"Къарачай"
2014 дж. октябрны 9
Билирге керекди
БИЗНИ СЕЙИРЛИК ТАРИХИБИЗ
Бёлек джылны мындан алгъа, 2009-чу джыл июнну 11-де, Тёбен Архыз комплексде уллу джыйылыу болуб, минг джылны мындан алгъа ишленнген христиан клисаланы къатында ташдан эсгертме салыннган эди. Анда былай джазылгъанды: «Дуниягъа айтылгъан алан культураны къурагъанлагъа аланы къыйынларын ангылагъан туудукъларындан – къарачайлыла бла малкъарлыладан». Бу сыйлы джерде, ата-бабаларыбызны ара шахары Магасда, бюгюннгю Архызда, биз келген джолубузну тансыкъларгъа мадар табабыз, бизни республиканы джамагъаты къой эсенг, бери Ставрополь эмда Краснодар крайлада, Шимал Тегейде, бирси хоншу республикалада, Эресейни уллу шахарларында, таб, узакъ Шаркъда джашагъанла да келедиле. Тёбен Архызда тарих-культура эмда археология комплексни босагъасындан атлагъан адамны кёзюне илинирча джазыула, аланладан хапар айтыб, келген туристлеге болушлукъ этедиле.
Археолог-кавказовед В. Кузнецовну айтханы да аланы бириди: «Шимал Кавказда джашагъан тюрк тилли миллетлени къуралыуларында эм баш орунну аланла аладыла». Тарих илмуланы доктору Е. П. Алексеева былай джазгъанды: «XIVчю ёмюрде джашагъан араб автор Абуль Среда чертгеннге кёре, Абхазиядан кюн чыкъгъан джанында, кавказ тауланы шимал табасында аланланы тюрк тилли юзюклери джашайдыла, аланы къатларында да тюрк расалы халкъ барды, алагъа «ассла» дейдиле.
Къарачайлыла бла малкъарлыланы ата-бабалары аланла болгъанларыны хакъындан кёб алим айтханды. Тегей профессор-алановед
В. И. Абаев кесини кёлюн бу тукъум билдиргенди: «Аланладан къалгъан тин-иннет хазна болмагъан фатауа неда таурухтауран тюлдю, ол илму бла кючлю бегитилген оюмду, ол себебден къарачай-малкъар миллетлени тарих маданият ызларындан хапар билирге излегенле анга толу таяныргъа боллукъдула».
Алан кърал белгили, онглу кърал болгъаны себебли дунияны джер-джеринден анга кёб адам джюрюгенди – кими сатыу бла, кими тарих ыз ызлай, кими да джер-суу кёре. Персиядан келген бир джазыучуну XII-чи-XIIIчю ёмюрледе Аланны юсюнден айтханы «Чудеса мира» деген журналда басмаланнганды: «Алан – башхалагъа ушамагъан бир къралды, аны миллети кёб динлиди. Аланны бир къаууму талай джюз джылны Эресейден алгъа христиан диннге кёчгенди, Аланны экинчи къаууму уа, монголлула келгинчи, муслиман болуб тургъанды».
Тёбен Архыз тарих-культура эмда археология комплекс – буруннгу Магасда – кёб сейир зат табылгъанды, ол Аланны ара шахары болгъанды. Археологла, къазыб алгъан затларын Москваны, Ставрополну музейлерине ашыргъандыла.
Бюгюнлюкде Архызда католик ышан бла ишленнген юч клиса сюеледи алайда дагъыда ташдан ишленнген тёгерек орузлама, маданият эсгертме болуб сакъланнганды. Аны диаметри 88 метрди, бир да ишексиз, аны бла хайырланыб тургъандыла асыл ата-бабаларыбыз, кеси да X-чю-XII-чи ёмюрледе ишленнгенди. Ол тёгерек орузламаны ичи бёлюнюб тургъаны эсленеди. Кече бла кюнню тенг болгъан заманында кюнню джюрюшю къалай болгъаны эсебленнгенди дагъыда орузламаны кёб сейир затын эслерге мадар барды.
- Аланла Аргун суудан башлаб (Ингушетияда) ма бизни Лабагъа дери джашагъандыла – кеслери да джоппу-джоппу тургъандыла. Археологла оюм этгеннге кёре, бизни джыл санаугъа дери III-чю ёмюрде келгендиле, бир къауум тарихчиле андан кечирек заманны кёргюзедиле, айтыргъа, бизни джыл санауну биринчи ёмюрюн, - дейди Къарачай-Черкес кърал тарих-культура эмда табигъат музейни-заповедникни директору Элкъанланы Юсюбню джашы Умар. Тёбен Архызны ол заманда (Магасны) джери 100 гектаргъа джетгенди. Бир къыйырындан бир къыйырына тёрт километр чакълы бир болгъанды. Аны ангылатыр ючюн, бир юлгю келтирейим. X-чу-XIчи ёмюрледе бу шахарны джамагъатын Францияны ара шахары Париж бла тенглешдирсек, былайда джашагъанланы саны эки кереге кёб болгъанды. Дагъыда тарихде айтылгъан бир затны чертерге тыйыншлыгъа санайма. Сёз ючюн, славян миллетле 5 миллион болгъан заманда аланла 2,5 миллион болгъандыла.
Ол затны бегитген юлгюлени бурун бизни джуртлагъа келгенлени джазгъан затларында излерге боллукъду. Айтыргъа, Масуди деген бир араб джолоучу, аланланы эллери бир-бирлерине джууукъ салыннгандыла, эртденбла гугурукку къычырса, бир элден бир элге барыб, Минги Таугъа дери джетгенди, деб джазгъанды.
- Студент заманымдан башлаб, мен археология иш бла кюрешгенме, - дейди Элкъан улу. – Эски юй тюбле Аланда бир-бири юсюне къаланнганча, алай джууукъ салыннгандыла. IV-чю ёмюрде бери гуннла келгендиле, аланланы кёбюсю ала бла кетгендиле, ала Испаниягъа, Португалиягъа, таб Африкагъа дери джетгендиле. Анда 110 джылны кърал къураб тургъандыла. Шимал Африкада – эски Римде Карфаген деген шахар орналгъан джерде джашагъандыла аланла. Аны айтханым, кете-кете, аланланы санлары аздан аз болуб баргъандыла. Аны юсюне да эминала орта ёмюрледе аланлагъа кёб къатылгъандыла. Аны юсюнден белгили алимле джазгъандыла.
Аланла бла байламлы дагъыда бир сейир хапарны айтды Умар. Магеллан джерни тёгерегине айланнган заманда аны беш кемеси болгъанды. Бешинчи кемени аты «Виктория» болгъанды. Тарих документледе сакъланнганына кёре, ол кемени иеси, кеси ачха джыйыб, ёнгкюч да алыб ишлегенди ол кемени. Джерни тёгерегине айланыб келе тургъан заманда Филиппин айрымканланы къатында баргъан сермешиуледе эмда тюрлю-тюрлю аурууладан адамла ёлюб башлагъандыла, Магеллан да ёлгенди. Сау-эсен Испаниягъа сынгар «Виктория» кеме джыйылгъанды. Испанияны патчахы ол кемени иеси Элкъаннга де-Элькано деб граф титулну бергенди. Сагъыш бир этигиз, тенгизни джагъасында джашамагъан адамла, биз, тенгиз-терк, къайыкъ, кеме, джелпек дегенча сёзлени къайдан билебиз.
Кимге да белгили зат: бизни ата-бабаларыбыз аланла – христиан динни оруслуладан джюз джылны алгъа алгъандыла. Аланланы юслери бла чилле джол ары да, бери да баргъанды. Тёбен Архызда, дагъыда Чууана эмда Сынты къалала къалай ишлениб башлагъанларыны чуруму барды. Иран бла Византияны арасында уруш башланады, ол кёзюуде Византия сатыу-алыу этерге кесине башха джол излеб башлайды. Чилле джол Каспий тенгизни шимал джаны бла Къазахстандан, Орта Азиядан келген кериуанла, Архыз эмда Санчар ауушла бла Абхазия бла Тюркге кетгендиле. Алайды да, 600 джылдан асламны бизни джерле бла Чилле джол барыб тургъанды. Византия Аланнга христиан динни да аны бла сингдириб кюрешгенди – ала католик христианла болгъанлары себебли, христиан клисаланы да католиклеге джараулу ишлетгендиле.
Бюгюнлюкде ата-бабаларыбызны ара шахары болуб тургъан Тёбен Архызда юч клиса сакъланнганды. Хар тукъум кесини къарыууна кёре энчи гитче клисачыкъла да этгендиле. Ай медет, аланы чачхандыла. - Былайда, Тёбен Архыз комплексде, араб тилде джазыула эмда муслиман къабырла да табылгъандыла – ол зат бизни ата-бабаларыбыз ислам дин бла да шагъырей болгъанларын бегитеди, дейди Элкъан улу. – Алайды да, алан миллетни бир кесеги муслиман болгъанды. Аны бла VII-чи-X-чу ёмюрледе Алан кючлю кърал болуб тебрейди. Аланны къылчыгъы – башчылыкъ этген къаууму – VIII-чи ёмюрден христиан динни алыб башлагъанды, X-чу ёмюрню ал сюреминде уа бу клисала ишленнгендиле. Былайда дагъыда бир затны чертерге излейме – татармонгол чабыуулну кёзюуюнде аланла, джаугъа бой бермей, джети джылны къаршчылыкъ танытыб тургъандыла.
Тарихге белгили энтда бир зат барды. Аланла джигит, чырайлы, кючлю адамла болгъандыла. Ала гуннланы заманларында Къытайгъа дери джетгендиле. Къытайны патчахы алан джашладан кесине энчи аскер къурагъанды, аланы парадда кёргюзюб тургъанды – мингден артыкъ адамны. Мени быллай сыфатлы, чырайлы, сюекли аскерчилерим барды, деб махтаннганды. Ол бизни тарихибизде болгъан затды. Анга шагъатлыкъ этген «Ю-ан-Ши» джазмады, анда къытай императорланы джашау джолларындан айтылады.
Зеленчук сууну сол джанында былайда джашагъан миллетни къабыр орунлары сакъланнгандыла – ала уллу къанга ташладан ишленнген къабырла бла кешенеледиле. Башында къаяда Исса файгъамбарны рум суратчы салгъан сураты таш бетинде сакъланнганды. Ол заманда суратчыла бояуну хансдан этгендиле.
- Бу бояулагъа Москвадан келген экспертле да сейирсиннгендиле, - дейди Умар. - Алайды да, Исса файгъамбарны сураты Xчу- XI-чи ёмюрде салыннганды. Ма былай деб айтсакъ, ол Россияда эм эски иконады. Энтда да бир затны къошайым – бу клисала бары да X-чу-XIчи ёмюрледе ишленнгендиле, христиан дин католикле бла православлагъа бёлюннгюнчю, бизни католик клисала православ диннге къатышмайдыла.
Тёбен Архыз комплексде юч клисадан сора да адамны эсин бёлдюрген бир сейир эсгертме барды – ол хыршы ташладан ишленнген орузламады, аны диаметри 88, мийиклиги да 10-11 метр болгъанды – бу джулдузла эмда кюн таякъла бла ишленген астрономия орузламады.
- Мени Ставрополь шахарда джашагъан Юра деб бир суратчы тенгим бар эди, - дейди Умар – Экибиз да танг атмагъанлай былайгъа келе эдик. Нек? Биринчи кюн таякъ июнну 22-де-24-де, кюн къайтыуну заманында, къалайгъа тийгенин билир ючюн. Башында обсерваторияда бир илму къуллукъчу, къанатлы моторчукъ ишлеб, аны бла учуб айлана эди. Бир кере мен аны къолуна фотоаппаратны береме – ол кёкден суратха алгъан эди. Алай бла, биз излеген затыбызны да табабыз – эсгертмени арасына баргъан бёлмелери болгъанлары ачыкъ болду. Бу кертиси бла да бизни ата-бабаларыбызны кюн таякъла бла ишлеген орузламалары болуб тургъанды.
Тёбен Архыз комплексни джангыртыу иш бла биринчи болуб Москвадан келген Бородин деген архитектор кюрешиб башлагъанды. Ол заманда музейни-заповедникни директору Байчораланы Мариям, Османны къызы болгъанды. (Бюгюнлюкде музей-заповедник аны атын джюрютеди). Ма аны башчылыгъы бла проектировщикле келиб, эски клиса къалаларыбызны джангыртыб башлайдыла.
- Белгилисича, республикада бу тукъум ишленнген беш клиса барды, дейди Элкъан улу. 3-сю Тёбен Архызда, 2-си да Къарачай районда. Москвадан келген археологла Сынтыда киши табалмагъан джазыуланы табхандыла. Рум тилде: «Храм обновлен в 968 году», деб джазылгъанды. Алай бла, ол барындан да эртде ишленнген болуб чыгъады, аны ал джанында гитче клисачыгъы да болгъанды, аны тюб ташлары сакъланнгандыла.
Эм уллу клиса Тёбен Архызда Шимал клисады. Иги сагъыш этиб ишлегендиле аны. Кетген ёмюрню 80-чы джылларында экспертле, тинтиб, кёб сейир затны ачыкълагъандыла. Шимал клисадан Сынтыгъа, Чууана къалагъа баргъан джолла болгъандыла. Джер тебренсе, чачылмазча алай ишленнгендиле клисала бары да. Эм сейири уа неди десенг, аны тылданын уллу чунгур къазыб, ары атланы ёлтюрюб, салыб, къумну, тытырны къуюб, беш-алты джылны тутуб, чиритиб алай ишлегендиле. Аллай тылдан кючлю болгъанды, клисала бюгюн-бюгече да оюлмай иги турадыла.
Бюгюнлюкде клисаланы ичлери акъланыб турадыла, ёзге анда-мында бурунданкъалгъан оюулары да сакъланнгандыла. Аны юсюнден археология ишле бла 26 джылдан асламны кюрешген Элкъанланы Умар былай айтады:
-Бизде кийизледе, кюйюзледе бир оюула бардыла, бу клисаланы да аллай оюулары болгъандыла. Ма ала бюгюн-бюгече да миллетибизде джюрюб турадыла. Дагъыда бир зат. Бизни ата-бабаларыбыз христиан динни алгъанларында, дин къуллукъ этиу татар тилде барыб тургъанды.
Сёзсюз да, бу комплексни къазгъанла кёб затны табыб, алыб кетгендиле. Алайды да, 123 алтындан эмда кюмюшден этилген затланы Уллу Ата джурт къазауатны аллы бла Москвагъа эмда Ставрополь шахарлагъа чыгъаргъандыла. Бизни музейде уа, ол кеч къуралгъаны себебли, джукъ да джокъду дерчады.
Элкъан улу айтханнга кёре, Тёбен Архыз комплексден буруннгу Сынты бла Чууана къалалагъа турист джолла ачыллыкъдыла. Комплекс кереклисича джарашдырылса, сёзсюз да, былайларына ким да сюйюб келликди. Ол огъай эсенг, бюгюнлюкде да Тёбен Архызны кёб турист джокълайды, анга сейирсиниу да джокъду, минг джылны мындан алгъа адамла джашаб, кеслерини ызларын къоюб кетген джерле мукъладисча тартадыла. Тарихибизни билиу, аны сакълау, аны келир тёлюлеге аманат этиу миллетибизни сыйлы борчуду.
МАМЧУЛАНЫ Дина.