай эсе, учуз сёзлени да айтыб, бизге бедиш этерге да артха турмай, алай эсе, къоркъгъан къоркъуууна тюбетейик дейме.
Хурриет Сапиятны тыйды. Ёзге ёз анасы энди джукъ айтмазын билгенинде, кесини кёлю да бираз игирек болду.
***
Хадижат не бек кюрешди эсе да, Парисбийни тыялмады. Болмагъанында харам этиб сирелди.
Ол зат да тыймады Парисбийни – Хурриетни кесине юй бийче этгинчи тохтамады. Парисбийге да эки джаш табды Хурриет. Джангыз ол заманда бираз эриди Хадижат, ёзге джашына алгъынча уа болалмады – айтханын этмегени джюрегине къатылгъанлай турду.
1957 джыл а, биринчиледен болуб, Кавказгъа къайытдыла ол тёрт къарачай юйдеги. Мында да бир элге, бир джерге тюшдюле.
***
Тогъуз сабийни ёсдюрюб, барына да баш билим алдыргъандыла Хурриет бла Парисбий.
Сапият, Хадижат, Фердауус, Тотай ауушхандыла. Сабийлери сау-эсендиле, толу юйюрле къураб джашайдыла. Джыл сайын джазгъы кюнлени биринде бары да Хурриетде джыйыладыла. Парисбий къурманлыкъ этиб, сакълаб туруучанды. Азиядача, Кавказда да бу тёрт юйюрню адамлары бир-бирин джокълагъанлай, бир-бирине болушханлай турадыла. Бир джыйылыуларында мен да болгъан эдим. Ала Хурриет бла Парисбийни къалай багъалатханларына кесим шагъатма.
_______________
*Повесть къарачай орфография бла басмаланады.
**Хурриет – эркинлик.
.
Sabr 27.08.2018 04:28:53
Сообщений: 7254

1 0

ВЫШЕЛ НОВЫЙ НОМЕР ЖУРНАЛА "МЕГАЛОГ"

МЕГАЛОГ № 7-8 / 2017-2018 ISSN 2078-4112 (ISBN 978-5-89966-837-1)
Учредители Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего образования «Пятигорский государственный университет», Северо-Кавказский научно-исследовательский институт филологии и Центр Северо-Кавказских языков и культур (Пятигорский государственный университет) Главный редактор А.М. Казиева – директор Северо-Кавказского НИИ филологии, руководитель Центра Северо-Кавказских языков и культур, руководитель Центра евразийских исследований (Пятигорский государственный университет)

Редакционный совет А.П. Горбунов – сопредседатель Н.В. Барышников – зам. председателя Ю.Ю. Гранкин – зам. председателя З.А. Заврумов – зам. председателя
Редакционная коллегия М.А. Вахидова, Л.В. Витковская, А.О. Бродзели, А.С. Куёк, А.В. Кузнецова, И.А. Модебадзе, А.Ф. Петренко, Ж.Ж. Толысбаева, Ф.Т. Узденова, И.Б. Федотова.


Международный литературно-художественный и научно-публицистический журнал ставит своей целью знакомить читателей с современной литературой народов Российской Федерации, Северного Кавказа, литературой северокавказских диаспор в переводах на русский язык, а также русскоязычной литературой национальных авторов. Журнал открыт для известных и пока неизвестных авторов, живущих в самых разных странах. Основная концепция журнала – сделать издание своеобразным культурным мостом, связывающим страны и континенты на основе русского языка.

Содержание МЕГАЛОГ № 7-8 / 2017-2018

Поэзия. Проза
Расул ГАМЗАТОВ. МОЙ ДАГЕСТАН. Книга вторая
Ирлан ХУГАЕВ. ТВОРИТЕЛЬНЫЙ ПАДЕЖ. Стихи
Хуан ВИЛЬОРО. СВИСТ. Рассказ
Миясат МУСЛИМОВА. ИЗ ПОЭМЫ «ДИАЛОГИ С ДАНТЕ» Стихи
Билал ЛАЙПАНОВ. ХУРРИЕТ. Роман
Борис ЧИПЧИКОВ. Рассказы
Марат ГАЛИЕВ. БУМЕРАНГ НЕ ВСЕГДА ВОЗВРАЩАЕТСЯ (Повесть). Рассказы.

У нас в гостях
Алексей БОРЫЧЕВ. Стихи. Рецензии. Статьи. Эссе. Интервью.
Марьям ВАХИДОВА. СМОТРИМ В КНИГУ… В КНИГУ СМОТРИМ!
Игорь БАКАЛДИН. БУНИНСКИЕ ИНВЕКТИВЫ ПРОТИВ ЛИТЕРАТУРНОЙ И СОЦИАЛЬНОЙ РЕВОЛЮЦИЙ.

События. Юбилеи.
Юбилейные даты 2018 ПИСАТЕЛИ И ПОЭТЫ СЕВЕРНОГО КАВКАЗА
Нальбий КУЁК К 80-летию со дня рождения. Стихи
Sabr 08.09.2018 03:13:33
Сообщений: 7254
Мурадин Ольмезов

АЛАНЛА ЖЫРЫ
Лайпанланы Билалгъа

Алан жерибизсе, Ата журтубуз,
Малкъар, Къарачай таулары!
Жанады, ёчюлмей, сыйлы отубуз,
Селеймей душман даулары.

Эрлик, жигитлик да орнуду жюрек,
Ол – алф батырны къанаты.
Къаяча буруп душманнга кёкюрек,
Таулу сермешеди къаты.

Эй, таулу, бирликди хорлам атасы,
Хазырса азат урушха!
Уллуду айры болууну хатасы,
Къалсын бир бирге гурушха.

Таулуса сен – тау улу, эй, машалла:
Жетген кюн кесинг – жетеулен.
Нартла туугъанлы да алай жашалла,
Сен нарт туудугъуса! Деулен!

Жюрек ёзегинг – состардан да къаты,
Къушдан тюк аласа, жетип,
Къарча батырны бачама сыфаты
Базгъын да, кючлю да этип!

Бизге бабала къанларыды жерни
Туугъан топуракъ этдирген.
Халкъы ючюннге сермешгенди эрни
Сыйын, деберин кётюрген!

Аслан жюреклиди къылышча жигит,
Къоркъгъан а тюйюлдю таулу!
Къоркъакъ кишиден чабырлыкъ да игид.
Батырды сырлы, махтаулу.

Таула уланы жыгъылса да атдан
Жаны сау чыкъмаз сермешден!
Къоркъады жалан да таулу бир затдан:
Къоркъады таулу бедишден!

Малкъар, Къарачай тюзлери, таулары –
Аллах буюргъан жерибиз!
Эй, бош жух урасыз, алан жаулары,
Минги тау – таймаз тёрюбюз!

https://www.facebook.com/muradinolmez?fb_dtsg_ag=AdxtMn-yTp4yDysgfQAunDNiAq6IlB7D_qXLoXqoHUIJcA%3AAdy9UdtgUpi5FCPetpwLdc3aX3C9K0zjOkCup6ctYhPNSA




Изменено: Sabr - 08.09.2018 03:20:38
Sabr 09.09.2018 15:50:17
Сообщений: 7254
https://www.youtube.com/watch?v=M4YYhb-rabQ


Загрузка плеера


Бу кюннге къалай джетдик биз
Сэстренка 26.09.2018 00:44:06
Сообщений: 9927
Sabr, Билал, уллу салам да айтды, однокласснигигиз бла бирге къарадым да ол конференцияда джаздыргъан видеома. Джыламсырады, асыры бек тансыкъ болгъандан. Аман сеир хапарла да айтды Сизни юсюгюзден, мен билмеген - эшитмеген. Физкультура джаны бла от природы залим эди, ток столбаны башына чыгъыб, столбаны башында чёмелтаякъ сюеле эди, физкультурада 60-метровканы къолларында етюб кете эди, спортда кесин оздурмай эди, литературада сочинениени Марьям бла Билал джаза эдиле къуру китабха къарамай, дагъыда талай сеир хапарла айтды. Ма шаа Аллах! Андан да бек гордиться этерча этди Къызыл-Къаланы онглу адамыбыз бла))

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Sabr 26.09.2018 15:39:53
Сообщений: 7254
Цитата
Сэстренка пишет:
Sabr , Билал, уллу салам да айтды, однокласснигигиз бла бирге къарадым да ол конференцияда джаздыргъан видеома. Джыламсырады, асыры бек тансыкъ болгъандан. Аман сеир хапарла да айтды Сизни юсюгюзден, мен билмеген - эшитмеген. Физкультура джаны бла от природы залим эди, ток столбаны башына чыгъыб, столбаны башында чёмелтаякъ сюеле эди, физкультурада 60-метровканы къолларында етюб кете эди, спортда кесин оздурмай эди, литературада сочинениени Марьям бла Билал джаза эдиле къуру китабха къарамай, дагъыда талай сеир хапарла айтды. Ма шаа Аллах! Андан да бек гордиться этерча этди Къызыл-Къаланы онглу адамыбыз бла))

Мени однокласснигим ким болгъанын билмейме, алай а айтханы тюздю. Тутушдан, артыкъсыз да акробатикадан, гимнастикадан иги джетишимле этерге боллукъ эдим, алай а Къызыл-Къалада аллай мадар джокъ. Тутушдан дуния чемионлары чыгъарча джашларыбыз бар эдиле. Алай а, секция-зат болуб, уллу эришиулеге къошулурча мадар болмаса, бары да кеч болады артда. Ансы да, табигъат берген кючлерине таяна, спортну устасы болгъанла чыкъдыла. Однокласнигиме уллу салам айт, саламы да узакъ болсун.

.

"...конференцияда джаздыргъан видеом". Ол не видеоду? Мен кёргенмеми? ЮТУБда-затда бармыды? Къарарча этсенг, мен да бек сюйюб къарарыкъма. Сау бол, Сэстренка, керти эгешчигимсе, унутмайса мени.

всезнайка 16.11.2018 15:36:41
Сообщений: 1164
Ас саламу гъалейкум, аланла!
"Бусакъла" деген назму керек эди, излейме, табмайма. Бусакъла китабха да къарадым. Срочно керек эди, мадарыгъыз бар эсе

псори тамам
всезнайка 30.11.2018 20:53:02
Сообщений: 1164
Тилегими къабыл этмедигиз. Бу назму бир бек керекди, бир табыгъыз.Бусакъла

псори тамам
Sabr 01.12.2018 07:27:35
Сообщений: 7254
Цитата
всезнайка пишет:
Тилегими къабыл этмедигиз. Бу назму бир бек керекди, бир табыгъыз.Бусакъла

Айыб этме, бери аз кириученме арт кёзюуде. "Бусакъла" аты бла таалй назмум болургъа да боллукъду. Бир тизгинин айтсагъыз, эсиме тюшюрлюк эдим. 197-чи джыллада аскерге баргъан кёзюуюмде джазлгъан "Бусакъла" деб бир назмучугъум бар эди. Алай а, аны излей болмазсыз - ол бек къарыусуз затчыкъды. Неге керек болду деб да сормайма. Эсимде къалгъаныча, салайым былайгъа:

БУСАКЪЛА

Сау къалыгьыз, сары бусакъла!
Сизни ариу бетигиз тюрлениб,
Ашырасыз мени узакъгьа,
Джолну эки джанына сюелиб.

Чапракъларыгьыз агьалла юсюме,
Джыламукъ саркъгьанча сюйген кёзледен.
Бюгюн айтама кеси кесиме:
Орун джокъду деб мыдах сёзлеге.

Мен барама тенгле ичинде,
Сен къарайса, джыламукъланы джашырыб.
Сары чапракъчыкъ – мени юсюмде...
Айырылалмайын келеди ашырыб.

Туугъан джерлерине бек бусакъла,
Сизге къайтарлыкъды джолум,—
Ким сакъламаса да, турлукъсуз сакълаб,
Тюбеширикбиз къууанчлы болуб.

Къучакъларгьа деб тюшерикдиле
Чапракъларыгьыз ол кюн да юсюме.
"Сизни сакълар ючюн да болурем солдат!"-
Дей барама бюгюн аскерге.
Sabr 01.12.2018 15:50:00
Сообщений: 7254
Огъесе, буму болур эди излеген назмугъуз? Бу да 1970-чи джылладанды. Къысхасы, бир-эки тизгинин айтмасанг, излеген назмунг эсиме тюшерик тюлдю. Игиси болсун.



***


Джол созулад узакъгьа,
Эки джаны — бусакъла,
Башыбыз а — чыракьла,
Сен мени джолда сакьла.

Сен сакъла мени, сакьла,
Къоркъма да джолгьа атла:
Санга киши айтмагьан
Мен айтырма бир затла...

Бизге алгьыш этерле
Эм къарт джанла — джулдузла,
Бизге къараб тебсерле
Джулдузла — эм джаш джанла.

Джулдузланы обурлукъларын,
Джашлыкъларын да алыб,
Джолну алгьа барырбыз,
Джулдузла кибик джаныб.

Джулдузларына баралла,
Ёрге тартыб бусакъла —
Мен санга бара турама,
Сен сакъла мени, сакъла.
всезнайка 01.12.2018 20:48:42
Сообщений: 1164
Сау болугъуз! Аллах разы болсун! экинчи назмугъа айта эдим. Аллах саулукъ берсин! разы болугъуз!

псори тамам
Sabr 02.12.2018 01:36:34
Сообщений: 7254
Цитата
всезнайка пишет:
Сау болугъуз! Аллах разы болсун! экинчи назмугъа айта эдим. Аллах саулукъ берсин! разы болугъуз!

Иманлы бол
Насыблы бол
Кёб джаша
Sabr 29.12.2018 06:46:51
Сообщений: 7254
Загрузка плеера


https://www.youtube.com/watch?v=NPT8dKYl4YU

ДЖАНГЫ ДЖЫЛГЪА АТЛАЙ...

Бу бериу хазырланнганлы юч джыл озду. Андан бери мен этген не болду?
Талай китабым чыкъды.


Романла:
1."КЪАЗАУАТ", "ЭЛИБ - ЭЛ - СЕН";
2."ДЖУУУКЪЛАША "А"-дан "Я"-гъа;
3."ХУРРИЕТ" (орус, испан, норвеж тилледе).

Публицистика китабым:
"ТАМБЛАБЫЗ БАРМЫДЫ БИЗНИ?".

Бусагъатда эки китаб джазыб кюрешеме (тамамларгъа Аллах мадар берсе):
1."Джюрек тенглигинден къараб" (роман);
2."Къаяда Терек" (назму китаб).

Басмагъа хазыр болуб, чыгъарыр онг болмай тургъан къол джазмаларым да бардыла:.
1. Бериден ары болгъанда джуўукъ.
2. Борьба за реабилитацию (книга статей).
3. Джол: Терекден Ташха.
4. Терек бла Ташны арасында.
5. Ёргеден ёрге.
6. Джети.
7. Тейри адамы.
8. Оразадан оразагъа дери.
9. Менгир.
10. Эки дунияны арасында.
11. Ауалдан ахыргъа дери: тилстрим.
12. Ёз тутдургъан сёз.

Аллахха шукур, джашай, джаза барабыз.

Къаламчылагъа да, окъууучулагъа да, бютеу халкъыбызгъа ДЖАНГЫ ДЖЫЛ огъур бла келсин!

Иннети-Сёзю-Иши да Халкъыбызны инсан-миллет хакъларын къайтарыу, джакълау, сакълау болгъан адамларыбызгъа, муратларына джетерча, Аллах заман да, мадар да, кюч-къарыу да берсин. Амин.
Sabr 29.12.2018 17:46:07
Сообщений: 7254

1 0

БЮТЕУ ДУНИЯДА ДЖАШАГЪАН ТАУЛУЛАНЫ БАРЫНА ДА

Bilal LAYPAN: DUNIYADA DJASHAGAN TAULULANI BARINA DA

Загрузка плеера


https://www.youtube.com/watch?v=MrCP47RNQhY
Изменено: Sabr - 29.12.2018 17:46:37
Сэстренка 30.12.2018 21:54:50
Сообщений: 9927
Эльвираны передачасын алнгъаракъ да керген эдим, энтда сюйюб къарадым.
Цитата
Sabr пишет:
БЮТЕУ ДУНИЯДА ДЖАШАГЪАН ТАУЛУЛАНЫ БАРЫНА ДА
Юйге келгенли эки-юч кюн болады. Бек сеир болуб къараб турама, сабийледе орусча селешиб тургъан болмаса, къарачайча сан бири селешедиле. Бил айтхан затла бек керти затладыла. Аллах миллетибизни Билалны алгъышындача этсин!

Билал, Аллах саулукъ берсин, джангы джылда не муратларыгъыз бар эсе, бютеу барысын толу этсин!

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Sabr 31.12.2018 02:45:24
Сообщений: 7254
Цитата
Сэстренка пишет:
Эльвираны передачасын алнгъаракъ да керген эдим, энтда сюйюб къарадым.

Салам Сэстренка.

1. Эльвираны тюл_ Диананы (Къара чачлыны)
2. Элдеми селешиб турадыла орусча?
3.Сэстренка. кесинге. адамларынга да саулук=эсенлик.

КЪУУАНЧ БЛА ОГЪУР БЛА КЕЛСИН ДЖАНГЫ ДЖЫЛ!
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный