Для любителей творчества Фатимы Байрамуковой

Для любителей творчества Фатимы Байрамуковой

РСС 28.11.2012 18:11:12
Сообщений: 1399
Мне тут в руки попали творения нашей любимой и уважаемой Фатимы Байрамуковой, и я решил поделиться :)

начну я конечно же с юмора :)

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 28.11.2012 18:12:48
Сообщений: 1399
«БЕЛ КЪАТДЫР...»



Мен редакцияда ишлегенли эки-юч ыйыкъ бола эди. Кесим джангыз кабинетде олтуруб, джаза тургъанлайыма, эшикни кенгине ачыб, бир токъ бет бла бир джукъа бет къарадыла. Бири - мийикден, бири - иги тюбюрекден. Мийикден къарагъан тиширыу, эшикден ётелликмиди эке, дерча тууушлу эди. Ол бир тиширыучукъ а, къатангычыкъ, джукъачыкъ. Мен ауузуму ачхынчы, ол кеме тиширыу:
- Бу редакция шойду да? - деб хыныракъ эмда хырха сорду.
- Хо, деб, мен орнумдан къобаргъа, ала келиб, туурамда шиндиклеге олтурдула.
- Да алай эсе, иги къыз, хар кимге оноу этиб тургъанынгча, мени оноууму да кёр!
- Айыб этмегиз, мен кишиге...
-Огъай, огъай! Былай чакъмакъетек кёрюннгенлигиме, сизни ишигизден да хапарлыма, - деб, сёзлерине да, къолларын къоша - силкиндире, ачылыб къалгъан ауузумдан джукъ излегенча джити да, хыны да къарай, тарыгъыуун айтыб бошады. Мени олтурургъа унутуб тургъанымы эслеб, «олтур, ары» деб, ауузумдан сёз чыгъартыргъа къоймай, дагъыда къошду:
- Мен излегеними этмей къоймагъан къатынма. Сени сыйынг да - тёппемде, юйде эркишим мени бла кёлкъалды болуб, тюйюшюб, кетеме деб чыгъыб тебрегенинде, кетме, кетсенг, ма бу сабийни ичине бычакъны сугъуб къоярыкъма, деб, къолума бычакъ алгъан къатынма мен:
- Кетмей къалдымы да? - деб ауазым кючден чыгъа сордум.
- Мени биледи да, къайры кетерик эди! Бу джашаууда не да бол, онгсуз болма!
- Кетсе, бычакъны сабийге сугъубму иерик эдигиз?
- Ха-ха-ха! - деб, эт тутхан бетинде алайсыз да кючден кёрюннген кёзлери да джабылыб кюлдю. Эгечим, озгъан ишден тюш иги, энди аны къояйыкъ. Мени бюгюннгю джарлыллыгъыма къайтайыкъ...
Бу тиширыуну болгъан хапарындан да мен ангылагъан хоншусу бла гурий балала ючюн тюйюшгени эди.
- Аны бла меннге бир тийреде къой, бир элде, таб, бир районда да боллукъ тюлдю джашаргъа, - дей эди ол.
- Сибирге ашырсакъмы, дейсиз? - деб анга джан аурутхан ауаз бла сордум.
-Сибирин-мибирин билмейме, сибирилиб кетерикни, къабырым да кенг болсун аллайдан. Сен а, иги къыз, мен билгенча, иги бурса къарнынг, ол ишни аламат тындырлыкъса. Сизден милициядан къоркъгъандан эсе бек къоркъадыла. Ким сюеди бедиши газетге чыкъса! Хоншуму юсюнден башха айтыр затларым да кёбдюле, бедишле табыллыкъдыла. Алай а мен игисин-аманын да излемейме, къорасын къатымдан!
- Менденми къоркъадыла? - ауазым тас болур халгъа джууукълашханды.
- Сеничаладан! - деб кесди биягъы. - Атыгъыз да неди? - Ауузу бла къалмай, башы бла да, къоллары бла да сёлешгени амалтын, башындагъы дарий джаулугъу, хаман джелкесине тюшюб, ол да аны бери тартхандан бошамайды, насыбха. Ансы, ачыусунуб, сёз ючюн, джундуругъу бла столну урса, ол столдан не къаллыкъды? Аны газетде ишлегенлени атлары къалай болгъанын табмай соргъан соруууна, нёгери джууаб береме деб, мени илгендирди. Ол:
- Карриспандетле, - деб къатангы санларына келишмеген базыкъ аууаз бла иги къычырыракъ айтды.
- Хо, хо! Карриспандет эсенг да, не эсенг да, ишими тындыр! Къолума бычакъ, балта алдырма! Артда сен терс боллукъса!
- Хо, сени джанынг ючюн, - дедим мен да ичимден.
- Сеннге кърал быллай джарыкъ кабинетни да, джумушакъ шиндикни да, сен алай омакъчыкъ кийин да, уф-чуф этиб айлан деб, бермегенди!
- Хо, сен берген кийимле бла омакъ болгъанма, - дерик эдим къоркъмасам.
- Меничалагъа болушургъа, меничалагъа джакъ болургъа! - деб къакъды ол кенг кёкюрегин.
- Хо, сенича, къарыусузчукълагъа! - дейме биягъы мен ичимден. - Да, тамадаларыма да хапарынгы бир айтайым, не оноу этерлерин эшитейим, - деб анга, сёзню башхагъа бурур дыгаласда, нёгерине айланыб:
- Сизни уа не джумушугъуз болуб келгенсиз? - деб сордум.
- Мынга нёгерге! - деб биягъы гюрбе ауаз бла джууаб берди. Мени анга къарарымы эртдеден сакълаб тура болур эди, саулай сыртын джабхан уллу джаулугъу бла башын байлаб турса да, бир къулагъы ачылыб эди – ол аны, къулагъыны арты бла къысыб, уллу къызыл ташылы сыргъасын джылтыратыб олтура эди. Сыргъасынмы кёргюзе эди, къулакълары бегирек болуб, биринми ачхан эди, билелмедим.
Кёб затларын ангылаялмай эдим... Джангыз, биягъы мен ичимден: бу мазаллыны -къарамындан, бу бурхуну да - базыкъ ауазындан, менича бир залими болмаса, къоркъгъандан, кёлюне кириб, тёнгерерик эди, - деб, кесиме кёл этдим.
- Мени къатымда мен сюймеген джашарыкъ тюлдю, башха умут этме! – дей, нёгерин да ашыкъдыра, алауган къатын кабинетден, киргенича, терк чыгъыб кетди.
Аладан къутулуб, арыгъан башымы столгъа сала, кёзлерими къысханымда, кабинетиме гурий балала тизилиб кириб келгенча болдум. Хар бирини мангылайында бирер хариф джазылыб эди. Аланы бир-бирине къоша, эджиклегенимде: «Бел къатдыр! Кёрлюгюнг аллынгдады!» - деб окъудум.

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 28.11.2012 18:16:24
Сообщений: 1399
СЕН МЕНДЕН АКЪЫЛЛЫСА


- Биягъы мен келеме, Салам алейкум! - деб, узакъдан огъуна сёлеше, Джумукъ Шелебейни арбазындан кирди.
- Алейкум салам. Кел, кел, - деди Шелебей хоншусуна онгсуннганын, онгсунмагъанын да танытмагъан сансыз ауазы бла.
- Билеме да, мен келмесем, сен мени джокъламазынгы. Сен кеси кесинг бла болалгъан бир зауукъ адам. Мен а, ючюнчю аякъ къошулгъанында да, туралмайма арбазыма сыйыныб. Ол аман къатын, джыйырмаланы санаб, меннге джюген салыргъа кюрешеди, юч джыйырма, тёрт джыйырма, деб. «Аякълагъа тёрт джыйырма болгъанлыкъгъа, джюрекге, тилге, бир сорчун, ненчашар болгъан эсе да», - деб келеме. Къабакъ эшигингден тышына атлаялмай башладынг эсенг, кесинги дуппур башына хазырла. Алай тюлмюдю?!
- Дуппур башы. Энди ары хазырлансакъ да, айыб джокъду, - дей Шелебей, Джумукъну арбазда кеси олтуруучу эски шиндикге чакъырды. - Биз таныгъанла бары ары чыкъгъандыла, экибизден къалгъанла. Бу орамда эм къарт экибизбиз.
- Алайды, алай, - деб эки къолун гулч таягъына, сакъалын да эки къолуну юслерине салыб, Джумукъ, кёзлери чыракъ бара, ётген заманына «къарайды». Бюгюн сеннге не деб келеме, билемисе!? Сени менден акъыллы болгъанынгы айтыргъа. Аллахха туру зат - бюгюннге дери кесими сенден акъыллыракъгъа санай эдим. Биз хоншу болуб джашагъанлы, ненча тёлю ёсюб джетди, ненча суу саркъды. Эки джыйырма джылдан артыкъ болду. Сени ангыламагъанлай, сеннге сейирсиннгенлей, ачыуланнганлай келгенме. Тейри адамы, Шелебей, «бу адамны джаны болмагъанча», «къарау сокъурча», «таш джюрекча», «джетмегени болгъанча» деб, мен сеннге айтмагъан къалмагъанды, ант этдир. Джукъгъа къууанмагъанча, джукъгъа къыйналмагъанча, сансызча, кёрюб, кесим кесимден къабыныб, кёб ачыуланыб чамланнганма, хоншум.
- Сёзюнгю арты къайры барлыкъды деб, къулакъ салыб турама, - деб Шелебей тюбегенли биринчи кере ышарды.
- Тюненеден бери сагъыш этгенме да, заманым кёб, озгъан джашауубуз бла ары - бери да ётюб, бюгюн кюннге да къараб, кесими телилигим бла сени акъыллылыгъынгы ангылагъанма. «Ой, юйюнг къурумагъан, ётген джолунгу да, этген ишлеринги да, аякъ тюбге атхандыла», - деб кеси кесими джазыкъсыннганма. Мен заманымы да, саулугъуму да бериб, сюеб кюрешген ишле оюлгъандыла, оюлмагъаны да бюгюннгюлеге керекли болмай къалгъандыла. Биз «иги» дегеннге, бусагъатда «аман» дейдиле, туура «аман» деб къоялмасала да, «джараусузду», дейдиле. Хар кюнде десем, ант этдирсенг, ант этерме, алайда ол оюлмасын, былайда бу зыраф болмасын деб, ёсюб келгенле айыбны-бюсюреуню билсинле, игиге кёлленсинле, адамлыкъгъа бёленсинле деб, кечебизни да, кюн этиб, джюрегибизни кюл-кёмюр этиб, ишлеб туруб, ызыбызгъа айланыб къарасакъ, сен саулай акъылынгы да, джашауунгу да берген затла учуз болгъанларын кёресе...
Тейри адамы, быллай къартлыкъгъа джетерикме деб а, турмай эдим!
Джумукъну сёзюн башха джары бурур ючюнмю этди да, Шелебей, анга къошулуб, ётген джашаууна ёкюнюб кюрешмей, хоншусуна:
- Мени сенден акъыллы нечик болгъанымы юсюнден да бир айтсанг, алайчыгъын эшитирим келе эди, - деб хыйла ышарды.
- Аны айтыргъа келгенме, эки голошуму сюйрей, сеннге аны айтыб, бир къууандырайым деб, бюгюн сеннге сюйюмчюм олду, - деб ахсынады Джумукъ. - Аны айтама: мен, тирмен къакъкъышча, кесими аяй билмей, онгсузгъа билек болургъа, къазыллыкъ сабаннга, кюрек болуб, хорлагъаннга, къууаныб, инджилгеннге, къыйналыб, чырахтанча джарый-эрий айланнган кёзюуде, сен, хоншум, бир тюрлю бир тынч джашай билиб турдунг. Кишиде ишинг джокъ, кишиге ауурулугъунгу тийиргенинг джокъ, кишини джюгюн сыртынга салгъанынг джокъ. Кесинг кесинг бла. Дыгалас этгенинг джокъ. Барынг - бар, джогъун - джокъ. Киши ючюн да терлемединг, кишини да терлетмединг. Къысхасы, тюз джашай билдинг. Ма бусагъатда да арбазынга сыйыныб, сагъышларынг кеси джарлылыгъынгы тёгерегинде, кишиде къайгъынг джокъ, джашайса. Мен да - биягъынлай. Харшымны джашындан туугъан, шахарда джашагъан Хусинни джашы, наркомания болгъанды деб, эшитгенме да, къыйналгъанма. Биз джарлы миллетге, ол а не ёлюр от болду дегенме да, чамланнганма. Ол аман къатын а, «сени анда не ишинг къалгъанды, дунияда аз тюрлю къыйынлыкъ джокъду. Сен, былай къарт кишича, намазынгы этиб, мынчагъынгы тартыб, тынч турмаймыса, сен ачыуланнганлыкъгъа джукъ тюрленмезин билмеймисе», деб кюрешеди. Орнунгда тур, дейди. Мени орнум къайдады? Неди? Къалайдады? Бармы эди мени орнум? Болгъан эсе, къайда, къачан тас этгенме? Мени орнум энди дуппур башында болур, эшта. Къарт къатын айтханда, бир тюз оюм барды: мен не этсем да, джукъ тюрленник тюлдю…
Джангы джашауну джангы адетлерин бизге ангылагъан къыйынды. Асланкир чортакъыл, орам башында джашайды, таныйса (Хыйса тюнене алай келген эди да, ол хапар айтханды), джууукъ юйюне къурманлыкъгъа эчки алыб баргъанды. Ёмюрледен бери да, таулу киши къурманлыкъгъа эчкини джюрютмегенди! Эчки элтге эди да, кесиники болгъа эди: Къулакъсыз улуну эчкисин урлаб элтгенди. Ол тели ишге бир къара: джууукъ юйю да, эчкисин урлагъан юйю да, кеси да биз элде джашайдыла.
- Тоба-тоба!
-Къулакъсыз улу, келиб, эчкисин алыб кетгинчин, Асланкирлеге джангы джууукълары къой салгъандыла да ийгендиле, экинчи кюн а эчкини иеси, соруулай кетиб, эчкисини къайдагъысын табыб, барыб, сыйырыб кетгенди. Аллай хапар эшитгенмисе?!
- Мен сеннге эски замандан андан да къуджур хапар айтайым, - деб Шелебей ышарды. Сен да, мен да таныгъан Хамбаляттю, керти дуниягъа кетгенди, Аллах джандетли этсин, шайтан от бла иги эди. Кесинг билесе. Ол эсириб келсе, Джюджей джазыкъны алай олтуртуб, кече сайын:
- Эрмакны джырын джырла! Ол бизге Совет властны келтиргенди! - деб, унамаса, тюйюшюб, аманнга кетиб, джырлатыб тургъанды. Эри джукълагъынчы Джюджей хариб олтуруб джырлай эди, дей эдиле.
Шелебей Джумукъгъа Джюджей джазыкъны кече арасына дери, джукъу джугъусу болуб, Эрмакны джырын къалай джырлагъанын айтыб кюрешсе да, хоншусуну кишини джазыкъсыныр къарыуу къалмагъанды. Ол бусагъатда кесине кюе, биягъы сёзюне къайтады:
-Шелебей, сени менден акъыллылыгъынг недеди десенг, мен ёлюр тюгюм чыкъгъанында да башыма джыйыб, мен джукъну тюрлендиреллик тюлме, сора бош кесими къыйнамайым, деб айталмагъанны, сен джашлай айталгъанса, джюрегинги алайгъа бегителгенсе. Ма андады сени менден акъыллылыгъынг - сени бегиминг барды, акъыл болмагъан джерде бегимге да орун табылмагъанындады оюн.
Бу арт кёзюуде кеси кесиме: «Эй, тели къарт, неден да не барды энди сеннге? Джаш заманынгда, иги заманынгда этгенинги да къалмагъанды магъанасы. Башханы къой, кесинг джашагъан ёмюрню ичинде огъуна «иги» деген бла «аман» деген, «джау» деген бла «шох» деген сёзле орунларын эки-юч кере ауушдурдула. Сен бу дунияда уа къум бюртюкчюксе, къууанчынгы, сагъышынгы да кесинги юйюрюнгю ичине сыйындыр, деб кюрешеме кесиме. Худжу джюрекге айтханымы этдиралмайма. Ол джети кёкге да джетеди, джети элни сагъышын да этеди. Бусагъатда уа бу джаш адамланы, ишсиз къалыб, аманлыкъгъа джайылыб, наркоманияла болуб, бу джарлы миллетибизде джюрюмеген джюрек ауруула туудургъанларына къара. Туудугъунг наркомания болуб келсе, не айтырыкъса, не этериксе анга?
- Къайдам, Джумукъ. Мен аллай соруулагъа джууаб этелирча болсам, мени бу эски юйчюгюмде къоюб турлукъ болмазмы эдиле? Элтиб, Кремлге саллыкъ болур эдиле. «Бурнунгу да сюртейик, оноуубузну эт, деб», - дей кюлдю Шелебей. - Кесинги уа бир иги адетинг барды, не кёб соруу сорсанг да, джууаб сакъламагъанынг.
- Соруула дегенлей, сорууларым а кёбдюле? Сагъыш этиб къарасанг, неден да не барды, деб къояса. Ол деб, бу деб кюрешебиз. Магъанасы уа неди?
Хо, чабдым, хо, кюрешдим, хо, юрендим, хо, юретдим, хо, болушдум. Хо, джанымы аямадым... Хо, сыйымы кёрдюле, хо, сайладыла, хо, сыйладыла. Хо, кёзюме къараб, мени меннге махтадыла... Артда болгъан оюлду, чачылды. Къайры сюрюнюб барабыз? Бизни сюргенле кимледиле? Андан сора уа... Джашаргъа да неге керекди, деб къояса ахырында, - деб джюрексинди къарт Джумукъ.
- Энди андан ары барма, - дей Шелебей олтургъан джеринден къобду. - Ансы, ёлейик деб къояргъа боллукъса. Ол заманда башында тизген сорууларынга джууабла да керек болмай къаллыкъдыла.

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 28.11.2012 19:48:00
Сообщений: 1399
АРИУ СЁЗЛЕ КЮСЕГЕН ЭРКЕ КИШИ


- Эркишиге юйлю сёзюн эшикге чыгъаргъан дурус да тюлдю, алай болса да, саныбыз, сыфатыбыз эркишилей къалса да, халибизни тиширыула сыйырыб алгъандыла, - деб башлады хапарын Джандырыу. - Сизни да Аллах сыйласын, юйде тиширыуудан тарыгъырыкъма. Аны айтама, чыртда «къон-къон гебелекке» болуб бошагъанды. Ярабин, къошмай-къоратмай, семиртмей - аздырмай, ушатмай - башхартмай, тюз болумуча айтсам, бир джылда юйде ненча кече къалгъан болур? Джылда 360 кюн бар эсе, бир алтмышын, юйде кёрген болурбуз. Къалгъан кюнледе уа - Къазахстан, Украина, Белорусия, Ташкент, Харьков, Грозна, Стампул, Польша... Арт кёзюуде Эмиратла деб да бир сёз чыкъгъанды, ала да ненча эселе да, Эмиратлары. Алагъа джюрюйдю. Мындан да кетеди джюклениб, андан да - алай. Кеси да, хоншубуз бла этген ушагъындан эшитгенме, юйден чыкъгъаны бла, бир джерге барыб къайтмайды. Юйден алыб кетген джюклерин къайда эсе да къоратады да, сора аланы алайда «къабсала», ачхалары бла къайры эсе да учадыла. Орусча айтыргъа - гастроллагъа джюрюйдю.
Къой, тохта, барма, келме, ол-бу, сёзюнге - сангырау, кесинги - бюсюремеу. Къалай билсе, алай айланады. Келсе, итге сюеклени атханча, бизге бирер кийим-мийим дегенча, къаблатыргъа кюрешеди, келтирген ачхасын къолунга бериб санатыб, ызына алыб, анга биягъынлай, кесине джюк къураб кетди.
Тейри деб, ант этейим, ол сау тюлдю. Мен дохтур болмагъанлыкъгъа, аны ангылагъанма. Бусагъатда кёб тиширыула кемизлидиле ол ауруудан. Аурууну кесим эслегенимча, ат да къурагъанма - джолоу. Кеси да, асламысына тиширыулада тюбейди.
Ол ауруу хорлагъынчы, «ах-ох» эте эди, «ачха - джокъ, ишлемейсе, иш табмайса, сабийлени юслери-башлары ачылыб», дей эди. Хусейге - чарыкъ, Хасаннга - чурукъ, Къасботха - габрай, Джанхотха - чындай, деб башласала, башынгы ашай эди. Айланнганлы аны къойгъанды. Не келсин, чыртда джолдады. Булутла да, толкунла да, хауа да, суу да анга джолладыла. Бизни джашау кюнлерибизни ёлчемлери да - ол келген бла кетгенни аралары.
- Юйюнге джыйыллыкъ тюл эдинг эсе, беш-алты сабийни, юйюнге ёлюге къурабмы айлана эдинг? - десем, анга да джууабы хазырды:
- Сенсиз къурагъан болур эдим, гяур баштёбен, сабийле табханымы да бедиш эт, ёлгени ит боллукъ, - дейди.
Не айтырыкъса, сюелеме, сымач зауаллыча. Былай айтсанг, былай джууаб этерме деб, хаб-хазыр болуб турады. Былай бир гитче гырхы итчикле бардыла, ма алача болуб къалгъанды, арт кёзюуде хырылдашыб къалабыз. Ол не айтса да, мен тынгылаб турсам, тюйюш-уруш болмайды. Менден чыгъады къайгъы. «Ай юйюнге» деб, джукъ айтханыма, джаныб къалады. Мен да бу джарлыгъа кирит салалмайма.
Анга сейирсинеме да: ол къарыусуз санчыкълада, къайдан табылады аллай бир къара кюч - канар машокладан юч-тёртню тамам теблеб, толтуруб алыб кетеди. Поездге, машинагъа да къалай миндиреди, къалай тюшюреди?! Аны айтама, ол машокланы джыйыб башласа, кетме дегенлигинге тохтамайды, кесинги басыб, къой тюйюшмейим деб, тыншчыкъ олтуруб турсанг, телевизоргъа къарай, не китаб окъуй. Юйде кесинги басаргъа, кечиндирирге бир джукъ табаса, джан солуу этиб, машокну теблеб кюрешген бийченг, аллынга келиб, къаугъанг-дауунг да болмай тургъанлай, юсюнге алынса:
- Мараз текеча, былай олтуруб тургъан болмаса, джолгъа тебрегеннге болушайым, деб айтырыкъ тюлсе! Худжу къаллыкъ эринчек, мен да сени сабийлеринг ючюн башымы тас, санларымы харам этиб айланама!
- Да этме, сау къаллыкъ! Меннге джукъ керек тюлдю: ач къарным - тынч къулагъым! Алаймы айтдым?!
- Сен да кюйшеннгенинги бузмасанг, мен да сени джанынгы сакълаб турсам, бу бизден джаратылгъанла джайылыб садакъамы джыйсынла? Арт кёзюуде уа диннге эс бёле башлагъанма да, ауаз бергенледен эштгеними, китаблада окъугъанымы да хайырландырама: «Аллах джаратхан джанларына кеси этер оноу». «Рысхыгъа - Аллах борчлу», - деб да алындырыучанма.
- Хо, сен сыртынгдан джатыб тур да, Аллах сеннге борчлу болур.
Тюз айтханды файгъамбар: аман къатын бла джашагъан гюнахды. Къыстасам керек эди. Гюнахлы болуб турама. Алай а ол келтирген ачхагъа ишленнген юйден къайры къыстарыкъса? Кеси кесинги юйден къыстарыкъ тюл эсенг? Мугурчукъ болуб, кесими къысталыб баргъанымы кёзюме кёргюзтсем...
Ол аман къатын джашла бла меннге бир сёзле табыб айта биледи. Бир кюн юйде, джашланы кечиндире, тоб ойнагъанбыз да, табсызыракъ уруб ийиб, Къасбот кюзгючюкню ууатханды. Ол бизге бир сёзле айтды:
- Тамырдан тойгъан эшеклеча, нек къутургъансыз? Юйде ким тоб ойнайды? Оюнугъуз къаламыды, арбазда ойнасагъыз. Бу къыз сабийни да къолундан тутуб, бешинги да къоюб, кетиб къалырым кёзюме кёрюнеди, къой, дейме, дагъыда...
Сизни да Аллах сыйласын, юйде тёрт джаш бла къызчыкъ бардыла. Сёлешсе уа, беш джашым бла бир къызым барды, дейди. Бир кюн: «Нек айтаса алай», - деб даулагъанма да:
- Юйге сенден не хайыр барды, сен сабий болмай!? Не уа биреуню бир эринчегин, бойнума алыб, кесиме джаш эте эсем, башынгмы ауруйду? Къууан да къой. Сеннге «эркишим» деб тургъан, мен да джарлыма. Сеннге «эркишим тюл», «эрке кишим» дерге керекди, - дейди.
Мен ангыламагъан бир зат барды! Аны меннге бир ангылатыгъыз. Бу ариу бетчиклери бла, ингил санчыкълары бла, джумушакъ сёзчюклери бла, кюле тургъан кёзчюклери бла бу къызла, былай эрге барыб, былай бизге ие болгъанлайларына, бетлери онгуб, санларын эт тутуб, сёзлери ачы татыу этиб, кёзлери чартларгъа хазыр шкок болуб, нек къаладыла? «А киши, ауруунгу алайым, сенден алгъа ёлейим, сабийлерими аталары, кёзлерими джарыгъы, джюрегими дагъаны, баш ием...» Къаллай ариу сёзле бардыла! Юйю къурумазлыкъ, аланы бири тюшсе уа ауузуна! Мен аллай сёз къачан эшитгеними да унутханма, билмейме, таб, эшитген да болмам. Тарыгъама дегенимде, шаркъ деб, тилиме келиб къалдыла. Термилиб сакълайды ол сёзлени ма бу джюрек.
Билмейме, биз нек тууабыз бу дуниягъа? Бюгюннгю акъылым алайды: бир-бирибизге ариу сёзле айтыргъа, бир-бирибизни, башха бла болмаса да, асыл сёзле бла къууандырыргъа. Да нек этеди да бу тиширыу меннге былай?!

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 28.11.2012 20:11:46
Сообщений: 1399
ДОКТОР НАУК БОЛУБ КЪАЙТСАНГ…


- Сёз ораза тутмай эсенг, тюненеден бери ауузунгу джарыб, тылпыуунгу чыгъармайса? Мени насыбыма кёре, сабийле да юйде болмагъандыла да. Ол джазыкъланы хаталарын кёлтюрмей, бир къагъын-согъун этиб, ауазынгы эшитдирлик эсенг да, ала да кёрюнмейдиле. Къайдадыла кеслери да?
- Бу юйде джазыкъ болмагъан джангыз менме.
- Да, тюзю да алайды. Мени да къоркъутаса. Аланы уа... Таякъ тюйюш этдириб, джанларын аласа. Менден кёлюнге джетмеген болса да, аланы тюесе.
- Хо, менден къоркъуб, мен тюйюб, бир-экигиз ёлген болурсуз.
- Да джанынга, къоркъгъан, тюйюлген ёлюб барсала, эркишилени асламысы къатынларындан къоркъгъандан къырылыб турур эдиле.
- Хо, эркишиле, къоркъа-къоркъа, дагъыда кёллерине келгенни эте-эте барадыла... Сенича.
- Джанынга, меннге не сёз табаса? Кел. Къатыма былай бир олтур. Ёбгелеуню, тёнгереуню да къояйыкъ да, «эркишилеча», бир ушакъ этейик.
- Ах, мен эркиши уа болгъа эдим. Сени сау сюегинги къоймаз эдим.
- Сен мени нелеге юретесе? «Мени тюе нек турмайсамы», дейсе?
- Тюймейме, дебми тураса? Сени хар сёзюнг да таякъ болуб тиеди меннге!
- Сени сёзлеринг а – бал-джау, дарман, балхам!
- Ауузум толу бир сёзюмю эшитмегенлей, мени бла джыйырма джыл джашадынг. Сеннге айтыр сёзлерим ичимде къалыб ёллюк болурма.
- Аз аман сёзле тюлдюле ала!
- Айхай да! Сен иги болсанг, акъылыма бир аман сёз келлик тюл эди. Атамдан-анамдан да, сени сайлаб, сыйлы башымы сеннге салгъанымда, эм иги умутларымы сени бла байлагъанымда, джюрек джылыууму сеннге берирге излесем…
- Тохта-тохта. Меннге кёлюн ача турады! Эндиге дери этмегенинги - ариу сёзлеринги айтыргъа айланаса! Айт-айт!
- Не этгеним да, сеннге къарауаш болуб, сеннге сабийле асыраб турама!
- Терсине кетдинг! Это – скучно!
- Сеннге скучно болмагъан джангыз китабладыла! Аланы табсанг, сеннге киши да керек тюлдю! Атанг-ананг да, сабийинг, юйдегинг да - ала!
- Джашаудан чыртда джукъ ангыламай кёреме. Сен сегиз класс окъууунг бла бюгюн кимсе? Профессор кишини юй бийчеси! Акъылтёреге, алай демеклик, меннге, келгенингде сен ким эдинг? Хо, кеси кесинден уяла тургъан, др-р-р дегенден хапары болмагъан бир къызчыкъ. Хо, ариучукъ эдинг, хо, джаш эдинг, хочу сказать, энтда ариуса, ну и всё! Келгенингде да, бир экономист джашха келген эдинг! Эсингдемиди, олсагъатда къууанч тыбырлы болуб тургъанынг! Къара, андан бери ётген джыйырма джылны ичинде бир китабны аллындан аягъына дери окъуб чыкъмагъанса, бир кечени, джукъунгу бёлюб, билим алыргъа тырмашмагъанса. Тырмашмасанг да, профессорну, юристни, финансистни юй бийчесисе!
- Меннге андан не барды, сени кёрюрге да табмай эсем?
- Огъай. Бийни къатыны – бийче! Би-и-и-й-ч-ееее!
- Бийче болмай къалайым…
- Тохта. Ичкичи кишини къатыны болсангмы сюе эдинг?
- Ичкичи да, бир ичмеген кюнюнде, юй бийчесини бетине къараб, джюрегин джабсарыр бир сёз айта болур. Сенича, китаб бла къаламны къатыны болуб турмай.
- Къара мынга, менми телиме, сенми акъыллыса!? Мен къаламны къатыны бола айланнгынчын, сеннге азау тишле чыгъа тургъан кёреме!
- Тели - менме. Мен! Ансы, тилсиз болуб, сени къатынгда былай, кёлеккеча, джашаб турмаз эдим.
- Огъай, менме тели! Сени, быллай уу джыланны, къатымда юйюрсюндюрюб тургъан.
- Огъай, мен телиме, сеннге игиси болсун деб, кесими харам этиб, сени ючюн джашаб тургъан.
- Огъай! Огъай! Тели - менме! Юйдегиме, юйюме сый, насыб келтирейим деб, не джукъу, не солуу билмей, кечесин-кюнюн да ишлеб ашыргъан.
- Телини уа Аллах кёреди! Сенича, сабий деб, бийчем деб, истемеген адамгъа, юйдеги ёсдюрюб кюрешген, мен - тели. Сеннге китабладан сора джукъ керек тюлдю! Не эте эдинг бизни да къураб?
- Да, телиден этгенме, дейме да. Телиден! Не къыйынлыкъ да бу баш чункъул болса келеди. Башха эркишилеча, «чыкъ да, ачха эт» деб, ишге сюрсем, ол заманда биллик эдинг, мени багъамы. Мен джарты уа, юйде тур, тышындан келлик мени борчумду, деб джарлы мыйыны къазыб, бир ишни этдим деб, бирин къоймай...
- Джарты сен тюлсе, менме джарты. Джарты болмасам, кесими да сылаб, сыйпаб, юйден чыгъыб, ишге джюрюб, адамлагъа къатыша турлукъ эдим. Сени къолунга къараб турмай. Бюгюн а мен кимме?!
- Бюгюн сен профессор джашны, Акъылтёре улуну бийчесисе! Азмыды ол сеннге? Аламат сабийлени аналарыса! Джукъ тюлмюдю ол сеннге?!
- Сен кесинг айлана уа институтлагъа, аспирантуралагъа кире турмагъа эдинг да, мени бир институтха салгъа эдинг. Къолумда дипломум болса...
- Къалала чачарыкъ болур эдинг! Не уа окъургъа кёзюнг къарай эди эсе, джыйырма джылны тынгылаб турмай айтсанг а!
- Айтсам а...
- «Аллахха шукур, джашагъан адамым миллетни арасында сыйы болгъан бир эркиши, тюзюуюн сабийлерим! Бир кюнню бу керек эди, аны алыргъа къайда ачха деб, тёрт джанымы къармамагъанма, «алма, биш, башымдан тюш» деб, джашагъанма, башыбыздан ачха къуюб турмагъан эсе да», - дер орнуна...
- Ачханы орну - башха, сени орнунг - башха. Заманынгы, эсинги, акъылынгы, джюрек джылыуунгу аяйса бизден! Менден!
- Сеннге бермеген заманымы кесиме да алмагъанма! Ишге, окъуугъа кетгенди мени заманым.
- Джашаугъа уа къачан берликсе?
- Алай дегенинг? Ол мен этген джашау тюлмюдю?
- Тюлдю! Сени джашауунг - бизбиз. Сабийлеринг! Мен!
- Ма, сау сагъат, биз сёлешгенли. Бошунакъгъа кетген заман!
- Огъай, ол бошунакъгъа кетмегенди! Мени бла сёлеширге кетгенди! Алай эте турсам дамы бир къарамазса кёзюме?
- Тоюб эте тураса!
- Неден тоюб? Сансызлыкъдан? Джанымдан?
- Тойгъан-са!» Той-гъан-са-а-а!
- Сени доцент болгъанынгдан меннге не барды?
- Къалай?
- Ма алай. Хо, ашар, киер, джашар джерибиз иги джанына тюрленнгенди. Аладан сора не зат тюрленнгенди мени джашауумда?
- Ол азмыды?! Тойгъанса! Той-й-гъанса!
- Азды. Кюндюз тагъыб, кече ийиб турлукъ эдинг эсе да, сан этилсем излейме! Мени эрсиз къатындан не башхам барды? Мени да сол джанынга салыб, сабийлени да аллыбызгъа салыб, кюле-ойнай, бирге бир кере театргъа, концертге баргъанбызмы? Элтгенмисе?! Меннге джылыу керекди! Сан этилсем сюеме!
- Ашар гырджынынгы табмай башласанг, мени бла театргъа бармайса деб, тюйюшюрюк тюл эдинг.
- Сёз сёзню айтдырыр, деб гырылдайма алай, ансы керек эди меннге сени театрынг. Джашауубуз кесибизни театрдан да театрды. Мени джюрегими джаргъан башхады. Билесе! Сени хаман окъургъа тырмашыб тургъанынг. Бир институтну бошадынг, экинчини бошадынг. Ючюнчюню...
- Огъай, ючюнчю аспирантура эди.
- Не эсе да. Меннге не башхасы барды?! Кюн сайын сенден талай джылны ичинде: «Бюгюн меннге тиймегиз, ишим бир да кёбдю» - дегенден башха сёз эштмей турсам?
- Тохта!
- Огъай, тохтамайма. Джыйырма джылны сеннге тынгылаб тургъанма. Энди сен тынгыла! Сени наукаларынгдан сора да, джашау наука барды. Ма мен - джашау наукама. «Сен, Сен, Сен!» - деб тургъанымда, сен да: «Мен! Мен! Мен!», - деб къалгъанса. Барлыкъ тюлсе бир джары. Керек тюлдю сени докторлугъунг. Сабийлеринги ёсдюр. Мындан ары да былай сансыз ёсселе, сени ёге аталарынча кёрлюкдюле.
- Анасы бергенни ашарыкъ къатын. Тын. Джаб ол джабылмагъанны.
- Ол ачылмай, аны бла тургъанды талай джылны сени тиегинге тиймей, энди кёрюрсе. Сен бу джол да бизни кесибизни юйге атыб кет да, экинчи бу юйге эшик ачалсанг, тамам эркишисе.
- Мен къайтхынчы башынга иш этер акъылынгмы барды?
- Асылынг а джокъду. Сизни эркишилени сырларыды ол, тёрт джанына къараб, энтда бир тиширыуну бир алдаялсам деб айланнган. Энтда, сенича, бир телиге алданыб, башымы джарлы этерге, отха салыргъа, отму ашагъанма?
- Да аллындан да алданмай къаллыкъ эдинг...
- Да телилигим! Эрге баргъан аламатды, деб тура эдим.
- Тейри ол кюн а машинагъа асыры ашыгъыб миннгенден, ызынгдан джеталмай да къалгъан эдим.
- Мени джетелмезлигинги ангылаб, наукагъа башынгы салыб къойгъан болурса, хариб?
- Тейри адамы, тюйюлюр кереклинг барды!
- Тийчин бир къылыма. Тюйюлюрге тыйыншлы тюйюлсюн, мени не ючюн тюерик эдинг. Башсыз къарауашынг болуб турама!
- Биринчиси, сени киши башлы, башсыз да, къарауашча кёрмейди. Алай такъыр кёллю болма. Сен мени джартымса. Огъай, джартымса. То биш, юй бийчемсе. Экинчиси, тюерге излегеннге чурум, сылтау, амал табхан къыйын тюлдю. Сёз ючюн, мен сеннге тюнене къууанч хапар алыб келгенме! Мени алты айгъа окъургъа иедиле, деб. Москвагъа! Джолуму, ашымы да боюнларына алыб. Анда мен илмуланы доктору боллукъма! Ол сёзлеге бир тынгыла. Илмуланы доктору. Тохта! Тохта! Сен а къаллайла этдинг?! Бурнунгу ары-бери джюздюрюб.
- Сени докторлугъунг ма ол сёлеше билгенинге кёреди. Бурнунгу джюздюрюб, деб. Сени патчах этиб салсала да, къошдан тюшгенча, сёлешгенлей турлукъса.
- Мен - интеллегент в первом поколении! Ариу сёлеше биле болмам, алай а...
- Сандырама. Сен башхалагъа интеллегент бол...
- О-о-о, узакъ ёмюрледе къалгъан эски заман! Мен нек туумагъан эдим эркишиле сыйлы кёзюуледе? Мен анамдан 20-чы ёмюрню ортасында туумай, аны анасыны анасыны, анасыны, анасыны, анасыны атасы болуб, 19-чу ёмюрню ал сюреминде туусам не къан джауарыкъ эди?! Бу башым бла къаллай сыйым боллукъ эди! Тёрт-беш юй бийчем, эки джыйырма сабийим! Бары да, не айтама деб, ауузума къараб! Сёзюмю къой, кёзлеримден ангылаб, не айтырымы, не излегеними, тёгерегиме чабыб! «Тамбла кёлюне не келирге боллукъду? Тамбла уа джанына не бла джарайыкъ», - деб, кечеле бла джукъламай, сагъыш этиб чыгъарыкъ эдиле ала...
- Хо, кече бла тюклюбаш чабырларынгы отджагъада кебдирирге кёзлери къыймай, тёрт-беш къатынынг, сени эки чабырынг ючюн, бир-бирлерин тюйюб, хорлаялгъан чабырларынгы кёкюрегине салыб, джан тылпыулары бла джылытыб кебдире, джашатырыкъ эдиле сени.
Сен а... Сен а отджагъадан кёкге къараб, джулдузла бла ушакъ эте: «Бюгече уа къайсы къаракъашымы ийнакъ сёзлерине тынгылайым?» - деб, алагъа сора, джукъугъа кете турлукъ эдинг.
- Ай юйюнге, сен поэтсе да! Андан арысын да айт. Айт!
- Къалгъанын, доктор наук болуб къайтсанг, айтырма…

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 28.11.2012 20:13:53
Сообщений: 1399
ХОНШУЛА


Зулий бла Апас татлы хоншуладыла. Кюн сайын, бир-бирлерине тюбеб, бир джангы хапар айтмасала, ол кюнлери джашау тергеулерине кирмейди. Бычакъны билеб турмасанг, дуппукъ болгъанча, акъылларыны джитилигин аны бла сакълайдыла. Джангы хапарлары болуб, бир-бири ауузларына чаба, аны айтсала, ол кюн насыблыдыла. Хоншулукъларын татлы этген да ол насыбларыды. Алагъа, къабыргъа хоншула болсала да, джангы хапарла бир джол бла келмейдиле. Зулийге уа хапар къуру джер бла келиб да къалмай, кёк бла да джюрюйдю, деб ишек этеди Апас. Ала, ма талай джыл, бир-бирине хоншулукъгъа да джангы хапарла джюрютедиле. Этлерине-бетлерине джукъ къошмагъанлыкъгъа, джюреклерин байындырыргъа уа неден да бек ол джарайды. Бюгюн да ортада хоншулукъ джюрюген кюнлерини бириди.
- «Айсанагъа Шет-Къалада кёнчеклик бау табылмады», - дегенлей, Хаджи-Осман ол тобатар джашына бизни элде къыз табалмай, тентиреб айлана кёреме,- дей, тюшдю Зулий хоншусуну босагъасындан.
- Алай дегенинг? – деб, джаулукъ тюбюнде къалгъан къулакълары ёрге тура, хапар алыргъа ашыкъды Апас.
- Ий, тюб джанлары болмаса, баш джанлары ишлемеген къауумдан шойду да Хасан? – дей, Зулий эки бурма къашын тюйдю.
- Ары ёт да, олтур, Зулий. Кесинг да джарашдырыб хапар айт, не тюб-баш санайса, акъыз, - деб, эркелетди Апас хоншусун.
- Ий, огъаргъы орамда, Хаджи-Османны тобну ызындан сюрюб айланыучу Хасаны. Анга къыз излейдиле, тыйыншлы къыз! – Зулий эки къолун бир-бирине ура, кёлюн кюлдюрдю.
- Шпортсмен Хасаннгамы айтаса? Анга нек кюлесе, ол ёчле алыб айланнган джаш шойду да!
- Отуз джылына дери тобну сюрюб айланнганды, мындан ары итлени суугъа сюрлюк болур, ансы джукъгъа джарар, деб билмейме. Тюнене, ол тели атасы, кеч эте келгенди да: «Элде кеслерин теджегенле да бардыла, алай а сени эгечингден туугъанны кесибизге тенг кёрюб, анга кёзюбюз къарайды,» - дейди. «Бу уллу элде сизге тенглик этерге киши табылмай, мындан ары, башха ёзеннге узалыб, мени эгечимден туугъанны къайдан табдыгъыз?» - дегенме. Сёзмю ангылайды! Тилин чайнай, сёзюню арты болмай, джюрегими джаргъанды. Сора айтханма: « Ий, мени тилемей шойсуз да, къызны кеси бла сёлешигиз, кесине тюбегиз. Бусагъатдагъы къызла джазыуларын кеслери джазадыла. Мен-сен айтхан джарарыкъ тюлдю,» - десем, аны меннге этген джууабын бир эшитге эдинг, Апас! Айтханын мен уллу къулакъгъа алмагъанча кёргенинде: «Кеч, Аллах ючюн, башынгы сууун къайнатдым», - деб, кетиб барады. Башда джукъ болса, не къайнар, не къалыр, чыртда къуру аманды ансы, дедим ичимден…
- Акъыз, къызны тилегенни не сыныгъы барды? Не къадар да тилеге эдиле…
- Аллах сакъласын, кесими заманымда да адетим эди, джюрегим алмагъан адам аууз ачса, ыйлыгъыб, аны кишиге айтмай къоюучан эдим. Тыйыншлы адам болмаса, сени кесине тенг кёрюб тилесе, ол сени сындыргъан къой, алай сындырады. Сеннге айтама ансы, ауузумдан бир адамгъа чыгъарлыкъ тюлме ол кирсиз сабийни тобатар Хасан тилегенди деб.
- Тоба-тоба, сени джауунгу да къызына киши аууз ачмагъа эди, - деб, Апас тобагъа къайтды. – Биз кёрген джерде, бери айланыб, къызгъа гугурукку къараса да, къызыбыз тиленнгенди, деб махтанадыла ахлулары. Сен къошакълана тураса, хоншум, ма мен айтайым сеннге сейир хапар. Къайын къызымы къайынларында болгъан ишди. Къыз, къайдам, къаллай бир бола эсе да, бир джаш бла тюбеше-сёлеше тургъанды. Бараман-келемен хапар да джюрюй. Эки джаны да, къыз бериу, келин алыу деб, тёгереклерине къарай, хазырлана айланнган кёзюу. Къыхасы, иш къызкъачханнга джетиб. Ма мындан алда. Бир кюн кюеулюк келинликге ишлеген джерине келгенди да, олтуруб, ушакъ эте тургъанлай, къыз: «Тур, кет, хайда!» - дегенди да тохтагъанды.
- Джаш, къошакъланыб, къызны джюрегин джаргъан болур эди. Бусагъатдагъы джашлада бир учхаралыкъ барды, - деб, Зулий башын эки джанына ата, хурджунундан чёплеу чыгъарыб, къабукъларын ууучуна тюкюре башлады. – Аллах сакъласын!
- Эшта-эшта. Тынгыла! «Терк къора!» - деб тохтаса къыз, не айтыргъа, не этерге билмей, джаш джунчуйду. «Нек? Не ючюн?» - «Алай керекди!» - «Къыстагъанмы этесе?» -«Хоу, къыстагъан этеме!» - « Кетсем, ызыма къайтмам!» - « Мен да къайтма, дейме!» Ахыр ушакълары ол болгъанды. Сен кёрген, ма алай сюеле тургъан иш, чурумсуз, сылтаусуз оюлуб къалгъанды.
- Сен-мен билмеген бир къыйынлыкъ барды алайда! – деб Зулий джашауну Апасдан теренирек ангылагъанын чертирге кюрешди.
- Ах, тели, хапарымы эм аламаты алдады. Къайын къызыма ол къыз кеси айтханды: «Олтуруб ушакъ эте тургъанлайыкъгъа…»
- Оу, кюнюм, джаш бурнун къазыб башлар да…- дей Зулий, эки къолун бир-бирине уруб, кеси айтханнга кеси кюле, артына ауду.
- Асто, - деб Апас да анга къараб кюлдю. – Акъыз, хапарымы айтыб бошамагъа бир къой. «Олтуруб, ушакъ эте тургъанлайыбызгъа, - дегенди, - бизни бир юй болуб, бирге джашарыбызны кёзюме кёргюздюм да… Бир тюрлю халгъа тюшген эдим, кёрюрюм-зат келмей къалгъан эди. Аны ючюн къыстаб ийдим, джаратама, сюеме деб тура эдим, бош алдагъан кёре эдим кесими», деб айта эди, дейд.
- Атанга - голия, дегин. Бир юй болурунг келмей эсе, къызкъачханнга джетдирмей, ишни аллындан огъуна сёкмейми эдинг! Келин келтиребиз деб, аракъыларын, нелерин да алыб тындыргъан болур эдиле, хариб, - деб джарсыды Зулий. Дагъыда кесин эсгериб, Апасдан алгъа джангы хапарын башлады: - Бу сюйген деген къартха, джашха да тынгы бермеген бир зат болур, дейме, акъыз. Мени сартын, Аллах мени андан сакълагъанды, башхалагъа къарасанг а, тоба-асто деб, сейирсиниб къаласа. Ол кюн, атамладан келе, вокзалда олтуруб турама. Джууукълугъу да болгъан, къыз-джаш кёзюуюбюзде бир-бирибизге ички сёзюбюзню айтыучу бир къарнашым келиб къалады. Окъууну-билимни ызларындан сюрген адам эди да, ариу да сакъланнганды. Джылларыбыз бирча болса да, менден туугъан кибик эди. Аны бла сёлеше келебиз да, джаш-сабий кёзюуюбюзге джетебиз, ол джаратхан къызланы да сагъынабыз.
- Да не болду эсе да, иги заманларыбыз кетдиле, - дейме.
- Да тейри, Зулий, мени кёлюм а алай тюлдю. Эндиге дери джашай билмегенме, мындан арыды сюерим-кюерим да, деб турама, - десе, боламыды, кюлген да этиб. – Уянсам, акъылымда тиширыу бла уянама. Сюйюб турурум келеди. Башха сагъыш этерик тюл эдим, амалын табыб… - деб ол бир затла айта эди. Ана тилибизде сёлешсе да, кёб айтханын ангыламадым.
- Ой, гяур, биягъынлай тураса, джыйырма кёзюнг болса, джыйырма джары къарарыкъ эдиле, - дедим. Анга башха тюрлю сёз нёгер болур къарыуумму бар эди! Билмейме, ол сюйгенмиди, хаулеликмиди? Таб, сукъланыб къалдым, деем, башха затлагъа кесин хорлатмай, сюерге-кюерге ууланыб тургъанына.
- Къайдам, хариб, хауле киши сюерге ууланныкъды, ансы кюйюб кюреширик тюлдю. Кёблени сюе билгенле, кюе билмейдиле - заманлары къалмайды кюе турургъа, - деб Апас бу затдан иги хапарлы болгъанын билдирди. – Ичингде къалгъан сёз болсун - юйюмде эркишимден билеме, - деб шош къошду. Алай а Зулий хоншусуну ичги сёзю къайгъылы тюлдю, джангы хапарыны ал сёзю аны тилин дыгъы эте турады…

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 29.11.2012 17:07:37
Сообщений: 1399
ДЖАНГЫ ЁМЮР


Мен бир ёмюрню кёрдюм аягъын.
Джангы ёмюрге: "Хош келдинг!"-
дедим.
Джангы ёмюрню иелерине –
Джаш тёлюлеге - насыб теджедим.
Мени джашлыгъым - озгъан ёмюрде,
Тоюм, кёб джырым, ала да - анда.
Ызыма къараб сукъланмасам да,
Ол ёмюр берген сезимле - къанда.
Къыйын ёмюрню башына чыкъдыкъ,
Абына, къоба, оноула къура.
Джангы ёмюрню къайры элтири
Джазыу джулдузда джазылыб тура
болур. Мени уа этерим келмейд
Джангы джюзджылгъа кесими къонакъ,
Меничалагъа кёб шартлары бла
Ол кёрюнсе да тахсалы, джомакъ.
"Седреген джылла – джангылтхан
джолла",-
Деб айтдырмайын атлармы заман.
Элтирми, къайдам, джыкъмай,
джылатмай,
Биз тилегенча тилекде хаман.
Биз тёлюлеге къонакъбай кёз бла
Къарай эсе да, бу джангы ёмюр,
Бюгюннгю джашла джашай билселе
Кеси кеслерин этмей кюл-кёмюр.
Кюл-кёмюр этмей Джерни - тыбырны,
Къоя чагъаргъа гюлге, терекге.
Джазны, джырныча, ашыра билиб,
Тюшюрмей Кюннге ачыу кёлекке.
Ташха, темирге кёз, тил битдирген
Аллай инсанла джашайла бюгюн.
Азраил мёлек джан ала болмаз –
Адамгъа къойгъанд ол ауур джюгюн.
О, джангы Ёмюр! Сен не мурат бла?
Къаллай ант эте, кирдинг джашаугъа?
Къышны сууукълай, джайны джылылай,
Сакъла Адамгъа, сакъла Аламгъа.

2000

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 29.11.2012 17:08:54
Сообщений: 1399
3 А М А Н


Сюелеме шош ингирни къучагъында,
Заман бла кесим джангыз къалгъанча.
Узакъ кёк бла джулдузладан башхасы
Кёрюнелле бу дунияда джалгъанча.
Къанатлыны сызгъыргъаны, ит чабхан
Кёк шошлукъну тынчлыгъына къатыла,
Заман меннге тахсаларын ачханча,
Нек барама сагъышлагъа батыла?
Заман неди? Къайры барад ашыгъыш?
Ким эсе да аны ызындан сюргенча.
Тохта! Элтме! Ашыкъдырма…
къартлыкъгъа!
Тынгылайды ол ичинден кюлгенча.
Кёк ингир да - кёлеккеси заманны.
Мен а сезмей, кёб эртденле ётгенле.
Джайгъа, къышха юлешсек да заманны,
Ала бары бир джумушну этгенле.
Кёк тюбюнде не да - ызы заманны,
Ётген джаз да, чачларымда кюмюш да,
Ёмюрледе тас болмагъан эски джыр,
Аллах бизге берген джашау юлюш да.

2000

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 29.11.2012 17:09:44
Сообщений: 1399
ТАУ ДЖУРТУНДА



Тау джуртунда тарды джер,
Джашау этген анда – эр.
Къарыусузгъа, къоркъакъгъа,
Юреннгеннге сокъмакъгъа,
Сюймегеннге мийикни,
Тутмазлыкъгъа кийикни
Джокъду джашау таулада…
Насыб бугъуб тарлада,
Бугъунчакъла ойнайды,
Хомухла бла, кёлсюз бла,
Кесин сюйген эссиз бла.

Тауда джашау башхады –
Юйню тёрю къартхады.
Сёзню, антны, къарнашны,
Ауузунга элтген ашны,
Джырны, сырны, атынгы,
Элге къойгъан хатынгы
Ол береди багъасын.
Сындыргъаннга атасын,
Джылатханнга анасын
Сёзю ташдан ётеди –
Анга оноу этеди.

Керти таулу улан а,
Къууандырлыкъ алан а,
Бешигини бауларын –
Джаратмагъан ауларын –
Тобугъу бла тешеди,
Тешиб, джерге тюшеди,
Тюшеди да кетеди,
Тау этекге джетеди,
Алайда ант этеди:
Тау башына чыгъаргъа,
Кийик джурну джыгъаргъа…

Тау джуртунда тарды джер,
Джашау этген анда – эр.
Тау мийикге тартады,
Сокъмакъ сал, деб, айтады.
Хомухланы, серлени,
Сюймегенни ёргени
Джардан сансыз атады…
Ётгюрню бек сюйгенча,
Аны сыйын билгенча,
Кёлсюзлени джаууду, -
Джугъутурну таууду.

2002

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 30.11.2012 17:24:05
Сообщений: 1399
ГУДУЧУЛА


Ханифаны бюгюн туугъан кюнюдю. Тиширыугъа уа туугъан кюн неди? Насыбы алай, олтуртуб, тёгерегинеми чабарыкъдыла?! Хазна-ходжа бла саугъалаб, аллына татлы хантладан тепси къураб, той-оюн бла, кёзюнмю ачарыкъдыла!? Сау кюнню эки аягъы да, тоблукълача болуб, печ джанында ашырлыкъды, ингирде да, арыб-тозуб тургъанлай, келген къонакъланы къургъакъ сёзлерине тынгылай, аланы сыйлар къайгъылы боллукъду.
Къайсы бир тиширыуча, Ханифа да биледи аны. Аны амалтын, туугъан кюнюм деб, уллу багъалатмайды. Насыб болуб, киши келмей къалса, дер эди, алай а биргесине ишлеген устазланы халилерин биледи. Аланы насыбларына Ханифаны юйю да школну къатындады. Эл - гитче, школ – гитче, устазла – онджети адам.
«Бизни чакъырлыкъмыса? - деб соргъан адет джокъду. Ма талай джыл, туугъан кюнюнде, хар кюндеча, ишине келсе, «сау кел» орнуна, Ханифа завучдан:
- Бар юйюнге, бюгюн сени иш кюнюнг болмагъанын билмеймисе? Бар, ашынга-сууунга къара! Бизни да ненчада сакъларынгы оноуун эте кет, - деген сёзлени эшитеди.
- Къой, сау къаллыкъ, дерслериме келгенме. Сабийле сакълаб турадыла, - деб Ханифа туугъан кюнюн уллу къырылтмагъанын билдиреди.
- Сабийле ючюн, сен къайгъылы болма. Къызла ол ишинги тындырлыкъдыла, - дейди биягъы Азнаур. - Керек эсе, маммат да иейим биргенге.
- Не этерикме маммат бла?! Ёгюз кесерикди, деб тура эсенг, джангыласа. Юч къатдырма хычынны кесим да бишириб саллыкъма аллыгъызгъа, - деб Ханифа да андан артха къалмайды. Алай болгъанлыкъгъа, харх эте, кесине да бир нёгер алыб, терк огъуна юйге къайтады.
Чакъырылмагъан къонакълары, харх-хурх эте, ууакъ накъырдалары тохтамай, ингир эте босагъадан тюшедиле.
- Юйге игилик!
- Келгеннге да игилик! Хош келигиз! Келигиз, джууукъ болугъуз, сыйлы къонакъла! - деб Ханифа къууанч тыбырлы болгъанча, джарыкъ тюбейди устазлагъа.
- Сен таралыб сакълагъан сыйлы къонакъла, «топ» деб, босагъангдан тюшселе уа, къууанырса, эгечим, - деб завуч Ханифагъа тиш илиндиреди.
- Сыйлы къонакъла сизге къор болсунла, ойнаб айтсанг да, сыйлысыз меннге кимден да, - дей, Ханифа къонакъланы джасалыб тургъан тепсиге ётдюрдю.
Ашагъанны неден да бек сюйючю Маджир, тепсилени юслериндегин кёрюб:
-Ханифа, сени айлыкъ хакъынга быллай стол къураяллыкъ тюл эдинг, кюеуню хурджунуна да джюзгенсе, тейри, - деб эки къол аязын бир-бирине ышый, къалай зауукъ эте ашарын кёзюне кёргюзе кюлдю.
- Кюеуню хурджуну аныкъы болгъанын ол эртде унутханды, эсине салыб, кёлюн аз этме, ай юйюнге, - деб Ханифаны баш иеси Хыйса да сёзге къошулду.
- Алайчыгъын таб айтмадынг, Хыйса. Ол кеси унутханы тюлдю эм сейири. Эм аламаты хурджунларыбыз аланыкъы болгъанын бизге сингдирелгенлериди, - деб къууандырды Назир тиширыуланы.
Алай эте, устазла хантла бла джасалгъан узун столну тёгерегине къуршоу къураб олтурдула. Ханифа бла баш иеси, къонакъла бла олтуруб къалмай, бирси бёлмеге чыкъгъанлай, биягъы Азнаур, Маджирге айланыб:
- Къайсы къолунг къайсы къолунгу тутуб джибермей турады?- деб мыдах сорду.
- Алай дегенинг?
-Бир къолунг ашарыкъгъа узалыры келиб, ол биринг да аны тыйыб кюреше болурламы тепси тюбюнде? Майна, Джаухарат да, эрнин-бурнун джалайды асыры ашары келгенден. Мени сора эсенг а, кёзлерим бу аллымда салатха тюшюб кетедиле, - деб хар кимни харх этдирди.
- Мени сартын, мен Хыйсача болсам, ол мартинини, сизнича арыгъанлагъа саллыкъ тюл эдим, кесим энчи ичиб бошарыкъ эдим, - деди дагъыда джашланы бири.
- Аурууунг тас. Ол алсын аурууунгу, иче бер, - деб эшикден уллу чара табакъ бла исси мантыланы алыб келген Ханифа кюлдю...
Мантыланы да бёскертиб, бир-эки шышаны да тюблерине къарагъанларындан сора, къонакъла, май эринлерин да джылтырата, чам-накъырдагъа кёчдюле.
- Тейри деб айтайым, ол бочха хапарны тюзю къалай болгъан эди эсе да, бюгюн Ханифаны бочхасы джукъаргъанды, - деб Назир, хар кимни эсин кесине бура, балсытыб джюзюмню къабды. - Джаухарат, ма ол бочха хапарда мени не терслигим бар эди, сен бир айт. Ханифагъа, джан аурутуб, бар да аша дегеним ючюн, болгъан айыбны меннге салыб къойгъан эдигиз, - дей кёлкъалды тюрсюн алды.
Бары бирден кюлдюле. Бочха хапарны ауузгъа алыб, бир-бирин эшитмей башлагъанларында, тепси тамада, Сосланбек:
- Назир джутланнган мартини тиллеригизни былай бошлаб къалай къойду, тохтагъыз, - деб кюлдю.
- Шо, тамада, Ханифа ол бочха хапарны кеси бир айтсын, - деб тиледи Зульфа. - Джарашдырыб, кюлмей, бир хапар айт, шо.
- Аны несине кюллюкме? Сизге кюлкю болгъанлыкъгъа, ма биз андан бери айныялмайбыз. Ма бу, - деб Ханифа кёзлери бла Хыйсаны кёргюзе, - билмейди ол хапарны. Энди муну къатында айта эсем, юйюм чачылыргъа айланады, - деб ышарды.
- Туугъан кюнюнгде эшитгени себебли, джюрегин басыб, кечиб къоярча Аллах кюч, басым берсин, неди амал? - дей Назир Хыйсагъа къарады.
- Бойнум къылдан иничге!
- Айлыгъыбызны алгъандан сора эки кюнден бочхам думп-тас, джокъ, - деб башлады мыдах хапарын Ханифа. - Мен сер а, къайда къойгъанымы эсгералмайма: школдамы, тюкендеми, джолдамы... излейме, учду-кюйдю. Кесим а бир отуз-къыркъ сомдан сора джоймагъанма. Джангыз, аны билеме. Талай кюн да ётюб, бочхамдан да къол джуууб, бир кюн дерсден чыгъыб келе турсам, кесим а, ач да болуб, арыгъан да этиб, коридорда Назирге тюбеб къалама. Ол кеси да джарыкъ, эрни-бурну да, май болуб, джылтырай, тоюб келгени кёзлерине джазылыб. Ётюб кетмейди да: «Ханифа, сени излей чыкъгъан эдим, биз ауузланыб келебиз, сеннге да алыб, столда къойгъанбыз, болгъан ишинги да къой да, бар, бир ауузлан», - дейди. «Тоба-асто, бу меннге былай сакъ нек болду, сеннге столда къоюб келебиз деб, кимледиле меннге джан аурута айланнганла», деб да келеди кёлюме. Дагъыда бочхамы тас этгеним ючюн, джазыкъсыныб, сыйлаймы айланадыла дей, школну аш юйюне киреме. Керти да, столда бир табакъда шорпа, экинчиде иги ёрге къаланыб, эт бла лапша, компот, гырджын. Аллахны алгъышын да эте, ашайма. Бошатхан сауутларымы шапагъа узата: «Сау къаллыкъла бир иги сыйладыла, ач болуб тура эдим. Ачхам да болмагъаны бла, сууаблыкъ этдиле, - дейме кассада олтургъан Нинагъа. Ол а меннге джан аурута: «Талай кюн бери джюрюучю устаз джашла бары да бир бочхадан хакъ тёлеб ашаб турадыла. Сен да алай этсенг а», - дейди. Юсюме суу къуйгъанча болама: «Къайда, ол бочханы бир кёргюз», - десем, олтургъан столуну тюбюне узалыб, мени ол тас болгъан бочхамы чыгъарады! Ол бермей къоярыкъча, сермеб, бери алама да, ичине къарайма. Тас этген 127 сомумдан 64-сю къалыб тура. Нинагъа да джарты-къурту хапар айтыб, бочханы да алыб, Назирни излей кетеме. Эшикни ачыб, кабинетини босагъасындан атлагъанлайыма, мен ауузуму ачхынчы: «Ашадынгмы?» - деб джумушакъ сорду. «Хо». «Да иги эди. Кесибизден къалгъанланы дыгалас этиб, табакъладан джыйгъан эдик», - деб бети джарый сёлешди.
Алаймы айтды, ачыусунуб келгеними да унутуб, кёлюм булгъаныб, къусаргъа тартыша, кабинетден къачыб чыгъама...
Ханифагъа кюле тынгылагъан устазла хапарыны аягъында, джазыкъсыннганмы этдиле да, терк шум болдула. Сора Ханифа Азнаургъа айланыб:
- Азнаур, андан бери кёб заман ётгенди, бочхамы сумкамдан сенми алгъан эдинг? - деб башын бир джанына салыб тиледи. - Тюзюн бир айт, шо.
- Хыйса, кёремисе, - деди мыдах тюрсюн алыб Азнаур, мени къаллай завуч болгъаныма къара, устаз, бетиме къараб, сен гудучумса, деб сорады.
- Ол-башха урлагъан эди эсе да, сеннге иги ишлегенинг ючюн, ачха саугъаны да, Азнаурну къайгъырыуу бла берген эдиле, - деди Аскер. - Анга мен шагъатма.
- Да, джойгъан ачхагъызны Ханифагъа къралдан алыб къайтаргъансыз, - деб кесди Зульфа.
- Джазыкъ сабийле, устазларыбыз деб, бизге Ол-овна, Бу-овна деб, кеслерин бизге ышаныб тургъанла, - деб ёкюндю Джаухарат.
- Да, келигиз, сабийлени джазыкъсынайыкъ да школну джабайыкъ? - деди Аскер бир аламат джангы оюм табыб, кеси да тамаша болгъанча тюрсюннге кириб.
- Аны-муну билмейме, мен, сабийлени джазыкъсыныб, школдан кетер къарыуум джокъду, джангыз школну тамадаларындан излегеним, пенсиягъа чыкъсам: школну устазлары юй азыгъыма салгъан заранларына компенсациягъа, пенсиямы эки кереге кёб этерча амал табсынла.
-Да анга да бир сагъыш этербиз. Алкъын тёрт-беш джыл барды… - деди Аскер. Эндиге дери тынгылаб тургъан Назир, аны ауузуна чаба:
- Ханифаны хапарына мени да къошарым барды. Быланы барындан да мен ангылы болуб: «Къоюгъуз, Ханифаны мындан ары инджитмейик», - деб, ашаргъа ийген сылтау бла бочхасына ашырама, ашагъаны да, кишиден къалмагъан эди, мен айтыб салгъан эдиле столгъа. Ашагъан да этиб, къолунда да бочхасы бла киргенинде, къууаннганымы билдиреме деб, чынты, ойнагъанлыгъым болгъан эди. Ханифа уа, кёлюн булгъандырыб, къачыб чыгъады. Эм ахыры, ким терс? Мен – терс! Не этериксе, эртде джарлыма да, - деб кесин джазыкъсындырды.
-Энди мындан ары джугъунг тас болмаса, бизге борч салгъанны къоярмыса, Ханифа?- деб сорду биягъы Аскер.
-«Урламасакъ», дегенни орнуна айтханлыгъыды «тас болмаса», - деб къошду Назир.
-Уругъа юреннген, ол халисин къояллыкъ тюлдю, - деди прокурор ауаз бла Джаухарат.
- Да, сагъыш этеме да, ол бочха бла, ол тогъуз-он банкадан сора, джугъунг тас болгъанды, деб эсгерелмейме, - деб эсине тюшюре къашларын тюйдю Аскер.
Быягъыла харх болдула.
- Ханифа, ол хапарыбызны бир иги айтыучанса, къызла энтда бир къууансынла, кеслери да, бизнича, къулакъ от да алмагъандыла да, ушхууургъа да иги узалалмайдыла, - деб тиледи Сосланбек, кёзлерин сюрте. - Кесинге да сууабды, сууаблыкъ а, артыкъ болмайды.
- Мен сёлешиб, сиз да меннге къарабмы турлукъсуз? Ашай-ашай тынгылагъыз, болмай эсе, - дей Ханифа хар кимге хантладан теджей, хапарын башлады.- Бир кюн иш бошала джашла, «Ханифа Муссаевна», деб атамы атын да, эслерине тюшюрюб, бош кабинетлени бирине чакъырадыла. Барама. Бир юч-тёрт да бардыла. Алай мюйюшде да ючлитрлик талай бош банка. Аланы кёргюзе:
- Быланы къайсыгъа теджесек да, къууаныб аллыкъ болур, алай а сенден бек джан аурутханыбыз джокъду. Сенден хатерли джокъду арабызда. Бу беш-алты банканы ары ал, бизге джугъунг керек тюлдю, - дейдиле.
- Сау къаллыкъла, - дейме алагъа. Кесим а, «была менден джукъ умут этмеселе айтмайдыла, джугъунг керек тюлдю деб, бир шышалыкъ болур къарын ауруулары, дейме да, банкаланы уа дыккы заманлары, аны кесим къууаныб огъуна теджейме. Джукъ сезмегеними ангылагъанларында:
- Ханифа, къачан да толу адам болуучанса, ол шайтан суугъа бир тымлыкъчыкъ да берсенг, - дейдиле да, дагъыда беш сомуму аладыла. Аны да бериб, энди банкаланы юйге къалай къоратырны юсюнден сагъыш эте, алагъа бурулсам, биягъыла: - Ханифа Муссаевна, сен бизни юсюбюзден учхара сагъыш эте кёреме, биз, эркишиле, сеннге кёлтюртюрюгюбюз джокъду, дейдиле да, къайдан чыгъардыла эселе да, эки къагъыт коробка да чыгъарыб, алагъа джыядыла да, мен да биргелерине, бизге келебиз. Тюб юйге кесибиз тюшюрюб къояйыкъ, дейдиле да, аны уа эшигин ким джаба эди, алларында ары киреме. Къарасам... Ангылайма... банкаларымы ичлерин да ичиб-ашаб, тышларын да кесиме сатыб бере тургъанларын.
- Тохта, андан арысын мен айтайым, - деб Ханифаны ауузуна чаба кюлдю Аскер. - Биз, эм башдан Ханифаны алданнганын ангылагъан кёзюучюгюн кёрюрге излей эдик. Босагъадан атлагъанлай, ангылаб къояды да, ачыудан кюлген болур эди, харх этиб кюледи. Биз да къолубузда да, коробкаларыбыз бла, анга къошулабыз. Сора бир-бирибизни чыналарыбыз бла тюрте, банкаланы да босагъада атыб къачабыз.
- О, мен быладан кёрмеген къалмагъанды! - деб кюледи Ханифа.
- Да сеннге Назир «сестра Тереза» деб, бош айтмайды да, - деди Аскер.
- Бу джашыракъла, Ханифа, къабдыны ызындан сюрюб, бир кесек адебсизирек ишле этиб ие да болурла, ёзге сеннге уллу эгечлерине эркеленнгенча эркеленедиле. Излесенг, быланы сёз айтмагъанлай, кёзюнг-къашынг бла огъуна да тыярыкъса, сууутурукъса. Ачыкълыгъынг, халаллыгъынг этдиредиле былагъа ол къылыкъланы. Сени барыбыз да бек сюйгенибизге чыртда ишегинг болмаз, - деди стол тамада.
- Бир кесек къыйнаб, инджитиб сюе билебиз, ансы, - деб къошду Азнаур да.
-Аллай къыйынладан, оюнладан Аллах айырмасын. Бир сёзюмю джерге тюшюрмейсиз, сау болугъуз, - деди Ханифа.
- Къыйнар ючюн, керти да къоймайбыз, - деб Маджир, уялгъанча, башын энишге ийди. Биягъында мантыланы алыб киргенингде, шаркъ деб, урлаб ашагъан мантыларыбыз эсиме тюшюб къалдыла.
- Мантыла бла уа, - деб кюлдю Ханифа.- Ингирде арыб келсем, юйдегиме джарашдырыб ушхууур этелмей къалама. - Ол кюн кюнортагъа дери бош болама да, сабийле да бир къууанырла деб, ингирге мантыла этеме. Биширеме, алай а ач болуб турсам да, дерсге заман джетиб къалса, тилиме да тийирмегенлей, къуралыб, школгъа чабыб кетеме. Босагъада директор бла Азнаур ушакъ эте сюеле эдиле. Кечиге тургъаныма тартыныб, «телиден - туура хапар» дегенлей, ала меннге аны сормай эдиле, «Бир аламат мантыла этген эдим, ауузум кюсей тургъанлай, бир да къабмай, чабыб келеме» деб дерсге баш атама. Ингир болуб, сабийге да «ой, мени сизге бир аламат ушхууурум барды» деб, юйге келсек, мантыланы ийислери къалыб тура. Алагъа кимле аякъла билдиргенлерин айтыб айланыргъа керек болмаз, не-е?
Биягъынлай бары бирден кюлдюле.
- Бусагъатда кюлгенлигиме, ол кюн а аллыма бир чыкъгъа эдигиз... - деди Ханифа.

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 30.11.2012 17:27:55
Сообщений: 1399
КЪАНИЙНИ ДЖЮРЕК ДАРМАНЫ



Къаний къарт болгъанында, джюреги да билдире башлады. Бир кюн джюреги бегирек къысса, бошалыргъа унамагъан джумушларын да къоюб, врачха келеди.
- Джюрегим къыйнайды, - деди ол докторгъа. - Аны айтама, къартлыгъымда, керекми эди меннге джюрек ауруу?! Джашыракъ болуб, санынг, къолунг ишлеген кёзюуде ауруса да, бир иш, къартлыкъ кючлеб тургъанлай, бу да бир джанындан къайдан чыкъды эсе да, - деб тарыкъды.
- Да, алай болуб къалады бир-бирледе, не этериксе, мен дарман джазыб берейим, ичерсе, алай хаталы тюлсе, сау боллукъса, - деб доктор джаш кёл этиб ашырды.
Талай замандан Къаний таныш докторуна орамда тюбеб къалыб:
- Ай, Аллахдан сеннге игилик келсин, джашым. Сау болуб къалгъанма. Бусагъатда джокъду хатам, билдиргенлей а биягъы сеннге чабарыкъма, - деб джюреги таба узала, Къаний разылыгъын айтды.
Доктор не дарман джазгъанын эсине тюшюралмай, энтда келгени болса, деб:
- Къайда, ол мен берген къагъыт биргенгдемиди? Бир къарайым, - деди.
- Къалай?! Кюнде юч кере ич деген эдинг да, къыйырындан джырта да иче, джырта да иче, кесиме асыры бек джан аурутуб ийген болурма, бошаб къойгъанма, - дей Къаний джюрек разылыгъы кёзлеринде окъула, джашха къарады.
- Алаймы... тюз этгенсе, тюз, - деб врач кесин эсгере, аммагъа кёл этди.
- Энтда, барсам берлик болурса? - дей къууанч тыбырлы Къаний докторундан айырылды.



КЮМСЕРЕ


Ай, бир къыз эди Кюмсере! Ай, ол къобузгъа бир уста эди! Ол сокъса, тебсеелмеген, чыгъыб чанчыла эди. Бизни Кюмсере! Тойда кеси джаратхан джаш болса уа, хар джашха бирер тюрлю согъа эди, башха тартыу согъа эди. Ол кеси да тартыула бла сюймекликден согъулгъан болур эди - хар той сайын бир джангы джашны сюе эди! Иги да дейсе! Адам баласы болуб, аллай джандет тауушланы джансыз тиекледен, къалай чыгъаралыр эди, джюрегин сюймеклик кюйдюрюб турмаса!
Ай, бир къыз эди Кюмсере! Ай, ол къобузгъа бир уста эди. Ол джаратхан джаш, бир къыз бла тебсерге къалса, къобузун согъа тургъанлай, башындагъы джаулугъун, энишгеден энишге тартыб, бетин джабыб башлай эди. Тамам джанына джетсе уа, джаулугъуну къанатын къобузуну юсюне атыб: «Болду!» - деб сокъгъанын тохтата эди. «Болду!» - десе уа, булбул тилде сёлешсенг да, сёзюн ызына алмаз эди. Алай биле эди сёзюню багъасын…
Ай, бир къыз эди Кюмсере!


ГИДЖИМАНЫ МЫНЧАКЪ ТАРТХАНЫ


Гинджимагъа, намаз этмегени амалтын, анасыны эгечи:
- Ой, джазыкъ сен, Аллахны аллына не деб барлыкъса? - деб ахсыныргъа къалгъанды.
- Ий, мени бла кюрешиб нек тураса? - дегенди Гиджима. - Бу уллу юйдегим бла бетими бир кюнде беш кере джууаргъа мени заманым бармыды? Намазгъа сюелир, мынчакъ тарта олтурур кюнюм болса, джоргъа атча чабыб нек айланама да!?
- Кет, Аллахны чамландыраса!
- Ий, бёрк эте, чыкны чыгъаргъаным сайын, «Субхан Аллах» деб барсам, мынчакъ тартханнга саналыб къалмазмы? Алай болса, сау кюнню, ауузумдан юзмей, «Алхам дулиллях» деб къайтарыб турур эдим. Не-е? - деб дыгалас эте Гиджима анасыны эгечине къарады.



ТЫЙГЪЫЧ БЕЛГИЛЕ


Тюнене биреулени аталарын-аналарын сагъына башлаб, дагъыда, къой, къабырлада сюеклери да къалгъан болмаз, деб, кесими тыйыб, тыялыб къойдум. Акъылынг терен болса, ачыуунг аны джагъаларындан чыгъыб кетелмегенин кесимде ангыладым. Мени ачыуландыргъан а неди десегиз: бу джазгъан чот.
Меннге бир иги къарагъыз. Сыфатда - сыфатым. Акъылда – акъылым. Тукъумда – тукъумум. Сында – сыным. Сыйда – сыйым. Сырда – сырым. Джырда – джырым.
Ма, келдим алайгъа! Джырны юсюнден айтыргъа излейме! Сизни сыйыгъыз да – тёппемде, Аллах сакъласын, сыйыгъызны тёппемден энишге тюшюрлюк тюлме, андан ары уа, кесигиз ангылайсыз, кёкдю, мийик кёк. Ары чыгъарабыз десегиз, энди ол кесигизни джумушугъуз болсун. Хы, аны айта эдим, сизни сыйыгъыз да - тёппемде, къызны сюйгенме. Адетдеча, джюрегими, кёлюмю ачама, дегенме да:
«Адам адамгъа ийнар этмейди
Джюреги бла таралмай», -
деб эртде ийнарда айтылгъанча, ийнар этгенме. Аны къагъытха тюшюрюб, буруннгу джашла айтханлай, наныма бир иейим деб, тебрейме. Джюрегими алыб, къол аязыма салгъанча, сезимлерими сёзлеге тёгеме, къагъытха тигеме да, окъуйма. Бир аламат ийнар! Кесим джазгъанма, деб ийнаналмазча! Шедебр, къысхача айтсанг. Джюрек таралмакълыгъынг сейир болса, ийнарынг а - аны кёлеккеси. Ол да анга ушамай не мадары барды!?
Барысын да айтырыкъ тюлме, сизге деб этмегенме. Джангыз эки тизгинчигин чыгъындырайым:
Кёзлеринг толгъан айгъа ушайла,
Ма джангы айгъа къашларынг…
Ма алай, солуууму алмагъанлай, джазыб чыкъгъанма да, ызыма айланыб къарасам… Джазгъанымда бир тыйгъыч белги джокъ! Школдан эсимде къуру атлары къалгъандыла. Ол сёзлеге къарагъыз: тыйгъыч белгиле… запитой, точка, тырнакъ, бырнак…Унутханма. Джазыб бошагъанлайыма, ала эсиме тюшедиле. Эсиме тюшмеселе, конвертге салыб, ийиб къоярыкъ эдим. Тюшедиле да, тыйгъыч боладыла да тохтайдыла. Ийнар – бар, тыйгъыч белгиле джокъ, ийнарны сёзлерин табханма, тыйгъыч белгилерин а, табмайма! Къайсын къалайгъа такъгъын, къайсын къалайгъа чюй этиб ургъун?! Кесими бойнумдан такъсанг да биллик тюлме.
Бир кёлюме келди: ийнарны тюбюне бир-бири ызларындан точкасын, запитоюн, тоюн-оюнун да, къычырыу, соруу белгисин да, талайны огъуна, салыб, ызларындан да: «Марш по местам!» - деб джазыб, ийиб къойсам, накъырдача ангылаб къоярмы наным, деб. Дагъыда къоркъдум: къаракъашымы кёлюн чыгъарыб, пелах этерме да, деб.
Ангылай болурсуз, ол тыйгъыч белгилени меннге салгъан тыйгъычларын. Шо, аланы чыгъара тургъанны тутуб, хамхотуна бу рабоче-крестьянский джумдурукъну бир джетдириб, кёлюн бир басар эди. Ол къалай ангыламай эди, сёзлени тёгереклеринде ол тыйгъыч белгиле, ариу бетде сепкиллеча, бузгъан болмаса, джукъ къошмазларын?
Мени наным наныладан башхады. Ол менича да тюлдю. Ол къуру сёзлени сюйюб къоймай, точкаланы, запитойланы да сюеди. Ол, гаккыда тюк излегенча, къагъытха тюшген сёзню хоншусу-тийреси кимди, неди, деб излеучюледенди. Ол устазды. Пилолог. От слова – пил. Ангыламагъанлагъа: слон!
Шо, сиз меннге бир айтыгъыз, мен биягъында сизге айтхан ол ариу сёзлени, тыйгъыч белгиле излеб айланмай, къууана-къууана окъуб къояргъа боллукъ тюлмюдю? Ол сёзлеге бир тынгылагъыз:
Кёзлеринг толгъан айгъа ушайла,
Ма джангы айгъа къашларынг…
Бу сёзлени къайтаргъаным сайын, къалай ангылатайым сизге, къарачай къойну къуйрукъ джаучугъундан къабсанг, тилинг май болуб, бир онгсунаса, ма ол халгъа тюшеме. Не келсин, ма «къычырыу-соруу» белгиле ючюн башымы да, къаракъашымы да джарлы этиб айланама. Толстой Лев деб, бурун бир джазыучу джашагъанды. Ол алай айтханды: «Адамны къууандырыргъа ашыкъ» деб. Мен да бек ашыгъама,не келсин, тыйгъыч белгиле тыйыб турадыла, джолуму чорт кесиб.
Къаракъаш тыйгъыч белгиледен профессионал болмаса, сан этмей, письмому ийиб къоярыкъ эдим. Профессионалны уа кёлю чыгъыб къаллыкъды. Ол: «юретирме, тюзетирме, мени джашаууму юсюнден барады сёз, тыйгъыч белгиле алай турсунла», дерик тюлдю. Сюеме деген сёзню кёрлюк тюлдю да, къатында «къычырыуму, къычырыучуму» белгини, ол «сепкилни», сала билмегенди деб, кёлю чыгъарыкъды. Бир чыкъгъан кёл а, артыкъ да бек, къызда, ызына кирмей къалыргъа боллукъду. Кирлик тюлдю. Сен анга джюз соруу белги сал.
Аны ючюн чамланама тыйгъыч белгилени чыгъаргъанлагъа. Къыйынын табыб, тынчын билмеген джарлы адам! Тёгерекге бир къарагъыз: джашауубуз бютеу да тыйгъыч белгиле болуб къалгъандыла. Ким этгенди? Адам кеси! Айтдырмай къоймай эсегиз, Аллах адамгъа кийим кийдирлик болса, аны кийим бла туудурургъа да келлик эди къолундан. Адамланы юйледе джашатыргъа буюрса, тауланы этелген Аллах, аланы орунларына юйле да этерик эди. Саныбызны – кийимлеге, джашауубузну юйлеге джыйгъанлары аз болуб, бир къауумла сёзлерибизни тыйгъыч белгилеге буудургъандыла. Сёлешген заманынгда керек болмагъан запитой, не эминагъа керекди къагъытха? Келигиз, сора, сёлешсек да айтайыкъ тыйгъыч белгилени. Сёз ючюн: «Кёзлеринг - запитой – толгъан - запитой - айгъа ушайдыла - къычырыучу белги…». Ол да къычырыкъчымы эди, огъесе къычырыучуму эди?.. Не эсе да бир къычыргъан джери бар эди.
«Джамагъат – къычырыучу белги – тыйгъычлагъа не оноуугъуз барды – соруу белги. Мени насыбым тыйгъыч белгилени орталарында аджашыргъа айланады – къычырыучу белги – меннге болушаллыкъ бармыды арагъызда – соруу белги…

2003



ВОЗДУХ КЕРЕК ЭДИ МАНГА



-Акъыз, Воздух керек эди манга, - деди Джуммакъ къазларын кюте тургъан тиширыугъа, джууукъ келиб.
-Сора воздух керек болмагъандамы барды? – деб сейирсиди ол да.
-Мени джангызыма керек болгъанында, хар кимге да керек болуб къалай къалды бу? Дунияны барыны да джашлары къалай джетиб къалдыла?!
-Ой, воздухча кёб болгъа эди насыбыбыз. Ол кимге да джетерикди, - деди биягъы тиширыу.
-Джете эсе къайдады? Эки кюнден бери туталмайма! Бир ары ётдю, дейле, бир бери кетди, дейле. Эртденли да ёрге ётген хапары чыгъа эди, ызына ётюб кёрмегенсе сора?
-Ары ётдю, бери ётдю, деб, воздухну кёралгъанла аламатдыла. Воздухну кёралырча кёзлеринг бар эселе, сени да хатанг джокъду.
-Меннге керекча керек болса, таныгъан-кёрген къой эсенг, къатындан кетмей огъуна къалыр эдинг.
-Къатындан а къайры кетериксе, джангыз ахратха кетерик болурбуз, ансыз бу дунияда джашау джокъду.
-Воздух кеси аны эшитсе, уллугъа кетерик эди, къууанныкъ эди. Алайсыз да къошакълыдан ёледи. Сора анга ёлеме деб, умут этме, дерге керекди.
- Аллах айтмасын! Ол къуруса, джашау тохтаб къаллыкъды! Ахырзаман, де да къой!
-Тоба-тоба. Файгъамбарла, шыйыхла ёлгенлеринде да тохтамагъан джашау, Къумурсхалары орамда бир къошакълы къатын ёлгени ючюн, къалай тохтаб къалыр, аны джашы военкоматха тамада болгъанлыкъгъа?
-Ий, не къатын дейсе, воздухха айтаймыса?
-Воздухха айтама! Къургъакъланы аналары Воздухха!
-Асто фируллах, Хауагъамы айтаса?
-Ёзге…
-Сора воздух не хапарды да? Ким эсенг да, къуджур къатын кёреме сен.
-Акъыз, къайын анам да Воздух эди да… хариб…
-Кет, ары кет! Эртденли бери башымы чайкъадынг, къатын. Къайын анамы аты деб, кесинг къайын ана болуб тургъанлай, ат джашырамы айланаса? Къачан эсе да ёлген къайын анасыны атын джашырмайды, деб, сеннге келген гюнах, меннге джазылсын. Ол бары да къарангылыкъды. Мени къайын атам билемисе бизге, келинлерине, аны юсюнден: «Меннге бюгюн сагъайыгъыз, сыйымы, къачымы саулугъумда кёрюгюз. Ёлсем, атым бла бирге атамы атын да айтыб, Хаджрет Маджирович деб, сагъына туругъуз. Мени атым бла берне этдирмегиз, саулугъумда да киймегенме сизни бернелеригизни, ёлсем, туудукъланы бернелерин да кийиб айланмам, - деб кюлюб къойгъанды.
- Айхай, къыйналыб ёсдюрген сабийинги, ма деб, биреуню къолуна тутдуруб, бармагъынга бир джукъ чырмалмай къалса, ол да ушамайды.
- Да не этериксе!? Ол сени бла юй болуб тургъанны да, сен кесингикин ёсдюргенча, ёсдюрюб бергенди сеннге да аты джашырылгъан Воздух. Ма къаз бла балаларына огъуна къарачын, ана къазгъа сейир этиб турама. Ол балала - кеслери къайгъылы, ол ана да, бойнун да созуб, «къакъ-къукъ» эте, алагъа дыгаласда.
- Алайды, алай. Ма-а, ол джашны аскерден бир тыйсам, деб, тесукъа этиб, Воздух деб, аны кютюб, аны ючюн айланмаймамы?
- Майна, Воздухунг келеди, чаб!

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 05.12.2012 21:04:13
Сообщений: 1399
«ЗАМАН ЧАРХЫ АРЫМАЙДЫ…»


«Шо, Аллах ючюн, меннге дууа окъуй кет»,
Ма бу сёзле, джаралача, сын ташха
Ёмюрлюкге джазылгъанла. Джазгъан а
Бир джукъ къоймай кетгенди андан башха.

Ким биледи, къойгъан-ойгъан эсе да;
Заман букъу букъдургъанды несин да.
Сын ташдагъы джети сёзю болмаса,
Джутханды ол атын, антын, кесин да.

Узакъ джылла, эски китаб бетлеча,
Бири бирин джабхандыла джангылмай.
Кюнле, айла баргъандыла джоргъалаб,
Адамлача, терсле атлаб, абынмай.

«Шо, Аллах ючюн, меннге дууа окъуй кет».
Джети сёзде - джетмиш сезим, ишексиз.
Ол тилейди сенден, менден, джулдуздан...
Анга сансыз къалыр джангыз джюрексиз.

Ол ким болду? Тиширыуму? Джигитми?
Къартмы? Джашмы? Насыблымы? Харибми?
Нек джаздыргъанд ол сёзлени айырыб?
Тилегинде джашау тылпыу сезибми?

Джашау айланч, не чекдирдинг сен анга,
Ахыр сёзюн ышанырча сын ташха?
Джангызлыкъдан, тансыкълыкъдан къоркъубму
Джаздыргъанды? Сылтауу неди башха?

«Заман чархы арымайды. Узайса,
Ким не сезер мени джансыз атымдан?
Дууа окъургъа бурулгъан бир кесекге
Мычырыкъды, кетиб къалмай, къатымда...»

Ма былаймы айтхан эди?.. Ким билсин...
Джолукъгъаннга ала - джарсыу, джюрек без.
Бир джазыуну ахыр, мыдах тизгинин
Къурагъанла сын ташдагъы джети сёз.

«Шо, Аллах ючюн, меннге дууа окъуй кет» -
Ма дунияда къонакълыкъны бир ызы
Джети сёзю, Джетегейли джулдузча,
Кёб айталгъан, джукъ айтмагъан бир сызы.

1986

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 05.12.2012 21:05:45
Сообщений: 1399
СЕН КЕЧЕНИ УЗУНЛУГЪУН ЁЛЧЕЛЕЙ


Къайтма ашыгъыб, энди келлик кюнюнге,
Сени ангылар адам анда тюбер деб.
Джангызлыкъны сезим этме, джюк этме,
Джюрек аны кёлтюралыр, тёзер деб.

Танг бла бирге тамбла келир, билесе,
Нени алыр, нени берир? Тахсады.
Джангызлыкъгъа «тузакъ», деме, «къучакъ», де…
Сен джазыугъа берир соруу башхады.

Джангызлыкъгъа, джакъсызлыкъ деб, джангылма,
Ненча тюрлю джашау халны сынадынг!
Кёзлеринги джаб да, къара узакъгъа -
Бюгюн кюннге... Не кёрюрге унадынг?

Сен кечени узунлугъун ёлчелей,
Мыдахлыкъ бла джюрегинги ачытма.
Келир кюннге замансызлай джетсем деб,
Терен къарда баргъан кибик, абынма.

Насыблы да, сюйюлген да, сюйген да
Джангызлыкъны не болгъанын таныйды.
Къара ызынга... Фахму, къууанч, джарсыу да
Хар джюрекде энчи-энчи айныйды.

Келгени да, кетгени да джангызлай,
Хар адамны - шыйыхны, ассыны да.
Джангызлыкъгъа дарман джокъду тамблада -
Джюрек джыры энчиди къайсыны да.

Къайтма... барма ашыгъыб келлик кюннге.
Джангылыч кёб джюрекни сёзлеринде...
Тёгерегинг - адам тенгиз. Къарачын:
Джангызлыкъны мухуру - кёзлеринде.

1999

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 27.02.2013 14:54:33
Сообщений: 1399
ШАМДАРИЙ ТЮЗ ЭДИ, ДЕРСИЗ…

(чам хапарла)



ТИЛИНГДЕН ТАРТАДЫЛА




Эшитген болурсуз! Эшитмей а! Бизде хапар дженгил джайылады. Бир къым-тым болсун ансы, аны джарашдырыб, хапар айтырыкъла ой да ой. Сёз этерге фахмусу болмагъан бизде не эркек, не тиши джокъду. Миллетде фахму барды. Джарашдырыб, джассы-джассы, алай келтирликдиле. Сёз мыйыгъа ашды! Сёзюм этилди деб, аны ючюн кёлкъалды болгъан, ол тамам учхара адамды. Сени джауунгу да сёзю этилмеге эди! Кимге - сукъланыб, кимге – зарланыб, сёзюн этедиле. Кимни сёзюн, менича сагъыш нек этмейди, деб. Беш къызы болгъан, сёз ючюн, алтынчыгъа да къыз табса, сора аны сёзюн этмей къалай къоярыкъса?
«Хариб» дериксе, «джазыкъ», дериксе, «ий не айланады заууалы», дериксе, «элге къатынла ёсдюре, дуниясы тюйюлюб джашарыкъды», дериксе. «Ий, не айланады, арты ачыла тургъанлай, сабийлени къураб нек барады?» - дериксе. Къайдам, дагъыда…
Да не этгин? Аллах кеси кечсин, Аллахха да этебиз оноу, адамгъа да этебиз. Джууукъгъа-тенгнге, хоншугъа-тийреге, кърал башчыгъа, байгъа-джарлыгъа, телиге-акъыллыгъа, хаулеге-кютеге...
Ортабызда къалгъан сёз болсун: сёзлюк болуб тургъанны, сёзюн этмей къойгъан алай тынч тюлдю да?! Майна, Хангерийни юйдегиси. Къочхарлача, беш джашы, юч къызы. Энди ол джашла, бирер къыркъмабашны этеклеринден тутхандыла да, барысыны - бирер балалары. Андан сора сабий излемейдиле. «Аны да адам бир этелге эдик, Англияда окъутурукъбуз школда», - деб къайсыны къатыны эсе да, бир чюйюртмек, алай айтыб ууала эди. Бирча узунбутла, къысхачачла болгъандыла да, орталарын айырмайма.
Аллайны сёзюн этмей да, не этгин?! Не да озгъан айда Чидуутдалары къыз бередиле. Аллах сен бирсе! Ол къыз бла бирге ол юйден бир рысхы къорады... Ол джангы джууукълары бир он джылны не кийим, не орун керек сатыб алабыз демей, джашарыкъ болурла. Палтонму, дейсе, ич кийимлеми, дейсе. Джаулукъ, чепкен а - ючюшер къат. Намазлыкъла! «Бисмилляны» билмегенлеге, ма сеннге деб, намаз керекле ийгендиле!
Буруннгула: «Аман къызгъа къазан къошакъ», дегендиле. Бусагъатда: «Аман къызгъа - накъут-налмаз, палтон, намазлыкъ къошакъ», - дерге керек болур. Сёз этмейин турала эсем, де да, кесинги сына. Тураллыкъ тюлсе! Джюрегинг «тарс» деб атылтыр, тоба. Тилингден тартадыла!
Сора сёз этген гюнахды, дерле да. Сёзлюк болуб турса, гюнахны-сууабны унутаса да къояса. Башында тюгю къалмагъан къартха, таракъгъа дери саладыла! Ол ишге бир къара, ол къарангылыкъгъа!
Асыры махтаныры келгенден, джашыны джукъбилмез болгъанын джашырмай: «Джашчыкъны институтха салыргъа, аны ызындан айланыб, элли минг джойдукъ!» - деб къууаннган суубаш къатынны сёзюн этмей, не этгин? Улху берелгенине къууанмай, он джылны, школда кёнчек джыртдырыб, энди занкой джашына институтну да, сатыб ала тургъанына къыйнала билсе уа! Сабийими ёсдюре билмедим да, ангкъау да, джалкъау да этдим деб, аны башына джыйыб, ыйлыгъа билмеген, сёзлюк болгъан къой, аллай адамгъа садакъа тыйыншлыды!
Эртдеги танышым Ханымсатха базарда тюбеб къалгъанма да, ол айтады: «Къызчыкъгъа накъут сыргъачыкъла алгъанма. Тенгчиклери кёрселе, бир сукъланырла, дегенме да. Хоншубуз Наныу кёрсе уа, зарланыб ёллюкдю!» - деб аякъ тюбюнде чёб сынмай эди. «Да хоншунгу ёлтюрюр ючюн алгъан эсенг, ол ёлсе, ызына сатарса», - деб кетгенме.
Этмейме сёз, гюнахды, деб турайым. Къоймайдыла, тилингден тартханча этедиле. «Сабийим къууаныр, демейди, хоншум бир ёлюр», дейди.
Ёлюр дегенлей, ёлгенни юсюнде берне чачханыбыз а? Ол бир кюн, бир ёлгенни, эки джыйырманчы кечеси джетиб, маулутха баргъан эдим да, берген хызенлерин алыргъа унамай кетгенме. «Аны алсам, ол меннге борч боллукъду, тёлерге керекме», - дегенни айтыб. Кесими гюнахларымы да тёлеелге эдим, мен хариб.
«Не этдик эсек да, Шамдарийни кёлюн къалдыргъанбыз», - деб, келинлери хызенни ызымдан алыб келгенди.
- Не кёлкъалды хапар айтаса? - дегенни айтханма. - Ёлсем да, осиятымды - хызен алмазгъа, хызен бермезге. Сиз саулугъунда, къолугъузну къысыб, дарман-дары керекли этиб, къарар керекли инджитиб, энди кетгенинде, дуниягъа субайлыкъгъа рысхыгъызны тёкмегиз да къоюгъуз, - деб ашыргъанма. Аланы сёзлерин этмей, не этериксе, ахратны сатыб аллыкъ болурла, иманлары алай.
Ма кёремисиз, сёз этгеними айта, кесими да сёзюмю эте турама. Мен да кесим кесим бла сёз этмейме да! Не сени бла, не аны бла, бири бла, бирси бла... Аны айтама, сёз этген джаханимге тюше эсе, биз тийре саулай, ненча бар эсек да, ары джол тутарыкъбыз. Тийре бирге тюшсек, анда да сёз этиб турлукъ болурбуз, Аллах, сен бирсе! Аллах, сен кеч!
Джангыз Хаджият аммады бизге къошулмагъан, къатында сёз этгенни да унамагъан. Ёлюр тюгю чыгъыб, джангы туугъан сабийнича къуру кириулери къалгъынчы джашагъанды, сёзге кесин алдатмай, сау къаллыкъ. «Сёз этген мени джауумду», - деб ёмюрю сёзюдю. Хо, эсимдеди, Ростовда гардош сатаргъа барыб, анда Гульназа бла мен, Хураймат ары джаллагъанлай, сёзюн этген эдик да, Хаджият, ол заманда алай къарт да тюл эди, бизге бек айыб этген эди.
Гюльназа уа, менича да болмай, «Тенгиз тамчыдан тоймаз» дегенлей, хар неге да сёз табхан бир, адамланы бир-бирлерине эте олтурады. Мени сартын, ма олду гюнах.
- Къайсы бирибиз да сёз этебиз, алай а сеничасын кёрмегенме, - дегенме да Гюльназагъа ол бир кюн, юсюме алындырыб къойгъанма:
- Шамдарий, къашыргъа да тырнакъ керекди! Сёз эте билир ючюн да, ичинде да мыйысы бла, баш керекди! - деб кюледи.
- «Орунсуз сёз ызына къайтыр» деб, ол ауур сёзле юйдегинге къайтырла, деб да къоркъмайса. Сени сёзюнг бла эгеч-къарнаш бир-бирине болсала...
- «Сокъур чибинни къулагъынгдан къыстасанг, бурнунга къонар» дегенлей, Шамдарий, меннге джабышыуунгу къой, мен элни сёзюн эте эсем, сен да мени сёзюмю этесе, неди менден башхалыгъынг? - деди да къойду.
Анга не айтырыкъса? Тюздю да, сёзню сюймей эсек да, къайсы бирибиз да сёз этиб къоябыз, тилингден тартсала. Дагъыда арт сёзню мен айтыргъа керек болуб:
- «Тирменни суу сындырыр» дегенлей, эгечим, сени сындыргъан да ауузунгдан чыгъыучу ачы сёзлерингдиле. Сен асыры кёб сёз джюрютгенинге къыйналыб сёлешеме, кесинги бетингден айтама, джаратмай эсенг, атангы аман кёрюне... «Кёпюр ишлесенг - ётерсе, чунгур къазсанг - кетерсе», дейдиле, чунгурну тюбюнден ёрге къарасанг, мен да эсинге бир тюшерме, - деб ауузун ачхынчы, бурулуб кетиб къалгъанма.
Кеси кеси бла мени сёзюмю эте къалгъан эди. Ма алайбыз. Кимибиз, Гюльназача, сюйюб, сёз этебиз, кимибиз, менича, сюймегенлей, амалсыздан сёз этебиз, къалай-алай да сёз тирменибиз тохтамайды. Аллах, сыйлы Аллах, биз кесибиз кесибизни джазыкъсына билмей эсек да, сен бизни джазыкъсын! Тилингден тартадыла, къалай этейик?



ШАМДАРИЙ ТЮЗ ЭДИ, ДЕРСИЗ...




Терен сагъыш этиб къарагъанма да, бизни джашау чархыбызны ызына нек бурулуб баргъанын, аны ким бургъанын ангылагъанма. Тюзю, арт кёзюуде, амалын табыб, сагъыш этмейме - сагъыш этерге къоркъама. Ма былай, тели сабийча, кесими булджутуб айланнгандан башхасын къойгъанма. Алайсыз, шашхынлы болуб къалама, деб къоркъама. Бир-бирледе, къызсам, сагъышны теренине кетиб, тюбюне джетиб да къалама, асламысына уа оюмла сюрюб, мен да аладан башымы букъдуруб айланама. Сагъыш этген патчахланы джумушларыды. Ол ауур джюкню джарлы башыма джюклерге, не дугъужам барды, деб къояма.
Хы, ма бу джол да, тереннге кириб кетгенме. Аны айта эдим: джашау чархыбызны ызына кимле, нек бургъанларын билгенме!
Тиширыула! Анала! Кюнюбюзню кече этгенле, бу къралны артына чыкъгъанла, кеслери джазгъан законланы бузгъанла кимледиле? Заседание деб, сессия деб, сенича, меничала, къолларын берч этиб, джыйгъан рысхыны алайына ашаб керилгенле кимледиле? Тюнене кеслери этген оноуланы, аманлаб, хыртха уруб, джангы законла, джангы оноула къурагъанла кимледиле? Аны ючюн да джангы джал излеб, артыкъ сый тартыб башларына. Терсибизни сёгюб, тюз этейик, деб, кечмеклик тилер орнуна, болджал беригиз, не игиликни да биз этерикбиз деб, биз джарлыланы алдаб тургъанла кимледиле?
Бу сорууланы барыны джууабы да бир сёзге сыйыныб турады - эркишиле!
Шо, тиширыуланы бу тёзюмлюлюклерине, бу басымлылыкъларына бир къарагъыз, къурманыгъыз болайым! Бизни ач да, джаланнгач да, учуз да, сыйсыз да, джарлы да, къарт да этген эркишиле эселе, оноулары капегиме тийишмей, хар тутхан ишлери ичине оюла, къралны терсине ийиб бошадыла эселе, эркишиле деб, былагъа харс уруб нек турабыз? Ий, шо бир айтыгъыз, башларына оноу эте билмегенлени, къачаннга дери оноугъа тутуб турлукъбуз? Кеслери кеслерини къарантхаларына къууаныб… бачхада къаргъаланы къоркъутуучу къаранчхача бир хайырлары болмагъанлай.
Бек къыйналама, кечимсиз бек къыйналама, бу меннге берилген хурдагъы ёмюрде джашау былай къуджур нек болду, деб. Сыйлы Аллах, кесинг салгъан акъылны, кесинг сакълаб тураса, ансы, шашхынлы болмай тургъаным, бек сейирди.
Эркишилени бир къауум оноуларына тынгылаб: «Бу адам къалайы бла сагъыш эте болур эке, мыйысы бла уа этмейди. Башы тюбюне айланыб сюеле болур кеси да», - деб айтханым болгъанды
Ол оноучу эркишилени олтуртханча, телевизорну аллына мени олтуртуб, бир джыйырма минут берге эдиле. Мен ол закончулагъа айта билир эдим. Алай а меннге ким сёз берликди? Телевизорну тамадасы да, бойнумады, эркиши тюл эсе. Къраллыкъны къолгъа джыйгъандыла. Башхагъа акъыллары джетмегенликге, аны уа биледиле, анга устадыла.
Бир ишексиз, эркишиле, бери чыгъармасала да, бизни сёз бла тойдурур оноу этгендиле. Сёз а, тойдургъан къой, бу худжу токъмакъ, керти бир къалын болмаса, эсиртиб къояды. Буруннгула: «Кёб сёлешген, пох сёлешир», деселе да, эндигиле сёзден согъулубдула. Бюгюнлюкде къралыбызда андан уллу байлыгъыбыз джокъду. Сёз бла джигит да, джигер да, министр да боллукъса, кёнчек эсе кийгенинг.
Оноу тиширыулагъа берилсе эди! Ала уа тюз оноу эте биллик эдиле. Ах, мен ол кюннге джетеллик болмам. Мен джашагъанлы да ма... онла бла джылла ётдюле. Бай да болдукъ, джарлы да болдукъ, джарты да болдукъ, къайдам, сыйлы да болдукъ, сыйсыз да болдукъ. Энди уа ма турама, бусхул гинджича. Айтыргъа сёзюм - кёб, оноугъа эркинлигим - джокъ. Бир да къурумаса да: «Эркишилени оноуларына сыйыныб джашай, ёмюрлерин аман бла ашыргъан тиширыулагъа», - деб бир къанджал медал такъгъа эдиле аланы ётюрюклери кюйдюрген кёкюреклерибизге. Джюз айт, минг айт, бу кърал, тиширыу оноу керекли джарлы болуб турады. Биз бирде терс оноу этиб, джангылсакъ да, бирде бир тюз оноу да этер эдик. Эркишиле уа, джангылыб да, тюз оноу этмейдиле. Тюненеги оноуларын бюгюн хыртлаб, Чомаланы тамблаларыча, келлик кюн бла алдаб, кюн ауушдуртадыла. Джашау бу барыудан барса, тамбласында, мен ёлсем да, «Шамдарий хариб, айтхан эди», дерсиз ёкюне... Аланы мыкырау оноулары бошалмагъанлыкъгъа, мени джангыз джашауум седреб, тауусулуб барады да.

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 27.02.2013 14:56:05
Сообщений: 1399
«… МЕН ТЕШИКДЕН ЧЫГЪАРМА…»





- Ий, Аллах, кёрюрюмю кёрмезими да кёрюб, дау-дуу этиб айланмайым да, былай басылайым да, юйюмде бир къалайым, деб, кесим кесиме оноу этиб, тюнене къолума бир китабны да алыб, алай олтургъанма да, меннге джетгенни къой да къой. «Нарт сёзле» китаб! Окъуй-окъуй келгенме. «Хансыз джомакъ джокъ» дегенлей, тиширыусуз нарт сёз джокъ, кёреме. Айтылгъанда уа - игиден аманы кёб. Аланы, бир ишексиз, эркишиле къурагъандыла. Эркишиле къурагъанларын къайдан билесеми? Тоба-асто, сора тиширыу кеси кесине ол тукъум учхара сёзлени айтырыкъмыды? Эркишиле нарт сёзлени юслери бла бизге кёллерин айта, кеслерини бизден онгсуз болгъанларын кёргюзгендиле. Къарыусуз къычырыкъчы болады, кесине сескекли, башхалагъа бедиш-сёгюш айтыргъа ёч болады!
Сёз ючюн, ма бу нарт сёзге не айтыргъа боллукъду: «Аман эрни иги къатын тюзетир, аман къатынны иги эр тюзетмез».
Шо, тюзеллик, аман болуб кюреширикмиди? Не уа аман эркишини мен тюзетеле эсем, аны махтауу меники шойду да! «Аман къатынны билген ашы как болур», «... тили джерге джетер», «... кёбге джатар, кюню хапар бла батар», «... къаргъышчы болур», «...джууабчы болур...» Хар нарт сёз «аман къатын» деб башланады. Аны джюрегинг къалай кёлтюрсюн?!
Келигиз, нарт сёзлеге кирген бедишлени бир сюзюб къарайыкъ. «Билген ашы как болмай» не этерикди, эркишиси босагъадан бир джукъ алыб къачан кирир деб, къакъ болуб сакъласа? «Кюню хапар бла батар...» Бусагъатда кимни кюню хапарсыз батады? Уллуну, гитчени да, тиширыуладан къалгъанланы да, тиллери сёз тирмен болуб турады сора. Тёбен элде хар ким садакъасын бериучю Чёпеллеуню джашы биз тёгерекде эм бай киши болуб чыкъса, анга эки джыл керек болгъанды районну ёмюрден бери этген рысхысын кёнчек хурджунларына сыйындырыргъа… Анга сейирсинме да, хапар этме да олтур! Не уа «джууабчы болур»... Сен сыртынгдан тюшюб: «Бу джол сау айны айланыб, къуру беш минг сом келтиргенсе. Сен ачха этиу бла, «Волгаланы» бусагъатдагъы багъаларына кёре, юч джылдан алгъа мен машина алалмайма. Тенглерими арасында бетими джерге нек сукъдураса?» - десенг, джууаб а эштирсе!
«Иги къатын ийнени ийнек этер», - деб да, эркишиле къурагъандыла. Да мен ийнени ийнек эте тургъан заманда, къабыргъаларынгы джаууар этиб, сени джатыб турургъа керек болгъанынг сейир тюлмюдю? Не да кюн сайын шиша бла саламлашыб, аны тюбюн кёрмей, мадарынг болмай…
Нарт сёзле эски болгъандыла. Бек эски...
«Аман къатын заманында юйюне джыйылмаз»... Бу заманнга келишмеген сёзлеге бир къара: ол къатын юйюне джыйылса, сени юйюнг ай джарыкъгъа къурумазмы? Не уа «Аман къатын къыйынынгы башынга джаратмаз»... Айыб этме... Кимни къыйынын?
Не уа «Тиширыуну чачы узун, акъылы къысха» деген нарт сёз а? Муну эски болгъаныны юсюнден, эшта, огъай деб, киши ауузума чабарыкъ болмаз. Тиширыуну энди чачы къысха, акъылы уа узун болгъанды! Эркишилени: «Тиширыуну чачы да, акъылыча, къысха, болгъанды», - дерлери келе болур... Айтыб къутулугъуз. Айтыб къутулугъуз, ансы... «…къатынны къаргъышы къангадан ётеди». «Башсыз урчукъ тюз айланмаз» деб, эркишиле кеслерин тиширыулагъа баш этиб джашагъан заманлары Минги Тауну башындан кёкге атлаб кетгенди. Буруннгу тиширыулача, бусагъатдагъыла «баш ием» деб сёлешмейдиле. «Биздеги, «ол бюреу»... Эрсиз къатыннга «башсыз тиширыу» де да бир кёрчюн. Башха этмей, башынгы эки сай этер. Бусагъатдагъы тиширыула: «Урчукъгъа баш керек тюлдю!» - деб джашайдыла. Башсыз тиширыула ётген ёмюрде къалгъандыла! Эндиги титиширыуланы - джюз башлары, джюз аякълары барды. Аланы аллайла этген да кеслери эркишиледиле!
Ётген ёмюр дегенлей, эркишиле къалай тиш къысыб тургъандыла бизге. Алай тиш къысхандыла, алай къысхандыла, тишлери чыкъырдай болур эди. Неден билесеми? Аны билгенимча, билелге эдим, эркишиле тиширыуладан джашауну джюгенин къачан аллыкъларын.
Къарыулу сакълыгъын тас эте баргъанча, къарыусуз кючюн акъырын къатлай барады. Бусагъатда эркишиле къарыуларын керелеб кёрюшген кёзюудю. Аны тиширыуланы сакълыкъларын уятыр ючюн айтама.
Тиш къысханларын а... Къой, къояйым. Эркишиледен кёлюнгю къалдыргъандан хайыр джокъду. «Эрим эшикден чыкъса, мен тешикден чыгъарма», - дей эсе тиширыу, «Эркишини джарытхан да, арытхан да» ол эсе, «Эркиши - от, тиширыу - суу» эсе, «Тиширыу эркишини джандети» эсе, «Эркишини джандети тиширыуну табаныны тюбюнде» эсе, «Тиширыусуз иш болмаз» эсе, «Къатыны иги къарт болмаз» эсе, «Иги къатын - эрни къанаты» эсе, сора, тиширыула, «Эркиши - баш, тиширыу - боюн» болгъанын да эсге ала, багъабызны билейик да, кесибизден къарыусузланы, эркишилерибизни, не айта эселе да, кечейик - кесингден онгсузну несин да кечген адет шойду да?!
Къой. Къояйым. Кёб сёлешгенден сюймезим джокъду. Андан эсе бу иги кюн, кюн дуниягъа джылыуун себе, нюрю бла хар кимни да, хар нени да ийнакълагъан кёзюуде, эркишилеге биз эм баш саугъа болгъаныбызны эсгертейик, унутуб къоймасынла...
Тюзю, мен айтханны билмеген тиширыу джокъду, алай а Шамдарийни эсли сёзюн энтда бир эшитгени ючюн, кишини акъылына берч чыгъарыкъ тюлдю.

АЙХАЙ, НЕ ШАМДАРИЙ БОЛСАНГ ДА…




Ий-ха, сиз бусагъатда газет окъуймусуз? Телевизоргъа къараймысыз? Мени сартын, къоркъгъан этеме окъургъа, къараргъа да. Байчыча, радио да бир джанымдан аман хапарлары бла къоркъутханлай турады. Мени атамы-анамы радиону хапарларымы джашатхандыла, муну, аман тилли къарагъаныча, джюрегинги кёлтюрюр бир сёз айтмагъанлай, къулакъ джаныма салыб, кесиме ауруу чакъыртыб турурча? Эшитген сёзлеримден, ийнаныгъыз, джюрегим ачыб къалмай, къулагъым да ачыйды.
Бурунча, айтханлары, кёргюзгенлери акъылынгы орнунда къойсала, менича, юйде тургъан адамгъа ала нёгерлик бек да эте эдиле. Не келсин, алайда ол къазауат, былайда бу тюйюш, анда самолёт кюйюб тюшдю, мында поезд джолундан чыкъды, алайда сабийле къырылдыла, бирсиле бир-бирлерин ёлтюрдюле...
Шо, бир айтыгъыз, не газет бетге, не телевизоргъа тюшерча, бир игилик болмаймыды дунияда? Огъесе адамланы къоллары терс ишни этерге, кёзлери къуру аманны кёрюрге, тиллери ачы сёлеширге айланыбмы къалгъандыла?
Тогъуз-он джылны мындан алгъа, джата туруб, газетлени къатынга джыйыб, алагъа кёз джетдире, джюрегинги къууандырыр затланы юслеринден окъуб, сютбашыдан тойгъан киштикча, сюйюне, татлы джукълаб къалыучан эдик.
Энди уа?!
Энди уа, джукъласанг да, табмайса тынгы: не сени юйюнгю ким эсе да тонайды, неда сен кимни эсе да, башын тешесе. Ёмюрде бир адамгъа къол кёлтюрмегенме, кёзюм джукъугъа кетгенлей а, бир къатын тюйюшлеге къошулама, ай сыйлы Аллах, бир кюч, бир къарыу келеди меннге, тюз тёгерегимдегилени тюйюб, эртденблагъа герой болуб чыгъама. Бир къаяладан кетеме, бир дуппурладан ётеме... Хо, сабий болсам, ёсе турама, дер эдим, мен туугъанлы да ненча танг атханды, бу тукъум тюшле недиле? Джашауубузну къуджурлугъу тюшлерибизге да тюшюб, ала да буруннгу тюшлерибизге ушамай къалгъандыла.
Ма ол тюшлени кёреме деб, арыб, орундукъгъа созулсам да, джукъламазгъа кюрешеме. Тюшню хорлар къарыуунг бар эсе уа, дерикле да болурла, аны дарманын а бир табханма да!
Джукъунгу хорлаялмай башладынг эсе, не джангы газетге къара, не телевизорну къур. Мени Аллахым, алай терк аязырыкъса, эм арты джюрексиниб, зуккучукъ этиб башларыкъса. Ма алай, гылын къушча, гёзет этиб чыгъарыкъса. Ай, сыйлы Аллах, газетле неле джазмайдыла? Дохтурла эркишини тиширыу, тиширыуну эркиши этедиле, дейдиле, энди ол тиширыу болгъан эркиши, сылтаулу болуб, сабий сакълаб тургъан хапарны окъугъанымда, тобагъа къайтыб, талайны турдум. Аллах кёрген ишди. Адамла эм арты, бир-бирин ёлтюргенден, урлагъандан, тырнагъандан озуб, энди Аллахха оноу этиб башлагъандыла. «Аллах, сен бизни тюз джолгъа сал», - деб тилегенден башха, мени не къарыуум болсун?
Джашау тюрленмегенди, адамла тюрленнгендиле. Сени джауунг да игини кёрюрге, игини этерге ууланмагъа эди. Джюрек нени излесе, кёзле аны кёредиле. Джашау быллай татыусуз болурча, бизге не къыйынлыкъ джетгенди? Не уа къыйынлыкъ джетген кёзюуде да, итле итлей къаладыла. Къалгъанла уа?! Къалгъанлагъа деб, бизге айтама, бизге не болгъанды!? Адамланы асламысы амандан эсе игиге тарта шойдула да. Кесибизге билдирмей, от ашатмагъан эселе, бусагъатда былай къуджурла нек болгъанбыз?
Алай-былай десек да, «коммунизмле», «патриотизмле», «дууа» сёзле болуб тургъан кёзюу, керти да коммунизм эди? Эм бай, эм насыблы къралны джамагъатыбыз деб, заманыбыз очередледе кете эди эсе да, джюрегибиз терк-тенгиз болуб, бир бёлек джылны джашадыкъ. «Коммунизм» дегенлери ол эди. Къаллай заман эди ол! Кесибизни асыры сюйгенден, ётюрюгюбюз, аманыбыз да ариу кёрюнюб. Сени джауунг кеси кесин сюймеге эди. Майна, кеслерин сюймегенле башхалагъа да не игилик эте турадыла!
Аламат джашай эдик?! Кеси кесибизни махтаб, кесибизге кърал саугъала бериб... Ёлген кюнюмде, иман чакъырта билмей, «коммунизм» деб, коммунизмде джашагъан, аны алай болгъанын эсгериб, къууана билмей къалгъан джылларыма термиле, джан бермеге эдим… Асыры насыблыдан, эсирек болуб, джамагъат джоюлуб къалды да! Алай а коммунизмден сора былай боллукъ эди эсе, неге ийнанайыкъ, къалай джашайыкъ?!
Ол джылларыма кёзюммю къарайды, огъесе, джашлыгъымымы тансыкълайма, билмейме.
Газет, радио деб, алагъа аманны къуйсам да, аласыз да къалай джашагъын? Артыкъсыз да бусагъатда, хар не дженгил тюрлениб баргъан кёзюуде, акъылынг тюрлениб къалмаз ючюн, дуниядан хапарлы болгъанлай турургъа керекди. Алайсыз, юйюнгде тургъанлайынга, джашау, къайры эсе да кетиб, солгъа-онгнга барлыкъ эсе да, сен да Робинзон Крузо болуб къаллыкъса.
Айхай, не Шамдарий болсанг да, джашау салгъан сорууланы барына да джууаб табыб баралмайса…



БИРДЕН ЧЫМЫЛТЫР БОЛЛУКЪДУЛА




Ах, мен джарлы, ол Шогъайны кёремисиз, эти терисине сыйынмайын, ол хыбыл эти, ачыгъан тылыча созула, ол эки джарлы аякъ, ол джараусуз этни къалай кёлтюрюб айлана эселе да. Ды-ды-ды-­ды! Джауума да келмесин аллай кюн. Къолун-бутун бир джерге джыялмай, тылпыуун эркин алалмай... Ды-ды-ды-ды! Аллах, сен сакъла! Къарнын тыяр амалтын, къарныны къулу болуб... Тюнене, эшикден кючден ёте, кириб келгенди да, «юйге игилик» дерни орнуна:
-Шамдарий, былайтын ётюб бара эдим да, огъай, эгечимде бир тиш ариуламаймы кетерикме, деб бурулгъанма сеннге, - деб саламлашады.
- Сёз этиб айтмайма, халалы болсун, хариб, къарнына къор болуб айланнган джарлыгъа садакъа да тыйыншлыды, сейирсиниб айтама. Менича-сенича адамгъа бир-эки кюннге боллукъ азыкъны ашады. Хариб, мушулдаб, джел сызгъырады дер эдинг, балсытыб, бир аламатла ашай эди. Ауузу ашарыкъдан толуб тургъанлай, эки семиз джаягъы да андан да бек салына, кюлюмсюрей:
- Ашхынынг ач болуб, аш тартса, ауузунга кёб сыйына кёреме, Шамдарий,- деб, ашагъаныны сыйын тамам чыгъарыб, зауукъ этиб ашай эди, хариб. Бир кереклиге, къайдам, кампрессге, уколгъа джарар деб, тутхан бир спиртчигим бар эди, алай шишагъа къуюб тура эдим, аны, не болгъанын да айтыб, аллына салама.
- Мынга чыдагъан киши джокъду, бу джазыкъдан сора... - деб шишаны кёргюзте, кеси стаканны бели бла бирни къуйду, башын да суудан толтуруб, кёзюм кёрген ишди, бир уртламны джутханча, «тюу» деген такъыйкъагъа джокъ этиб, ызы бла да тузлу агурчаны къабды, андан да бошагъанлай, меннге айланыб, - андан къалса, мен иги чыдайма, - деб джарыкъ ышарды.
- Хо, сен а иги чыдай болурса, ол этинг бла чыдамай а, сыгъыннга мыдых сингнгенча, сингиб бошаялмай, градуслары тауусулуб къала болур, - дедим мен да. Тюзю, Шагъайны бир иги халиси: ушатмагъан затын эшитмей къояды. Менде да тохтамагъан бир аууз. Билеме, бир Аллах, болгъан гюнахларымы да бу тилим бла этеме. Шогъай ашдан кесин тыялмагъанча, мен да ушагъыусуз ишни кёрдюм, тилиме оноу этелмей къалама.
- Садакъа джыярча болуб, эшикге атылыб къаллыкъ эсем да, сен «тишлеринги ариуларгъа» меннге келгенден сора, нем бар эсе да аллынга бир тёгейим, Шогъай, - деб, юйюмде, ашаб башларгъа джараулу зат болуб, джукъ къоймагъанча, тепсиге салама.
Ол керилиб тургъан джарлы ашхынны толтургъунчу кюрешиб, ашхын толгъанлыкъгъа, кёзле тоймагъан болур эдиле, эки бутун да кенгине джайыб олтуруб, къарны аллына тартхан сыртын да, тюзетирге кюреше:
- Кекирсем, энтда ашарыкъ эдим, - дегенинде уа, кёлюм булгъаныб, «боркъ» деб, юсюне къусуб иймейим деб, къоркъуб, алайдан къачыб чыкъдым... Къайтыб келгенимде... кекирген болур эди, хариб, тепсини иги дженгиллетиб тура эди. Сора арам-къарам этмей:
- Шогъай, ол къысха къолчукъларынгы ауузунга дженгил-дженгил бир аламат джетдирелесе, - дегенимде, санларын да бошлаб, харх этиб кюлдю да, сора кёзлерин да сюрте:
-Тренировка, эгечим, тренировка, - деб, дагъыда биягъынлай кюлдю.
Тюздю, бир Аллах, «Къызгъанчдан бир джукъ табарса, мухардан не табарса?»- дегенлери. Аллах, Аллах! Аллахха къурман болайым, мени алай этмегени ючюн. Ашаб-ичиб бошагъанында, табчанны сыртына таяна:
-Эгечим, «Къойгъа кеси къуйругъу ауурлукъ этмейди». Сен, сенича башхала да меннге сейирсине джашайдыла, бары да - Аллахны бергени. Неди амал, къаядан юзюлген ташча, тёнгерей-тёнгерей айланама. Сени Аллах алай сюйге эди, мен субайчыкъ, дженгилчик болуруму сюйгенимча. Амал джокъду. Меннге да уллу Аллахдан бу пелах берилгенди, - деб дагъыда кесин джазыкъсындырыргъа кюрешеди. Ит хуппегиден ургъанча, табханын тамагъындан джибериб турса, къабдан джарылгъан эртдеги кишича да болур. Кесине уа:
-Шогъай, семиз, джангыз сен болуб къалсанг арабызда, сени музей экспонат этиб, алай салыб да турур эдик. Бусагъатда джараусуз этни кёлтюрюб айланнганла кёбдюле. Ненча эркиши, быдырлы къазанлача, тёб-тёгерек, кеслеринден алгъа къарынлары кёрюне, айланадыла, - дейме. Эсиме уа Анисат амманы, керти дуниягъа кетгенди, джандетли болсун, урушханы тюшгенди: «Терс джашагъанны хар неси да терсине айланады - намазыгъыз джокъ, оразагъыз джокъ, къолларыгъызны ауузларыгъыздан юзмей айлансагъыз, къандан тойгъан къуртча, кёбмей не этериксиз? Аллахым айыб этмесин, бусагъатда тиширыула тиширыуламысыз сора?! Башхасын къой, санларыгъызны бир джерге джыйыб олтурмай, къарынларыгъызны салындырыб къоясыз!» - деген эди.
Ий-ха, адамла семиз болмай не этсинле, къууанчмы болады, ёлюммю болады, къонакъбайла - ашатыр, къонакъла - ашар къайгъы этгенден башха, джукъну билмейбиз. Тойда-оюнда, джылауда да…
Биягъы мен къызыб бара кёреме. Кет ары, кет. Мени эт нек тутмагъанын айтайым! Кесинге джетгеннге джетмегеннге да тие, тирмен къакъгъанча этиб айлансанг, эт къайдан къонарыкъды?
-Хы, аны айта эдим: Шогъайны ашыра чыгъыб, ызындан къараб, кесин кючден алыб баргъанына къыйнала, кёлюме алай келди да: «Сыйлы Аллах бу адамны былай бош джаратхан болмаз - аны кёрюб, башхала кеслерин эсгерирле, деген болур, эшта».
Ёлмей амал джокъ. Ёлюмню аллында барыбыз да тенгбиз. Ууахтысы джетиб, керти дуниягъа кетген кюн, аны ёлюгюн къалай кёлтюрсюнле, не этсинле?! Ашаргъа олтургъан кёзюуюнде, аллай семиз, мухар адам: «Мен ёлсем, мени кёлтюрюб, ёрге алаллыкъ тюлдюле», - деб, артында къаллыкъланы, эсине тюшюрюб, аланы аяргъа билсе, дурус тюлмю эди, «энтда бир кекирсем», деб аны сакъламай. «Азгъын ауруудан ауруб ёлген сууабды» деб, эшта, Шогъайча адамла ючюн айтылгъан болур...
Бир Аллах, Шогъайны кёлтюрлюклени бюгюн огъуна джазыкъсынама - бары бирден чымылтыр боллукъдула. Биз аны артында къалсакъ, ол хапарны эшитирбиз.

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
РСС 27.02.2013 14:57:21
Сообщений: 1399
«ЮЙГЕ КИРГЕНЛИКНИ» КЪОЗЛАУУ





Къоюгъуз, тиширыулагъа бир бек ачыуланыб турама. Бир-бирледе эте тургъаныбызгъа къарасам, тюз айтхандыла: «Тиширыуну чачы узун, акъылы къысха», деб къояма. Амма, бусагъатда асламыбыз чачыбызны да, акъылыбызча, къысха этгенибиз. Дагъыда мен турама да, оноу тиширыулагъа берилсе, дейме.
Шо, биз этиучю «къолан-къолан» оноуланы кёрюб, сора аны бизге къалай ышаныргъа боллукъду?
Мындан алда уллу къарнашым келин келтирген эди да, джыйын бла келген къатынла, къол гырджын орнуна деб, бешишер тюмен алыб келедиле. Биз да аланы къол гырджынлыкъларын да, юслерине да ючюшер тюмен да къошуб, ызларына салабыз.
Сора мен айтама: «Кимни юйюне да кёзлеринги джандырыб, къуру къол бла кирмейсе, келтиргенин джаратмагъанча, кеси келтиргенни юсюне да къозлаучугъун салыб, къолуна тутдуруб иерик эсек, ол аны нек, не деб алыб келгенди? Биз да къол гырджын салыб ийерик шойбуз да. Чыртда болмай эсегиз, къол гырджынларын андан да иги этейик, келтиргенлерин ызларына ашырмайыкъ да», - деб кюрешдим.
- Халкъда джюрюген адет биздеми тохтарыкъды, къой къайгъынгы! – деб, бири - ары джанымдан, бири - бери джанымдан, къатын къазауат ачыб, ала меннге бирле сёлешдиле.
- Да, кюлкюлюк иш болгъанын кёрмеймисиз?
- Кюлкюлюк эсе да, биз чыгъармагъанбыз!
- Къайсы эсе да бир джарты алай этди эсе, не этебиз деб сагъыш этмей, сау халкъ аны ызындан барыргъамы керекди?
- Ий, Шамдарий, къарт бола, тели бола бара болурса, дейме!
Шо, мен тели огъуна болайым, къатынла бу къуджур адетге «тели тутханын, бек тутар» дегенлей, нек джабышыб турадыла? Бир джууукъ бир джууукъгъа къол гырджын, юйге киргенлик алыб келсе, аны юсюне да бир «джурунланы» къошуб, ызына ашырабыз. Ол телиликге бир къара! Ой, юйюнг къурумагъан, аны джугъу сенде къалыргъа боллукъ тюл эсе, аны юйге киргенлигин кесинге къой да, аныкъындан маджал зат сал да, алай ашыр, неда аны юйюне сен да барлыкъ шойса да, аныкъын бери алыб къой да, кесинг барсанг, аны юйге киргенлигинден игини ал да бар да, къашына сал. Джууугъунга, юйге киргенлик алыб барыб, юсюне да къозлау салдырыб къайтма да.
Огъай, бу адет къатынла къыллы къалса, унутуллукъ адет тюлдю. Эркишиле оноуну къолларына алмасала, къол гырджынлыкъла да, юйге киргенликле да ызларына къайтыб турлукъдула. Тамам ачыу болгъанында, келиниме:
- Бюгюнлюкде юч тюмен юч сомду, салыу эсе, алай эркек къатын эсенг, ючюшер минг салчы, джыйырма къатыннга алтмыш минг сомунг кетгенликге, сенича, бай къатыннга, ол неди? Атынгы юч тюмен бла айтдырама да, юч минг бла айтдыр! - дегенме. «Ол тели къатын, стол да джасаб, сыйлаялгъаныча бир да сыйлаб, хызенлерибизни да - тыкъ, «къол гырджыннга» деб элтген беш тюменибизге уа, къозлаугъа, ючюшер минг къошуб ийгенди! Вот къатын десенг, къатын!» - деб къууанч тыбырлы болуб кетерикдиле. Кеслери огъуна «бу келининги къыста, энтда сизге башха келинлик табайыкъ», дерге да боллукъдула! - дегенимде, «джууаб орнуна – сууаб», дегенча, ол:
- Къызчыкъны ары гёзеннге элтигиз да, ол бозадан бир урдуругъуз, тамагъы къургъакъсыгъанды, - деб сёзюмю накъырдагъа буруб барады. Къарнашынгы юйюнде сёзюнг чапракъдан ётмесе, кимге не айтыб ангылаталлыкъса?!
Ол бир кюн базарда бир иги пух джабыу алгъанма. Юйге киргенликге элте турургъа, деб. Юйге киргенлигинг не къадар иги болса, къозлауу да анга кёре боллукъду, кеси да, «оноучу» къатынла сюйюучюча, къарантхалы. Аны алыб барсам, юсюне дарий чепкенлик салыб иелмезле. Ариу, аны салыб иелселе да, алай тюшгенлени хотала эте да, алай ата барсам, къыздан туугъан джетерге талай зат болур. Джюз хота этер ючюн, аз къумачмы керекди? Аллахха болсун шукурла, эгечден, къарнашдан туугъанла кёбдюле, бирине ата эгеч, бирине ана эгеч бола да, юйге киргенлик элте да бара, ол сабий башына иш этерге, башха болмаса да, ол джюз хоталыкъны джыярма да!
Тилими да арытыб, джюрегими да аурутуб, башымы да чайкъаб нек айланама? Керти да бозалыкъ болуб айланмай эсем?! Къыйынын табыб, тынчын этмегенле, андан бир джукъ таныб эте болурламы? Биз харибле... Эм къыйыны бла барыб, ишибизни тындыралсакъ, кеси кесибизни бегирек сюе болурбузму? Бу хуах дунияда кеси кесинги сюер амалланы излемесенг, сени ким сюйюб, ёле турады?.. Огъесе, башха оноу джетмегенден ары, оноучулукъну татлы татыуун алай этибми чакъырабыз джюрегибизге, ауузубузгъа да?



АНГА УА НЕК СОРА ЭДИМ...




Бусагъатдагъы къатынла, Аллахым айыб этмесин ансы, къатынламыдала сора?! Къатыб-къатыб къалгъа эдиле, дерик эдим, дагъыда къояйым. Асыры эринчекден сабий табаргъа излемей, джангыз бирчикни къураб, аны да "эшек гылыуун бек сюер" дегенлей, асбала этиб, эрке-тели этиб. Буруннгула бошму айтхандыла: "Эки - бир кибик, бир - джокъ кибик", деб. Бизни къурутуб баргъан эринчекликди! Эринчек джашлыкъ - учуз къартлыкъ! Аны юсюнден да сагъыш этмейдиле.
Не бир, не эки къурадыла! Аллахны, адамны да алларында борчларындан чыкъгъаннга санадыла кеслерин. Андан кёб табды эсе уа, сора къой сен ол ананы! 0л кесине джерни имбашларына салыб кёлтюрюб тургъанча кёрюнеди. Дуния бары анга бюсюреу этерге, болушургъа, кечмеклик салыргъа керекди.
Кесинге бирини - кёзчюгю, бирини - къашчыгъы, бирини - бурунчугъу, бирчигини сёлешгенчиги ушагъан талай сабий, тёгерегинги алыб, "ання" деб, кёзюнге къарасала, джюрегинг кёкге джетмезми, тели къатын?! Хо, хаталарындан, къылыкъларындан озуб, кёзчюгюне, бурунчугъуна къууаныргъамы къоярыкъдыла, дерикле да болурла, айхай да, ауузунга салгъан гырджынынгы джутар ючюн да, къыйын салыргъа керек болады, не умут этесе!
Асыраялмазбыз деб, эркишиле унамагъанлыкъ эте болурламы? Унарыкъ тюл эсе, кютей къалыб кетмейми эди! Не уа, анга нек сорама? Не уа аны алдаяллыкь тюл эсенг, кесинге тиширыума деме да къой. Джюз айт, минг айт, итлик тиширыуну кесинден чыгъады. Ансы эркишини алдагъан, кёзню къысыб ачханча, бир ишди. Эсигизге тюшюрюгюз да къоюгъуз, аны не джашырыуу барды, эркишилеригизни бир кюнде ненча кере алдайсыз?! Алай, уллу керек да болмагъанлай, кесигизни ол ишге усталыгъыгъызны сынар ючюн. Андан акъыллы болгъаныгъызны кесигизге энтда бир кере кёргюзюрге. Айда-джылда уа, къой да, къой! Аны чотун шайтанладан башха киши бардыраллыкъ да тюлдю.
Былай ишден джарыкъ келген кюнюнде - эркишиледе аллай кюнле да чыгъыб къаладыла, сабийлеринги да, биринг, экинг бар эсе да, алай олтурт да, тепсиге да табханынгы сал да, ашхы сыйла, джарыкъ бол, сабийлеригизни башчыкъларын сылай кел да, ушай-ушамай эсе да, бу сеннге ушаяракъды, алай а сенича сюйюмлючюк тюлдю, ма энди табарыкъма тамам сеннге ушагъанны, де. Эки джашчыгъынг бар эсе, сени ананга ушагъан къызчыкъ табарыкъма, де. Эки къызчыгъынг бар эсе, сеннге ушагъан бир джаш табмай, Аллах мени ёлтюрмесин, де, башха билмей эсенг. Мени да къартлыгъымда кесигизге "устаз" этмегиз да, адебим бла къоюгъуз да, тилде сюекми барды, излегиз амал, алдагъыз къолларындан тутхан зымпыкъларыгъызны.
Эркиши неди? Босагъадан тышына атлады, сабийин-субийин да унутду, башын кечиндирир, кёз ачар къайгъылы, сен кёкюрегинге къысыб, тамырларынгы тартдырыб, аны айнытыб кюрешген кёзюуде, ол, тамырдан тойгъан эшекча, айланады алай.
Кеслерин сабий ёсдюргеннге бермеген залимтоб, торсукъ тиширыуланы уа не осал эркишиден эрши кёреме?! Керти бир саламкъуш, мухол болуб, джашауну, ишни эбине келелмеген солтукъ тюл эсе, юйдегиси-юйю бар джаш тиширыу, нени да къоюб, сабийле табаргъа керек тюлмюдю, ий-ха?! Хо, устаз, дохтур болур да, дунияны бери къайтарыр! Юйюнде тёрт-беш сабий къураб, алагъа хали-адеб берирге базмаз да, школда эки джыйырма бюреу сабийлеге акъыл юретир, билим берир. Хо, кесине сау-эсен юйдеги ёсдюрюрге къоркъур да, элни сабийлерини саулукъларын багъар... Не уа аны да, ол бирин да эт! Сен экисин да этелирча бир кюч-къарыу бергенди сеннге Аллах, махтау - Аллахха.
Джюз айт, минг айт, тиширыу, бу затны юсюнде терс сенсе. Аны айтама: асыраялмазбыз деб, эркишинг кёлсюзлюк этсе, нарт сёзле сени ючюнмю къуралгъандыла? Тиз аланы: "Рысхыгъа Аллах - борчлу", де, "Хар сабий бла бирге рысхысы да келеди", де... Аууз джелингими къызгъанаса къолунгдан туз дамынгы ашаб тургъан эркишингден?
Артда, юйдегинг ёсюб джетсе, аллай къайын ана болурса! Шамдарий айтды дерсе! Келинлеринги, буздача, алай бардырырса! Бюгюнлюкде сабийлени эскилерин джууа, суу ашаб тургъан къолларынгы, джан сюеклеринге салыб, семиз-семиз сёлеше, аллай къайын ана болурса! Сюйсенг, марджан ташча, нюр тёге, туудукъларынгы орталарында сыйлы-сыйлы олтурурса.
Ол бары да боллукъду, тели кьатын, сен бюгюн талай сабий къураб, эринмей, "доб" деген бир юйдеги ёсдюре билсенг.



СЕН МЕННГЕ АЛАЙ ИЙНАН




Билемисиз, адамны эм къуджуру, эм тюрлюсю, къабыргъа хоншунг болуб, сен да аны аллайлыгъын сезмей талай джылны джашаб турургъа боллукъса. Сыйлы Аллахым, аллай джанла бардыла, джашау да къатыш-къура бола, кесича бара, ол адам да кесича... Башханы тюл, кесини башы кюе тургъанын да кёрмей, бир джолну билиб, ол ичине оюлуб тура эсе да, аны бла бара берген.
Аны айтханым не ючюндю де! Хоншубуз Хураймат бла къызны-джашны юслеринден ушакъ эте кетгенбиз да, ол бир оюмла айтады. «Хар адамгъа кеси миннген тау кибик» дегенлей, сабийлерин юрете билгенин махтаб, тишлери тюшедиле.
- Неге керекди, къыз сабийни окъутама деб, баш аурутуб айланыргъа! Кесине кереклини билсе болду. Аллах бирди, бачха аягъында суугъа да базыб иелмейме. Огъары элге, ийнана эсенг, эки кере баргъанды. Керекмиди, къыз сабийни джолда айландырыргъа? Бу окъугъан къызланы ка-пе-е-ги-и-ме-е алмайма, - дейди ол.
- Да, сора кесинг эл-элге, орам-орамгъа айлан да, къызынгы, сенича, юйден чыгъармай туталырча, кесинге бир иги кюеу изле! Бусагъатдагъы джашланы асламысы къызны ариуун, игисин излемейдиле. «Мени башымы кечиндирирча, не бай къыз, не да бир джигер къыз билмеймисе?» - деб джашау нёгерлерин алай соруулайдыла, десем, чарлады. Кеси хариб, ишлей-ишлей, арыгъан къарт алашача болуб тургъанын билмейди.
- Джанымы джазыкъ этиб, санымы тюйюб, нек ёсдюреме да аны? Бу айыбны юсюме алайым демеген джаш, мени босагъамдан атламасын!
- Сени Аллах алай сюйге эди. Алай а сен этген джырла бусагъатда унутулгъандыла. Тёгерегинге къара! Уланларын эркиши этиб ёсдюре билген да аз къалгъанды. Сен эркишисе, юйдеги этерик, аны тутарыкъ да сенсе, деб юретмейдиле. Огъай. «Бизни сымачха бир болумлу тиширыу тюбесе, юй этиб къоярыкъ эди, ансы кесинде юйдеги джюрютюрча болум къайда?» - деб сёлешедиле. Сора сен къызынгы эшик бурунун кёргюзмей тутама дегенликге, андан ары уа?.. Балангы джашар дуниясыны сагъышын этерге керекди да. «Джолоучуланы джоллары бир, насыблары - башха» - дегенлей, къызынг кесин сюйген, Аллах чамланнган бирни сайлаб кюйсе уа? Къызынгы, окъутхан да этиб, джерни къалынын-джукъасын танытыб ёсдюрмесенг, сора аман сагъатлы болду да. Бусагъатдагъы джаш адамла кеслери да, джазлыкъ джыланлача, бир къарыусузла болуб ёседиле. Алай болмаз ючюн а, юйюнгде да аяма, чыныкъдыр, къолунгдан джумушунгу алдыр, башын да ишлет, къолун да ишлет. Къолу ишлесе, ауузу да ишлер. Кесин аздырмаз, тоздурмаз, белин къаты къысар да, билеклерин ёрге къайырыр да, башына джашау этер, къайтыб келиб, дагъыда сеннге джюк болмаз.
- Юйюмден бир кере алыб кетиб, сора... ызына къайтарыб келир умут а киши да этмесин! Тюз сюдлюк-джоллукъ боллукъ эсем да, былай башын эки сай этиб къоярыкъма, - дейди Хураймат зауаллы.
- Къызны чоту къыйынды: тыбырда къалса да - аман, барыб айырылса да - аман, къыйын эркиши бла джашаса да - аман. Кесинг аламат билесе, тынч эркиши сан бир тюбейди, мингден - бири, къалгъанларын... энди кесинг билесе. Ансы сен: «Къызыма бачха аягъын кёргюзмегенме!» - деб. Табханса махтаныр зат! Къызынгы тыбырда къалырын излемей эсенг, аны менден башхалагъа эшитдирме. Бусагъатдагъы эркишилеге къарыулу, билеу джыланлача, бетлери джылтырай, кефли, керек болса, тиллерин - бычакъ, къолларын салта этиллик юй бийчеле керекдиле.
- Хоншум-джаным, сен аны бюгюннге керекча юрет. Артда, насыбы тутуб, бир керти эркишини къолуна тюшсе, къараб къарагъынчыннга, къызынг тынч джашаугъа терк огъуна тюзелир. Ол сагъатда, торгъай чыпчыкъчыкъча, джюйюлдей, келир аллынга... алай болмаса уа, Шамдарий тюз кёре эдим, дерсе, аны асбала этиб, огъары табхагъа олтуртуб туруб, сен излегенча джерге тюшмесе, чыныкъмагъан сабий, джукъланыр да къалыр, - дедим. Десем, дейим: 19-чу ёмюрде тууама деб, 21-чиге тюшгенди да, аджашыб айланады. Сабийлерине оноу этеме демей, кеслерин бошлаб, ызларындан барса, не билейим, кеси уа тубандады..



ИЧГИ СЁЗЮ ИЧИМИ КЮЙДЮРЮБ ДА КЪОЯ ЭДИ…




Тюнене хоншубуз Чокула орамда аллыма чыгъыб къалады да, медет Аллах, ёлюр тюгю чыгъыб тургъан къарт, мени бла ушагъын алай башлайды:
- Шамдарий, - дейди, - тиширыугъа ички сёзюн айтхан, эшиксиз юйге кирит салгъан кибикди. Алай болса да, сен тюзлюкге тартхан, тюзлюкню сайлагъан тиширыу, бир тюз сёз айтыр эсенг а деб, ички сёзюмю, юйюмден чыкъмаз хапарымы айтыргъа излейме, - дейди, кёзюме къараб.
«Энди аны сёлеше билгенине бир къара», дейме кеси аллыма. Чокуланы узун тили кёблени джашауларын къысхартханды, анга ачыуланыб, башыма джазыкълыкъ тартмайым да, «эшиксиз юй» болайым да, хапарына тынгылайым, дейме да, джюрегими басама. Айта башласам, мен да бир шибижи машок, ачы сёлешиб иймейим, деб, ауузуму джарыб, бир сёз айтмагъанлай, сёзюне къулакъ салгъанымы кёргюземе.
- Бир тогъуз-он кюн да болады, - деб, къыйынлашыб, хапарын алай башлады Чокула, - юйге юч эркиши бла бир тиширыу келедиле. Кеч эте, хар ким юйге джыйылгъандан сора. Былай къым-тым этселе, сёзню башлаб къоялмай, къайдам, къызны тилей келген болурла, дейбиз да, юйге чакъырабыз... Къыйынлыкъгъа ёлче джокъ, Шамдарий... Эки бала ёсдюргенбиз, билесе, ол джаш бир бузоулу къатынны ызындан, къанатларын къакъды да, учду да кетди. Къыз а ... Ол а башыбызны кёлтюрмезча этгенди.
- Алай дегенинг?
- Сиз алайсыз, тиширыула. Шахарда, окъугъан джеринде, бир эркиши, юйдегиси-юйю болгъан, дейдиле. Энди аны адамлары, «артыкълыкъ этди» деб, тюрмеге тутдуртмасын, шахарда квартира алыб берейик, деб тилей келгендиле... Мен тутдурайыкъ, дейме, ол келгенлеге бирден эки болмагъанма. Ол аман къатын а: «Болур болгъанды. Келиб бизни бла энди мында джашаргъа унарыкъ тюлдю, бу къыйын дунияда бир кирир джери болса керекди, аны тутдуруб, не табарыкъса? - деб кюрешеди...
Кесими ол атаны-ананы орнуна салдым да, Чокуланы ичги сёзю ичими кюйдюрюб да къоя эди - ауузум къургъакъсыб, тилим ауузума артыкъ болуб, бир къуджур халгъа тюшдюм. Хоншум адам джазыкъсыныр адам болмаса да, джазыкъсындым.
- Къыз кеси не дейди? - деб сорсам, ол юйлерине басмай тургъанын айтды.
Огъай, акъыллы-тели болсанг да, анга не оноу этелликсе? Оноу этерик - кеси, зорлукъ джетген.
Аны айтама: Чокъулагъа келген «келечиле», аллай келечилик айтыр ючюн, биреуню босагъасындан атлаялгъан, уят-хаят деб биледиле, деймисиз? Ды-ды-ды-ды! Артыкълыкъны этген да, аны ючюн тилей келгенле да, намыс-напыс деб биледиле, деймисиз? Къызыны намысы тебленди эсе да, рысхы къоллу болсун, деген ананы да, къолайлыгъы несиди?
Бу адебсиз хапарны, кюбюрге салгъанча, ичимде асыраб къоярыкъ эдим, джюрегимде туугъан соруулагъа кесим не тюрлю да джууаб табалсам. Ма бу сорууума да билмейме тамамлы джууаб:
- Эндиги джаш адамла адеб-намыс деб билмейдиле, дерге ёчбюз, ол асыл шартланы не тюрлю болумда да сакълаб джашаялгъан ата-анала уа кёбмюдюле?
Къой, къояйым… Акъылыма келген соруугъа акъыллы джууаб табыб баралсам, бир бош Шамдарий болуб, былайдамы турлукъ эдим?! Къалайда болса да Шамдарий Зулкъарнаевна деб, прокурор болуб, эшиксиз юйлеге эшиклик, киритлик да эте, олтурлукъ эдим.
КЪАРА ТИЗИМГЕ ТЮШЕРИК ЭСЕМ ДА...




«Мен джаш заманда, къойла макъыргъан эте эдиле, энди уа ауузларын ачыб къоядыла», - деген сангырау къартлай, кесим да эсгермей тургъанлай, къартлыкъ келиб, джашауну татыуун ангыламаймы башлагъанма, огъесе керти да эндиги джаш адамла биз чыртда таныялмазлыкъ бир тёлю болубму къошулгъандыла, билмейме. «Джашлыкъ этмеген, башлыкъ этмез» деб сёз барды, ала бизнича нек тюлдюле, дуниягъа бизни кёзлерибиз бла нек къарамайдыла, бизнича нек атламайдыла, дегенлигим тюлдю. Аллах сакъласын. Башыбыз агъара тургъанлай да джангыла-джыгъыла, бюгюн этгенибизге тамбла сокъурана, ёкюне туруучубуз, ёзге былай къарайма да, бизни кёзлерибиз бла къой, кеслерини кёзлери бла да, тёгерекде седреб баргъан джашауларын кёрюрге уллу излемегенча ангылайма. Бизнича атлагъан къой, алларына атлам этиб, адамны къолун тутаргъа да къарыулары джетмей болурму, дейме. Бир кемизлиле, бир къарыусузла, джазлыкъ джыланла кибик. Аскерге баргъан джокъ, ишлеген джокъ. Бир къауумлары уа, от къабхан тюлкюлеча, тишлери ачыла, ичкиге, наркотикге башларын салыб, джанларын сатыб.
Мен тюрт сёлешиб ийген адамма, алай а джаным ауруб айтама. Джюреклерини арасы бла алкъын джел ётмеген джаш адамла былай матух болгъанларына, бу къонакъбай дунияны керти къууанчларын сёзмей, зыраф болуб баргъанларына къыйналама.
Башхасын къой да, джаш адамлагъа багъа салырынг келе эсе, тойгъа-къууанчха бир бар. Къыйынлыкъны юсюндеча, тойда-къууанчда да кимни не болгъанын аязынгдача кёрюб къояса. Той - джашлыкъны оюнуду. «Тойгъа барсанг, тоюб бар, эски тонунгу къоюб бар», дегендиле буруннгула. Бусагъатда тоюб баргъан къой эсенг, токълулача, мушмуш эте, стол джанына олтуруб, ашаб-ичиб турургъа излеген болмаса, джарыкълыкъгъа тартханны кёрмейсе. Эм уллу байрам - ашхыннга ашхы бир теблеселе.
Тебсе десенг а, эркеги, тишиси да, киштикни отха тартханча, къачадыла. Бир ётю болгъан табылыб, ортагъа чыкъса да, къолун-бутун джыйыб, санларын да, джюрегин да, къобузгъа-тартыугъа кёре ойната тебсерик тюлдю, шашхан шайтанча, ичген аракъысына санларын харс этиб, ары бла бери чабарыкъды.
- Тюу, атанга налат! Тебсеуню ол тукъум сынын сындыра эсенг, къачын билмей эсенг, - деринг келирча.
Джашлыкъ деген, къолунг-бутунг джаш болгъанмыды къуру?! Джашлыкъ деген, къууаныллыкъ затха, артыкъ бек къууана билмекликди, керти саугъагъа, насыб(!) дей билмекликди. Ишлер заманынгда, къызыб ишлемесенг, сюер заманынгда кемсиз сюймесенг, билим алыр кёзюуюнгде, анга эс бёлмесенг, заман джауунг болуб башламаймыды? Ишни да, билимни да сенден къоркъур заманларында къоркъутмасанг, артда хар неден да сен къоркъмаймыса? «Къоркъутсанг» а, марджан ташча, тёгерекге нюр тёге айланаса.
Ай, аны тюз айтханымча, тюзелсинле, сиз да, мен да сюйген джаш адамла... Не келсин, «билмезни - кёзю кёрмез, этмезни - къулагъы эшитмез» деген нарт сёз эндиги джаш адамланы иги кесегини юслериндеди. Кёзлерин да, къулакъларын да къууандырмайдыла, алай эсе уа - джюреклерин да.
Билеме, мени акъылым алагъа джарарыкъ тюлдю, алай а бу худжу джюрек къоймайды. Къуругъан кёлге суу чыкъгъанча болуб, ёлетден къалыб, халкъыбыз дуниягъа кёзюн бир ачды, деб тургъанлай, халкъны тюб-терекесин сакъларыкъла, тамбласына ие боллукъла, джанларын аяй, мыйыларын айныта, санларын чыныкъдыра, джашауларын джарыта билмей, локъра къуртлача, созула, ёле-къала айлансала, Шамдарийча тели къатынла, ауузларына кирит салыб, джюреклерин джукълатыб туралмайдыла...
Ма бу ауузум ючюн, къара тизмеге тюшерик да болурма, ёзге, мени джюрегими ангылаб, джазыкъ Шамдарий тюз айта эди деб, сёзюм къулагъындан кириб, экинчисинден чыгъыб кетмей, джюрегине тюшюб, сагъыш этерик бир бёлек джаш адамны кёрсем, ёлсем да, ёлдюм демез эдим.
Шо, ол мен айтхан сууалчанланы джюген тыймагъан сары аджирлени юслеринде кёзюгюзге кёргюзталамысыз?! Буруннгу джашла «Орайданы» да къутурта, ат терисича, аланы юслеринде ойнай, чаришге бардыра, къартланы, тиширыуланы къалай къууандыра эдиле! Байдымат амма, бир Аллах, туудугъу юйленнген кюн:
- Бюгюннгю къызладан эсе, мени замынымда къызланы насыблары иги эди. Керти эркишиле бусагъатдан эсе кёб эдиле! - деб къойду да.



АКЪЫЛЫЧА, БОЛСА ЭДИ НАСЫБЫ




- Акъыз, Ходжалийни гъалим джашына отдан кёлек кийдиртиб келеме. Аллах кёрген ишди, бюгюн киши бла сёзюм-къайгъым боллукъду деб, джети джукълаб, акъылымда джокъ эди. Хар ким кесини акъылын джаратхан адетди, ёзге бир терс сёз айтама деб, акъылым джокъду. Шо, ортагъа атайым да ушагъыбызны, сиз да бир эшитигиз. Хо, ол мени баламча, бир сабийди. Кеси да, хариб, гъалимме деб, бир ауур артмакъны да кесине джюк этиб, алай джюрюйдю…Дипломатха айтама.
Акъылы-билими асыры кёбден, башына сыйындыралмай, джюрюте болур аны да, ансы джанын къолуна алгъанча, бёлмей, биргесине тагъыб айланныкъ болмаз эди. Башханы къой, юйлеринде да, къалайгъа барса да, биргесинде тутады. Аны айтханым, башында, дипломатында да акъыл джюрютген гъалим джаш, эсли болур.
Хо, энди тынгылагъыз! Ол, ауузун толтуруб, биз къаллай терен тамырлы, сыныбыз-сырыбыз уллу, эски миллет болгъаныбызны хапарларын тизеди. Ауаз бергенине кесибизге сукълана, алай тынгылагъанма. Къой да къой, биз - Адам бла Хауаны эм къысха туудукълары. Къууаныб сюйюнеме! Энди мындан оза эсе, кесибизни асыры махтагъандан, тили май болуб, аны джутуб, хатагъа къалады деб, къоркъа да башлайма.
Тохта! Барыбызны, башдан аякъ сырма, сарайым ёзденле, чанкала, бийле этиб чыгъады. Анга да тёземе. Минг джылны мындан алгъа джазмабыз, окъууубуз да джарашыб бошагъан миллет болгъан хапарыбызгъа да къулакъ тигеме. Билмеген затынгы юсюнден терс-тюз айтсала да, ийнаныргъа керек боласа да! Минг джылны мындан алда ол да джашамагъанды, мен да джашамагъанма, алай а былай болгъанды деб, кёргенча айта эсе, болгъан огъуна этсин, дейсе. Билген затынгы юсюнден башхартыб хапар тизселе уа, гъалимлигин, несин да унутаса да, джанаса да къаласа.
Биз акъыллы миллетбиз, дегени бла джандыргъанды.
-Тохта! О сууалчан! – дедим да сирелдим. – не акъыллы хапар айтаса? Акъыл къатыбыз бла да ётмегенди, бизни башыбызда къош салгъан къой эсенг. Сырма, джазма хапарларынг да, акъыл хапарынгча эселе, гъалимлигинге ушагъын, дейме.
Тохта! …
-Сени, дейме, гъалим джашны атасы бла анасы, дейме, джашауларын неге кетериб баргъанларына, сен, гъалим джаш, эс ийиб къарагъанмыса? Сени атанг-ананг солуу кюн деб, билемидиле? Саулугъума, тынчлыгъыма деб, сомдан джарлы джокъду да, алыб, аны джойгъанмыдыла? Башларын кёлтюрмей ишлеб, табхан рысхыларын-насыбларын неге джоядыла, соргъанмыса? Берне-къалын деб, тюк-тюк этиб, эшикге атхандыла! Ма сен юйдегили болгъанса, не саугъала алгъанса? Халпама! Юй бол, кюн бол деб, къолунга не бергендиле. Къатын къоллу болдунг эсенг, къууан да тур, дегенча этгенмидиле? Атанга бир сорчун, сени тоюнга ненча ачха джойгъанын. Андан сеннге – къатхан гырджын! Атанг бюгюннге дери этгенин сени берненге джойгъанды, мындан ары да, башын кёлтюрмей кесини бернесин джыярыкъды – ахыр кюнюне. Менде артдан-алдан джокъду! Чыгъарыб, къолубуз бла садакъа берирге кёзюбюз къыймайды. Ёлген кюнюбюзде уа, харх-хурх эте, келинле-кюеуле, кесибизден аяб джыйгъан бернебиз бла элни кёлюн алыргъа кюреширле! Ий, акъыллылыгъыбыз къалайыбыздады, саулай джашауубузну эки бернени ортасында тас этген джарлыланы?
-Ол адетди! Ол да миллетни бир шарты, - дейди гъалим джаш.
-Ол шарт сени насыблы этмей эсе, аны юсюнгден атаргъа нек излемейсе? Ол Аллахдан келген шарт тюл шойду да!.. Хыйсаблы, ауузачыкъ эркишиси болгъан бир джелбаш къатын къурагъан адетди ол, - дейме.
-Сен айтханнга кёре, биз тели миллетбиз.
-Къалайдан акъыллыса, юйюнг къурумазлыкъ, къыйынын табыб, тынчын этмей эсенг! Узунун табыб, къысхасы бла бармай эсенг!? Ауурун табыб, дженгилин элтмей эсенг!? Неден акъыллыса?- десем, ол атасы тели, бизге тынгылыб туруб, сёзюбюзден чыртда бир джукъ ангыламагъанын кёргюзе:
Ол а, Шамдарий, неден да акъыллыды! Акъылыча уа болгъа эди насыбы, - деб къошады.
-Не айтырыкъса алагъа! Не айтырыкъса акъыллы миллетни сырма ёзден гъалим джашына?!

1995



КЪАРАУАШЛА




Сюйсегиз ийнаныгъыз, сюймесегиз да ийнаныгъыз, бирерибиз бирер затны къулу-къарауашыбыз. Башхалагъа тиймей, кесими айтыб къойсам да… Алай а башхалагъа да нек тиймейме?! Игилик бла тиейим, ёзге, бу къарауашлыкъ хауабызгъа келише-келишмей эсе да, биргебизге джашаб турады.
Сёзден, бир къауумла, ашхынларыны къулу болуб, аман сагъатлы болуб, къымылдагъанны барын, тамакъларындан къуюб кюрешедиле. Ол тоюнмагъан тирмен а, бир къауумлада кече да, кюн да, джолда, тюзде да аш чакъырыб турады.
Бизни Марзий а, сёзден, бетини, чырайыны къулуду. Бири, биягъында айтханымча, табханын ашхынына джюк эте эсе, бизни Марзийни уа болгъан джюгю да бетинде айланады. Бир кюн алай кире барсам, къонакъгъа хазырланама деб, кюзгюню аллына олтуруб тура. Айымсына, заманым кетерик эсе да, муну бет боягъанына бир къарамай къоймам, дейме да, олтурама алай. Мени джаратхан сыйлы Аллах, ол джарлы бетни сагъат джарымны ичине анасы танымазлыкъ этди да къойду! Ол анга не джакъмады, не сюртмеди! Терини илегенча, ары да созду, бери да тартды! Къуру эринлерине юч тюрлю затны джакъды да, къара къозуну хамхотуча, къара-къолан этди да къойду. Ол ариу кёзлери, талай тюрлю бояу джагъылгъанында, тюлкюню кёзлерича болдула да къалдыла. Ахырсы, бетинде джангкъылычны ойнатды да къойду - не тюрлю бояуну да кёрлюк эдинг. Мени ауузумуму тыярыкъса!?
-Ий, адам бетин нек бояйды? Не къадар эриши болайым, дебми кюрешесе, ачха да джоюб, заман да кетериб? – деб сорама. - Аллах, Аллах, стол толу бир бояуунг, къаллай бир ачха джойгъанса эке кесинги ариу сыфатынгы бу тукъум бузар ючюн?
-Шамдарий, ариулукъну хар ким бирер тюрлю ангылайды! Мени сенден кёлюм къалмайды, сени джашлыгъынг ётген ёмюрде … кесинг билесе,- дейди меннге джууабха.
-Ётген ёмюрде да бар эдиле бояула да, сенича къоланла да! Марданы билген бла билмеген, деб болады ансы, - дедим. Ийнаныгъыз, бизни Марзийни бояулагъа джойгъанын, джашил ачха этиб, бир-бири юсюне салсанг, анга джашла «мерс» деб, багъалатхан машиналаны бирин алыргъа боллукъ эди. Кесине айтханма:
-Былагъа джойгъан ачхангы, джыйыб, бир машина алсанг, «мерси» болгъан къыз, деб, джашланы ызынгдан айландырлыкъ эдинг.
-Шамдарийка, ала ит аягъындандыла! Сен аны ючюн джарсыма, - деб кетгенди. Анасына да урушханма:
-Энди муну бетин, къолан боятыб, былай тутуб турма да, ол тилегенлени бирине бер да, бармагъа къой, - дегенни айтханма. Аллах, сен бирсе! Бояуну тюбюнде аны бетин кёре билиб, джарата айланнган джашла да, къаллай затладыла, къайдам?
Анга бетини къулу демей, не айтырыкъса? Кюзгюге къарамаса, кесине кёрюнмеген бетине, кюн сайын аллай бир къыйын салыб, аллай бир заманын кюйдюрюб турургъа керекмиди?! Айхай, кесине кёрюнюб а бир тургъа эди, ол къолан бети! Меннгеча кёрюнсе кесине, бойнун кессенг, унамаз эди алай айланыргъа.
Хо, омакъ кийиниб, къууаныб, кюзгюге къараб, сюйюнюб, тойгъа-оюннга барыр заманыды адамны джаш-къыз кёзюую, анга не айтама?! Биз да кесибизни заманыбызгъа кёре, омакъ болур керекли, сукъланыб, кишини ызындан къарамагъанбыз. Марзийча, юсюбюзню да, къыбды къыны этиб, атха кишен салгъанча, тар этекге кириб, бетибизге да, джанкъылычны тартханча этиб айланмагъанбыз ансы.
Къул-къарауаш дегенлей, майна, Абук зауаллы да аланы бириди. Джюреги излегенча этелсе, хариб, тиширыу болуб, бирин къоймай, Саламонлай, юйюне джыярыкъ эди. Ах, къолундан келиб, анга минг отоуу болгъан бир къала ишлер эди. Амалын табыб, хар отоугъа бирер келинликни бир олтуртур эди. Тиширыу кёргенлей, киштик сютбашыгъа къарагъанча къарагъанын бир къояр эди зауаллы. Чамчы къызла аны: «Кенг джюрекли, халал эркиши»,- деб хыликке этедиле. Сюймезине «сюеме» дей да, ненча таякъ джейгенди, ненча аджалдан къалгъанды! «Мени сюйюб турурум келе эсе, аны не айыбы барды?» - деген хапары чыгъады. Кеси да тиширыуланы джазыкъсыннгандан сюрюб айланнганча айтадыла. «Сюймеклик керекли ненча тиширыу чагъалмай турады!» - деб джарсыйды, дейдиле. Экинчи Мичурин! Мичуринлигинге налат! Мичурин тюлсе, хаулеликни къарауашыса, дерге киши табылмайды анга.
Дагъыда къулла ой да ой! Къул бола билиулери да хар кимни бирер тюрлюдю. Майна, Айдемир, малларыны къулу болуб, къошдан бери тюшмегенли - джыйырма джыл. «Мен элде не ишлерикме?» - деб айтады, дейдиле. Кеси да, агъач кишиге ушаб къалгъанча, айтадыла. Бери тюшюрюб, музей экспонат этселе керек эди, хариб, кеси да бир адам тюрсюнле кёрюр эди. Анга хар ким ачхаларын бериб къарасала, ол алагъа хакъсыз къарар эди. Къошдан тюшмей, энтда бир он джылны турса, тилин унутуб, къойлача, макъырыб башлар, тоба.
Ханымсат а! Ханымсат не бетин боямайды, не ашамайды, не джукъламайды, не хаулеликни билмейди, ол билген – ишлеген, ишлеб тюшюргенин - кюбюрге джыйгъан. Бир джаны барды да, ол да кюбюрюндеди. Осуяты да: «Кюбюрюмю биргеме къабырыма салыгъыз», - деген боллукъ болур, огъесе, кесин да кюбюрюнеми салдырлыкъды. Ол дуниясы да дуния боллукъ тюлдю кюбюрсюз…
Аланы барын да къоюб, кесими юсюмден айтсам… Кесим нени къарауашы болгъанымы билмей да кёб тургъанма. Мен да, сизнича, азатма деб, акъылым алай эди. Бир кюн а хоншума эгечи Захидат келеди. Сёзден сёз чыгъа, ол эгеч кибиги белинден бек инджилиб тургъан хапарын айтады. Мени узун тилим а тохтамайды да!
-Да, кел мен сени бир аламат сылаучу барды, анга элтейим, - дейме да, къачан, къалайда тюбеширибизге оноулашабыз. Джолну юрет да, юйюнгде къал да кетсенг а! Огъай, сабийни къолундан тутханча, тутуб, уллу къатынны элтирге керек болады мен тыйгъычсызгъа. Барама айтхан кюнюбюзге, бегитген заманыбызгъа, белгилеген джерибизге. Сакълайма. Келед, джокъ. Ол тыш элден келиб, мени кёрмесе, джаны къыйналмасын деб, юч сагъатны сымпайгъанма алайда, тели Домалай орам аягъын сакълагъанча. Не этерик эдим, сууукъ да, ач да болуб, кесим да ачыусунуб, ол келгеним бла хоншума киреме.
-Ий, не айланаса, Захидатны билмеймисе, юй джумушундан бошаб, атабызны-анабызны кёре да, джылда бир кере барады, кесини бели ючюн, юйюнден чыгъыб айланнган къой эсенг.
-Да, мен аны бели ючюн, сау кюнюмю тас этиб, нек айланама да сора?
-Аны уа кесинге сор.
-Да сёзюбюз болгъан эди.
-Министрге сёз берген болур эдинг.
-Хар ким кесине министрди, айхай.
-Сен: «Сёзюбюз болгъан эди», - де да, сёзлеринги кесинге министр эт да айлан, ол а: «Сёз - бир тылпыу», - деб, келмей къалды эсе…
-Бар да джылкъысындан тай тутму, дейсе? – дейме да, ачыудан кюлеме, кюлсем да, ол айтханлай, алай багъалы кёрген сёзлерими джоюб айланмайым, дейме да, кетеме юйюме. Сёзлерин джукъгъа санамагъанла нени да айта берсинле, мени уа ауузумдан чыкъгъан сёзюм, мени бийим болады. Андан таяргъа, чыгъаргъа, анга башха «кийим» кийдирирге, башха «табхагъа» салыргъа, сан этмей къояргъа, менде аллай къарыу джокъду. Мен сёзюмю къарауашыма!
Сиз а, билемисиз кимни, нени къарауашы болгъаныгъызны? Билмей эсегиз, кесигизге къууаныб айланмагъыз да, халигизге сынаб бир къарачыгъыз!



ЭРКИШИЛЕ АКЪЫЛЛЫДЫЛА




Не аманны да бир игиси болмай къалмайды. Аны айтама: очередле болуучу заманлада, кесинги кёзюуюнгю сакълай, алай сюелсенг, не бир иги хапар эшите эдинг, не юйдегиле бла этелмез ушагъынгы этерча бир адамгъа джолугъа эдинг, къайдам, бир да къурумаса да, бир сёз нёгер табыла эди тюйюлюб тургъан сёз тюйюмчегинги бошларча.
Бусагъатда уа не?! Хар ким кеси аллына, къазакъ бёрюлеча, мыс-мыс этиб айланадыла, чабышыб-джортушуб. Бир-бирине ышаргъан джокъ, бир-бирине ышаннган джокъ…
О хахай, паспорт ауушдуруу, дегендиле да, барсам, ол биз унута кетген очередь. Адам - кёб. Бир игиликден къалгъанча! Паспортну джангыртыб, джашауубузну джарытырыкъча. Аталарына – налат! Олтурур джер - джокъ, сюелебиз алай. Бир къауумланы ачыулары бурунларына джыйылгъанды, эринлери къыйтыкъларына кетиб, кёзлеринде – къурулгъан шкоклары, ауузларында – мизлери… Сюелебиз. Адамла уа къошулуб баргъан болмаса, иши тыныб кетген джокъду. Ол джангы келгенлени ол эртдеден келгенле ушатмай, алай къарайдыла. Артха келиб, алгъа ётерик джокъду, къоркъмай, джангыз хауа солуб, хауаларын аз этесе да, аны ушатмагъанлыкъ эте болурла.
Мен да сюелеме, насыбха, къабыргъаны къатында орунчукъ табханма да, сыртымы анга тиреб, аякъларымы кёзюу-кёзюу солута. Кёргенсиз да, суу ызында къазла сюелиучендиле алай, бир аякъларында, башларын да къанатларына сугъуб. Мени къанатым болмагъандан сора да, бойнум да – къысха, башымы сугъар джер табмайма. Ол ачыулу кёзледен башымы букъдуралсам, огъай дерик тюл эдим.
Мен да алай онг аягъымы солута, сол аягъыма миниб тура эдим, Ойдемез келеди. Эртдеден таныш. Ауузун джарыб, сёз айтыргъа сюймеген бир, башы бла саламлашады да, ол да арлакъда сымпаяды алай. Башха мен таныгъан джан джокъду алайда. Ариу, бар эсе да, хар ким, сюелгенлерин кёлтюрмей, ачыудан, къутлары кетиб, кеслерине ушамай турадыла. Заманым да кетер, мынга сёз нёгер болайым, дерча, джумушакъ къарамы болгъан бет кёрмейме. Къарыуума татый башлагъанча ангылаб, энди очередден атыб иймезле, кёргендиле, деб, кесиме кёл эте, эшик хауагъа башымы атама. Мени ызымдан бир къауумла да чыгъадыла. Ойдемез да бирлери болуб. Эркиши-тиширыу да бир сегиз-тогъуз болабыз. Сёзден сёз чыгъа, кърал къраллыгъын этелмегенин, хар этгени - джамагъатны инджитиу деб, тарыгъабыз бир-бирибизге. Ойдемез а, сёзге къошулмай, хар кимни айтханына тынгылайды. Бир кесекден Джакку деб, бир джаншакъ киши, ёмюрю бизни бла тургъанча, къургъакъ чамла эте келиб:
-Ойдемез, амалын табыб, ауузунгдан сёз чыгъармазынгы да билеме, алай болса да, бир джууаб бер, сен бу тышынгдан тынгылаб тургъанынгча, ичингден да, алаймы тураса, огъесе ичингден кеси аллынга сёлешемисе? – деб, тюлкюча ышара, хырха кюлдю. Бир-бирин эртдеден таныгъанла кёре эдим.
-Гыбыт къобуза, бызылдаб, хар кимни башын аурутуб тургъандан эсе, тышынгдан, ичингден да тынгылаб тургъан иги тюлмюдю? – десе боламыды ол тынч Ойдемез да.
-Къайдам, ант этдир, бир джанынгдан къарасам, хар къуру да сант адамгъа ушатама, - деб дагъыда тохтамады ол биягъы гынтдылы киши.
-Ауузунгдан адамны къулагъына илинир бир сёз чыкъмагъанлай, къулагъынгдан къыстасанг, бурнунга къоннган чибинча, этиб турууну, акъыллылыкъгъа санай эсенг, джызылдай берликсе…
Ол бир айтды, ол бир айтды. Мени уа джаным чыгъарлай болду. Кесим да эки аягъыма бирден сюелдим. Сабий-джаш болмасала да, «эркиши тилде» сёлешир къан алыб тохтасала боламыды! Джумдурукъну джетдире, джагъаланы сёге башласала…Аллах сакъласын!
Мен сизге айтайым: заман алай дженгил кетди…Насыбха, Джаккуну кёзюую джетиб чакъырдыла да, ол кириб кетди… джангы паспорт алыб… джангы джашау этерге… Ансы алайгъа нек келгенин да унутхан эди.
Ойдемезни да нек ойдемез болгъанын ангыладым. Алай атаб, ауузун тигиб къойгъандыла, деб тура эдим. Огъай! Тамам джерине джетдирмесенг, тилин джутханча, тынгылаб туруучу киши, тёзе туруб айтса, ёрге турмазлыкъ эте кёре эдим.
Ойдемез, сени сёзюнгден ауур сёз чыкъгъанмыды дуниягъа!? Хар сёзюнгю ауурлугъу тонна болур. Ах, Аллахым, сёз тюкча дженгил да, ташча ауур да бола кёреме!
Аны тонна сёзлерини къатында Джаккуну учхун сёзлери къой, кеси да каскача, кёрюнюб къалгъан эди. Кеси да, хариб, эски эшикча, гыжылдай. Ойдемез, сёзлерини ауурлукъларын билиб, аны бла баштёбен, тилсиз болуб тура кёреме, деб къойдум. Сау къаллыкъ. Аны билиб, ауузуна кирит салыб тургъаны ючюн бюсюреу этеме, акъыз. Аны сёзюнден джумдурукъ къой, табан да дженгилди, бир Аллах.
Артда кеси аллыма айтханма да: ала тюйюшюр, юлешир зат джокъ эди, заманыбыз дженгил кетер былай этсек деб, илиннген болур эдиле бир-бирлерине. Кертиси да бек дженгил кетген эди.
Энди… Эркишиле акъыллыдыла. Ала кеслери биледиле не этерлерин, не къалырларын. Ма джашауубузну былай болгъаны да аланы акъылларынданды да…



КИМИ - АНГКЪАУ, КИМИ - ДЖАЛКЪАУ




Тиллери-ауузлары болмагъан хайыуанла бир-бирлерин ангылаб, тюйюшмей-урушмай, сен-мен деб, къалай джашаяладыла? Адамла уа, хар сезимлерине къой, бурунлары сюйюнюб чючкюргенлерине, джукъулары келиб эснегенлерине дери атла атай билген джанла, бир-бирин нек ангылаялмайдыла? Китабла джазыб, радиола, телевизорла чыгъарыб да, бир-бири джюрегини эшиклерин ачалмагъанлары сейир тюлмюдю? Адам улу кесине ненча тил къурагъанды! Ненча сёз барды ол тилледе! Кёкде джулдузладан кёб болурла сёзле! Дагъыда бир-бирин ангылагъан джокъду.
Мени да джокъду бу сизге берген сорууларыма джууабым.
Тиллени юсюнден сагъыш этсем а, башым, кюнню тёгерегине джер айланнганча, тёгерек айланыб къалады, кесин да бир мазаллыча сеземе. Аны айтама, аз ангылагъанларын да тохтатыр ючюн къурамагъан эселе, адамлагъа быллай бир тил неге керек эди? Алай айтханлыгъыма, къоркъа турама: энтда не болабыз, не къалабыз, «Хар элни къой союуу – башха», дегенлей, «Хар элни кесини энчи тили болургъа керекди», дерик хайырсёлемезле, хангокла энтда чыгъыб къалыргъа боллукъдула. Сёз ючюн, бизни ненча элибиз барды? Таулула джарым джюз тилде сёлешселе! Ма ол заманда боллукъду да базар!
Тюзю, бир аманны, бир игиси да болмай къалмайды. Сёз ючюн, къатын даулашда, тюйюшде бир-бирин не къадар да ангыламасынла. Бир папуас къатын бла бир таулу къатын, сёзден, эркиши ючюн, тюйюшселе. Таулу къатын ол бирине:
- Къарабет къанчыкъ, мени эркишиме кёз атмасанг, башынга таш атыламыды? - десе, сёз ючюн, папуас тиширыу аны ангыласа, ол да:
- Сен а не айланаса, кёкбет, - дерикди, зат дерикди. Кесигиз билесиз, тиширыуланы къаргъыш-бедиш тиллери, эркишилени джумдурукъ тиллерине ушамайды. Ангыламаса уа, ол къарабет ол кёкбетге: «хеллоу!» дерикди да кетерикди. Ол бири да къаллыкъды алай, « ий, халисизми, деди?» - дей.
Оюн анда да тюлдю, оюн башхадады – бир тилде сёлеше тургъанлай, «тюе десенг, бие дейд», деб, эртде къазах къатын айтханлай, хар сёзню хар адам кеси сюйгенича ангылагъанындады. Ол бир кюн мен Бабуш бла Джумшакъны бир «ушакъларына» тынгыладым, аллай «ушакъгъа», ресторанда джырны заказ этгенча, ачха тёлеб къарар эдинг. Насыбха, мен ачха да тёлемедим, ала да мени ачхам къайгъылы болмадыла. Ол Джумшакъ… Пародасы къатыладан болуб, Джумшакъ десек, джумшар эсе уа, деб, атагъан болур эдиле, хариб, джумшакъны къой, салтаны темирича, къаты адам, тиллинден сёзле снаряддан тобла чартлагъанча, аллай чыгъа эдиле. Ол Бабуш а, кесини аууна кеси тюшген гыбыча, тили сёзлени араларында аджашыб, тилин чайнай… Ала бир-бирлерине айтхан сёзлени къайтарыб, иманымдан чыгъарым джокъду, ёзге бир тилде сёлешгеннге да ушамай эдиле, бир-бирин ангылагъанны къаты бла да ётмедиле. Ий, адам урушуб-тюйюшюб, нек кюрешеди, бир-бирин ангылар ючюн тюл эсе?
- Ачы-ачы сёлешдинг, Джумшакъ, не табдынг? Бир-бири сёзюгюзге тынгыламай, башха эшитсе, уялырма демей. Хай хай, сизни юсюгюзде кёрдюм: «Ачыу келсе, акъыл къачар», - тюз болгъанын, – дейме да акъылы орнуна келгенинде. Не джууаб этгенин билсегиз:
-Табыб а, тюйюшейим да, ол меннге бир медал такъсын, дебми тюйюшгенме. Мен аны сёзюн, айтдырмай къоймай эсенг, кесими дауурумдан озуб, эшитген да этмегенме! Кёлюмдегин а, барын да айтдым! Эталлыгъын аямасын! Не этсе да, бюгюн мен аны джюрегине салгъан догъраланы, ол мени башыма да чыгъараллыкъ тюлдю. Шамдарий, кёлюмю уа бир къандырдым! – деб къойду.
- Аллай бир сёз сыйыннган кёл аз уллу, аз терен тюлдю. Бир кюн бир ары кесинг кёмюлюб кетме, - дедим мен да.
Эм сейири неди десегиз: бир-бирин ангыларгъа кереклиге да санамайдыла. Тюйюшген нек тюйюшеди? Ол айтхан, ол этген тюз болгъанын ангылатыргъа излеб тюйюшмеймиди? Ий-ха?
Бир ишексиз, сёзле асыры кёб болгъандан адамла аланы орталарында аджашыб-аджашыб къалгъандыла. Кеслери тюл, акъыллары. Кеслери уа турадыла майна: кими - ангкъау, кими - джалкъау болуб.



ТЮЕ ТЮКЮРГЕНЧА…




Кимни да болуб къалады, тиши кичиген кючюкча, тёрт джанын сермеб, кимге болса да миз чанчыргъа излеб къалгъан кюню. Алай а, Аллах кёрген ишди, бюгюн мени киши бла чачдан-башдан болур акъылым джокъ эди.
Ол бошалыргъа унамагъан юй джумушладан къача барыб, Пазлийлеге киреме да… Шайтан сюрюб элтген болур эди, ансы, шорпа чолпуча, сугъулуб айланмай, турмаймамы юйюмде!
Айхай, кесинги юй джумушланы тюблерине салыб, джанынг саулай, кесинги багуш кюреучю кюрек этиб да, къалай къойгъун? Бирин къоюб, бирин айтама, ол бир кюн юйдегими юсюне алыныб къалгъанма:
- Эртденбла кетесиз, ингирде къайтасыз, мен да мюйюшде сымпайгъан эски джуугъан машнагъа нёгер болуб, сизни ызыгъыздан джыйыучу, сыйпалаучу!.. – деб да. Ой, тиширыу болуб туума, ансы не да бол!..
Хы, аны айта эдим: Пазлийлеге киреме. Ауруйма-ёлеме деб, орунда къошакъланыб джатады. Оноу-муноу. Умутлагъа да джетдик, булутлагъа да ётдюк, кесибизни иги этдик, башхаланы аман этдик. Къысхасы, хар неге багъа бичдик, бир шай кибикни да ичдик, сора кетеме деб тебресем, Пазлий:
- Ий, Шамдарий, сенден бир тилерим бар эди, - деб, ол сёз этген кёзюуюндеча болмай, былай иги да ынгычхаб, ауруб-инджилиб тургъанын да кёргюзе болур эди, джастыгъын да туудугъуна мийигирек салдырта, - Бир ачхачыкъ керек эди, - дегенни айтды. – Билесе, джаш ачхалы-бочхалы да болуб тургъанды. Бусагъатда да рысхысы барды, Аллахха болсун шукурла. Амалсыз ачхачыкъ керекди деб, тесукъа этиб айлана эди да, мен да ана тёренчи, болушсам дегенме да, сагъыш этиб, сени табханма. Бюгюн былай кесинг келиб къалмасанг, ауруй-ёле эсем да, сеннге бир тюберме, деб тура эдим. Ауруу кючлеб тургъан бу джарлы санланы Аллах джазыкъсынды болур… Энди…сендеча, ёлюмдюк кюнюме деб, ачхачыгъым мени да барды. Мендегичикни берсем, ол кесин анасына эркелейме деб, ызына къайтармай къояргъа боллукъду, анга къоркъама. Бир къыстыргъан ачхачыгъынг болмагъанлай, айхай, къалай ёлгюн? Сеникин а бермей не этерикди?! – дейди да тохтайды.
- Аллах айтса, ёлген сеннге къараб тура болмаз, джашынгдан къызгъаныб айланма да, бер да, джумушун этдир, сен ёлген кюн да, айыбынг аны къолундады. Къоркъа эсенг а, менден алыб бергенме де да къой, ачханы сеники-меники деб, белгисими барды? Мен излейме, дерсе да, алырса бир кюн ызына.
- О, эшта-эшта, аны, бермесенг ёлеме деб, созулса да, бераллыкъ тюлме. Кесини да къалайдагъысын унута кетгенме: джюн тёшекни ичиндеди талай джылдан бери. Мен аны ары салгъанлы, ачхагъа ненча тюрлю тюрсюн бердиле, тюрсюнлери бузуллукъла! Джангыз меникиле турадыла биягъынлай, бурунча.
- Оу, кюнюм - кече. Ёлюмдюк кюнюме деб, эски ачхаланы салыбмы тураса? Бусагъатда ала ачха тюлдюле, бош къагъытчыкъладыла! Ол заманладан бери асырала эселе… джюнню ичинде… кюе джурун-джурун этген бо…
- Хо-хо! Сёлеш алай, джаш да бир затла сандырагъан эди. Гырт – сизге! Ачха бош къагъытчыкъла болмай а! Кърал сизни алай айтыб ашагъанды да! Къралгъа асыратыргъа беребиз деб, бир тёшек къыйыр къуругъанча, - деб Пазлийни меннге этгенин къой. Дагъыда алай айтады хариб: - Ёлген кюнюме дери аланы бир адамны кёзюне кёргюзюрюк тюйюлме. Ёлген кюнюмде, алыб, кесим къолум бла береме. Кесими джумушларыма джоюллугъун биле, тынчлыкълы болурча. Ансы ёлген кюнюмде: «ачхамы беремисе?» деб, кимге сора айланныкъма?..
Тохта, ёлген кюнюнде да ачхагъа оноула этер акъылы барды, серине кете айлана кёреме деб, ичимден джазыкъсына тургъанлай, къатында кружкасындан суучукъ да уртлаб, бери айланыб, меннге къобан болуб къуюлса боламыды:
- Сен а бош бермейсе! Мен сени бла хоншу болуб джашагъанлы отуз джыл, бир джукъ тилеб, босагъангдан атламагъанма. Сёзюмю учуз этсенг, мен да билирме сени учуз эте! – деди да тохтады. Андан арысын сизге къалай айтайым… Джюрегим джарылыб ёлгенме… Айтханларын джашырмай бир айтайым да, сиз да бир джарылыб ёлюгюз, ха.
Хы, алай айтады:
-Ма бу джатхан орнумдан турмагъанлай, элге атынгы аман бла айтдырайым?! Унутханды дебми тураса, бу шиндикде олтуруб, ненча адамны сёзюн этгенинги? – деб олтуруб тургъан шиндигими кёргюзеди.
- Хо-да, мен бедишле санагъан кёзюуде, сен ауузунгу да, оймакъ этиб, къубулуб олтура болур эдинг, джети атанга налат, - дерге уа уллу хатерин этдим.
Ол а тохтамай барады:
-Эсингдемиди, бачхангы аягъында Гыжыны тауукъларын тахталарынгдан тыялмагъанынгда, ырджы бла от къуюб, тауукъларын къыргъанынг? Не уа, майна, Хурайматны къызы, некяхсыз сабий табханды деб, тобагъа къайтыб айланнганынг? Сен унутхан эсенг да, мени бек эсимдеди: «Хоча ол уллукъарын джашын уллу ачха бла окъургъа салгъанды», - деб кюлгенинг. Чийкёз Харшымны джашлары «бачхамда кёгет къоймайдыла», деб тарыгъыб келгенинг, бек джазылыб турады былайыма, - деб къуу бармагъын башына чанча, бир-бири ызындан, ауузуму ачаргъа да къоймай, аурууун-талауун да унутуб, саб-сау болуб, ол меннге бир чотла этди. «Таякъ этден ётеди, тил а – сюекден», дегенни сынадым. Бурнун да эски арба чархча, гыжылдата, ауруйма деб, кърау ургъан каскача, тёнгереб тургъан къатын, сарыубек болуб, юсюме сюелсе боламыды. Ды-ды-ды-ды!
Ол ёмюрюнде не сабий, не къыз болгъан болмаз. Туугъан кюнюнде да, хазыр къатын болуб туугъан болур эди. Аман къатын. «Къыз дегенинг мияла табакъ» дегенлей, мени сартын, аны къыз этиб, кёзюме кёргюзалмайма.
- Хорламагъан хорлатхан этеди,- дедим да, мен да кёлюме келгенни артха салмадым. - «Джолну букъусу кёкге къонмаз», - дедим да кетдим. Алай а адамланы артларындан аз учхара сёзмю айтханма джашауумда, онг-сол джанларындан да. Мен да хар кимча… «Аууз сакълагъан, джан сакълар», деб менича бир кюйген айтхан болур.
Айхай, хаманда орунлу сёзню табыб айтыб баралсанг а. Ачыуунгу къабындырыргъа бир чурум чыкъса, мыйынг чайкъалыб башлайды, терсине чайкъалды эсе уа, тюз къалайдан сёлешириксе!?
Къачан эсе да ауузумдан чыкъгъан сёзлерим ючюн, ол сер къатыннга тюгюмю къыркъдырыб келеме! Адеб деб да барды, ансы, тюе тюкюргенча, юсюне тюкюрюб кетерге да боллукъ эдим. Шо, меннге былай иги сынаб къарагъыз да, бир айтыгъыз, мен биреуню тауукъларына от къуяллыкъгъа ушаймамы? Сёзден ары бармагъаныма Аллах кеси шагъатды! Кесген терегинг юсюнге аугъанча, айтхан сёзюнг, кесинге асмакъ болуб, тылпыусуз этиб къоярыкъ кёреме. Не уа «чийкёзлени, уллукъарынланы» санаб, айланыучу чакъмакъетек къатынлагъа ушаймамы? «Суугъа тюшген таш къармар» дегенлей, Пазлийни амалсыз иши болуб, шашыб, оруннга кирген болур, кимни да шашхынлы баласы этеди, алай а менден, къоркъутуб, ачха алыргъа излегени, олду да оюн? Къартлыгъында рекит бола айланмай эсе, хариб.

Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))
Айгюль 03.10.2015 21:05:02
Сообщений: 35
ГОРСКИЙ ТОЙ*

Бескрайние раскинув крылья,
Взошла вечерняя заря.
Мерцают горы,
Лунной пылью
Созвездия дальние горят.
Просторный двор
Гостей встречает.
Обычай древний чтит народ:
Осенней свадьбой отмечает
Богатый,
Урожайный год.

Осенний воздух слаще меда.
Невесте так к лицу наряд!
Пора любви!
Надежд погода? –
И очи девушки горят.
А лунный серп
Вдали кромешной –
Ясней хрустального стекла…
Звучит
Старинный танец нежный.
Волной мелодия взошла.

О сокровенные мгновенья!
От сердца к сердцу мысль спешит…
Робки ее прикосновенья…
А у нее –
Рука дрожит…
Она потупила робко
Глаза…
Волнуясь, входит в круг.
И абезек**
Звучит призывно –
Сердечных тайн давнишний друг
Как молод танец!
Как неистов!
Как щедр! Как льется через край!
Глазами просят гармонистку:
- Играй же!
Продолжай!
Играй!.. –
Как мудр! Как непередваем!
Плывет мелодия любви.
- Не уставай! – сердца взывают.-
Очарованье не прерви!

Но уж гармонь
Свой ритм сменила,


Октавой выше поднялась –
И в хороводе закружила
Джигитов,
Пламенем вихрясь…
Вот юноша в поток ворвался –
И закружился, как юла,..
Но на секунду растерялся,
Когда горянка в круг вошла…

Танцует ночь …
Танцуют горы…
Поет гармонь…
Молчать невмочь!..
И гулких звезд осенних хоры
Танцуют в свадебную ночь.
Перевод Раисы Романовой


----------------
*Той - свадьба
** Абезек – круговой парный танец
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный