БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТХА - 100 ДЖЫЛ. BAYRAMUKLANI HALIMATHA - 100 DJIL

Sabr 23.07.2017 01:38:23
Сообщений: 7254
Къарачайны уллу джазыучусу БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТХА быйыл — 2017 джыл августну 15-де — 100 джыл толлукъ эди. Закий джазыучубузну унутмайыкъ. Халиматны назмуларындан да, уллу чыгъармалырындан да юзюклени да, Халиматны юсюнден эсгериулени да сала барайыкъ.
Халимат Къарачайда, Кавказда, Эресейде, СССР-де белгили къаламчы эди. Тюркиеде да биледиле Халиматны – «14 ДЖЫЛ» романын тюркие тюркчесине Сылпагъарланы Йылмаз Науруз кёчюрюб, басмаланнганды.
Sabr 23.07.2017 01:42:52
Сообщений: 7254
«Мени джюзджыллыгьым келир менсизлей»
Байрамукъланы Халимат

Къарачайны уллу джазыучусу БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТХА быйыл — 2017 джыл августну 15-де — 100 джыл толлукъду.
Уллу джазыучуну китаблары Эльбрусоидни электрон кютюпханесинде-библиотекасында бардыла — излеген къыйналмай табарыкъды. Халиматны джаш фахмулагъа къалай къарагъаны — аны кенг, халал джюрегин кёргюзтген бла бирге, тамблабызгъа бек къайгъыргъанын да кёргюзеди. Батчаланы Мусса не махтаугъа да тыйыншлы эди, Халимат аны билмей ашырмагъан эди Литература институтну Баш Адабият Курсларына. Мени юсюмден джазгъаны уа — мени кёллендирир ючюн айтылгъан сёз болгъанын билеме. Ким биледи, областны джазыучула организациясы манга иги къарамагъанын биле, мени джакълар ючюн джазгъан эсе да. Алай болмай, китаб чыгъарама деб келген 8-чи сыныфны-классны сохтасын къууандырмагъаны (анда кесини гюнахы болмаса да) эсине тюшген эсе да... Къалай алай болса да, аны да саллыкъма - позиябызны юсюнден, тилибизни юсюнден оюмлары ючюн. Алгъа башхаланы юслеринден джазгъанларын сала келейим да...
__________________________________

БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТ БАТЧАЛАНЫ МУССАНЫ ЮСЮНДЕН

ЭСИБИЗДЕН КЕТМЕЙДИ

1957-чи джыл, къарачайлыла Орта Азиядан ызларына къайтханлай огъуна, «Къызыл Къарачай» газет чыгъа башлады. Газетни ол джылда бетлерин аудурсанг, неден да бек кёзюнге эки зат тюртюледи: адамла туугъан джерлерине къайтханларына къууаннгалары бла юй ишлерге кереклерин табмай джылаулары. Къууанчларын назму бла айтыргъа излегенлери себебли, редакциягъа кёб назму келе эди, биз да аланы басмалаб бара эдик. Ол къауумладан джазыучу болуб, бюгюн хазна адам джокъду.

1960-чы джыл мен Москвагъа окъургъа кетдим. Черкесскеден меннге «Ленинни байрагъы» газетни («Къызыл Къарачайны» аты артда алай болгъан эди) ийиб туруучан эдиле:

«Къуш уяча, къая ранда
Турад Къарачай...»

Бу сёзле кёз аллыма Къарачайны сурат этиб сюедиле. Талай кюнню унуталмай айландым. Белгилисича, ол джыллада сёзлени къыйырларын бири бирине ушашдырсала, аны назмугъа санаб къоюучан эдиле (энтда аллайла аз тюлдюле), назму уа, керти назму, къачан да оюмду, сагъышды, философияды.

Ол назмучукъну тюбюнде «Батчаланы Мусса», деб джазылыб эди. Мен таныгъанладан, редакциягъа джюрюучю адамладан тюл эди. Окъуб, джюрегим джарыкъ болуб, газетни редактору Тохчукъланы Хусейге: «Батчаланы Мусса кимди? Ол джангыз назмучугъундан башха сизде джугъу джокъмуду? Адамда фахму болгъаны бла болмагъанын бир джангыз затын окъугъанлай да ангыларыкъса, Мусса ким эсе да фахмулу адамды», – деб джазгъан эдим.

Кёб турмай джангы газет бла бирге Хусейни письмочугъу да келди. Газетде, мен Муссаны юсюнден джазгъан письмочукъ басмаланыб эди, Хусей кеси уа: «Муссаны редакцияда иги кесек назмусу барды, кесинг билгенден, мени назмугъа толу багъа берирча усталыгъым джокъду, джашла уа джаратмайдыла. Сени письмонгу газетде басмалагъаным да бу затла ючюндю», – деб джазгъан эди.
Алай болса да поэзиягъа багъа бериуде редакцияны терслерча тюл эди – бу арт джыллагъа дери бютеу совет поэзияда баш орунну декларация ала эди: сёзлени къыйырларын бири бирине чалышдырыб, не къадар тамагъынгы джарыб, «ура!» деб къычырсанг, ол поэзиягъа санала эди. Неда болсун, басмалансынла, деген къауум аллай назмула джазсала да, фахмулула къачан да керти назмула джазыб тургъандыла, аланы басмаларгъа уа тынч тюл эди.

Муссаны назмулары башхалагъа ушамагъанлары ючюн, газетде да басмалаялмай эдиле. Поэзиягъа бу кёзден къарау хар литературагъа да аз кемлик салмагъанды, алай а болум алай эди. Батчаланы Муссаны кесин таныгъынчы да, фахмулу адам болгъанын билдим. Газетде мени письмочугъум басмаланнгандан сора, Муссаны назмуларына да джол бердиле.
1964-чю джыл издательствода Муссаны кеси бла шагърей болгъанымда, джазыучу ма мунуча болургъа керекди, дедим: сабыр сёлешген, оюмлу адам. Орта бойлу, токъ битген. Кёзлеринде кёзлюклери. Артыкъ къымылдамагъан адам. Айтыргъа, философ. Назмулары кишиникиге да ушамай эдиле:

«Кирсиздиле джыламукъча,
джангур тамчыла,
Тереземден джууадыла
букъуну ала.
Мен кесими таныгъанлы
этеме мурат –
Ким болса да «сау бол» дерча
этерге бир зат.
Ма бу джангур тамчыланы
болургъа бири,
Джан аямай, джер юсюнден
джууаргъа кирни».

Ма, назму десенг! Бу сёзле кеслери Муссаны къаллай адам болгъанына шагъатлыкъ этедиле. «Джан аямай, джер юсюнден джууаргъа кирни» деген сёзле Муссаны джашаууну программасы эдиле. Керти да «кирни ариулар» джерге Мусса табылыб къалыучан эди.
Эсимдеди, кесими юсюмде болгъан зат. Сюймегенлеримден бешеулен мени атымы къурутургъа къаст этиб, «Шыйыхны къатыны» деген повестими аманлаб, тёрт джанына джазгъан эдиле. Повестде, къазауатда эки буту да кетиб келген солдат диннге бурулгъаныны юсюнден айтылады, «совет солдат диннге бурулургъа боллукъ тюлдю», деб ол беш «уста уа» мени алай бла терслей эдиле, «идея джаны бла заранлыды», дей эдиле. Обкомну пленумунда да мени ала айтхан бла терслеген эдиле. Бирси джаны бла уа Москвада мени творчествому сюзгенлеринде, повестни джаратыб, издательствогъа теджеген эдиле. Ол сюзюуню стенограммасы область архивде асыралады.
Не да этиб, мени атым унутулурлай этер ючюн, ол бешеулен къазауатда эдиле. Бир джолда «Ставропольская правда» газетни редактору меннге телефон къакъды: «Бизге бир тюрлю зат келгенди – сени китабларынгы бир джангызын къоймай, къара кёмюр этерге кюрешген бир къара статья келгенди. Аны дыгалас этиб джазаргъа къолундан келген адамны джюрегинден къара бир джюрек болмаз. Бил, деб сёлешеме, бу адамны, эшта, акъылы тюз болмаз», – деди. «Тюзню ётмеги тюзде къалса да, бёрю ашамай кёреме», дедим кеси кесиме. Ол кюнден сора заман бир ай чакълы ётген болур эди.

Бир кюн Мусса, бети-къуту тюрлениб, меннге келди. Адетдеча, къолуна кофе стаканчыкъны да алыб, ёретин ууакъ-ууакъ уртлай:
– Адам къалай тукъум джашасын, ахырсы? – деб къыйналыб айтды.
– Не болгъанды?
– Болуб а не боллукъду, бир къауум адам ишине кесин бериб, джанын-къанын салыб кюрешеди, бирсиле уа, анга уру къаза, кёзлерине джукъу кирмей айланадыла. Бусагъатда обкомдан келеме. Энди толусу бла айтыргъа боллукъма, – деди Мусса. – Сени юсюнгден уллу статья джазыб, аны издательствода джыйымдыкъ китабха къошуб басмаларгъа айланнганларын билгенимде, бюгюн салыб обкомгъа бардым. Статьяны уа сорлугъунг джокъду – джюреги къап-къара адам джазгъанды, къысхача айтыргъа, ол сени повестинги сылтаугъа салыб, ызынгдан къуууб айланнган къауум, не да этиб, сени джутдурургъа излейди. Адамны ичинде аллай бир сюймегенлиги болуб, дунияда къалай джашайды, ха? – деб сейирсиниб айтды.
– Ол статьяны юсюнден меннге айтхандыла, орусча басмалаялмагъанларында энди къарачайчагъа кёчюрюб кюрешедиле сора, – дедим.
– Кюреше эдиле, – деб тюзетди Мусса мени. – Мен статьяны хапарын
билгенлей, сеннге джукъ айтмай, обкомгъа билдирген эдим. Ол терсликге чырт да тёзерге боллукъ тюл эди. Статья китабха издательствону директоруну эркинлиги бла къошулгъаны себебли, аны чакъырыб, керегин бергендиле, ары дери да хынтыр-мынтыры кёб болгъаны ючюн, ишден къыстарлай кёрюнедиле,– деди.
Ол статьяны ариу басмалаб къойсала да, эшта, меннге джукъ этеллик болмаз эдиле – джазыучугъа багъа берген аллайла тюлдюле, окъуучуладыла. Муссаны адамлыгъына мени джюрегим уллу халал болду – меннге билдирмей, мени къайгъымы этиб айланнганды. Кёб турмай, директорну да къыстадыла.

Мусса «кирни ариуларгъа керек джерге» табылыб къалыучу адам болгъанын андан сора да кёб джолда кёрдюм. Бу затла артда бола тургъан затладыла. Былагъа дери уа, 1964-чю джыл, мени областны джазыучуларыны Союзуна джууаблы секретаргъа айырдыла.
Мусса Къумушда джашай, Черкесскеге келе-кете туруучан эди. Андан-мындан газетледе назмулагъа да ушамай эдиле, магъаналары, оюмлары терен эдиле.
«Джый да бер, китаб этиб чыгъарайыкъ», – деб, мен анга аз айтмай эдим, Мусса уа ашыкъмай эди. Бир джолда уа, сары къубас папкасындан чыгъарыб, бир новеллачыкъны орус тилде окъуду.

Эсимдеди, школда пол джуууучу тиширыу тётя Поляны юсюнден эди: тётя Поля ёмюрю школда полланы джуууб турады, сабийле школгъа биринчи кере барадыла, бошаб чыгъадыла, тётя Поля уа полланы джуугъанлай турады. Новелла ёмюрюнгде акъылынга келмезлик оюм бла бошалады: тётя Поляны джашауунда чыгъыб-батыб тургъан кюнлени алсанг, квадрат метрлери азмы-кёбмю болурла. Бютеу джер тенгли болурла, ол бютеу джер юсюн джуугъанды. Муссаны новеллалары орусча джазылыб,

Ставропольда китаб болуб чыкъгъан эдиле – «Быть человеком» деген китаб. Муссаны «Кюмюш акка» деген повести уа? Аны санларынг титиремей окъуялмайса. Ата джурт къазауатны юсюнден бизде аз джазылмагъанды, алай а эсингде «Буз аккача» бири да къалмайды.
Литературагъа уруш-тюйюш бла, джылау-сыйыт бла киргенле бардыла – кимлени эсе да къоркъутургъа, кимлени эсе да джазыкъсындырыргъа кюрешедиле, «фахмум барды» деб, андан-мындан шагъатлыкъ къагъытла джыйыб, къазауат этедиле. Бу бары да фахмусу джетишмеген адамны шартларыдыла. Муссада ол зат джокъ эди. «Союзгъа кирирге къагъытларынгы хазыр эт», – деб тыйыншлы адамгъа биз кесибиз айтыучан эдик. Бюгюн а эки тизгинни бири бирине чалышдыра билген, чабдырыб, Союзгъа кирирге заявление береди. Бу зат литературабызгъа кемлик тюшюргенди. Муссаны Союзгъа киргени да бюгюннгюлеге юлгю болса керек эди. Эсимдеди, Союзгъа керекли къагъытларын аны къолундан, зор бла алгъанча, алгъаным. Аны эси джазар затларына кетиб тургъан болмаса, Союзгъа членлик билет къайгъылы тюл эди. Кюреше кетиб, къагъытларын алыб, Москвада комиссиягъа ийдим – къуру «Кюмюш аккасы», «Быть человеком» деген китабы, анда-мында басмаланнган назмулары аны фахмулу адам болгъанына шагъатлыкъ этедиле. Комиссияны бир адамы къалмай, алыргъа деб, къол кёлтюрген эди. Протоколда уа: «Биз бюгюн былайда фахмуну туугъанына шагъат болдукъ. Арт онбеш джылны ичинде Россия Федерацияда биз быллай фахмулу адамны Союзгъа алмагъанбыз», – деб джазылгъан эди. Ол протоколну Москвада кесим окъугъанма.

Муссаны джазыучулугъу бише баргъаны бла бирге, сюймегенлери да сюре тебрейдиле, чимдеб, къабыб, аз кере ачытмагъандыла, алай болса да аны огъурлу джюреги кишиге да харамлыкъ билмей, ишге кесин бериб эди. Кюреше кетиб, Черкесскеде кесине да фатар алдыкъ, алай болса да элини джашауундан айырылмай эди, анасына, эгечлерине, къарнашларына къайгъыргъанлай тура эди.
«Элчилерим» деген китабы да алай бла джазылгъан эди. Эсимдеди аны «Элия» деген повести. Бу повесть «Юность» журналда басмаланнган эди. Журналны баш редактору Борис Полевой Муссагъа ийген письмосунда: «Сизни «Элия» атлы повестигиз Айтматовну «Прощай, Гульсары» деген повестинден артха къалмайды», деб джазгъан эди.

Мусса драматургиягъа да эс бёле башлады. Аны пьесалары да философия магъаналы эдиле, бизни театр аланы сюйюб сала эди. Айтыргъа, джазгъан чотда кишини да эниклемей, кесини ызын тутуб бара эди, кесини айтыр сёзю болуб джазгъан джазыучу эди, айтыр сёзю болмагъанлай, джазыучу болур ючюн, дыгалас этгенледен тюл эди.

Мени пенсиягъа чыгъаргъа джылым джетген кюн, заявление алыб, обкомгъа бардым. «Сени орнунга кимни салсакъ, деб кёлюнге келеди»? – деб соргъанларында, мен сагъыш этиб къыйналмай: «Муссаны» – деб джууаб
этдим. Обкомну секретары: «Тюз айтаса, джарарыкъ адамды, – деди, – алай а сен, аны Москвада баш литература курслагъа ий да, кесинг ол келгинчи ишле»,– деб буюрду.
Курслагъа ашырдым. Аны джазгъанларына анда семинарлада да уллу багъа бере эдиле. Эки джылны окъуб, Мусса ызына къайтханында, келгенин айтыб обкомгъа бардым. Ала Муссаны кеслерине чакъырыб, мени орнума салыргъа излегенлерин айтыб, керекли къагъытланы да джарашдырдыла. Меннге уа: «Иш бла шагърей эт, отчёт-сайлау джыйылыуну мен Москвадан адам чакъырмай бардырмагъанма. Адам да келиб, джыйылыугъа юч кюн къалгъан заманда, мени обкомгъа чакъырыб, аллыма бир уллу къагъытны салдыла. Ол къагъытда Муссагъа къуюлмагъан кир джокъ эди. «Мынга» дери да келгендиле бизге къагъытла, ол себебден Муссаны съездге да иелмегенбиз (ол кёзюуде РСФСР-ни Джазыучуларыны союзуну съезди ётген эди). Бу письмону уа тинтерге керекбиз», – дедиле. Аны тинтер ючюн а заман керек эди...
Керти да аякъ юсюне мине баргъаннга чалдыу этиб джыгъаргъа излегенле бардыла. Муссаны аллына буруу болуб, не къадар кюрешдиле эселе да, аны фахмусун джукълаталмадыла. Бюгюн ол бизни литературабызда кесини тыйыншлы орнун алады, къолларында билетлери болгъанлыкъгъа, орунсуз «джазыучула» уа бир джангы сёз айтмай, китабланы бир-бири ызындан басмалайдыла – дауур бла, сюйюр бла, уруш бла, тюйюш бла. Быллайла тюбейдиле.

Мусса дагъыда Москвагъа окъургъа кетди, энди драматургиядан Баш курслагъа. 1977-чи джыл Москвада мени «Мать отцов» деген орусча джазылгъан публицистика китабым чыкъды. Аны мен алкъын кёрмеген эдим. Муссадан а быллай письмо келди: «Неделю тому назад мне принесли друзья Вашу новую, пахнущую типографской краской, книгу. Вы еще раз, как никто до этого, талантливо воспели мать отцов наших – Карачаево-Черкесию. Как житель её – горд, как литератор – завидую и рад, как поклонник настоящего таланта, в восторге, как любящий Вас карачаевец – счастлив, что Вы несмотря ни на что (имеется ввиду травля Х.Б.) полны сил и творческой энергии».

Кёремисиз, ол огъай, письмону джазылгъаны да башха письмолагъа ушамайды, – къуру Мусса джазаргъа боллукъ эди бу стиль бла...
Муссаны юсюнден комиссия къуралгъанды, дейдиле, алай а аны аты къагъытда джазылгъан болмаса, бир джангыз кере да джыйылмагъанды. Комиссия этерикни къарнашы Амыр бла мен этерге кюрешгенбиз. Муссаны юсюнден
мен уллу статья джазыб, «Ставрополье» альманахха ийгенме, анда басмаланныкъды. Мени акъылым бла, Къумуш элчиле, джыйылыб, элде бир орамларына Муссаны атын атаргъа оноу этерге керекдиле.

Къарачай литературада Мусса керти орнун алгъанды. Ёлгюнчю аны не бек къыйнадыла эсе да, энди аны халкъгъа Ким болгъанын ангылатыргъа керекдиле.

«Мен кесими таныгъанлы этеме мурат –
Ким болса да «сау бол» дерча этерге бир зат».

Ким болса да тюл, Муссагъа бюгюн халкъы саудан да айтады «сау бол» деб. Ол аз джашаб, кёб зат этгенди, ол огъай, ёлгени да, биреуню къутхарама деб, ёлгенди. Анга тийген шыбыла ток, аны сюйген адамланы барыны да джюреклеринден ётгенди. Мусса къачан да халкъыбызны окъулуб турлукъ джазыучуларынданды.

1982-чи джыл майны 18-де композитор Крымский бла мени «Последний изгнанник» деген операбызны премьерасы Черкесскеде болгъан эди, ары дери Орджоникидзе шахарда ётген эди. Театргъа барырдан алгъаракъ Мусса бизни юйге келди. Биягъынлай кофе стаканчыкъны да алыб, кабинетде джюрюй-джюрюй:
– Бу костюмну къоймай юсюме эгечим Фатима кийдиргенди. «Театргъа бараса, ариу кийин» деб, мен а, тюзюн айтсам, джунчуб турама муну бла, – деб ууакъ ышара айтды.
Юсюне уа ариу джарашхан, аз саргъылдымыракъ вельвет тройкасы бар эди. Операгъа бизни бла бирге барыб, ол бошалгъанында келген къонакъ артистле бла бирге ауузланыргъа олтурдукъ. Кёб тост, алгъыш айтылгъан эди. Алай болса да Муссаны алгъышы хар кимни да эсинде къалды – биринчи операны туугъанына аны къууаннганын адам айтыб да айталмаз эди. Аны юсюнден дженгилде газетге статья да джазгъан эди. Ол кече артистлени къонакъ юйге, бизни да юйюбюзге ашырыб, алай кетген эди. Муссаны арт кёргеним ол болду.
Андан сора талай кюнден Мусса телефон бла сёлешди:
– Дачада бир кесек ишлеб, Къумушха кетиб барама, – деди.
– Да сен эм уллу ишинги унутма, – дедим. Орус тилде «Горизонт бескрылых» деб уллу зат бла кюреше эди.
- Огъай, аны унутмайма, кюрешеме, – деди.

«Горизонт бескрылых» деген чыгъармасы джазылыб бошалмай къалгъанды. Ол уллу затды. Аны меннге къарнашы Амыр келтириб кёргюзген эди, – документ затла бла бирге суратлау халда джазылгъанды, анда бир къауумла кеслерин таныргъа боллукъдула.
Биз башында айтханча, Мусса халкъда унутулмазлыкъ джазыучуду. Джазыучугъа андан уллу багъаны мен билмейме.

Байрамукъланы Халимат,
«Ленинни байрагъы», 1989-чу джыл сентябрны 30-у.
Sabr 23.07.2017 01:50:12
Сообщений: 7254
Къарачайны уллу джазыучусу БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТ туугъанлы быйыл — 2017 джыл августну 15-де — 100 джыл толлукъду. Халимат Къарачайда, Кавказда, Эресейде, СССР-де белгили къаламчы эди. Тюркиеде да биледиле Халиматны – «14 ДЖЫЛ» романын тюркие тюркчесине Сылпагъарланы Йылмаз Науруз кёчюрюб, басмаланнганды.
___________________________

ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТНЫ ЮСЮНДЕН

Бизни адабиятда, мени кёлюмде да терен ыз къойгъан къаламчыларыбыз аз тюлдюле. Лайпанланы Сейит, Батчаланы Мусса, Байрамукъланы Халимат, Къагъыйланы Назифа, Байрамукъланы Нина, Орусбийланы Фатима... Кетгендиле, джандетли болсунла. Бюгюн Байрамукъланы Халиматны юсюнден билгеними айтыб къояргъа излейме. Джазыучуну уллулугъун - къуру чыгъармалары бла тюл, - башха къаламчылагъа къалай къарагъанындан да билирге боллукъду. 100-джыллыгъы джууукълашыб келген джазыучу, мени эсимде къалай сакъланнганды? Мен Халиматны мени юсюмден сёзлерине тыйыншлы болалсам – бек насыблы адамгъа санар эдим кесими. Джаш фахмулагъа Халиматча къарамасакъ, кёллендирмесек – адабиятыбызны Тамбласы болурму? Халимат а къалай къарай эди джаш къаламчылагъа?

ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪ
(1960-чы джыллада джазылгъан назмуларымдан)


ДЖАЙГЪЫ ЭРТДЕН

«Тур-тур» келгенди:
«Хур-хур», уян,- дегенди,-
Къой кютерге чыкъ».
Къолума тутдургъанды чыбыкъ.
«Аякъларынгы кюйдюрмез ючюн чыкъ,
Чабханлай джюрю. Чыныкъ.
Къойланы ийме сабаннга»,- дегенди манга.
«Кесмезни аязы ючюн,
Чамланма»,- дегенди.
«Ол сен аязыр ючюн
Урады»,- дегенди.
Мен а, кёзлерими да ууа,
Бир аягъымы кёлтюрюб,
Шорбат чыпчыкъча, джыйырылыб турама.
Мени былай кёрюб,
Хыликке этерле деб да къоркъама.
Эснейме.
«Тур-Тур»ну къараб тургъанын эслейме.
Сора, чыбыкъ атыма да къамчи уруб,
Чабама.
Джау джагъылгъан гырджынымдан да къабама.
Джарыйма, кюлеме.
«Джигит джаш» деб, мени махтарыкъларын да билеме.
Былай башланады джайгъы кюн манга.


КЪАЧ

Орналгъанды къач келиб,
Тюрленнгенди тёгерек.
Алтын, багъыр себилиб
Сюеледи бу чегет.
Сууукъ ура тебреген
Джерлени башлары бла
Турнала кетедиле
Мыдах тауушлары бла.
Да кёрлюксе хауада
Созулуб гыбы ауланы,
Тауланы башларында
Джангы тюшген къарланы.
Заман алгъа атлайды:
Къачхы джелни тюбюнден
Келечи къыш сакълайды
Акъ тону бла юсюнде.


ЧАЛАМА ЧАЛКЪЫ

Къалмай эригиб,
Къоймай эриниб,
Чалама чалкъы
Кенгнге керилиб.
Мен чалгъан джерде
Чалкъыны ойната,
Кёзюнгю алдайды
Гокка къатапа.
Аяздан хансла
Аз-аз къалтырай,
Кюмюш къамача
Чалкъым джылтырай,
Чалама чалкъы
Къоймай эриниб,
Тартама чалкъы
Кенгнге керилиб.

Эм биринчи басмаланнган — кесими атым бла — «Къач» бла «Чалама чалкъы» назмучукъларымдыла. Ары дери да болгъандыла басмаланнганларым — алай а, алдауукъ атла бла. Алай нек эте эдим — уялгъандан, школда къозурла деб да къоркъгъандан. Ёзге, газетде ишлегенле — башха-башха атла бла, амма бир хат бла джазылгъанларын эслеб, «алай этме, биринчи кесинги атынг бла таныл, псевдонимле артда сайлай турурса, хар бир кюнде джангы ат алыб баргъан да таб тюлдю» деб, манга къагъыт иедиле. Къойдум, сора, кесиме ат атагъан адетни, газетге джазгъанны да къойдум.

Алай болса да, къарачай тилден окъутхан устазыбыз Софья Азретовна ал сёз да джазыб, кеси джиберди газетге талай назмуму. Биринден къалгъанны басмаладыла. "Джайгъы эртден" назмуму уа - «назму джорукъгъа келишмегеннге тергегенлерин», андан сора да, "сабийни джукъусун бёлюб, къой кютдюрген, ишлетген - сиясет-политика джаны бла совет джамагъатха келишмегенин..." билдирди редакцияны къуллукъчусу устазыма джазгъан письмосунда.

Алай эте, 8-чи классны-сыныфны тауусургъа, талай базыкъ дефтерни назмуларым бла толтурдум. Биягъы Софья Азретовна «да быланы асламын - «Джайгъы эртденинге» айтханларын айтыб - бырнак этселе да, къалгъаны да боллукъду бир китаб. Биринчи назму китабын кишини да уллу этмейдиле. Барайыкъ да джазыучу организацияны тамадасы Халимат Башчыевнагъа бир кёргюзтейик».
Мен унамаздан, Софья Азретовна да къоймаздан, бир кюн джолгъа, Пашинскеге атландыкъ. Насыбха, Халимат кабинетинде эди. Кимлени эсе да ашыра чыгъыб, эшик къатында бизни эслегенинде, джарыкъ ауаз бла ичкери чакъырды. Устазым, мени дефтерлерими да столгъа сала, болушлусун айтды, мен а буюгъуб турама. Белгили джазыучу уа Софья Азретовнагъа соруула да бере, хапарына да тынгылай, назму дефтерлерими чапракъларын аудура барады. Сора, бир бетинде кёбюрек тохтаб, манга къарады: «Бу назмуну толусу бла кесингми джазгъанса, огъесе, устазынгдан да болушлукъ болгъанмыды?» Менден да алгъа, Софья Азретовна: «Огъай, бир сёзюне да биз тиймегенбиз — кеси къалай тырнагъан эсе, алай алыб келгенбиз». Мен да «кесим джазгъанма» дегенча бир затла мурулдадым.
Халимат ышарды: «Бу назмуну формасында джангылыкъ барды, суратлау джаны да игиди. Эшта, бу джол бла боллукъ болур сени энчи джолунг поэзияда. Табигъат фахмунг болгъанына ажымсыз болдум, алай а, кёб окъургъа керексе...». Газет басмаларгъа унамагъан назмуну областны джазыучу къауумуну Башчысы махтагъаны — мени кёлюмю кёлтюрдю. «Энди былай этейик,- деди Халимат,- мен кесим рахат окъуб бир чыгъайым. Андан сора, къарачай секцияда къаралыр. Бир юч айдан хапар билдирирме».

Ма алай болгъан эди мени Байрамукъланы Халимат бла танышханым. Джангылмай эсем, ол 1970-чи джыл эди. Бир алты айдан Халиматха кесим тюбедим. Къысхасы бла аны айтханы былай эди:
-Башхалагъа окъутургъа да базмагъанма. Иги кесек назмунг Хасаука урушну юсюндендиле. Ол хапарланы санга ким айтханды?
-Хоншубуз Джюсюб. Аны атасы Ислам кеси Хасаукада уруш этгенди, Джюсюб Джёгетей Аягъыны тюшгенин кеси кёргенди. 120 джыл джашаб, ауушханды.
-Ангыладым. Кёчгюнчюлюкню юсюнден джазгъанларынг да кёбдюле. Ол къыйынлыкъдан барыбыз да ётгенбиз. Партия терсликлени къурутханды, Джуртубузгъа къайтаргъанды. Энди насыблы, къуууанчлы джашайбыз. Къууанч джашауубузну юсюнден, ариу табигъатыбызны юсюнден джаз. Хасаука, кёчгюнчюлюк темаланы уа къой - аланы юслеринден джазаргъа эркинлик джокъду, кетген заманны чучхуб тургъандан да магъана азды. Аллай назмуларынгы бир джанына чыгъарайыкъ да, къалгъанын бир китабчыкъ этиб, басмалатайыкъ.
-Огъай, ол назмула болмасала, башхаларым сабий назмучукъладыла...
-Да сен а бир къартмыса да?- Халимат кюлдю.

Сабийликден болур эди, «огъай» деб, дефтерлерими да кёлтюрюб кете тебредим. Мен энди ангылайма, кёб къыйынлыкъ кёрген Халимат, мени сакъларгъа кюрешгенин - джазгъанларымы да кишиге кёргюзтмей, секцияда сюзюуге-затха салмай. Башчыевна биле эди адамла тюрлю-тюрлю болгъанларын
-Бир иги сагъыш эт. Устазынг бла да бир кенгеш. Мен айтханнга разы болсанг, келирсе. Бу мен айтхан назмуларынгы уа башха адамлагъа кёргюзтген да этме. Иги джолгъа.
Андан сора, дагъыда бир кере тюбеген эдим Халиматха. Биягъы назмуларыма джангыланы да къошуб, «Джазгъы джабалакъ» атлы къол джазмамы берген эдим. Андан сора окъуу къайгъы, бираздан аскерге кетдим, андан къайытыб келгенимде Халимат ишден чыгъыб тура эди. Аны орнунда - Хубийланы Осман Ахияевич. Ол сейфни къазмады, адамлагъа сёлешди, Халиматха да телефон этди — къол джазмам табылмады.

Арадан кёб заман кетди. Мени бириинчи китабым да чыкъды. «Бусакъла» атлы къол джазмамы 1980-чи джыллада областны джазыучула организациясы юч кере сюзюб, басмагъа иймей тохтады. Акъыллы Халимат айтхан чурумла бла терслендим. Халимат джазыучуланы мени сюзген джыйылыуларына келмеди. Аллай сюзюулеге Халимат аз джюрюй болур эди.

Дагъыда бир кере тюбедим Халиматха. Москвада окъугъан кёзюуюм эди, не эсе да бир джумуш бла юйге келиб, къарачай газетге талай назмуму бере кетерге деб, Басманы Юйюне бурулдум. «Китаб басмада редактор болуб ишлеген Къобанланы Ахматха бир кёргюзтейим алгъа»,- былллай акъыл бла тёртюнчю къатха чыгъыб, кабинетини аз ачыкъ эшиклерин къагъыб, ичине атладым. Ахмат джокъ, Халимат бир къол джазмагъа къарай тура. Джунчудум, алай а Башчыевна ёрге туруб, къолуму тутуб, кесине къаршчы олтурду да, хапар сора башлады. Айтдым Литература институтдан бир талай зат. Халиматны окъутхан устазладан бир къаууму мени да окъута эдиле. Назмуларыма да къарады. Бир назмуму къалгъанладан айырыб, «бу иги назмуду, джангыз ол юч джулдузчукъну орнуна, «Морх ауушну джигитлерине» деб атасанг къалай болур эди. Газет экили ангылашыннган затланы сюймейди»,- деди. Артда ол назмуну Батчаланы Муссада бек махтагъан эди. Халимат аз да табыракъ айтылгъан сёзню, тизгинни, назмуну терк эслей эди — ол да уллу фахмуну бир шарты. Халимат, артхаракъда Мусса да, эслеген назму бу эди:

МЕНИ ОРНУМ...

Бычакъны чанчама джерге,
Кёкюрекни бурама джелге.
Чархымда чарсха барады къаным,
Бошла деб къыджырайды джаным.
Джау а келеди къабыргьаны,
Къатлары бла къабырланы,
Къабырлада уа — ата-бабала,
Таууш келеди ала табадан:
"Къызбай эсенг, бизден тюлсе, къач!"
Джер тебренеди:
"Бычакъны меннге чанчма да, джаугьа чанч!”
Джел сызгьырады:
"Кёкюрекни меннге бурма да, джаугьа бур!".
Таш джарылады:
"Мени бла ура эсенг да, джауну бир ур".
«Кёл къоркъакъ да къол батыр»,—
Деб, кёкюрек кесича айтыр.
Бетими кюйдюре бурулады къаным,
Урушха деб, джаныйды джаным.
"Джандар да джангызед",—атлайма алгъа,
Кишилик оту кёзледе джана...
...Тютюнлей секиреди джарамдан къаным,
Турна таууш эте, айырылады джаным.
Джауну аллын кесе, уюйду къаным,
Джуртсуз къалгьан джауну улуйду джаны.
Мени орнум — нарт къабырлада.
Кырдык кёгереди тик къабыргьада!

Боранлы 1990-чы джылла джетдиле. 1991 джылны аягъында Къарачайны къраллыгъын къайтартабыз деб, болджалсыз митинг эте башладыкъ. Бизни бу кюрешибизден джазыучула да къалмадыла бир джанында. Пашинскеде къарачай джазыучуланы джыйылыуунда Байрамукъланы Халиматха тюбеб, бек къууандым. Тюбегенимден да бек, Сёзюне къууандым. Алай ачыкъ, алай къаты , аманат халда атйды бизге: «Энди джашла, уллу ищни бащлагъансыз. Сиз, джаш къауум, биле болмазсыз, мен а Къарачай кеси болгъан заманны билеме. Ол заманда небиз да башха тюрлю эди. Ол къраллыгъыбыз ызына къайытмай, биз терк айныяллыкъ тюлбюз. Айныяллыкъ тюлбюз. Быллай кёзюуде джигит болургъа керекди. Ол заманда тамадаларыбыз джигит болуб къурагъан эдиле Къарачай областны. Сизден да аллай джигитлик сакъланады. Быллай кёзюуде къан тёгюлюрге, адам ачыргъа да болады, Аллах сакъласын аллайдан. Артха уа турмагъыз. Хакъыбызны излейсиз, хакъыбызны даулайсыз. Къаты болугъуз энди, къаты болугъуз, артха турмагъыз». Ма Халимат!

Мени назмуларымы адамлагъа да кёргюзмей, басмагъа да иймей, «Хасаука урушха, кёчгюнчюлюк бла байламлы затлагъа тийме» деб тургъан Халиматны, керти кёлю-джюреги ачылды манга. Халиматны манга, 8-чи классха бара тургъан бир школ сохтагъа къалай къарагъаны, мени къалай сакъларгъа кюрешгени — барын да энди башха тюрлю ангыладым.

Андан сора, дагъыда бир тюбешиу болгъан эди Халимат бла. 1992-чи джыл Москвада «Джуртда Джангыз Терек» китабымы да басмалатыб, тиражын да алыб, Къарачайгъа келген эдим. Баш къайгъым а ол тюл эди. Мен Москвада «Россияны джазыучуларыны Союзу» бла келишиб, къарачай джазыучуланы Союзун къураргъа деген акъыл бла келген эдим. Къарачай област къуралса — бек иги, къураргъа къоймасала да, Реабилитация законнга кёре, сюргюннге дери болгъан затларыбызны ызына къайтарыргъа боллукъбуз, ала уа: Къарачай илму-излем институт, къарачай джазыучуланы Союзу дегенча затла. Лайпанланы Билал, Ёзденланы Альберт, Созарукъланы Юсуф — ючюбюз — Союзубузну къурауну юсюнден къагъыт джарашдырыб, къол салдырыргъа Байрамукъланы Халиматны квартирине бардыкъ. Халимат джарыкъ тюбеди. Хапарны айтханлай, «къайгъы Билалдан чыкъгъан болур» деб ышарды ол. Туура ол сёзлени Къараланы Асият да айтхан эди, анга тюбегеникде да. Къарачай-Черкес илму-излем институтда къозгъалыугъа башчылыкъ этгеним, Къарачай шахарда болджалсыз митингни къурагъанладан бири болгъаным, «Юйге Игилик» атлы газетим — бары да мени «не къайгъы да Билалдан чыгъады» дерча кёргюзте болур эдиле. Къалай алай да болсун, «къарачай длжазыучуланы Союзу бизге бек керекди. Быллай тирилик этгенигизге бек къууандым» деб Халимат, Союзну къурау хакъындан къагытха, биринчи болуб, къол салды. Халиматны кёлю-джюреги экинчи кере джангыдан ачылды манга.

«Къарачай, сюргюннге дери болгъаныча, энчи област болсун» деб сёлешгени да, Къарачай джазыучуланы Союзуну къуралылырына да бек раз болуб, къол салгъаны да — Халиматны къаллай миллет джюреги болгъанын кёргюзедиле. Аллай адамланы алларында бек гюнахлыдыла Къарачайны кесин энчи област/республика болуруна тыйгъыч болгъанла, Илму-излем институтун, джазыучуларыны Союзун да биз излегенча болургъа къоймагъанла.

Халиматха да сау бол деб, мен да джангы чыкъгъан китабымы да бере, айырылдыкъ уллу джазыучубуздан. Андан сора мен анга тюбемегенме. Тюберге да, мени китабымы юсюмден къарачай газетде уллу статья джазгъаны ючюн да сау бол дерге уа керек эдим. Тюзюн айтсам, ол статьяны мен бек кеч кёрген эдим. Иш статьяда да тюлдю, Халиматны уллулугъундады, адамлыгъындады, халкъыбызгъа, джаш тёлюге къайгъыргъанындады. Байрамукъланы Халимат манга айтхан сёзлени Ахматова Бродскийге да айталмагъанды. Ма ол статья.

__________________________________________________


БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТ

ПОЭЗИЯБЫЗНЫ ТАМБЛАСЫНА КЪОРКЪМАЙМА

Ата джуртум бар, Ана тилим сау,
Ала ючюн керекди джашаргъа.
Ёмюрде да сынсымам, сынмам,
Бюгюлген да этмем…
Бу айтханымы этерге унамагъан
Джюрекге кьалай этейим ансы?

Ол джюрекге уа, сау бол, дерге керекди. Бюгюн Къарачайны джашлары, къызлары кеслерине бу сорууну берселе, бизни халкъдан насыблы болмаз эди.
Бу назму Лайпанланы Билялны назмусуду. Статьяда сёз аны «Джуртда Джангыз Терек» деген китабыны юсюнден барлыкъды.
Бу мен башында келтирген назмуну мен Билялны бютеу джашаууна ачхычха санайма, бу тизгинлерин окъуй, мен аны не джаны бла да ангылайма: джюреги тынгысызды, назмучугъа уа андан багьалы затны билмейме. Джюреги рахат тургьанлай назму джазаргьа кюрешгеннге мен ийнаналмайма. Билялны уа хар назмусунда халкъы ючюн, адам ючюн, табигьат ючюн къайгьысы, сагьышы кюзгюдеча кёрюннгенлей турады. Нек десенг, аны кёкюрегинде керти назмучуну джюреги урады.

Меннге не ючюн берилгенди бу джурт,
Джурт ючюн отха кирлик тюл эсем?
Меннге не ючюн берилгенди ана тил,
Аны сакъларыкь, джакъларыкь тюл эсем?
Адам болуб нек туугъанма сора,
Адам ючюн джашарыкъ тюл эсем?
Не ючюн келгенме джашаугьа,
Джашауну ёлюмден кьутхарлыкь тюл эсем?
Алай а, аллай кючню ким берир меннге? -
Халкъым, ана тилим, туугьаи джерим.

Асыл назмучу! Асыл назму!

Билялны назмусу кёбюсю ритма назмуладыла, ала музыкагъа таяныб ишленнгендиле, ритм кеси музыкады, хар назмусуна аны таба биледи. Ритм бла ишленнген назмуну игилиги неди десенг, рифмагьа джыяр ючюн деб, назмуну магьанасына мусхамлыкь тюшмейди. Билялны назмусу, Аллахха шукур, кебде тюлдю, сыйынныкъ да тюлдю кебге.

Бусагъатда аллай музыка джокъду
Мени джаныма джарарча.
Аягъы кесилген музыка,
Тамагъы бууулгъан музыка,
Къанаты юзюлген музыка
Джаным кесиди.
Огъай,
Бусагъатда кёлюм
Бир къанатлары кюйюб тютюнлей,
Бир къанатлары сыныб сюйреле,
Айланнган турналадан толуду.
Аланы къычырыкъларыдыла бу тизгинле,
Ансы мени бир хатам джокъду,
Мен эм насыблы адамма дунияда.

Кёремисиз бу назмуну?! Хар тизгининде бир джангы магьана, хар тизгини бир сурат. Билал тюз айтады, «мен эм насыблы адамма дунияда» деб, алай а ол кесин насыблыгъа санаб айтмайды, кесин селеке этиб айтады. «Къанатлары кюйюб тютюнлей, къанатлары сыныб сюйреле тургъан турналача», кёлю алай болгьан назмучу, бир джаны бла насыблыды, бирси джаны бла уа тынгысы болмай джашагьан адамды.

Билялны назмулары керексиз уф-чуф тюлдюле, омакъ кийиниб кюрешмейдиле, ала джашауну кесидиле: тикге да ёрлетедиле, тикден да тюшюртедиле, къаргъа-бузгьа да тюбетедиле, айтыргъа, джашауда не бар эсе, аны назмуларында ол барды, ол а аманнга аман, игиге иги дерге къоркъмайды. Айтыргьа, аны назму тизгинлеринден фахму къуюлуб келиб турады.

Бир-бир назмучула, назмуларын асыры омакъ кийиндирирге кюрешгенден, аланы ичлеринде джанларын къоймай, сазбетле этиб атадыла, назму уа къуру рифма тюлдю, назму - оюмду, философияды, сагъышды. Орусча айтсакъ, «стихи это чуть- чуть», дейдиле. Алай демеклик, назму джашаудан эсе узакъ кёре билирге керекди.

Мен, назмуну техникасыны - рифманы юсюнден сагъына, ол керек тюлдю демейме, керекди, аны бла хайырлана билгеннге. Билялны назмулары уа ритмика назмуладыла, бизни поэзиябызда бу джангыды.
Поэзия омакъланыуну, къошакъланыуну, ётюрюкню, къуу сёзню кёрюб болмайды, назмуда бу затла сокъургъа, саугъа да кёрюнюб къаладыла, окъуучуну кёлюн чыгьарадыла.
Билялны назмуларыны уа хар тизгинине, хар сёзюне ийнаныб бараса - ётюрюк зат айтмайды.

Тилими тартыб алсала да,
Орнуна башха салсала да,
Сёлеширме ана тилимде.
Джети кесек этселе да,
Хар кесегим бирер хариф болуб,
Къарачай сёзню къурай сюелир.

Кёремисиз, бу аламат сёзлени?! Билялны поэзиясы тёппеден эниб келген чокъуракъ суучады. Ол, ташдан, агьачдан да къоркъмай, чачырай, алгъа уруб барады, ол алай барыб, тенгизге къошулмаса, тенгиз таркъайыргъа боллукъду, тенгиз таркъайса уа, хауа тюрленникди, адам улу къыйналлыкьды. Не да этиб адамгьа, халкъгьа джараргьа деб, Билялны мураты олду, назму бла ол кесине не сый чакъырыргъа, не бай болургъа излемейди. Керти назмучу алайды.

Не зат болса да бир затха талай адам къарай эсе, хар адам аны кесича кёрлюкдю. Назмучу керти назмучу эсе, ол затда философия магьананы эслерикди. Билялны джазгьанын окъуй, сеийрсиниб бараса - аны тин джашауу къалай теренди, байды!
Сюймекликни юсюнден джазылгъан назмулары да башха тюрлюдюле:

Суу тенгизге ашыкъгъанча,
Урлукъ мылы джерге ашыкъгъанча,
Джанкъоз джазгъа ашыкъгъанча,
Ашыгъама сеннге.

Сюймекликни юсюнден джазмагъан назмучу джокъду, алай а бу халда киши да айтмагьанды. Бу китабда байлыкъны адам айтыб айталмаз:

Сезим кетди - сёзюм кетди,
Энди мен - ёре турукъ.
Джашил чегетни ичинде
Къарала, ёле турлукъ.

Тебердини юсюнден Билял былай айтады:

Джер, тау тюрсюн ала,
Кесин кёкге теберди.
Кёк, эриб, кёгериб,
Суу болуб саркъды.
Къууанч,
Тау башлада къар болуб, агъарды.

Билялны назмулары газетде биринчи басмалана тебрегенлеринде огъуна кёзюме илиннген эдиле, ёзге алагьа багьа кесерге эртде эди. Китаб болуб чыкъгьанларында да керексиз затлары аз тюл эдиле, фахмусу уа кёрюнюб тура эди. Бу арт он-онбеш джылда, мени акъылым бла, бизни ана литературада уллу чанчакълау барады: назмуну кючден бла бутдан окъуб, сора окъур окъумаз унутуб къояса, сёзлени учларын бир-бирине ушатыуну назмугьа санайдыла, Союзгъа член болургьа ашыгъыб, ёшюн уруш этиб тебрейдиле, литературада кеслерине орун излейдиле. Билеме, адам кесине нени да игисин излейди, тырмашыргъа керекди, алай а суратлау литературада иш башхады - фахмусуз джукъ да этеллик тюлдю адам. Тюрлю-тюрлю мадарла бла не къадар китаб чыгьаргъанлыкъгъа, джазыучу болаллыкъ тюлдю. Гюрджюлю Николас Бараташвили классикди, джашауунда уа къуру онсегиз назму джазгьанды.
Лайпанланы Билял мындан ары джукъ джазмай къойса да (Аллах кёб джашатсын, кёб ишлетсин), ол ана литературада толу орун алгъанды. Кюнлюк поэт тюл, ёмюрлюк поэтди. Мен кимме, неме деген соруу, эшта, аны башындан кете болмаз, бу зат назмуларындан танылыб турады.

Джазыучу къуру кесин кёрюб турмай, литературада анга дери не бола келген эсе, аны барын къол аязындача, билирге, ангыларгъа, андан кесине оюм этерге керекди, алай этмесе, ёселлик да тюлдю. Литературада тюненеги джашаудан хапарлары болмай, аны игисине иги, аманына аман дей билмей, бюгюн бир затла этерге кюрешгенле бардыла. Ала фундаментсиз юй ишлейдиле.

Билялны хар назмусу тинтиудю, излеудю, халкъны тарихинде аны кёзю джетмеген, эси бёлюнмеген бир джукъ джокъду, ол огъай, Ёртенлени Азретни «Сафият» деген поэмасында Сафиятха атагьан назмусу да барды (бюгюн джазгъанлада «Сафиятны» бары да окъугъанмыдыла? Ишеклиме). Китабына «Джуртда Джангыз Терек» деб атаб, бу затда да Билял халкъны тарихине тюзлюгюн кёргюзеди.
Ол джаш адамды, алай а мени сейирсиннгеним, тили буруннгу къартны тилича байды, теренди, дамлыды. Тилде да унутулгъан сёзлени излеб кюрешгени танылыб турады:

Адам тилибиз, ана тилибиз эки бёлюнюб,
Джыланны тилине ушар деб къоркъама.
Къарачай-малкъар тилибиз эки бёлюнюб,
Къарылгъачны къуйругъуна ушар деб къоркъама.
Айры болады деб кьоркъкама ана тилибиз,
Минги тауну айрысына ушамагъан айры.

Бу китабны хар назмусуну юсюнден бирер илму иш джазарча алайды. Мен аны не джаны бла да тинтмегенме, газетде алай этерге да мадар джокъду - китаб джюрегими къозгьаб, бир-эки сёз айтыргъа излегенме. Къысхача айтсам, Билял терен фахмулу, терен ангылы, тынгысыз джюрекли поэтди.

Мен бизни поэзияны тюнгюч уланы,
Не къартлыкъ джашы тюлме.
Анга къууанама.
Ауалы-ахыры болмагьан поэзиябызны
Байсан джангуруну бир тамчысыма.
Алай а билмейме,
Кырдыкны, мюрзеуню огъесе чыгьанакъны
Чыгъарынамы боллукъма себеб?
Иги джорала уа этеме.

Мен башында айтханча, Билял бизни литературада ёмюрлюк орнун алгъанды. Аны фахмусу ичине сыйынмай, тёрт джанына джилтинлеча чачырай, джюреклени джарытады, къууандырады. Мен литературагьа кёб джылны къуллукъ этеме, аны тамбласына сагьыш эте билмесем, сора мен кимме? Билялча джазыучу болгьан поэзиябызны тамбласына мен къоркъмайма, ол ёсерикди, кесин кимге да сюйдюрлюкдю…

Байрамукъланы Халимат,
25.12.1993 джыл, «Ленинни байрагъы»
Sabr 10.08.2017 15:58:47
Сообщений: 7254
Халимат БАЙРАМУКОВА (1917-–1996)

Родилась в древнем карачаевском ауле Хурзук. Окончила Литературный институт им. А.М. Горького и Высшие литературные курсы в Москве. Автор четырнадцати поэтических сборников, четырёх романов, пяти повестей и многих рассказов, четырёх публицистических книг. Её произведения печатались на пятидесяти языках мира. В период войны проходила службу в качестве медсестры 2436-го эвакогоспиталя. В течение 10 с лишним лет возглавляла писательскую организацию Карачаево-Черкесии. Имеет награды-ордена: «Знак Почёта», Дружбы народов, юбилейную медаль «За доблестный труд». Её имя носит Национальная библиотека Карачаево-Черкесской Республики.

Горы

Горы, что вы сделали со мною?
Чем заворожили? Властным зовом
К подвигам горячим и суровым
Или мудрой снежной сединою?

Я держусь на ваших скользких тропах,
Ваша твёрдость мне передаётся,
Тем ровней, спокойней сердце бьётся,
Чем пытливей вглядываюсь в пропасть.

И, встречая блеск вершин бесстрастно,
В самом риске чую сталь опоры...
Горы любят сильных и бесстрашных,
Горы любят тех, кто любит горы.

Перевод Н. Матвеевой

_______________________________


Увези ты меня при луне

Мой джигит, ты меня не обманешь.
Я прошу, не клянись мне в любви.
Если любишь, то клясться не станешь,
Так зачем же мне клятвы твои?

Прискачи по гористым дорогам
Сквозь туман, сквозь дождей кутерьму,
Загляни мне в глаза ненароком –
И тогда всё без слов я пойму.

Ну а если ты скажешь мне слово
В час, когда будешь рядом со мной,
То не смей повторять его снова
Никому... Разве мне лишь одной.

Мой любимый, мой сильный, мой смелый,
Увези ты меня при луне
Под лохматою буркою белой,
На отчаянном белом коне.

Перевод М. Пляцковского
Sabr 12.08.2017 17:34:25
Сообщений: 7254
Байрамукъланы Халиматха - 100 джыл


Загрузка плеера


https://www.youtube.com/watch?v=iatwlyuNu8k
Sabr 12.08.2017 20:43:34
Сообщений: 7254
Байрамкъланы Халиматны кёб назмусу джыр болгъанды. Аллай джырланы бирин Токъланы Альбина джырлайды

Загрузка плеера


https://www.youtube.com/watch?v=3QuxavV5xFc
Sabr 15.08.2017 14:19:24
Сообщений: 7254
Къарачай адабиятны къурагъан закийлени бири Байрамукъланы Халимат туугъанлы бюгюн, августну 15-де - 100 джыл болады.

Миллетин бек сюйген, аны ючюн кёб иш этген керти джазыучу эди Халимат.

Чыгъармалары ёлюмсюздюле, кеси уа джандетли болсун.
Sabr 15.08.2017 22:48:16
Сообщений: 7254
Байрамукъланы Халиматха - 100 джыл

Загрузка плеера


https://www.youtube.com/watch?v=tyPJydc_4xs
Будиан 07.05.2020 22:12:30
Сообщений: 1
Байрамукъланы Халиматны, Къуп къуру алты литр къан деген назмусун ийеллик адам бар эсе, бир ийигиз!
Изменено: Будиан - 07.05.2020 22:12:52
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный