Джомакъны айтылыуу

Биреу биреуге бир джомакъны айтыб, тынгылагъан адам аны билалмаса, айтхан адамгъа эл неда тийре бериб, джууабын алай айтдырады. Сёз ючюн:
— Эл ашагъан эмеген. Билчи, не затды?
— Бёрю болурму?
— Огъай.
— Айю болурму?
— Огъай.
— Сарыубек болурму?
— Огъай.
— Сора билмейме, кесинг айт.
— Эл берсенг — айтырма.
— Къайсы элни берейим?
— Сюйген элинги бер.
— Учкуланны береме.
— Учкуланны да игилиги-ашхылыгъы — мени, аманлыгъы — ташдан-таудан кери, ол да неди десенг: тирмен!

Джомагъы билинмеген адам, сен берген элни алыб къоймай, кеси сайлаб, ушатхан элин алыргъа эркинди. Алай а, башдан-башха излеген элин кеси ачыкъ дауламай, сен эллени бере келиб, аны джюрегиндегин сагъыннгынчы сакълайды. Сёз ючюн:
— Аллы — бургъуч, арты — къургъуч. Не затды? Бил.
— Комбайн?
— Огъай.
— Трактор?
— Огъай.
— Сора билмейме, кесинг айт.
— Эл бер, айтайым.
— Къайсы элни берейим?
— Бир маджал элни бермесенг, айтырыкъ тюлме.
— Джазлыкъны береме.
— Джолу аманды.
— Джёгетейни береме.
— Сууу къобады да адам элтеди.
- Ташкёпюрню береме.
— Тикди, кесинги болсун.
— Алай эсе, Хурзукну береме.
— Аллах-аллах, къойчу джашлары, тойчу къызлары, не сёз барды! Хурзукну да игилиги-ашхылыгъы — мени, аманлыгъы — ташдан-таудан кери, ол да неди десенг: сют мешна!

Джомакъны джомакълыгъына кёре, джомакъчы джомагъына талай эл дауларгъа эркин болгъанды. Бек багъалы джомакъ а, асламысына, анга ненча эл бериллиги ичинде белгили болуб къуралады. Сёз ючюн: «Мингджашар ханны къызыма — минг эл бермей айтмазма» (Тау).

Бурун Къарачайда эллени саны къуру эки-юч болгъан заманда, эл береме деб, джомакъгъа тийрелени бергендиле. Байчораланы береме, Биджиланы береме, дегендиле. X VIII—XIX ёмюрледе Дууут, Джазлыкъ, Схауат дегенча джангы элле чыгъыб, эллени саны кёбейгенинде, тийре бергенча, уллу эллени да бериб башлагъандыла. Джомакъ айтышхан кёзюуде бир эл къайтарылыб эки кере берилмегенди. Хар билинмеген джомакъгъа джангы эл берилгенди.

Джомакъ айтыу не тамададан, неда кёзюу санаб, джыйырманы ким алгъа айтса, андан башланнганды. Джомакъ айтырыкъ адам ким болса да, джомакъ айтырын чынг алгъа адамны юсюнден джомакъладан башлаб, ахырын ташла-таула бла бошагъанды. Айтылгъан джомакъны ким алгъа билсе, джомакъ айтыуну эркинлиги анга кёчгенди.

Джомакъны къайда эки адам бир-бири бла, къайда да эки къауум адам, эки джанлы болуб, эришиб айтышхандыла. Бир-бирде уллула айтыб, сабийле тынгылагъандыла, неда устала дженгишиб, къалгъанла къарашхандыла. Ала оюнну башлардан алгъа, сау Къарачайны эллерин экиге «бёлюб», хар ким элни кесини эркинлигине джетгенден бергенди. Джыйылгъан джерде джомакъ айтыу эллени санлары бошалгъаннга кёре тохтагъанды. Ким эллени башдан аякъ къолгъа джыйса, ол саналгъанды хорлагъаннга. Эл, тийре къоймай, алыб бошаб, Алийланы Матчича, Хасанланы Аппийча, нечиксиз, бютеу Къарачайны ууучума джыйдыммы деяллыкъ устала табылгъандыла.

Уллу Октябрь революцияны кючю бла джыйырманчы джыллада къарачай халкъ, тюз джерлеге чыгъыб, кесини эллерини санына Элкъуш, Кичи-Балыкъ, Терезе дегенча кёб эл къошулгъанында, джомакъчыланы «хакъларын» табдырыргъа эллени саны азлыкъ этмегенди. Ёзгени къой, 1927 джыл Къарачайгъа джангы шахар ишленнгенинден сора, джомакъгъа эл, тийре бергеи бла биргелей, шахар берген адет да чыкъгъанды. 30-чу джыллада джаш тёлюню джомакъ айтханына тынгыласанг, эл-мел кибиклени бергенлигйнсе, айталлыкъ тюлме, Микоян-Шахарны бермесенг, деб силдегенлени кесинг къулагъынг бла эшитирик эдинг. Соруу, чам, эсеб, хапар джомакълагъа эл берген адет асыры джюрюмегенди. «Юч сёз сорайым да, алагъа тюз джууаб этала эсенг, ому-буму береме» деб, ёч салыныб айтылгъанды. Ёчге тюшген адам къайда атын, къайда къызын, къайда юйюн бергенди.

http://www.elbrusoid.org/upload/iblock/5c8/5c815dc1d852158d0c3c270f13e5e1ab.pdf