Статьяны газетден алыб, форумгъа салгъан Тинибекди
2016 дж. июлну 23, "Къарачай"
Актуал интервью
ОКЪУУ ПОСОБИЕДЕ ТАРИХ
ТОЛУ КЁРГЮЗЮЛЛЮКДЮ
Тарихни билирге керекди. Алайсыз келир кюннге джол айыргъан, алгъа атлагъан, кеси миллетлигин сезген, дуния цивилизацияда орнунгу ангылагъан къыйынды. Аны аллай магъанасы болмаса, бюгюн бир къауум къралны башчылыгъы кеслерине да джалгъан тарих къураргъа кюрешмез эди. Россияны махтаулу, терен тарихин мюкюл этерге сюймей, башха магъана бериб, учузландырыргъа дыгалас этгенлерин да кёрюб турабыз. Уллу Россияны тарихи уа аны халкъларыны тарихинден къуралады. Биз аны багъалатабыз, аны бла ёхтемленебиз, махтанабыз.
Къарачай-Черкесия Россияны накъут-налмаз бюртюгюдю, сейирлик мюйюшюдю. Былайда - Кавказны аралыгъында - ёмюрледен бери джигит, ёхтем халкъла джашаб келгендиле. Аланы туудукълары бюгюн да джашайдыла. Айхай да, ала ата-бабаларыны джашауларын, аланы джигитлик ишлерин билирге излейдиле. Бютюн да бек джаш адамла. Ала тарихни терен билир ючюн не этерге керекди? Неден да алгъа школда окъутургъа. 2015-чи джылгъа дери республиканы школларында 10чу, 11-чи класслада окъугъанла дерследе 1998-чи джыл чыкъгъан тарих китаб бла хайырланнгандыла. Былтыр а, ол тарих пособие излемге джууаб этмейди, деб, школлада тарихден дерс бериу тохтатылгъанды. Ол китабны орнуна «История и культура народов Карачаево-Черкесии» деб окъуу пособие хазырлана турады. Айтыугъа кёре, джангы 2016-чы - 2017-чи окъуу джылда аны бла 10-чу-11-чи классланы окъуучуларына дерс берилиб башланырыкъды. Бу ишни юсюнден толу хапар билирге деб, газетни корреспонденти ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин Гуманитар тинтиулени институтуну директоруну борчларын толтургъан КРАТОВА Наталья Васильевнагъа тюбеб, ушакъ этгенди.
- Тарихни юсюнден эски пособиени орнуна джангыны джарашдырыргъа нек керек болду?
- Биринчиси, бусагъатда тарих билим бериуню асыулулугъуна уллу излем салыннганы, болгъан-ётген ишлеге джамагъат айырыб аслам эс бёлгени, Ата джурт тарих илмуну ёсгени – ма бу затладыла китабны чыгъарыргъа чурумла. Къачан да биринчи этилген зат чийсилсиз, деменгили этилиб къалмайды. Биринчи пособие да аман тюл эди, ёзге ётген заман аны чола джерлерин, кемликлерин да ачыкълагъанды. Къарачай-Черкесияны халкъларыны тарихлери бири-бири бла байламсыз берилгендиле анда. Хар халкъны тарихи айырылыб энчи халда джазылгъаны сохталагъа аны ангыларгъа табсызлыкъ чыгъарады, хар миллет бири-бири бла байламлы болмагъанча кёргюзеди. Джангы китабны джарашдыргъан сагъатда ол эмда аллай кемликле къоратылгъандыла. Тюрлютюрлю миллетлени тарихчилери материалланы бирге сюзюб, бир-бирине къаршчы джукъ джиберилмезча этгендиле.
- Ол аллай тынч иш тюлдю. Керти да, сизни оюмугъуз бла тарих материалла терен тинтилиб, тюзлюкден таймай хар миллетни джашау ызы, турмушу, культурасы кёргюзюлгенди дерча болалгъанмыды пособие?
- Алай болур ючюн хар миллетден белгили тарихчи алимле къошулгъан комиссия къуралгъан эди. Ала терен, бек бай архив документлеге, буруннгу китаблагъа, монографиялагъа илму конференцияланы материалларына таяна джазгъандыла окъуу пособиени. Бусагъатлагъа дери, Совет заманлада да кёб иш этилген эди бу джанындан – хар халкъны юсюнден уллу китабла чыкъгъан эдиле. Эм аламаты уа «Краткие очерки народов КарачаевоЧеркесии» деген эки томлукъ болгъанды. Къол джазмада ала да хайырландырылгъандыла, дагъыда окъуучуланы эслерин бурурча, кёб джангы зат, бютюн да иллюстрацияла салыннгандыла китабха. Пособиени окъуу процессге чюйрелиги болмай, ариу къошулуб къалырча этиу баш борчубузду. Къол джазма сюзюлюб, джарашыб бошалса да, кесибизде, институтда, аны сыйдамлау, сюрмелеу алкъын тохтаусуз барады. Китаб бла ишлеген ведомствола арасы ишчи къауумгъа Алийланы Умар атлы кърал университет, КъЧКъГТА, РИПКРО, музей-заповедник, КъЧР-ни бютеу миллет джамагъат организациялары, тарих бла кюрешген алимле къол джазманы сюзерге къошуллукъдула. Къарачайлыланы алыб айтсакъ, Тебуланы Рамазан китабны авторларыны бириди, андан сора да
белгили тарихчиле Бегеулланы Руслан, Шаманланы Ибрагим, Хатууланы Рашид да къол джазмагъа - ??? рецензентлик этерге??? - тартылгъандыла. Ала, къараб, мюкюл этгенден сора, къол джазма кесибизни институтну, Окъуу бла илму министерствону сайтларына салыныб, джамагъат аны бла шагъырей болурча, оюмун айтырча мадар этилликди.
Къысхасы, анда пособиени авторлары КъарачайЧеркесияны тарихи ёмюрле узагъына бу джерледе джашаб келген бютеу халкъланы тарихи болгъанын ачыкъларгъа деген нюзюр бла ишлегендиле. Не да этиб, Къарачай-Черкесияны хар халкъына терен магъанасы болгъан тарих ишлени юсюнден айтхан сагъатда ич къаршчылыкъ, бир-бирине чюйре келген затла тюбемезча этерге кюрешгендиле.
- Республикада онла бла халкъланы келечилери джашайдыла. Аладан бешиси тамаллы халкълагъа саналадыла. Къуру аланы тарихлерими кёргюзюледи китабда, огъесе?..
- Бу джерледе бек эртделеден тамырланыб тургъан халкъладан сора да, урумлула бла тегейлилени юслеринден да айтылады пособиеде. Ала бу джуртлагъа артдаракълада келселе да, кеслерини сырлары, адетлери-тёрелери бла джашай, КъарачайЧеркесияны тарихинде энчи орун алгъандыла. Аланы тарихлерин да билирге керекди.
- Ол тюздю. Бу джангы пособиени эскиден башхалыгъы дагъыда бармыды?
- Биринчи пособие бир томлукъ эди. Тиражы да 5 минг. Кеси да табсыз, ауур китаб. Иллюстрациялары да къара бояулу, мутхуз. Бу пособиени уа эки китаб этерикбиз – 10-чу класслада окъугъанлагъа бири, бири да 11-чи классладагъылагъа. Ючюшер минг тираж болуб чыгъарыкъдыла. Иги къагъытда, суратлары да бояулу.
- Мен алай ангылайма --– бизнича кёб миллетли республиканы биргелей тарихин джазгъан сагъатда, энчи сезимлеге, энчи нюзюрлеге хорлатмай, болгъан ишлеге тюз багъа бере, хакъ кертиликден не аз да ары-бери таймай, кёргюзюрге керекди озгъан заманда ишлени, болумланы, халланы. Биз кесибизни газетде да бу окъуу пособиени хакъындан санагъатла арасы къауумну кенгешини юсюнден да джазгъан эдик. Пособиени автор коллективинде къарачай алимле джокъдула, алай эсе уа бизни тарихибизге джетген сагъатда толулукъ болмазгъа боллукъду деген оюм да айтыла эди статьяда. Сиз анга не дейсиз?
- Бу пособие, республикабызны Башчысы Темрезланы Рашидни аманаты бла джарашдырыла турады. Быллай окъуу китаб кеси да Къарачай-Черкесияны тарихинде къаллыкъ затды. Ол себебден биз аны юсюнде бек сакъбыз - не къадар тюз, толу, деменгили болурун излейбиз. Башында айтханымча, пособиени юсюнде алкъын редакторлукъ ишле бара турадыла. Автор коллективде хар миллетден экишер адам барды. Энчи чурум бла бир къарачай тарихчибиз джазгъан затларын ызына алыб къойгъанды. Ол зат ишибизге бир кесек тыйгъычлыкъ этгенди. Энди, айтханымча, бек кючлю къарачай тарихчиле чакъырылгъандыла пособиени джарашдырыргъа ала джетмегенни джетдирликдиле, къарачай халкъны джашауу, иши, культурасы – неси да толу, тюз кёргюзюлюрча этериклерине чыртда ишек джокъду.