Войти на сайт
28 Марта  2024 года

 

  • Иги сёз – джаннга азыкъ, аман сёз башха – къазыкъ.
  • Тёрени джагъы джокъ.
  • Аллахха ийнаннган кишини, Аллах онгдурур ишин.
  • Къоркъакъны кёзю экили кёрюр.
  • Босагъагъа джууукъ орун болса, ашыгъыб тёрге озма.
  • Аджал соруб келмез, келсе, къайтыб кетмез.
  • Онгсузну – джакъла, тенгликни – сакъла.
  • Суу ичген шауданынга тюкюрме.
  • Телиге от эт десенг, юйюнге от салыр.
  • Кютгени беш эчки, сызгъыргъаны уа, джерни джарады.
  • Ойнай билмеген, уруб къачар.
  • Аман адамны тепсинге олтуртсанг, къызынгы тилер.
  • Бек анасы джыламаз.
  • Бермеген къол, алмайды.
  • Юреннген ауруу къалмаз.
  • Дженгил джетерикме деб, узун джолну къоюб, къысхасын барма.
  • Халкъны джырын джырласанг, халкъ санга эжиу этер.
  • Кюн кёрмеген, кюн кёрсе, кюндюз чыракъ джандырыр.
  • Ашыкъгъан cуу, тенгизге джетмез.
  • Ач уят къоймаз.
  • Алтыда кюлмеген, алтмышда кюлмез.
  • Борчунг бар эсе, хурджунунга ойлаб узал.
  • Тилчи тилден къаныкъмаз.
  • Ёлюр джаннга, ёкюл джокъ.
  • Джырчы ёлсе, джыры къалыр.
  • Уллу къазанда бишген эт, чий къалмаз.
  • Айтхан – тынч, этген – къыйын.
  • Акъыл къартда, джашда тюйюлдю – башдады.
  • Аш кетер да бет къалыр.
  • Джарашыу сюйген – джалынчакъ.
  • Башланнган иш битер, къымылдагъан тиш тюшер.
  • Къонакъ хазыр болгъанлыкъгъа, къонакъбай хазыр тюлдю.
  • Баргъанынга кёре болур келгенинг.
  • Эшекге миннген – биринчи айыб, андан джыгъылгъан – экинчи айыб.
  • Аманны къуугъан, аманлыкъ табар.
  • Ариуну – ауруу кёб.
  • Сёлеш деб шай берген, тохта деб, сом берген.
  • Акъыллы эркиши атын махтар, акъылсыз эркиши къатынын махтар.
  • Къалгъан ишге къар джауар.
  • Къолунгдан къуймакъ ашатсанг да, атаны борчундан къутулмазса.
  • Кёбню кёрген – кёб билир.
  • Аманны эки битли тону болур, бирин сеннге кийдирир, бирин кеси киер.
  • Джаш болсун, къыз болсун, акъылы, саны тюз болсун.
  • Айраннга суу къош, телиге джол бош.
  • Эркиши – от, тиширыу – суу.
  • Кёл ашады да, кеси ашады.
  • Ауузу бла къуш тута айланады.
  • Ашына кёре табагъы, балына кёре къалагъы.
  • Уллу айтханны этмеген – уллаймаз.
  • Къыз келсе, джумуш эте келеди, къатын келсе, ушакъ эте келеди.

 

   RSS
Н А Р Т И Я, Хар бирибиз да билирге борчлу тин байлыгъыбыз!
 
АЛ СЁЗ
(Окъумай къоймагъыз)
Бисмилляхир-рахмани-рахим!
Буруннгу халкъланы мифлери, баям да, адам улуну бек сыйлы маданият хазналарыдыла, тин кюбюрлеринде минг тюрлю жылтырагъан-жаннган накъут-налмас ташлары. Жерде жашагъан хар халкъ да эркин, мамыр, монг жашаугъа термиле-итине, кёллеринде айтхылыкъ батырла, акъылман бачамала, къудретли тейриле туудуруп, аланы юслеринден кёп жигитлик таурухла, айтыула, жырла къурагъанды. Тюрк халкъланы да бардыла аллай айтыулары. Ала дунья мифлени алтын тоханасында кесмлерине сыйлы жерле алгъандыла, даражалары алай уллуду да. Сёз ючюн, къыргъыз халкъ къурагъан «Манас» дуньяда эм уллу эпос болуп къалмай, аланы эм айтхылыкъларындандады. Ол эпосладан бири уа – деменгили алан (къарачай-малкъар) «Нартла».
Миф деген неди? Ол – буруннгу адамны дунья къурулушундан, къурамындан ангыламы, анга кёз къарамы. Мифле, алф батырла, тейрилени оноуларында, халкъларын душманладан къоруй, алагъа жарыкъ умут, жангы жашау бере, къаллай жигитлик этгенлеринден бек бурунгу кёлден айтыуду – аууз адабият. Аланы хайырындан биз буруннгу адамланы жашау турмушларындан, жашагъан жерлеринден, адет-тёрелеринден, алгъыннгы къыралларындан хапар билебиз. Тарихден да. Бир бир алимлени жазгъанларындан, эпосда айтылгъан ишле тюзге ушайдыла. Кертиси да алай болур: тарих алимлени кёбюсю, айтханларына бир тюрлю бир шагъатлыкъ келтирмей, келтиргенлери да тутхучсуз болуп, ётюрюк болуп, узакъ ёмюрледе ётюп кетген айтхылыкъ тарих болумланы ёз халкъларына даража этерге ёчдюле. Мифле аны ючюн де бек магъаналыдыла.
Былайда сёз нарт эпосну юсюнден барады да, аны тамыры да бек теренден тым алгъанын айтыргъа керекбиз. Ол дуньягъа белгили эпосладан узакъ жол къыдырмагъан эсе, кем жол а арытмагъанды. Алайды да, нарт эпос кёп ёмюрлени ичинде айный, жашау бла бирге тюрлене, узакъ дуньяладан бизге алай жетгенди. Ол дуньяны жаратылыуундан башлап, алф нартланы, адам улуну къанлы жаулары – эмегенле, сарыуекле, четен губула, адам ашаучу халкъла, ёзге жекле бла бир тохтамай демлеше, аланы жер юсюнден къурутхунчу сермешгенлерине дери айтады. Нартланы бир къаууму кёкге – Огъары дуньягъа – учханды, бир къаууму уа жер къарнына – Тюп дуньягъа – кирип кетгенди. Ала Къара кюч бла сермешгенлерин анда да къоймайдыла. Нарт батырланы адам улуну жаулары бла кюрешгенлери жомакъгъа ушагъанлыкъгъа, ала тарихде сакъланмагъан, эртте болуп кетген урушладан хапарлайдыла.
«Нарт эпосну Шимал Кавказда эм да Шимал-Къыбла Кавказда жашагъан тюрлю-тюрлю халкъла, Къара тенгизни жагъасындан тебреп, Хазар тенгизге жетгинчи жюрютедиле. Ала абхазлыла, абазалыла, адыгла, дюгерлиле, чеченлиле, ингушлула, Дагъыстанда жашагъан миллетлени бир къауумудула. Эбзелени кёлден чыгъармаларында да тюбейди нарт эпос.
Къарачай-малкъар халкъ да жюрегини теренинден сюйюп сакълагъан эм да бу эпосха уллу хурмет берген миллетди десек, ётюрюк айтырыкъ тюйюлбюз. Нарт эпосну эсинде тутхан халкъланы ичинде аланы биринде да болмагъан сюжет эм мотив жорукъла, биринде да айтылмагъан фикир оюмла, жаланда къарачай-малкъар нарт эпосда тюбегенден сора да, назму-жыр чыгъармалары битеу Нартиядадан кёп болгъанына керти да ёхтемленебиз!» - деп жазгъанды айтхылкъ алимибиз Журтубайланы Махти 1995 жыл кеси жарашдырып, басмадан чыгъаргъан «Нартла» атлы китабыны ал сёзюнде.
Жарсыугъа, алан нарт эпос алыкъа дуньягъа белгили тюйюлдю. Тийиншли болмай угъай. Ёзге Кавказ халкъла къадалып кеслерини тин хазналарын жыйгъан заманда, бизни халкъыбыз сюргюнлюк болуп, ол ишни кеч башлагъанды. Кеч башлагъанды десем да, нарт таурухларыбызны бир къаууму жыйылып, басмагъа хазыр болуп тургъанлай сюрюлген эди халкъыбыз. Ол къол жазма алайлыкъ бла «тас» болгъанды. Андан сора да бир жарсыулу иш. Нарт эпосну алан халкъ къурагъаны аны «сыфатындан, къанындан, къылыгъындан, атлашындан», жашау турмушундан, тилинден, дининден, жеринден, нартланы атларындан кёрюнюп тургъанлай, хоншу «алимле» бир аууздан, нартлагъа сизни жетежагъыгъыз жокъду деп, халкъ хазнабызны бийлеп тургъандан сора да, тюрттюм, самаркъау этерге кюрешедиле. Алай, кеси арабыздан фахмулу, ётлю, ёткюр алимле чыгъа, чынты алимле да, намысларын тюшюрген ётюрюкден кертини сайлай, бурунгу тарихибиз, нартларыбыз да кесибизге къайтырыгъына мен толу ийнанама. Не къыйын, узакъ эсе да, тюзлюк кесине жол табады.
Аллай къыйматлы ишледен эм аламаты Махтини «Происхождение нартского эпоса» (Нальчик, 2013) деген китабыды. Нартиаданы тынгылы тинтгенден сора, нартла къайсы халкъны туугъан балалары болгъанын ачыкълай, алим 19 шарт келтиргенди. Ол шартла жалгъан алимлени тикге тыйгъан сорууладыла. Алагъа жаууап бюгюн да жокъду, болгъан да этерик тюйюлдю, нек дегенде, аланы жууаплары жаланда алан эпосдадыла.
Тюзюн биле да тургъанлай, къажыргъа, уялыргъа унамагъан сырсыз «алимле» бир ётюрюклерини тюбю ачылса, экинчисине жабыша баргъанлыкъгъа, Махти 2016 жыл «Нартланы» эм толу эки уллу китабын чыгъаргъанды – ана тилибизде, орусча да. Китапны 20 бёлюмюнде 20 000-ден аслам назму тизгин барды. Ол битеу нарт жырланы, айтыуланы, таурухланы тюрлю тюрлюлерин кёп жылны ичинде тинтип, айырып, тёредеча, цикл халда басмаламай, хыйсапсыз къыйын да, махтаулу да иш этип, кереклиси, тийиншлисича, бир сюжет ызгъа салгъанды. Башха тюрлю айтханда, Махти, къачан эсе да бирде, халысы юзюлюп, жерге тёгюлген инжи-жаухар минчакъланы излеп табып, аланы къатышдырмай, бир бири ызындан халыгъа жангыдан тизгенди. Жарсыугъа, тёгюлген инжилени барысы да табылмаучудула. Мени айтыргъа сюйгеним: Дебетни, Ёрюзмекни, Сосурукъну, Алауганны, Къарашауайны юслеринден жырла иги да толу эселе, Рачыкъауну, Ногъайчыкъны, Батыразны, Дебетни жашларыны кёбюсюню юслеринден жырла бизге жарты-къурту жетгендиле неда тас болгъандыла. Алан эпосну бирси батырларыныча, аланы жигитликлеринден да аламат айтыула болгъанларына Орусбийланы Сафар-Алийни жазгъаны да шагъатлыкъ этеди: «Ма быладыла таулула жыр этген нарт батырланы атлары: Дебет, Алауган, Ёрюзмек, Сосурукъ, Шауай, Шырдан, Хымыч, Батыраз, Рачыкъау, Сибилчи, ачы тилли Гиляхсыртан. Аланы хар бирине энчи жыр жораланнганды…». Къалай-алай болса да, Махти халкъыбызны эм къыйматлы да, уллу да тин байлыгъын иги да толтуруп, халкъгъа багъа жетмез саугъа этгенди.
Дунья эпосланы кёбюсю бюгюннге дери Махтича алимлени хайырларындан сакъланнганды, аланы тозгъан эски хуналарындан тюшген ташланы жерлерин табып, гам салагъан алимлени хайырындан. Аны ючюн бизни закий алимибизге, халкъыбыз бла бирге, мени хурметим да бек уллуду.
Бу къолугъузда китаб а, башда айтылгъан «Нартлагъа» кёре къуралгъанды. Мен аны сюжет ызын тюрлендирмей, ол-бу жыргъа къошуп-къоратып, анга женгил жюрюш, жангы солуу алдыргъандан сора да, нарт жырларыбызны согъулгъан, ишленнген къууатларын бузмай, кесимден, фольклорубузну хайырланып да 16 жангы айтыу-поэма къошханма, башламын да санамай. Бу китапха «Нартия» деп атагъаным да ол себепден болгъанды.
Деменгили нарт эпосубуз туугъан жерибизни тамаша да, бай да, къудретли да тау табийгъатына бек ушайды, аны кёкге жетген бийик тауларына, къамалача сюелген чынгыл къаяларына, терен къолларына, юрюк сууларына, гелеу сыртларына, жетген кюнде жашларыча сюелген ташларына. Журтубайланы Махти жарашдыргъан «Нартланы» билген эпосларым бла тенглешдиреме да, ол адам улугъа къайгъырыулугъу, фикир теренлиги, суратлау кючю бла дунья фольклорну юлгюлерине тенг угъай, озгъан окъуна этеди деригим келеди.
Тюзлюкню сакъчылары – нарт батырла къарыусузну жакълай, онгсузлагъа эс тапдыра, тыпыр ташларын ёз жанларынча алай сакълагъандыла. Аны ючюн сюеди, аны ючюн тутады алан халкъы эр жюрегинде нарт батырланы юслеринден бу аламат да, къудретли да эпосну. Сюйсегиз а - эпопеяны.
Мен жаным-къаным бла сюеме жигит, жигер, ариу, ётгюр, ёхтем да тау халкъыбызны, жалгъан даула, къырслыкъ, зарлыкъ кёп зарауатлыкъ сынатып, дуньядан къурутургъа жетдирген, бюгюн да аягъы юсюне тынгылы сюелирге къоймай тургъан алан миллетибизни, аны ата-бабамы аягъы басхан, алтындан да сыйлы ташын. Дюн-дуньяда да болмаз Алан журтдан ариу да, къууатлы да, къудретли да жер. Минги тауубузча сукъланчлы да тау. Тау десем да – алан халкъны ёхтемлиги, ийнагъы, оюлмаз къаласы! Нарт батырларыбыз сакълагъан, ата-бабабыз, аппа-ыннабыз, ата-анабыз жатхан, кесибиз да аны къойнуна тюшерик жерибизге алача сакъ болайыкъ. Ол хар алан эрни борчуду, миллет бачамабыз Дебетни аманаты!
Багъалы окъуучум, бу Халкъ китабы кёлюнге нюр жаймай, жанынга ёхтемлик, жюрегинге кюч бермей амалы жокъду. Алай деменгилиди къудрети! Аны юсюне да, бу халкъыбызны Къадар китабыды. Кюйсюз тейри Аламан нартладан урлап кёкню теренинде букъдургъан халкъ насыбы – Алтын аякъны андан тюшюрюр улан тууарыкъды бир ариу алан къыздан. Тап, туугъан эсе да алайды! Деменгили нарт Къарашауай да сауду. Ол жыл сайын Минги тауну эм терен бугъейине энеди да, тулпар Гемудасы бла саулукъ суудан – жандардан – ичип, бизге жакъчылыкъ этип турады. Душманыбыз оза тебресе, артыкълыкъгъа тёзе билмеген нарт Къарашауай, элия къылычын жашната, аны шылдым этерикди дейди Къадар китабы.
Боллугъу да алайды, инша-Аллах!
Ёлмезланы Мурадин,
КъМР-ны Къырал саугъасыны лауреаты
Страницы: Пред. 1 ... 7 8 9 10 11 След.
Ответы
 
mur, нарт эпосубузда эм тюз, эм кючлю, эм огъурлу да олду. Тюз жаратаса!
 
О Т У З Э К И Н Ч И К Е С Е Г И

НАРТ ЭЛНИ КЪЫЙЫН ЗАМАНЫ


НАРТЛА БЛА ЧЕТЕН ГУБУЛА


Бурун-бурун, эртте-эртте заманда,
Нарт урлугъу бу жерледе тургъанда,

Къазман[i] бла Минги тауну къойнунда,
Дарман-дары Къыркъ-Сууланы бойнунда,

Эркин жашай эдиле нарт уллары,
Хан-Тейрини тулпар туугъан къуллары.

Уой, алай да эркин жашай эдиле,
Жаз башыча ариу жашнай эдиле.

Чемер къоллу, кенг, жарыкъ да кёллери,
Ариу элле шахарлары, эллери.

Сырпынларын къолларында тутханлай,
Урушлада душманларын утханлай,

Тура элле Къыркъ-Сууларын къоруулап,
Башласала нарт журтларын къарыулап.

Эртте-эртте, юч жыл керти аманда,
«Акъ жылла» деп, таза къыйын заманда,

Жауун жаумай, кюн да жерни къуууруп,
Келмей элле энди суула къутуруп.

Ачлыкъ кирип, мирзеулери бошалып,
Ол къыстырыкъ къатыкълары ашалып,

Ачлыкъ къысхан эмегенле да чаба,
Рахат жашау ачы болду, гузаба.

Амал этип кёрюр эдик, дедиле,
Мал-зат тапсакъ сюрюр эдик, дедиле.

Эки аскер тебреди талауургъа,
Ючюнчюню къойдула къалауургъа.

Анга башчы Батырбазны этдиле,
Кеслери уа эки жары кетдиле.

Эмегенле къаяланы тепдирип,
Нарт эллеге къыйынлыкъла жетдирип,

Тапханларын ашалла тангнга дери,
Азлыкъ этип Батырбазна аскери.

Батырбазгъа сабий жашла жетдиле,
Жетген кюнде ала эрлик этдиле.

Жайылдыла этеклеге, таулагъа,
Сермешдиле, дерт жетдире, жаулагъа.

Эмегенле Къыркъ-Суу башын алдыла,
Нарт жерлери артал суусуз къалдыла.

Кече бла андан-мындан чабалла,
Чабалла да, тутханларын къабалла.

Къыркъ-Сууланы къарты, жашы къопдула,
Эмегенле аллай кючден къоркъдула.

Мондайланы ызларына бурдула,
Къыра кетип, орманлагъа урдула.

Къарт Батырбаз, кенгеш къурап нартлагъа:
– Сакъ болайыкъ сабийлеге, къартлагъа,

Эмегенле чапханларын къоймазла,
Кёлсюз болсакъ, азыбызны жоймазла.

Къарыуубуз, амал-такъал аздыла,
Эмегенле бизге андан баздыла.

Аны ючюн алдаулуду бу шошлукъ,
Бек керекди, – деди, – бизге болушлукъ!

Билдирейик узакъ кетген аскерге,
Хорламабыз, жыйылмайын бир жерге. –

Аскерлеге эки къуугъун ийдиле,
Деу сюрюуге ууакъ-ууакъ тийдиле.

Къартланы да эллеге ашырдыла,
Азлыкъларын бу халда жашырдыла:

Тюрлю-тюрлю дауурбасла къакъдыла,
Кече сайын къонуш отла жакъдыла,

Санасала жюзден артыкъ болурча,
Алай бла муратлары толурча.

Азлыкъларын, ма бу халда кёп этип,
Сюелдиле сабий жашла, кёл этип!

Эмегенле орманлагъа къамалып,
Тура эди башчылары къаралып,

Къайдан келди быллай кюч деп былагъа,
Тюзюн билген къыйын эди гулагъа!..[ii]

Кердеуюкле деген нарт эл бар эди,
Уллулугъу эл угъай – шахар эди.

Шаушюгютге къайдан эсе да келген
Деу губула чаба эдиле элге.

Четенлеча, бир уллула, кёп болуп,
Аулары да жылтырауукъ, бек болуп.

Юслерин да темир чыбыкъ маталлы
Къыл тюк басып, къутургъан бёрю халлы.

Адамлагъа, жете келип, ау атып,
Къол ичине ташаядыла, тартып.

Сора, эмип, къабукъларын къоялла,
Тутханларын бек ажымлы жоялла.

Киши басмай къалды айбат Тызылгъа,
Жоллары да боялдыла къызылгъа.

Нарт жигитле кирген элле сермешге,
Сюре барып, къысхан эдиле тёшге.

Алай минг-минг губу жетди алайгъа,
Нарт жигитле аш болдула алагъа.

Къалмаз ючюн губулагъа тутулуп,
Ол эл къачды тик сыртлагъа, къутулуп.

Губула уа, ёрлей билмей эдиле,
Тик жерлеге андан келмей эдиле.

Келселе да, къазанлача тёнгереп
Кете элле, къол ичине, дёнгюрдеп.

Ол заманда Ёрюзмек, элден кетип,
Тура эди дорбунда, сагъыш этип.

Кюрешсе да, къарындашлыкъ къуралмай,
Жашау чархын сюйгенича буралмай.

Къан-къыранны тыяр мадар излейди,
Алай жалан къанлы къылыч эслейди.

Кёнделенден келди да ачы хапар,
– Керек эди жарлылагъа бир мадар, –

Деп Сатанай аскерлени сакълайды,
Ичи кюе, сауну, шауну жокълайды.

Кёп адамгъа жарады обурлугъу,
Деу сюрюуню кесин къыра зорлугъу.

Нартла къайтып, эринлерин къапдыла:
Талай элни кюйюп, къуруп тапдыла.

Ташлы Сыртха жетселе да бек талып, –
Жюреклерин, ёртен отлай, дерт алып.

Ай Сатанай арбаз къулун чакъырды:
– Астемирни алып кел, – деп чапдырды.

Нарт Астемир терк жетди анасына,
Ёрюзмекни оюлмаз къаласына.

– Жашым, – деди, – Астемирни къучакълай,
Бек къыйналдым адыргы этип сакълай.

Бек керексе Кёнделеннге жетерге,
Кердеуюкле Сыртда уруш этерге.

Деу губула эл адамын къурутуп,
Сау къалгъаны тик таулагъа къутулуп,

Аман бла жашайдыла, эт мадар,
Мычымайын аскеринги ал да бар!

Жашым, мен да сени бла барайым,
Губулагъа, элге да бир къарайым. –

Губуланы терен къолда тапдыла,
«Ый, маржа!», – деп, садакъларын тартдыла.

Башларындан ата-ата келдиле,
От окъладан асламысы ёлдюле.

Уллу къыран-къырыу болду алайда,
Эй, нартланы хорлар къарыу, кюч къайда?!

Юслерине гыйы ташла ойдула,
Къуршап алып, туурадыла, сойдула.

Нарт аскери хорлагъанлай жауларын,
Жыйдыргъанды бийче губу ауларын.

Арбалагъа жюклетгенди аланы,
Келтиртгенди элге ол къалауланы.

Изеу этип, сыйлы къумач сокъдургъанд,
Нарт аскерге кийим-жукъ тигип тургъанд.

Чепгенлери бек жараша хар кимге,
Суу ётмеди аллай жарыкъ кийимге.

Къышда жылы, жайда салкъын, рахатлы,
Сюйюп кийди аскерчи, къойчу, атлы.

Сырпын кесмей, окъ да тешмей аланы,
Аскерчини ачымады бир саны.

Кеслери да жараша элле бир тап,
Ариу элле, кюзгюлеча жылтырап.




[i] Къазман тау – Казбек.


[ii] Гула – сылхыр, менгиреу.
 
НАРТ ЭЛНИ УЛЛУ КЪЫЙЫНЛЫГЪЫ


Нарт батырла бирча жарыкъ кийинип,
Жангы аскер кийимлеге сюйюнюп,

Азыкъларын жыйып состар къалагъа,
Кетип бара, чыкъдыла бир талагъа.

Анда деуле къонушларын тапдыла,
Бир арсарсыз юслерине чапдыла.

Къамалла да ол деулени кёзлери,
Туурадыла, хахай эте, ёзлерин.

Болмагъанда, уллу кючлери къарып,
Къая ташла, деу терекле къобарып,

Чапханлыкъгъа, чий кёзлери кёрмелле,
Нарт аскерге къоркъуу къайгъы бермелле.

Бир тохтамай таш, агъач да быргъалла,
Таза сууну, билямукълай, булгъалла.

Ол деулени орманлагъа урдула,
Эс тапдымай, кюч алдырмай, турдула.

Чегетлени кече, кюн да жырдыла,
Солуу бермей, душманларын къырдыла.

Жюреклерин, шишлик этип, къапдыла,
Кёл кенгдире, аз-буз хошлукъ тапдыла.

Къалгъанлары, ол губула сойланып
Жатхан жерге къуюлдула, айланып.

Ашадыла мыллыкланы, жутланып
Къырылдыла, бири къалмай, ууланып.

Къырылдыла, къычырыкъ-хахай эте,
Тёгерекде тауланы титирете.

Эмегенле къурт тёбеле болдула,
Мыллыклагъа къанатлыла къондула.


Ол ийисге кёп жыртхыч да жыйылды…
Нарт эллеге къара ёлет жайылды.

Ёлет къырып, бара эди нартланы,
Жерлер адам къалмай тулпар атланы.

Орулмалла, жыйылмалла сабанла,
Эркин болуп мегежинле, къабанла.

Бош къалдыла, дейд, бурунгу къалала,
Нарт уланла жарау этген талала.

Нартны ючден бири къачды жеринден,
Узакъ кетди ёлет кирген Элинден.

Нарт тайпасы мынга дери къатылыкъ
Этмегенед бир халкъгъа да, артыкълыкъ.

Нарт Элинден, кёче, узакъ къачдыла,
Кёп эллени боран желча чачдыла.

Тапханларын кеслерине алдыла,
Хар халкъгъа да, къыргъын-къыран салдыла.

Дарман излей, Алп Таууна кетдиле,
Бара-бара, бир дорбунга жетдиле.

Ол дорбундан чыгъа элле жилтинле,
Кёкню, жерни кече этген тютюнле.

Анда бир къарт эмегенни тапдыла,
Тутдула да, эрлай, бойнун тартдыла.

Сора доммай бугъаныча, сойдула,
Къанын-къунун, гыбытлагъа къуйдула.

Къылычларын къылкъайракъгъа билелле,
Кюн Тейриден ала мадар тилелле:

– Жан аурут да, уой, юйрет амал! – делле. –
Юсюбюзден бу ёлети ал! – делле.

Кюн Тейри да къарамады алагъа,
Кёк Тейри да жарамады алагъа,

Тиледиле От Тейриге, табынып,
Болушмады, ачыуланып, къабынып.

Кюнчыгъышха, кюнбатышха бакъдыла –
Хазар, Азау тенгиз таба акъдыла.

Къыркъ-Суулары кёпге хужу къалдыла,
Ол жерлени ассы халкъла алдыла.

Сауут бла Нарт Элин жаныдыла,
Ассыланы кючлерин таныдыла.

Нарт Ёрюзмек айтды сора халкъына:
– Шагъат болдукъ энтда Тейри хакъына.

Биз унутдукъ Дебетни насийхатын,
Жомакъ этип Жаратхан Ханны атын.

Къарыусузгъа кетгенди ийманыбыз,
Бусхамлыкъгъа хорлатып аманыбыз

Бу къыргъынны бизге Тейри къурады –
Нек тайдыгъыз жолумдан деп сурады.

Ненча ахшы киши нартдан къуруду! -
Деп бачама ёхтемлеге къутурду.

Табу! Нартны асламысы сау къалды,
Табу! Табу! Саулагъа жашау къалды!
 
ТЕЙРИНИ ЖЕТИЛИК КЪЫЛЫЧЫ


Къыйын эди Нарт Элини бир заманы, бир чагъы,
Бир душманын хорласала, башхасы чыгъып дагъы.

Тау Артындан келе элле, буз жаугъанлай, къуюлуп,
Хар келгени алгъасындан кёп, кючлю, озгъур болуп.

Хоншу элде шуёхуна туууп бир тулпар улан,
Тебрегенди жыйын бла тойгъа-сыйгъа Алауган.

Гум Башында таша келген жау аскерге тюбегенд,
Нарт жыйыны, сермеш ачып, дейд, къаяча сюелгенд.

Артыкъ уллу жау аскери нарт бёлекни къуршайды,
Нарт жыйыны ол бугъоудан къутулмазгъа ушайды.

Бирем-бирем ауадыла, батыр туугъан нартлыла,
Уой, азая барадыла нарт жыйында атлыла.

Нарт Алауган, аслан кибик тебе, болду жаралы,
Бир дуппурдан, болушургъа болмай аз да амалы,

Алауганны юй бийчеси – хункур патчахны къызы,
Хан Тейриге жал баргъанда, жилямсырай ауазы:

– О кючю да, билими да кемсиз Тейри-Ханыбыз,
Сен кёресе бу къыргъынны, бек осалды халыбыз!

Нарт бёлекни душманлагъа хорлатхандан сен сакъла,
Нарт къартланы, сабийлени жесирликден сен жакъла!

Табынабыз, бек сыйлы да кёрюп жарыкъ къачынгы,
Алауганнга берсенг эди жетилик къылычынгы! –

Алай айтып, жал баргъанлай, тилегин кеси кёрдю,
Жети нюрлю деу къылычын Тейри къолуна берди.

Ариу бийче ол къылычны чапдырды Алауганнга,
Ай метет а! Душман огъу, бояды аны къаннга.

Эсин ташлай, кёк къылычны Алауганнга узатды,
Алауган а, эки силдеп, жау аскерни ууатды.

Шауай жетип, къалгъанларын жесир этип алдыла,
Тоноулары нарт бёлекге юлюш болуп къалдыла.

Алауганны деу къолунда ёлдю ариу бийчеси,
Эсли патчах къызы эди нартны кюню, кечеси.

Ол ачыуну кётюралмай, ёлюп къалды кеси да.
Жашаяллыкъ тюйюл эди, жарасы бош эсе да.

Алай болду экижюрек Алауганны ахыры,
Алай айтылып турады аны хапары, жыры.

Алауганны, бийчесин да бир къабыргъа салдыла,
Сыйыт болду Нарт Элинде – эм батырсыз къалдыла.

Асланжюрек нарт Шауайны кёз жашы тамды жерге,
Разы эди аны ючюн кеси ары кетерге.

Нарт Элинде анга дери аллай бушуу болмады,
Кёлю бла жилямагъан Нартда адам къалмады.

Къара-Шауай Кёк Къылычны Нарт Дорбуннга элтгенди,
Батырбазгъа – къарауулгъа нарт аманат этгенди.

Кёклю Къылыч алтын сынжыр бла тагъылып, алай
Наркъут Дорбунда турады, аяз урса, зынгырдай.

Жин зараны жетмез ючюн, ол къылычны тюбюне,
Артиш отчукъ саладыла, сууурула тютюню.

Бурунгуг а биягъыча, зар кёзлерин жандырып,
Ийселе да кетмед энди, жут суусабын къандырып.



АЛАМАННЫ ХЫЙНЫСЫ


Нарт эллери жашай элле, Тейри-Ханга табына,
Не ишде да Жаратханны сыйлы атын сагъына.

Аламанны ма ол эди, ачыу берип, къозутхан,
Акъылына хаман жангы хыйла, хата къозлатхан.

Кёп аманлыкъ этген эди Нартха Кюйсюз Аламан,
Адамыны хар атламын, тынчлыкъ кёрмей, марагъан.
 
Айтды сора: – Кючюм-онгум Нарт Элге къарымайды,
Анга жарсый, анга кюе, уой, кёзюм жарымайды!

Мен жашайма, ачыууму жалын отуна кирип,
Амалсыздан, итча улуп, галундурча ёкюрюп.

Къуралыред тутхан ишим, жангы амал табалсам,
Нарт тайпаны бек эшигин, хыйны этип, жабалсам,

Мен нартлагъа адетлерин, ийман жолун къойдурсам,
Тейри-Ханны нарт къулларын, бир бирине сойдурсам! –

Деу агъачны кетип бара, аллына чыгъып къабан,
Ёлтюрдю да, бауур къанын алды кюйсюз Аламан.

Бир текени союп, жыйды аны сюек жилигин,
Анга къошду жилян ууун, итини да сийдигин.

Нарт адамы байрамына бир макъа да къакълады,
Жерни жашил от[i] алгъынчы, къаны къайнап, сакълады.

Битеу жыйгъан кир затларын къатышдырып, ийледи,
Кепдирди да, ууакъ этди: ол нартлагъа уу эди.

Шам-Къалагъа жетди сора Кюйсюз Тотур айында,
Хыйныладан тыкъма толу къапчыкъчыгъы – къойнунда.

Къарап турду нартла баргъан узакъ, къыйын чаришге,
Оюнлагъа, тепсеулеге, таш атыугъа, кюрешге.

Битеу Нарт да келип эди, къууана, тепсей, ойнай,
Къыркъ къулакълы къазанлары отда, боркъулдап, къайнай.

Къыркъ бугъаны къурман эти бише багъыр къазанда,
Нарт байрамы, той-оюну къыза баргъан заманда,

Нарт адамы уллу тойгъа, кенг талагъа къуюлду,
Кюйсюз ууун къыркъулакъгъа, таша атып къутулду.

Жыйырмашар адам болуп, сый башлайдыла нартла,
Тейри-Ханнга тилек этип, алгъыш да айтып къартла.

Къапханлай да, жюреклери тюрленнгени сезилди,
Нарт тайпаны Тейри бла байламлыгъы юзюлдю.

«Неди бу?», — деп, сорур амал болмад Алтын Дебетге,
Халкъ атасы Алтын Дебет эртде кёчгенед кёкге.

Суу къуйгъанлай болуп, нартла чачылышып кетдиле,
Эллерине, не къууанмай, не сёлешмей жетдиле.

Къазанлары, харам болуп, тюзде атылып къалды,
Жылла оза, багъыр къазан жерге батылып къалды.

Нартла уудан ашагъынчы, жашнадыла, чакъдыла,
Ай, артда уа къабанкъылыкъ тыйгъысызла чыкъдыла.

Уу жилянны кюйсюзлюгю кирди нартны къанына,
Текени да эришлиги сингди таза санына.

Жашай элле бир бирине жаным-кёзюм дегенлей,
Энди ала сёлешелле арбаз итле юргенлей.

Андан сора кирген эди нарт халкъына бузукълукъ,
Тюшген эди Эл арагъа зарлыкъ, жаулукъ, сууукълукъ.

Нарт халкъы уа бола келди билимге багъа бичген,
Нарт Дебетни китабыны акъыл шауданын ичген.

Алай артда чыкъгъан элле Нартда Тейри ургъанла,
Жашау чархын харам ишге, терс жанына бургъанла.

Акъыл сёзле жутулурча, адет-тёре буздула,
Дебет къойгъан китапны да от аузуна сыздыла.

Ала – эртте Хазар тенгиз жагъасына кёчгенле,
Нарт Дебетни аманатын кеслерича бичгенле –

Мажюсюле бла къатыш этдиле да къанларын,
Динлеринден айырдыла таза туугъан жанларын.

Байлыкъ, бийлик, къырс ёхтемлик эди энди динлери,
Табыннган а – ташха, отха; алай озду кюнлери.

Уллу Тейри унутулуп, бусхамлыкъгъа жетдиле,
Бара-бара, Нарт Элине уллу палах этдиле.





[i] От – кырдык.
 
ЧАЛБАШ ПАТЧАХ БЛА МАШУКА


Айтды сора кюнчыгъышда жашагъан бир алп чалбаш:
– Мен саулай да Нарт Элине болургъа керекме, баш.

Нарт Элни да, ёзгелеча, болсун ханы, патчахы,
Бештаулада орналлыкъды мени ол алтын тахым! –

Бусхамлыгъы, байлыгъы да эссизлени терилтди,
Тейри берген адетлени жеринден кери этди.

Бузукълукъгъа хорлатмады Нартияны батышы,
Нарт Ёрюзмек болуп динни ууалмаз, тепмез ташы.

Ёрюзмекни алай болду нарт халкъына айтханы:
– Эй, аланла, иги эди динибизни къайтханы.

Кёремисиз, кюнюбюзню булутлагъа батханын,
Кюн сайын да тангыбызны аман бла атханын!

Эй, аланла, бир акъыллы, бир ниетли болайыкъ,
Жокъ болса да китабыбыз, Тейри бла къалайыкъ.

Нарт Дебетни айтхан сёзюн айта-айта турайыкъ,
Халкълай къалып, кесибизни хакъ жолуна бурайыкъ. –

Алай бир-бир ачкёз нартла башладыла эришип,
Байлыкъ ючюн, оноу ючюн, бир къажымай кюрешип.

Кюнчыгъышда бусхамлыкъгъа жол, тыйгъычсыз, табылып,
Кими ташха, кими Айгъа, кими Кюнге табынып,

Бийле, байла келишдиле бир кюн, бирге олтуруп,
Жашайыкъ деп, падчах айтхан оноуланы толтуруп.

Къурадыла уллу аскер жыйып жигит жашларын,
Бойсунмазлыкъ чыкъгъан болса, къыйпайыкъ деп башларын.

Бар эди ол сер патчахны аслан кёллю уланы,
Шам-Къалада жашай эди, дейд, сюйген къызы аны.

Машука деп алай эди ол аякъызны аты,
Сейир ариу эди аны къыргъый саны, сыфаты.

Аякъызгъа кёз салгъанды жашны чалбаш атасы,
Артда таш болуп тийигенди бусхамлыкъны хатасы.

Ол тамаша Машуканы жашы тилеп тургъанлай,
Аякъыз да аны сюйюп, барама деп тургъанлай,

Кече бла кирип келди патчах сыйлы шахаргъа,
Къаласына элтди къызны, аны бла жашаргъа.

Келинлигин сермеп кетип, палах алды башына,
Ол сынатды кетмез ачыу туугъан жангыз жашына.

Сарайында Машуканы кесине бийче этди,
Аякъызны эсинде уа жалан да ол жаш эди.

Тюбешгенде къала элле бир бирине аралып,
Термилгенден жюреклери, кёмюр кибик къаралып.

Харам падчах эслеп турду ол халларын аланы,
Кюйсюзлюгю озду сора кючлю уулу жилянны.

Кюйюкленип, сыфаты да ушай къазакъ бёрюге[i],
Къаст этеди бир кюн жашын Аламаннга берирге.

Ол уу ашдан уланнга да къабарыкъ жетген эди,
Атасыны харамлыгъы анга бек ётген эди.

Акъыл этди ол кюч бла Машуканы алыргъа,
Нарт Элине деменгили, уллу падчах болургъа.



ЧАЛБАШ ПАТЧАХНЫ ХОРЛАМЫ


Кюнчыгъышда нартла эки бёлек болуп къалдыла,
Нарт эллени асламысы падчах жанлы болдула.

Бир бирине къылыч билей, жаныуар сыфатлагъа
Киргендиле, сёз ётмейин алгъын керти нартлагъа.

Нарт Ёрюзмек, келечиле ийип, азмы кюрешди,
Аладан келгенлеге да, былай айтып сёлешди:

– Мидир[ii] болуп, Тёре жыйып, биз тюзлюкню жакълайыкъ,
Нарт Элни да, бирикдирип, алгъын кибик сакълайыкъ! –




[i] Къазакъ бёрю – жангыз бёрю; матёрый волк.


[ii] Мидир – жарашдырыучу; примиритель, посредник.
 
Бир жаны да женгдирмеди, тюрленмеди халлары,
Аламанны хыйнысындан бузулгъанед къанлары.

Патчах улу къутулады бир кюн Накъут Дорбуннга,
Жауун кёклю къылыч бла тыярыкъды ырбыннга:

– Энди кимди Нарт Элинде къылычыма чыдарыкъ,
Патчахлыкъдан тыяма деп, демлеширге чыгъарыкъ?! –

Тейриден а белги келди, тохтатырча жолундан:
Тейри къылыч учуп кетди, ычхынды да къолундан.

Эндигиле ол дорбунну билмейдиле, кёрмейле,
Билгенле да бир кишиге андан хапар бермейле.

Аны ючюн патчах улу тохтамады, тынмады,
Атасыны дертлиги да сууумады, сынмады.

Аллай уруш болгъан эди Теркни жашил бойнунда,
Нарт уланла жата элле къара жерни къойнунда.

Ол сермешде бетден бетге атала бла жашла
Тюбеп, жерге, къапла кибик, тёнгерей элле башла.

Чалбаш падчах бла жашы, окъ атып, къылыч уруп,
Бир бирлерин таладыла, итле кибик, къутуруп.

Демлеш узакъ созулса да, жинкле чача кёзлери,
Сур патчах, уруп, жаргъанды жашын белине дери.

Сюйгенини шау хапары келип сарайгъа кече,
Шам-Къалагъа къачып кетди, сарын салып, ханбийче.

Машуканы эси-саны тюшдю жанган ёртеннге,
Сюйгенине жиляй-жиляй, ёлюп чыкъды эрттеннге.

Асрадыла сыйлы Машакъ Тауну тюбюнде аны, –
Кёз жашлары бара тургъан аякъыз Машуканы.

Кёз жашлары жер тюбюнден тёгюлгенлей турдула,
Къыркъ-сууланы бир-бирлери ачы, тузлу болдула.

Чалбаш падчах аны ючюн тынчаймады, тынмады,
Темир кибик къатхан кёлю эримеди, сынмады.

Аламанны алай кючлю эди хыйны дарманы,
Жойгъан эди кюнчыгъышда туугъан жигит нартланы.

Чалбаш падчах Ёрюзмекни къаты жаулап башлады,
Да Нарт халкъы жан тынчлыгъын ахыры да ташлады.

Бир кюн залим падчах жыйып батырларын, аскерин:
– Эй, жигитле, къалып турад, – дейд, – мени бир этерим.

Бош ёхтемди нарт Ёрюзмек: ол кимди да, мен а – ким?!
Ёмюрлеге къалыр мени эрлигим, жигитлигим!

Шам-Къалагъа жортууулгъа атланайыкъ, барайыкъ,
Машакъланы-жаншакъланы дырын этип салайыкъ.

Таш юсюнде таш къоймазма, келип, – деди, – къолумдан,
Бир киши да кюрешмесин, – деди, – тыйып жолумдан! –

Ол аскерле жетген элле, желча, сыйлы къалагъа,
Къыран салып[i] рахат тургъан машакълагъа, къартлагъа.

Ол Тёгерек Чууананы ойгъан элле хунасын,
Уой, тюп этип кетген элле Нартны сыйлы къаласын.

Танг атаргъа къалгъан эди ол къаладан кюлтюню,
Анда-мында чыгъа эди аны кёксюл тютюню.

Ташлы Сыртха кече келди бир ашыгъышлы къуугъун,
Ёрюзмекге айтып берди хапарны бек сууугъун:

– Уой, Ёрюзмек, къуугъун болуп, ачы хапар келтирдим,
Ашыкъгъандан, алашамы, къууа-жорта ёлтюрдюм.

Ол чал падчах, аскер жыйып, юйюбюзню къурутду,
Шам-Балыкъны ойду бусхам, тыпырланы сууутду!

Бештаудагъы адамыбыз барысы да жоюлду,
Шам Къаланы хуналары, юйлери да оюлду! –

Нарт Ёрюзмек, ол хапарны эшитгенлей, дуу жанды,
Къысха жыйып Нарт Тёрени, чал патчахха чамланды.

Залимликге бачаманы уллу ачыуу чыгъып,
Ол Тёреде сёлешгенди, аузу, дейди, от чагъып:

– Эй, аланла, бош тёзеек, – деди, – ол чал къабаннга,
Тюбетдими эсибизге келмей тургъан аманнга?!

Нарт тайпаны жюрегине кирип жауу Аламан,
Сур патчахха ойдурдуму Шам-Къаланы ол аман?!

Жастыкъ тюбюнгден чыгъады дейле эм уулу жилян,
Бизге мындан уллу палах этмез эди бир душман.

Урлатханбыз Дебет берген юч да сыйлы саугъасын,
Ойдургъанбыз халкъыбызны таза ийман къаласын.

Бизге къалды жангыз къаплан башлы сибил къылычы,
Энди олду халкъыбызны бир насыбы, бир къачы.

Эй, аланла, манга шо ит сыйы берилмей къалсын,
Мыллыгым да, чирип, – деди, – багушлада табылсын,

Ол къабанны, мен сау болуп, жер юсюнде жашатсам,
Аны башын къыйпагъынчы, тёшекге киприп жатсам!




[i] Къыран салыу – ёлтюрюу, къырыу; уничтожить, устроить побоище.
 
ЭЛЛИК УРУШ


Нарт тулпарла, батыр жашла, секиришип турдула,
Ачыуларын, къылычларын сер патчахха бурлдула.

Ёрюзмекни келгенине чалбаш падчах къууанды,
Хатдан тайгъан нартла бла ол аллына атланды.

Кёнделенни тёбен тюзю – урушурукъ жерлери,
Душманлача къарашдыла бир бирге нарт эрлери.

Алгъа чыгъып, сур падчахха былай деди Ёрюзмек:
– Сен кесинги суна эсенг алай кючлю, алай бек,

Аскерлени къырдырмайын, демлешейик кесибиз,
Ким хорласа, бий ол болсун, эй, келишейик да биз!

Нарт тёреде сюйсенг атыш, сюйсенг тутуш этейик,
Ат белинде туугъан эсенг, сёзден ишге ётейик! –

Чалбаш падчах, кюлюп, айтды: – Нек керекме сайларгъа?
Сюе эдинг сора Тотур байрамдача ойнаргъа!

Аны ючюн келмегенме, аскер бла, ашыгъып,
Жолда атдан атха къона, арыгъанын алышып!

Нарт бачама: – Ай къоркъагъ а, айыпдан чыкъдым, – деди, –
Тёгюлмесе нартла къаны, манга ол керек эди. –

Башладыла нарт батырла кенг ёзенде атышып,
Къылычлагъа узалдыла сора, къара къатышып.

Хар жаны да, жан аямай, къан аямай кюрешди,
Ахырында нарт бачама падчах бла тюбешди.

Нарт Ёрюзмек къызып эди, атха аякъ алдырды,
Башын къыйпап, тёммегин а ат юсюнде къалдырды.

Аны кёрюп, ёхтемленип ачы сермеш ачдыла,
Сур патчахны аскерлерин, къуш тюгюнлей, чачдыла.

Ол урушда къырылдыла нарт жашланы кёплери,
Ачылып, дейд, жата элле ариу чолпан кёзлери.

Нарт Ёрюзмек айтды, бети мудах болуп, шургулу:
– Бузулгъанды нарт тайпаны Тейри берген урлугъу.

Азайдыла жауну тыяр Нартны батыр жашлары,
Ай, бошуна къырылдыла, жерге тюшюп, башлары.

Сыйлы жер да жутмай турад, тылпыу эте къанлары,
Бек къоркъама бу болур деп палахланы аллары.

Ёлгенлени бирин къалмай тийиншли ашырайыкъ,
Аскер намысларын кёрюп, сый берип асырайыкъ.

Ёлгенлени жерге салып, алагъа баш урайыкъ!
Нек тёгюлдю нартла къаны?! Аны кимден сурайыкъ?!

Ол къабанны мыллыгын а бёрюле сюйресинле,
Устала уа жетер чакълы кешене сюесинле.

Быллай ачы урушладан былай жауунг къутулсун,
Харам болсун ол чалбашны аты, Нартдан къурусун!

Бир заманда аталмасын аты Нартда уланга,
Бек биринчи ол бояды бизни къарындаш къаннга. –

Барын бирге асыралла, энчилемей кишини…
Сюедиле Кёнделенде элли уллу кешене.
 
О Т У З Ю Ч Ю Н Ч Ю К Е С Е Г И

НАРТ ЁРЮЗМЕКНИ НАРТДАН КЕТГЕНИ


СОСУРУКЪНУ ЁЛЮМЮ


Нарт Ёрюзмек кёп къыйынлыкъ сынады,
Хар хорламын игиликге санады.

Халкъы ючюн отха-суугъа кирди ол,
Кёп душманны къырды, кери сюрдю ол.

Бир да этди Нартны, аскер къурады,
Тюзлюк болсун деп ол къаты сурады.

Ариу адет, таза ниет буюрду,
Нарт эллеге ол къая болуп турду.

Сермешледе къан ырхыла тёкгенди,
Душманларын туз арбагъа жекгенди.

Заман бара, халы арсар болгъанды,
Мугурайып, юйден чыкъмай къалгъанды.

Таукеллигин арсарлыгъы хорлайды,
Кече-кюн да оюн-ангын зорлайды,

Былай мудах халына кетип эси,
Къыйналгъанды, жарсыгъанды бийчеси.

Тюрленнгенди, излемейди кишини,
Сууугъанды бачамалыкъ ишине:

– Ханым, жаным, – дейди анга Сатанай,
Бек жарсыйма: нек болуп къалдынг былай?

Ныгъыш таба айланмайса, бармайса,
Душман жанып,[i] къайгъы басып турмайса.

Нартха чапхан, жерин къапхан энди жокъ,
Халкъ тынчлыкълы, ач да, жаланнгач да жокъ.

Къуугъун къайгъы болмай, дунья рахатды,
Алай сени къыйнап тургъан бир затды.

Не эсе да, аны манга айтчы, – дейд, –
Жюрегинги бир кесек тынчайтчы, – дейд.

– Уой-къой, сорма, – дейди, – жашай келгенме,
Къыйналсам да, халкъгъа жарай билгенме.

Демлешледен, сермешледен безгенме,
Ёмюрюмде мен аз башмы кесгенме.

Алай аны кёрюнмейди ахыры,
Сауутубуз къан жугъу болуп къуру.

Жокъду хайыр уруп, къырып тургъандан,
Уой, артыкълыкъ къурумайды дуньядан.

Жайылгъанды Нартда бузукълукъ оту,
Кёбюбюзню жокъду адамлыкъ къуту.

Асыл тенгим Алауган да кетди, – дейд, –
Мени керти, чынты ёксюз этди, – дейд. –

Ич сёзюмю кимге баям этейим,
Тайгъынны да мен къалай тюзетейим?

– Тейри берген къадар, наным, алайды,
Батырны да, хау, арсарлыкъ онглайды.

Бек тилейме, ол затха хорлатма сен,
Саулай Нартны ёксюз этип атма сен! –

Сатанайгъа нарт бир жукъ да айтмады,
Юйден кетип, ол ызына къайтмады.

Нарт бир жетмиш къой сюрюп кетген эди,
Ол Шауданлы дорбуннга жетген эди.

Жашап башлайд элден, журтдан узакъда,
Жур, марал да агъызады бир чакъда.

Кеси жангыз къара къойла жаяды,
Ингир сайын дорбунуна жыяды.

Жулдузлагъа къарай, кече жатады,
Ташдан ауур сагъышына батады.

Къайгъы кирип, нартла аны соралла,
Нартны излей таугъа-къолгъа баралла.

Табалмайын, къайтадыла тюнгюлюп.
Къоркъадыла: къалгъан эсе уа ёлюп?

Сатанай а дейд: – Бир ауукъ къарайыкъ,
Ары дери жашау эте барайыкъ.

Аны Тейри алчы этип жаратды,
Жулдуз тюкге жашырып, жерге атды.

Не кючге да ол не хазна хорлатыр,
Арсар болуп, тюнгюлюп къалмаз батыр! –

Нарт Элде уа серле, дауургъа къалып,
Баш болургъа кюрешелле къадалып.

Къан къайнатхан Сосурукъду, тыйылмай,
Терисине арталлы да сыйынмай:

– Ёрюзмекни таматасы мен эсем,
Не дауугъуз, хан болама мен десем?!

Менича бир жигитлик ким этгенди,
Нарт Элине, – дейд, – хайыры жетгенди?!

Нарт Сибилчи: – Къой, кюрешме! – дейд анга, –
Къарындашым, келишмейсе сен ханнга.

Кел, сакълайыкъ атабызны къайтырын,
Эшитейик аны бизге айтырын.

Чамландырма, къутургъанга ушайса,
Тюйюшдюрюп, Нартны кючюн бошайса! –

Нарт Сосурукъ аязыргъа ушамайд,
Акъыл сёзню ахыры да унамайд.

Аскер жыйып, хан болургъа алданды,
Эллик уруш къайнатыргъа алланды.

Уруш болуп, халкъ аскери хорлайды,
Сосуругъ а уруш тюзден къорайды.

Къачып чыгъып, Чууанадан къарайды:
– Къырмай къоймам! – деп къылычын булгъайды.

Халкъ батырны тюзелмезин ангылап,
Къоялмайды бу ишине тынгылап:

«Алай эсенг, ташдан туугъан, таш болгъун,
Алай эсенг, бу дуньядан тас болгъун!»

Халкъны сёзю, Тейри сёзлей, баш болду,
Нарт Сосурукъ, аты бла таш болду.

Сатанай а жиляды уланына,
Ёрюзмекни келмейин тургъанына.

Сибилчиге: – Нартны иши бек осал,
Халкъ башчысыз – жанлы жыйын, не да мал.

Бир бирлерин аямайын къыралла,
Къуллукъ, дебер, байлыкъ излеп туралла.

Бачаманы тап да келтир юйюне,
Къан жаугъунчу нарт халкъыны юсюне.





[i] Жаныу – ачытыргъа излеу; угроза.
 
ЁРЮЗМЕКНИ МИДИРЛИГИ


Бюрче бла Сибилчи атландыла,
Ёрюзмекни излей кёп айландыла.

Къарындашла бир тар къолгъа келдиле,
Къая тюбю дорбун аллын кёрдюле.

Отлай тургъан къой сюрюу да эслейле,
Ол дорбуннга, талып, терлеп, ёрлейле.

Къарасала, бир чырайлы, мазаллы,
Жарашыулу, огъурлу, сабыр халы

Бир чал киши къой териде олтурад,
Тал бутакъдан бир таякъ жона турад.

Акъ сакъалы тобугъундан озады,
Юсю-башы, сукъланырча, тазады.

– Мал кёп болсун, уо тамата! – дедиле.
Къартха сейир болуп тура эдиле.

– Сау болугъуз, сау болугъуз, жанларым!
Сау келигиз, сау келигиз, ханларым!

Къарайма да, арыгъансыз, талгъансыз,
Узакъладан жолоучула болгъансыз. –

Къарт тургъанд да, бир къара къой сайлагъанд,
Къонакъларын, шишлик этип, сыйлагъанд.

– Адам болур ючюннге эсли жюрек
Керек болад, мени атым – Ёрюзмек.

Эй, жашларым, ашап, ичип тойгъансыз,
Атагъыны таныялмай къойгъансыз.

Хау, жашларым, сакъалым акъ болгъанды,
Жюрегим а жашлай-къушлай къалгъанды.

Мында тынчлыкъ тапханмамы, билмейме,
Нарт Элине сагъышымы бёлмейме. –

Аталарын танымай, уялдыла,
Сора, кюлюп, къууанчлы хал алдыла.

– Сени излей жюрюгенли ай болду,
Сен кетгенли Нартдан бир талай болду.

Ёлген эсенг, дуньябыздан не файда
Деп изледик, табу, тапдыкъ былайда!

Сен кетгенли, жарсыу басып турады,
Нарт Элинги бушуу асып турады.

Жарашыулукъ, бирлик болмай биягъы,
Сыртыбызгъа тийди буруш таягъы.

Халкъгъа чюйре барып, ёлдю Сосурукъ,
Жаныбызны къууандыргъан жокъду жукъ.

Сенсиз жарлыд анабыз, уой, башыбыз
Къоркъуудады, ата, Туугъан Ташыбыз.

Къайт, атабыз, иш осалгъа кетгенди,
Нарт уясы чачылыргъа жетгенди! –

Нарт Ёрюзмек Сосурукъгъа къайнады,
Ачыуундан бачама къыл чайнады.

Таш юсюнден ол секирип тургъанды,
Нарт бачама къолун жерге урады:

– Эй, артыкълыкъ, бизни бошап къояды,
Байлыкъ, бийлик ненча жанны жояды?!

Сыйлы асман аны ючюн кюкюрейд,
Жер, адам къан жутама деп, титирейд!

Элден, журтдан аны ючюн кетгенме,
Къан тёкмезге умут-мурат этгенме.

Мындан энип, дыгаласха[i] къарайма,
Къайтама да, бауурланып, жиляйма.

Бир бирлерин хазырдыла кесерге,
Бай болургъа, бий болургъа, ёсерге! –

Ол кезиуде ёзенден дауур келди,
Эки атлы аскер къаршчы сюелди:

–- Жаллылача, бир бирлерин сояргъа
Келгендиле, жерни къаннга бояргъа! –

Дегенди да, къоланына миннгенди,
Букъу этип, нарт ёзеннге эннгенди.

Жашлары да ызындан жортхандыла,
Атларына къамчи, дейд, тартхандыла.

Ол аскерле, сейир этип, къарайла,
Кимле болуп келелле деп, сакълайла:

– Эй, жигитле, тёзюм алыгъыз, маржа,
Айтырыма къулакъ салыгъыз, маржа!

Аллыгъызгъа, мидир болуп, келеме,
Ёрюзмек деп эшитгенсиз, билеме.

Бу жаулукъну, эрле, неди сылтауу,
Къайсыгъызны негеди былай дауу?

Аскерле уа бир бирлерин жаныйла,
Башчылары Ёрюзмекни таныйла.

– Малыбызны сюргендиле! – дейд бири,
– Жерибизге киргендиле! – дейд бири. –

Аны ючюн биз жайлыкъсыз къалгъанбыз,
Биз малларын хакъы ючюн алгъанбыз!

– Эй, жанларым, уруш керек тюйюлдю,
Бу сыйлы жер хар адамны юйюдю.

Сора Тейри аны жерсиз этерми,
Ёлген жерин ары алып кетерми?

Дауугъузну къылыч бла сюзмегиз,
Жашау – байлыкъ, аны былай юзмегиз!

Жаратханны чамландырып кетсегиз,
Къыйнар сизни – ол дуньягъа ётсегиз.

Ол жайлыкъ да, айтыгъыз, кимге жетер,
Сизден сора анда малын ким кютер?

Уруш угъай, жарашыулукъ, – дейд, – керек,
Муну айтхан кёп къан кёрген Ёрюзмек!

Арагъызны сыйлы Тёре айырсын,
Бир бирине жалкъа душаман къайырсын!

Ма былайда акъыл, ой да этейик,
Жарашыгъыз, уллу той да этейик! –

Разы болуп, эки башчы, тохтайла,
Ёрюзмекни мидирлигин махтайла.

Нарт Ёрюзмек, жашларына бурулуп:
– Жюз къой сюрюп келигиз, – дейд, – къууулуп.

Алагъа уа: – Сыра къазан къайнарча,
Эки эл да къууанырча, ойнарча,

Бу тауланы жырлагъа алдырыгъыз,
Тепсеп, халкъны сейирге къалдырыгъыз! –

Жерге угъай, жашла тойгъа тюшелле,
Къазанлада къара къойла бишелле.

Нарт Ёрюзмек таш башына чыкъгъанды,
Сыбызгъысын сейир ариу сокъгъанды,

Макъамлары жюреклени учура,
Къайгъыланы, бушууланы къачыра.

Эки аскер, шуёх болуп, къайтдыла,
Тёгерекге ойбер[ii] хапар айтадла.

Нарт жашларын артха – юйге ийгенди,
Бир жумушун тындырыргъа сюйгенди.





[i] Дыгалас – гузаба; тревога.


[ii] Ойбер – ойлатхан хапар; притча.
 
Цитата

elbars пишет:
Нарт Сосурукъ, аты бла таш болду.

Алан, Сосурукъну арты аман болуп къалды(.
 
mur, бийликге алданмаса керек эди.
 
ЭЛИЯ БЛА ЁРЮЗМЕК


Нарт Ёрюзмек дорбунуна келгенди,
Элиягъа бир тюбейим дегенди.

Нарт Ёрюзмек – Элияны шуёху,
Тюбер болса, белгиси – учхан огъу.

Жер жюзюнде нарт Ёрюзмекге дери
Элияны жокъ эди бир нёгери.

Экиси да тюбешиучю эдиле,
Нарт жашаудан сёлешиучю эдиле,

Марал этден шишлик тата, олтуруп,
Жыр-зат айта, сыра тарта, олтуруп.

Нарт бу жол да Элия таугъа барад,
Терк окъуна шишликлик да мажарад.

Юч кере да кёкге садакъ атады,
Ол кесине былай-былай айтады:

«Окъ тауушу аны эсин бёлдюрюр,
Экичи окъ сакълаууму билдирир,

Къайдагъымы танытыр ючюнчюсю,
Ол терк жетер, жулдузлай жанып юсю».

Терк окъуна таула жарыкъ болалла,
Агъачла уа чыпчыкъ жырдан толалла.

Бёрю улуй, буу ёкюре тийреде,
Не къудурет барды бу сурх тейриде!

Нарт шуёху, аны кёрюп, къууанды,
Элия уа бютюн да жарыкъ жанды.

Ушакъ эте, жур шишликле ашайла,
Бир къайгъысыз эки къартха ушайла.

– Уой, Элия, арыгъанма мен къандан,
Сени бери чакъыргъаным да – андан.

Жерде ачлыкъ, ёксюзлюк да сынадым,
Этгеними мен тюз ишге санадым.

Батырладан кючлю аскер къурадым,
Нарт эллени бирге жыйып, къууандым.

Даулаш болса, энди Тёре сюзеди,
Къама, къылыч ёреженде тёзеди.

Тауда, тюзде кёп сабанла этгенбиз,
Деулени да, къырып, бошай кетгенбиз.

Энди мен да артха – кёкге кёчейим,
Атам бла анамы да кёрейим.

Заман болгъанд манга мындан кетерге,
Кёклюлеча, башха жашау этерге.

– Ангыладым, – деди анга Элия, –
Арыгъанса, артыкълыкъ жолун тыя.

Кёп сарыуек, кёп эмеген къыргъанса,
Бусхамланы ызларына бургъанса.

Кёклю Тёре не деригин кёрейим,
Кёрейим да, хапар алай берейим. –

Нарт Ёрюзмек кёкден хапар сакълайды,
Ол кюн сайын Элияны жокълайды.

Хар ингирден, умут этип, жатады.
Тёзе келип, кёкге юч окъ атады.

Сакълаууну балмай къыйыры-учу,
Атханлыкъгъа, кёрюнмейди къоргъучу.

Нарт биягъы кёкге юч окъ атханды,
Сурх Элия, энип, былай айтханды:

Умутунгу биледиле тейриле,
Жашайса да, артха – кёкге термиле.

Талай жылны жумуш эте келгенсе,
Тейри салгъан борчну къыла билгенсе.

Кёкден энип, жерде жангы туугъанса,
Адам бла асыры кёп тургъанса,

Аны ючюн осал къылыкъларынг – кёп,
Шёндю артха алаллыкъ тюйюлдю кёк.

Эсинг бла жюрегинги тазала,
Кёкге жолну эркин этерле ала.

Къайтырыкъса, заманынгы сакъла, – дейд, –
Нарт эллени къалгъан жаудан жакъла, – дейд.

– Айханынга, Элия, мен разыма,
Сермешледе жан берирге хазырма.

Къылычымы мен деулеге бурайым,
Алай санга, – дейд, – мен бир зат сорайым.

Уой, ол соруу мени къыйнап турады,
Жюрегимде къара къама бурады.

Тёгюлген къан – олду мени талагъан,
Тейри берген жюрегими тарагъан.

Уруш этер эки элге, эс бердим,
Мен алагъа келишиулюк дерс бердим.

Жокъмуд амал бир бирлерин къырмазгъа,
Тарбууунга[i] къуууп, тыйып турмазгъа?

– Эй, шуёхум, Кюйсюзню ууу кючлю,
Адамла да, нюр къатыш, къара ичли.

Ол сен салгъан жарашыулукъ кёп бармаз,
Зарлыкъ бийи этерин сенден сормаз!

Урходукдан[ii] гитче болуп адамла,
Кёлтенлери[iii] сыйынмала Аламгъа.

Къырс[iv] урлугъу жюрекледе ёседи,
Сен да – ёхтем, аз эслене эсе да.

Тейри борчун жюк этме да кесинге,
Нартла борчун бир тюшюрчю эсинге!

Дейд Элия, – къой ол бош ачыуланы,
Гунч этигиз[v] адам ашаучуланы! –

Алай айтып, Элия учуп кетди,
Нарт а кёлсюзлюгюне тырман этди.

Чал эсе да, чачы, сакъалы – къалын.
Чачын къыркъды, тап ишледи сакъалын.

Сора атха минип, элге киреди,
Халкъны саулай шургу басып кёреди.

Байрам болду бачаманы къайытханы,
Биягъыча тёре болуп айтханы.

Заман озуп, нартла къарыу алдыла,
Душманлагъа уллу къоркъуу салдыла!




[i] Тарбууун – тарлыкъ сынатыу, амалсыз этиу.


[ii] Урходук – кюйген затны кесекчиги, сууугъан жилтин.


[iii] Кёлтен – гынтты.


[iv] Къырс – къызгъанч.


[v] Гунч этиу – думп, тас этиу, къурутуу.
Изменено: elbars - 14.03.2019 18:30:39
 
О Т У З Т Ё Р Т Ю Н Ч Ю К Е С Е Г И

БОРА-БАТЫР БЛА ЧЮЕРДИ


ЧЮЕРДИНИ САБИЙЛИГИ


Терк бойнунда мамырлыкъда, хошлукъда
Жашай эди эки бий хоншулукъда.

Бири Къуба, бири уа Бора эди,
Жашаулары къайгъысыз бара эди.

Экиси да бай эдиле, къолайлы,
Таш юйлери, хантлары – жаулу-майлы.

Бий Къубаны бийчеси, дейд, Сарасан,
Чурукълары ариу къызыл тахаран[i].

Кийимлери, кюнча, жылтырай-жана,
Дарий, чилле, лаудан, жибек, герхана.

Къуба чыкъды бир тулпар ат тутаргъа,
Уста эди Къуба аркъан атаргъа.

Тутхан атын баса эди белинден,
Ат излейед, къууанырча кёлюнден.

Деу жылкъыгъа Къуба терен киреди,
Къарайды да, бир сары тай кёреди.

Тайны тутуп, басады да белинден,
Бюгалмайды, тепдиралмайд жеринден.

Билип тулпар ажир болуп ёсерин,
Тайгъа салад чий кюмюшден иерин.

Экижашар болгъан эди, къатына
Баргъанлайын, ючжашар а – атына

Кюмюш жюген салгъанлай, болгъан эди.
Къуба-бийни мураты толгъан эди.

Сагъыш этип, атха Учхун атады,
Тёртлю атха минип, жолгъа атланды.


Кёп атладан артыкъ эди жюрюшю,
Уллу эди аны кюч да юлюшю.

Жорта эди, чапхан кибик учаргъа,
Тас болаед ол кёз къагъып ачаргъа.

Жайлыкъ ючюн Бора бла жау болду,
Демлешледе бир къауум жаш жоюлду.

Къуба кёчюп кетди Къобан тюзлеге,
Эли бла кирди агъач юйлеге.

Чомарт Къуба адамлагъа болушуп,
Тура эди, тюзлюк ючюн урушуп.

Тёбен тургъан Хубун-бийни къылыгъы,
Осал эди: гуду эди ылыгъы.

Тонай эди ол тюбеген адамны,
Айырмады Хубун халал-харамны.

Ахлу-жууукъ бола эдиле бийле,
Аналары бир тайпадан эдиле:

Тихтеннгенни нартларындан жууукъла,
Эки бий а – ючюнчюде туудукъла.

Тыхтеннгенни кёп тюйюлед нартлары,
Амалгъа уа уста элле къартлары.

Сур Хубуну кёзю къарап Къубаны
Жылкъысына, сюрюрге барды аны.

Ол къыйрда Къуба-бийни эследи,
Залим Хубун не иги болду деди.

Ол Къубаны кёзюн тутуп марады,
Огъу аны желкесинден къарады.

Ачыкъ уруш этерге жокъ былхымы.[ii]
Къуба ёлдю, Хубун сюрдю жылкъыны.

Аты алып келди бийни юйюне,
Таш эриди Сарасанны кюйюне.

Бир кесекден ёлет ауруу жайылды,
Эл кёчдю да, Сарасан кеси къалды.

Кюченнгиси жетген ариу Сарасан
Кеталмады, ол кече тапды улан.

Атына уа Чюерди деп атады,
Сора бийче Тихтеннгеннге атланды,

Къарындашы Къурша анга къууанды,
Ёксюзчюкню иши алай къуралды.

Чюердиге эрлик дерсле берди ол,
Тик таулада аны сынап кёрди ол.

Уугъа элте, анга жер-суу танытды,
Ол жауларын гитчеликден жанытды.

Чыранлада бугъейледен атлатды.
Уланчыкъны тангы жарауда атды.

Нарт юйретди иссиликге, сууукъгъа,
Керек болса, эс бурмаз кибик жукъгъа.

Нарт юйретди ашсыз-суусуз чыдаргъа,
Аркъан бла чынгыллагъа чыгъаргъа.

Садакъ берип, илишанла атдырды,
Хора тайны жетип тут деп чапдырды.

Гидаланы, къылычланы ойнатды,
Эмиликни Чюердиге сынатды.

Нарт чапдырды аш ашардан алгъа жол,
Суу бойнунда хомпар таш атдырды ол.

Ёретинлей арпа гыржын ашатды,
Ийис билмез деп иссисиз жашатды.

Жашха чийли-бишли этле чайнатды,
Жан аурутмай, нарт оюнла ойнатды.

Иги кёрюр къара дугъум къапса деп,
Эшитген да – бёдене жау жакъса деп,

Къулагъына бёдене жау жакъдырды,
Къара дугъум жыйып жашха къапдырды.

Арып келсе, таш юсюнде жатдырды,
Чюердини санын-жанын къатдырды.

Андан сора жашха тилсим[iii] этдиле:
– Сыртын киши жерге салмаз! – дедиле.

Алай эте, кирди онбеш жылына,
Киши ётмез жигит болду аллына.

Къурша жашны эгечине келтирди,
Махтады да, жашны кёлюн кётюрдю:

– Ие бол да атанг къойгъан къаланга,
Жаша энди, – деди, – къара ананга.

Барсала уа, къалалары – оюлуп,
Тюнгюлмеди жаш, умуту жоюлуп.

Жаш Чюерди ишни къолгъа алгъанды,
Кёп да турмай тёнгертге[iv] юй салгъанды.

Уугъа жюрюп, марал, доммай ёлтюрюп,
Къайтханды жаш, аулагъанын кётюрюп.

Бир кюн, улан анасына соргъанды,
Ол соруудан анасы бек къоркъгъанды:

– Кёрмей ёсдюм мен атамы сыфатын,
Ол мурдарны айт манга, – деди, – атын.

Оюлгъанды нарт атамы къаласы,
Алай къайдад аны сауут-сабасы?

– Уой-къой, жашым, атанг ауруп ёлгенеди,
Къой, къыйнама жюрегими, – дегенди.

– Айт! – дейди да, къайнай тургъан къазаннга,
Анасыны къолун сугъад, – айт манга!

– Аны айтхан аман тапсын Тейриден,
Тюз да менлей айырылсын эринден!

Хубун, атып ёлтюргенди ташадан,
Ол ёлгенли тюнгюлгенме жашаудан.

Уой-уой, жаным, кюйдю-бишди билегим,
Не къатыед Тейри берген жюрегинг!

Хубун бла демлеширге жашса, къой,
Юч-тёрт жылдан киши бол да, бар да, жой.

Сары аты, кереклери – дорбунда,
Дорбун – Къуркъур тау табада, урбунда.

Ол жерледе Боралары жашайла,
Сют башында, – дейд, – кёмюкге ушайла.





[i] Тахаран – гуннасы (качество) айырма ариу боялгъан сахтиян; сафьян высшего качества.


[ii] Былхым – хал, адеп, намыс, къылыкъ.


[iii] Тилсим – зарандан сакълагъан дууа; талисман.


[iv] Тёнгертге – томуроу юй; сруб.
 
САРАСАН БЛА ЭМЕГЕН


Агъач тюзде къала кёрдю Чюерди,
Арлакъда уа бир терен уру кёрдю.

Кирип барды деменгили къалагъа:
«Кёчер эдик бу аламат талагъа.

Жууукъ эди мындан уугъа жюрюрге,
Бошму болур, керек эди билирге?».

Ай, алайлай, бир эмеген чыгъады,
Алай улан, жагъалашып, жыгъады.

Ууадыхлап,[i] ол уругъа атады,
Ёлтюрдюм деп, ол юйюне къайтады.

Орналдыла ол къалада жашаргъа,
Тейри берген халал ашла ашаргъа.

Кенг арбазда мурку[ii] эте Сарасан,
Бир тауушла эшитгенди урудан.

Къараса уа – деу эмеген эди ол,
Сарасаннга, тилеп, былай деди ол:

– Чыгъар мындан, санга ата болурма,
Ата борчну мен бойнума алырма!

– Ай, атама къор болсун тели башынг!
– Алай эсе, болайым къарындашынг.

– Угъай-угъай, къор болгъа эдинг анга!
– Алай эсе, эр болайым мен санга!

– Охо! – деди, къалагъа чабып барды,
Эмегенни, аркъан атып, чыгъарды.

Жууундурду, тойдурду, тири болуп,
Ол къойнуна кирди сора, къубулуп.

Жашы келсе, эмегенни букъдурду,
Жашауларын алгъын кибик сундурду.

Бир ауукъдан Сарасан айлы болду,
Эмегеннге ол уллу къайгъы болду:

– Жаш къарнынгы эслер да, ишни билир,
Билгенлей а, мени жазам[iii] этилир.

Нек керекме гылдыу кибик жашаргъа?!
Биз керекбиз Чюердиден бошаргъа!

Тюйюл эсе, сени къоюп кетеме,
Ёз къаламы чачып, оюп кетеме!

– Не этейик ол деу, кючлю адамгъа,
Дейд Сарасан, – юйретсенг а амалгъа.

– Аурукъсун да, тёшегингден къопмай тур,
Жашынг санга: «Не болгъанды?», – деп сорур.

Сёлеш сора жашынга былай айтып, –
Деп юйретди, – ол андан келмез къайтып.

Иш эмеген айтханча алай болду:
– Не болгъанды, анам? – деп Чюе сорду.

– Уой-уой, жашым, жарлы кюнюм къарады,
Ауругъандан, жаным чыгъып къалады.

Быллай ауруу тиед эрсиз къатынга,
Бир дарман да жарамайды, – дейд, – мынга.

Алай барды танг узакъда эмеген,
Бу ауруудан къатынланы сау этген.

Кюнню, айны жабад аууз тылпыуу,
Аны барды тамаша саулукъ сууу.

Ол жашайды, сайлап таула арасын,
Жети тюрлю тамгъа жасап къаласын.

Ары баргъан жол жюрюмейди артха,
Бек тилейме, жер-зат салма сен атха. –

Батыр Чюе къаладан чыгъып кетди,
Тогъуз таудан, тогъуз суудан да ётдю.

Кёп айланып тапды Мухур къаланы,
Къара булут тумалады таланы.

Кёк жашнады, кюкюреди, къаралды,
Къара булут эмеген болуп къалды:

– Аха, – деди, – сени ашап къояйым,
Ач эдим да, адам этден тояйым!

– Да амал жокъ, мен жазамы кёрейим,
Ач аузунгу, ары кесим кирейим. –

Деп, хунадан алай айтып Чюерди,
Къылыч бла базыкъ бойнуна берди.

Эмегенни уллу башын чартлатды,
Алай а ол кесин Чюеге атды.

Тутама деп, кесин хунагъа ура,
Чюерди да анга кенгден къычыра,

Эмегенни бекледи да къаягъа,
Жаш саулукъ суу алып келди къалагъа.

Ётюрюкге тёшек ана сау болду,
Баласына бютюн да къажау болду.

Жаш Чюерди биягъы уугъа кетди,
Доммай аулай, бир ауукъ заман ётдю.

Улан тапды эмегенни къатыны.
Тейриберди атадыла атына.

Ол сабийни адам эди сыфаты,
Эмегенден жокъ эди, дейд, бир заты.

Сарасан а Чюердини жолуна
Салып аны, къарап турду аллына.

Уланчыкъны кёрюп батыр Чюерди,
Къоюп кетмей, къаласына келтирди.

– Ой, кёп болмай бир жарлы къатын ётгенд, –
Дейд Сарасан, – баям, ол къоюп кетгенд.

Харипчикни кесибизге алайыкъ,
Сен къарындаш, мен а ана болайыкъ. –

Баласына, дейд, сюйюне турургъа,
Шекли болуп, жаш къарады уругъа.

Алай къазан къайнаса да, дейд, башы,
Анасына жукъ сездирмеди жашы.




[i] Ууадых – аямай тюйюу, ууатыу.


[ii] Моркку – ууакъ иш бла кюрешиу, булжуу.


[iii] Жаза – азап.
 
ЧЮЕРДИ БЛА ЭМЕГЕН


Тейриберди бир эл ёсдю хар кюнде,
Бир ауукъдан онбешжыллыкъ кёрюндю,

Чюердини жанындан артыкъ сюйдю,
Санлап бирде анасы уугъа ийди.

Эмегенни башы безди букъгъандан:
– От ашат да, къутулайыкъ биз андан.

Тосу[i] айтхан кибик этди анасы,
Ач да болуп, уудан келди баласы.

– Аша, жашым, алай къыста итлени,
Хычин этип, сакълап турама сени,

Бирер хычин атды эки нёгерге,
Бир заманда сатмаз къаплан эгерге[ii]!

Итле, кетип къаладыла, ийисгеп,
Чюерди уа: – Анам, шо бу неди? – деп,

Сёлешеди, – кесинг кёрдюнг итлени,
Не этесе мен ташыгъан этлени?

Берсенг эди манга ашны башхасын,
Быллай ашны адам къалай ашасын?! –

– Уой, болмады! – деп тосу ачыуланды,
Кюз артында салам гюлтелей[iii] жанды.

– Болмады! – деп къатын эрик къайнатды,
Тос кишисин къууандырды, ойнатды. –

Кёп турмайын Чюерди уудан келир,
Итлигими билсе да, артдан билир.

Кирсе, отдан къазан ала тебрерме,
Босагъагъа мен къайнатма[iv] тёгерме,

Чюерди уа болушама деп чабар,
Мурабагъа атлагъанлай, учхалар.

Аягъынга жассы ташла къысып тур,
Чюердини, хыйля бла, тюпге ур.

Мен къарарма, къылычынгы тутдуруп,
Сен а тели башын тайдыр, сурх уруп. –

Сауутларын букъдургъанды, дейд, ана
Аллына къарап тургъанды, дейд, ана.

Жаш киргенлей, сёлешгенди ол бурма:
– Ёт да, олтур, хап-хазырды къуууарма. –

Отдан ала, дейд, аягъы таяды,
Къазандагъын юй тюбюне жаяды.

– Уой, бишесе! – деп, Чюерди чабады,
Эмегенни кёрюп, эрнин къабады.

Деу эмеген аны хыны тутады,
Ёрелешде жашны женгил утады.

Ай медет а! Аякълары жюздюле,
Бууунундан тилсимин да юздюле.

Харам ана ассылыкъгъа берилед,
Деу эмеген къылыч бла керилед.

Ол кезиуде Тейриберди жетгенди,
Деуню уруп, башын эки этгенди.

Чюерди уа къылычын сермеп алды,
Анасыны къанкъаз бойнуна салды.

Тейриберди туруп къалды аллына:
– Къой, боялма сен анангы къанына!

Азап алма, ананы оймакъ сютю
Арба туздан ауурд дейле, бол кютю.

Ышаннганынг быллай ачыу сынатса
Бек къыйынды, бютюн да ананг сатса.

Уой, болса да кеч! – деп акъыл бергенди.
Ол Чюени жаны кибик кёргенди.

– Болсун, – деди, къаны суууй, Чюерди,
Сора анга бир садакъ огъун берди. –

Муну бла жашаялмам энди, – дейд, –
Къолундан жукъ ашаялмам энди, – дейд. –

Атам жокъду, энди уа анам да жокъ.
Хар заманда туурангда болсун бу окъ.

Мен жоюлсам, окъ учундан къан тамар,
Сау турсам а, тамчы-тамчы сют агъар.

Къан тамгъанлай, къымылдар да, жол алыр,
Манга жетсе, хауада къалкъып къалыр.

Тилсимимден къайтды алгъын къарыуум,
Нарт Борагъад энди мени барыуум. –

Алай айтып, кетди узакъ жерлеге,
Кёп айланды, тюше, чыгъа ёрлеге.

Бара-бара, жетди бийик къалагъа,
Ушай эди ол жонулгъан къягъа.

Андан чыгъып, бир деу аллына турду:
– Эй, атышмы, эй, тутушму? – деп, сорду.

– Тутушайыкъ! – деди деуге Чюерди,
Тепмез къая кибик къаты сюелди.

Ала сау кюн солуусуз демлешдиле,
Бир бирлерин онгларгъа кюрешдиле.

Ахырында деу Чюени хорлады,
Къойну кибик байлап, жашны зорлады.

Нарт батырны атып терен уругъа,
Кючден атлай, кетди ол деу солургъа.

Тейриберди кёреди, окъгъа багъа,
Жез учундан сют бла, дейд, къан агъа.

Терк окъуна тулпар жаш жолгъа чыкъды,
Окъ ызындан къардашына ашыкъды.

Окъ къалкъды да узакъ болмай къаядан,
Бир эмеген чартлап чыкъды къаладан.

Гюрюлдеди сора гадур эмеген,
Атлагъанда жерни толкъун тепдирген.

Улан деуню кётюрюп жерге атды,
Эрши башын, хобусталай, чартлатды.

Сора, табып, къардашын эркин этди,
Эр Чюерди чыкъгъан жолуна кетди.




[i] Тос – некяхсыз, зийна айланнган къатын, неда эр.


[ii] Къаплан эгер, басхан парий – аланла жайгъан къумалы ит тукъум


[iii] Гюлте – кырдык къысым.


[iv] Къайнатма – мураба; варенье.
 
БОРА-БАТЫРНЫ ЖЫЛКЪЫЧЫСЫ


Бора-батыр, Нартда айтылгъан киши,
Ол бай эди, онгуна бара иши.

Жылкъылары, сабанлары да – элпек,
Боралары жигит, ётгюр элле бек.

Нарт Бораны кийгени дарий, жибек,
Сакълай эди малын алтмыш сарыуек.

Бир кюн анга салып келди Чюерди,
Атдан тюшюп, адетде салам берди.

– Жигит, къайдан, нек келгенсе бу ташха,
Бет орамынг нартха ушад, – дейд жашха

Бора-батыр, жашны саламын алып,
Сыфатына, санына да аралып.

– Мен ёксюзме, – дейди батыр Борагъа,
Соруу этип, къой, туз сепме жарагъа.

Иш-зат барсенг, уллу болур хатерим.
– Ахшы, – дейди, – ишчи жашса, аперим!

Усталыгъынг неди ансы, нарт жигит?
– Жылкъылагъа къарауум, дейд, танг[i] игид.

– Алай эсе, – дейди Чюеге Бора,
Чынты эрсе, жылкъыларыма къара. –

Бир залимле элле жоргъа тарпанла,
Тебреселе, бирча аякъ алгъанла.

Жумуртхада тюк излеген бир киши
Эди Бора, иги барса да иши.

Тырман этип къыйнай эди жалчысын –
Тууарчысын, жылкъычысын, малчысын.

Кеси айтхан болмаса, киши сёзюн
Унамагъан, дейд, тюзге санап ёзюн.

Къыйнай турду жашны, хыны сёлешип,
Жаш да тёздю, эс бурмазгъа кюрешип.

Бир кюн келди жылкъыларына къарай,
Кёп айланды, хузумлукъ,[ii] чурум[iii] марай.

Жылкъыны уа жокъ эди бир хатасы,
Разы болду анга тукъум атасы.

Чюе бла, ашай-иче, олтурду,
Нарт Борагъа жылкъычы былай сорду:

– Неди, бир айт, ол узакъда къаралгъан,
Нартда бармыд алайлагъа баралгъан?

– Эй, жигит, ол Къуркъур тауда дорбунду,
Аны тюбю терен, тар да урбунду.

Аллы уллу гыйы бла жабылып,
Ары баргъан жаш къалады къабылып,

Алп эсенг да гынтты этме бош, – деди,
Бий кетгенлей, Чюе ары тебреди.

Ёрлеп чыкъды Къуркъур тауну башына,
Къулакъ мюйюз салды дорбун ташына.

Туякъ таууш эшитди да, тынгылай,
Гыйы ташны быргъап ийди, чалылай.

Дорбунда уа кюмюш иер тагъылып,
Бир къылыч да, къаплан сурат салынып. 655..

Солтанжия, кюбе, гида эм токъмакъ,
Аллында уа бир тыйгъысыз аргъамакъ:

«Аха, тапдым атам къойгъан хазнаны,
Быллай керек сукъландырмаз азланы!»

Жаш Чюерди: «Ой, Учхунум!», – дегенди,
Ат да жашны батырлыгъын сезгенди.

Къуба улу, айхай да, этер эрлик,
Атасыны тулпары уа, – нёгерлик.

Нарт Чюерди атны сыртын сылады,
Къылыч аузун уппа этип жиляды.

Тобукъ бюгюп, Кёк Тейриге урду баш:
– Къаплан кибик батыр эт! – деп, турду жаш.–

Тюзлюк ючюн, мен аямам жанымы,
Мен Хубундан алмай къоймам къанымы! –

Сауутланып, чартлап минди атына,
Энди къоркъмай, киши бармаз къатына!
=

ЧЮЕРДИ БЛА ЭМЕГЕН ЖЫЙЫН

Бара, жорта, нарт Чюерди сорукъду,
Тау тюбюнде бир къалагъа жолукъду.

Нарт арбазгъа кирди, базып кючюне:
– Эй, ким барды?! – деп къычырды ичине.

Бир эмеген чыкъды да, нарт Чюерди,
Атдан тюшюп, ол деуге салам берди:

– Алсанг, къонакъ болур эдим! – деди ол, –
Къарангыда таныялмай къалдым жол.

– Сау кел, – деди, ол къалагъа кийирди,
Алтмыш къазан къайнай кёрдю Чюерди.

Къазан сайын, сен – сен эсенг, мен а – мен
Деген алтмыш уллу, кючлю эмеген.

Чюердиге жангы хапар сордула,
Эт бишгенде, аш къайгъылы болдула.

Ашай элле, бёрюлеча, эришип,
Бир биринден эт урларгъа кюрешип.

Жан талашча ашау-ичиу барады:
– Къарайма да, жутлукъ кирип турады,

Бирер къазан жетмей, ашап тояргъа,
Мал табылып къалай турад сояргъа?

Тамата уа жарсыулу къонакъ жашха:
– Туугъанлы да ма былайбыз биз ашха.




[i] Танг – уллу, иги кесек, тынгылы.


[ii] Хузум – хората, кёл салынмай этилген зат.


[iii] Чурум – сылтау, кемчилик.
 
Мен аш кёрсем, тайып къалад, – дейд, – эсим,
Алтмыш ёгюз ашар эдим мен кесим! –

Нарт Чюерди этден бирчик къапханды,
Ол жутлукъну баш сылтауун тапханды:

– Алтмыш тууар салып алтмыш къазаннга,
Туз атмай а нек къойгъансыз сиз анга?

– Биз билмейбиз, неди ол туз дегенинг,
Иги болду сени бизге келгенинг.

Таныт бизге не эсе да ол азыкъ,
Къарын къайгъы этгенди бизни жазыкъ.

– Охо, – дейди, – эртден салкъында къошха
Жетерме да, келтирирме туз ашха. –

Айтханыча этип, ёгюз сойдурду,
Туз атды да, барысын да тойдурду:

– Сау айланнгын, уй, нарт улу! – дедиле,
Кенгеш къурап, аллына сюелдиле. –

Амалчыса, жарарча ишибизге,
Мадар этип турурму эдинг бизге?

Бек сюебиз санга шуёх болургъа,
Акъыл, хунер, амал-такъал алыргъа.

Нарт Бораны бек къыйынды халлары,
Чомарт болмай, кёп эсе да маллары.

Керексиз да бек къыйнайд жалчыларын,
Аны алай бай этген малчыларын.

Не этерге билмейбиз да сарыуек
Жыйынына, нарт улу, къоркъабыз бек.

Ансы барлыкъ эдик аны тонаргъа,
Къоймаз эдик къолуна жукъ къонаргъа.

– Тюйюлме мен сизни кибик къарыулу,
Акъылым да не хазна болсун уллу.

Сыйыргъанед ол атамы жайлыгъын,
Алай бла кёбейтгенед байлыгъын.

Болушаллыкъ эсем, таукел барайым,
Ол сарыуек сюрюуюн, дейд, къырайым. –

Нарт Чюерди ачы демлеш ачаргъа,
Деу саруек чапды аны ашаргъа.

Къуба улу ал къоркъгъанын унутду,
Откъусланы сынсытды, дейд, улутду,

От садакъла, гебохла атып, туурап,
Бугъа, чыгъа, ёзге амалла къурап.

От бутакъла тийдирмеди тулпары,
Къырылдыла сарыуеклени бары!

Жарыкъ айлай, жим-жылтырай кюбеси,
Нарт Чюени кёрюп байлыкъ иеси,

Сейир этди, жаш анга къысха жете,
Тулпар Учхун тюбюнде тепсукъ эте.

Сауутлары, ханча, бийча, жасалып,
Чюердиге сорад, саламын алып:

– Эй, кёреме: сен ёренге базынмА!
Алай къалай киралдынг арбазыма?!

Сарыуекле чапмай къалай къалдыла,
Кютюлеча жууаш къалай болдула?!

– Киралмай а, неси барды, – дейди жаш. –
Эки кёзюнг – шинжи токал, сёзюнг – таш!

Ичинги да, тышынгы да ангылап,
Энди турмам тырманынга тынгылап,

Нарт батырса, атынг чыгъып алчыгъа,
Алай жан а аурутмайса жалчыгъа.

Кенг болгъанса энди санга къарагъан
Халкъдан, эртте кёп затына жарагъан.

Байыгъаса, дунья малгъа жан атып,
Жашайса сен харам бакыгъа батып!

Нартияда бир эрни да сен тенгнге
Санамайса, аладан туруп кенгнге.

Санга бири разы тюйюл нартлада,
Намысынг да ёчюлгенди къартлада. –

Ачыуланып, Бора-батыр къаш тюйдю,
Чюердини къуруп кетерин сюйдю:

– Мен кимме да, сен – ким, – деди къутуруп, –
Къалырмединг, эй, жаш, былайдан къуруп?!

Угъай эсенг, сарыуекле жыртырла,
Атынг бла дуньядан къурутурла!

– Не болгъанын сорчу жигитлеринге,
Энди базма сарыуек итлеринге.

Мен аланы барын къырып салгъанма,
Кесиме да, – дейд, – бек разы болгъанма!

Бир заманда мында эди ташым а.
Энди билгин: нарт Къубаны жашыма!

Жал хакъымы мен аллыма бурурма,
Атамы да жайлыкъ хакъын сорурма!

Угъай эсе, аллыма бир турчу сен,
Къылычынгы къынындан сууурчу сен! –

Алай айтып, Чюе кетип тебрегенд,
Бурулгъанд да, дагъы да былай дегенд:

– Не десенг да, нартса да, деберди ол:
Эмегенле чабарыкъдыла, сакъ бол!

Айтырыгъын айтып, атха къатылды,
Учхун тулпар, садакъ окълай, атылды.

Бир ауукъдан юйге жетди Чюерди,
Жылкъысын, дейд, къарындашына берди.

Сора къаты къучакълап къарындашын,
Алып кетди ол тийреледен башын.
 
ЧЮЕРДИ БЛА ХУБУН


Къобан сууу келе эди къутуруп.
Кёпюр сакълай эди бир деу олтуруп,

Ол эмеген нартдан жолпоу соргъанды,
– Ма! – деп Чюе, къылыч бла ургъанды.

Ол мазаллы, эки болуп, оюлгъанд,
Тар кёпюр да суху суугъа къуюлгъанд.

«Аха!» – деди, къылычны да сынады,
Къыннга сала, уппа этди, сылады.

Аты суудан, чабакълай, жюзюп ётдю,
Жортуп бара, ол бир атлыны жетди:

– Эй, жол болсун, Тейри игилик къылсын,
Къайда тапхын Хубун-бийни жылкъысын?

– Сау бол, – деди ол Чюеге бурулуп, –
Чууанада, къалыр эсе къырылып!

Жылкъыларын жайлыкъларына уруп,
Жете тургъан сабанларына буруп,

Залим Хубун элчилени къыйнайды,
Анга халкъны къаны аман къайнайды! –

Нарт Чюерди жылкъыны женгил тапды,
Бир ауар таш кёрдю да, аркъан атды.

Таш тёнгереп, жылкъы юркдю, къуруду,
Бир ажир а башха жары бурулду.

Нарт Чюерди алай уллу базыннган
Учхун аты жеталмады ызындан.

Кёпюр болгъан жерге жетсе – ишленип,
Суудургъусу,[i] бел агъачы кючленип.

Деу терекни кёнделенине буруп,
Тура элле эмегенле олтуруп.

Бирер къара кёзлери да жылтырай,
Сёлешселе, тау, агъач да, къалтырай.

Гитче, ючгюл биттиркоч къулакълары,
Къарыш жетген айыу да тырнакълары.

– Эй, жигитле, – деди, – кюн ахшы болсун!
– Эй, нарт улу, юсюнге жар оюлсун!

Къач, къач, ансы, – дедиле, – табан тиер! –
Харх этдиле, масхарай, – аман тиер!

Сора батыр уруп, согъуп башлайды,
Шашмай, жел кюн жаннган отха ушайды!

Согъуш бара: «Тейри урсун, – дейд, – мени,
Аудурмасам бир уруп, эмегенни!».

Алай айтып, нарт жангыдан башлады,
Бешисин да, туурап, суугъа ташлады.

Сюрюп кетди Чюе батыр жылкъыны,
Залим Хубун ызындан келе хыны.

Чапхан жели, ташны, агъачлай жонуп,
Келе эди къачхан ажирге къонуп.

Нарт Чюерди, аны кёрюп, ызына
Бурулгъанды, къан алыргъа къызына.

Сюелгенди ит Хубунну жолунда,
Энди къанлы – Чюердини къолунда!

– Ким эсенг да, эй, адамны жазыгъы,
Бусагъатдан этейим жер азыгъы! –

Деп жетгенди ол Чюени къатына,
Къамчи ура ол аргъамакъ атына.

– Къуба-бийни жангыз улу – менме ол,
Сауутунга узал, аман, хайда, бол!

Ит сыйы да жокъ ташадан базгъаннга,
Тюбетейим бусагъатдан жазанга!

Эл бедишден уялмай, этдинг итлик,
Бир кёр энди на болгъанын да дертлик!

– Ай ит кючюк, сен да ненге базаса, –
Бил: ёзюнге терен къабыр къазаса! –

Дейди Хубун, къылычын жаланлатып,
Имбашындан жамчысын кери атып.

Батыр улан Тейриге барды да жал:
«Бу ит, – деди, – къолумдан тапсын ажал!»

Сора битеу алп кючюн бирге жыйды,
Бий Хубунну бир тар ырбыннга тыйды,

Жюрексинип, сермеди батыр алай, –
Баш токъмагъы чартлады, хобусталай.



ЧЮЕРДИ БЛА БОРАЛАРЫ

Гёзет[ii] этип эрттен бла Чюерди,
Шишлик къаба, бир эмегенни кёрдю.

Ол къыз урлап болгъанын да таныды,
Батыр тулпар эмегенни жаныды.

Къуууп жетди эмегенни ызындан.
Къуру къояр аны нартны къызындан.

Жиляй тургъан къызны деу атдан атып,
Къаршчы турду, къылычын жаланлатып:

– Эй, телибаш, бош базындынг ёзюнге,
Кимлигинги терк тутайым кёзюнге!

– Эмегенни сууутмайма мен ызын,
Бютюн да бек, – урласа нартны къызын!

– Хай-хай, – дейди, къоркъутдунг, жалынайым,
Бусагъатдан жапынгдан алынайым! –

Деп кюлгенди, – мен аллынгда оюлмам!
Хау, сенича бир нартны кёрген болмам?!




[i] Суудургъу, суудургъуч – агъач кёпюрню бир кереги


[ii] Гёзет – жылкъыны кече кютюу, сакълау.
Изменено: elbars - 19.03.2019 17:50:33
 
Нарт Бораны къызын алып къачханма,
Алай этип, мен къазауат ачханма.

Нарт Бораны алты жашы да келир,
Алай, жетип, ёшюн урсунлачы бир!

Сора сени кибикденми сыгъайым,
Бусагъатдан тутуп жерге сугъайм!

– Эй, бош кюлдюнг! – деди нарт къаны къайнап, –
Къапны кибик, башын къыйпады, ойнап!

Ариу къызны алып, минди атына,
Къайтып келеди шишлик бишген отуна…

Алты къардаш, бир аямай кючлерин,
Жайылдыла, дейд, излей эгечлерин.

Кёп айланып, от жарыкъгъа келдиле,
Къызны Чюе къачыргъанд деп билдиле.

Мычый турмай, сур тюйюлюп къашлары,
Чапдыла да ол къызны къардашлары,

Къыз сюелди алларына жашланы,
Кёзлерине къан чапхан къардашланы:

– Ой, жанларым, бу тюйюлдю зорлагъан,
Бу – зорчуну бетден бетге хорлагъан.

Деу эмеген эди мени сермеген,
Атрыкъ кючлю эди, – деди, – эмеген. –

Къарындашла къууандыла бу ишге:
Къалмадыла Боралары бедишге!

Тамата жаш Чюердини кечимин
Тиледи да: – Ал, – деди, – эгечими.

Жюрегингде адамлыкъ, деулюк да бар,
Атабызгъа айтайыкъ иги хапар.

– Бу жылкъыны алыгъыз, – деп, – къалынга,
Жаш Чюерди бек разы болду анга. –

Бир ишчигим бар, болжалгъа салалмам,
Аны этмей, ахшы киеу болалмам. –

Алай айтып, жюрюй, бара кетеди,
Эмегенле къаласына жетеди:

– Не этебиз, – деп, къарайла батыргъа, –
Тебрейбизми Бораны къоратыргъа?

– Тебремей а! – деп, къылычын сууурад,
Алтмышын да элия кибик урад.

Тоноуларын, жыйып, жюклеп кетеди,
Нарт Бораны арбазына элтди.

– Энди, батыр, ант этгенча, айтайым, –
Дейди Бора, – мен тобагъа къайтайым.

Къарт болгъанма, къыйынды уруш манга,
Батырса да, – тайпам аманат санга.

Аскерими оноуу да – къолунгда,
Тынчлыкъ, хошлукъ болсун сени къорунгда!

Бирлик болса, къууанч да, гыржын да бар,
Нарт Элинде нарт юйюр кюнюн табар,

Къаугъа-палах узая, жюрек жарыр,
Насып, къууанч сыната, жашау барыр.

Сууугъунчу жети кёкде Кюнюбюз,
От да жанар, сууурулмай кюлюбюз!

Ансыз, – дейди Бора-батыр, – бут акъсакъ,
Кёз да сокъур, къол да – чолакъ, баш акъмакъ…

Къуугъун келди нартлагъа узакъ жерден,
Болушугъуз дедиле деу аскерден.

Азау тенгиз жагъадан жортуп келдик,
Кёрдюк, керти кючючгюзню да билдик.

Душман жаныйд жерибизни алыргъа,
Къарыуубуз азды къырып салыргъа. –

Нарт Чюерди, чериу бла жардамгъа
Кетди, анда нарт тайпаны жакъларгъа.

Ол урушда къан, суу кибик, тёгюлдю,
Кёп нарт батыр, жигитлик этип, ёлдю.

Жауну хорлап, кёз аталла богъазгъа,
Андан ётюп, терк жетерча Капказгъа.

Ол нарт бёлек, богъаз тары кёрюнюп,
Башладыла гыбытларын кёпдюрюп.

Сора ала бирге жюзюп кетдиле,
Ол богъазны ортасындан ётдюле.

Ай, алайлай, жел жетип, тенгиз къопду,
Нарт Чюерди жигитлерине къоркъду.

Жел кючлене, тенгиз уллу чайкъала,
Ай медет а! Батып кетдиле ала.

Нарт Чюерди чыгъаллыкъ эди суудан,
Ол ёлюрге сюйдю аллай жашаудан.
 
О Т У З А Л Т Ы Н Ч Ы К Е С Е Г И

А х ы р к е с е г и

ЁЛЮМСЮЗ НАРТЛА


НАРТЛАНЫ ЖЕРДЕН КЕТИУЛЕРИ


Нарт Ёрюзмек Нарт Элни бачамасы,
Уллу эди махтаулу даражасы.

Ма ол эди нарт аскерни атасы,
Бийик эди, къаты эди къаласы.

Эсли эди Тёреде сёлешгенде,
Элиялай сурх эди сермешгенде.

Нарт аскерле кёп сермешлени утуп,
Сарыуек деп бирин къоймай къурутуп,

Эмегенле бла къанлы демлешге
Хазырлана элле – ахыр сермешге!

Эй, Дых таудан ачы къуугъун келеди,
Къан сермешде кёп нарт батыр ёледи.

Нарт Ёрюзмек нарт жыйынын тебретди,
Артларына чыгъарма деп ант этди.

Нарт бёлеги Къыркъ-Сууланы ётеди,
Ура-жорта, Уллу Дыхха жетеди.

Адам излеп ары-бери чапдыла,
Нарт эллени, уой, къырылып тапдыла.

Жан иесин тапмай хапар сорургъа,
Эмегенле зорлугъундан къорургъа,

Нарт Ёрюзмек кеси кесин терследи,
Бу къыргъынны сезерге керек эди.

Аркъан атды Уллу Дыхны башына,
Ол илинди жютю къая ташына.

Аякълары, къоллары да къабышып,
Тикге чыкъды нарт аркъаннга жабышып.

Ол турбинин Минги тау таба бурду:
– Нарт адамла, жетигиз! – деп буюрду. –

Эмегенле дыхчыланы къырдыла,
Тыпыр къоймай, кюллерин сууурдула. –

Ызы бла Къазман таугъа къарады,
Сур быргъысы анга иги жарады:

– Къазман тауда биринг къалмай туругъуз,
Душманлагъа сауут-саба буругъуз!

Хей, батырла, хей да, нарт улулары,
Кёк Тейрини керти азат къуллары!

Эмегенле къурусунла дуньядан,
Унутмасын ол затны бир нарт адам! –

Нарт Элинде бир деп жангыз нарт къалмай,
Жылкъылада минилмеген ат къалмай,

Жыйылдыла, тюмен-тюмен[i] тизилип,
Кёллеринде дерт къастлыгъы сезилип.

Нарт Ёрюзмек къурч сырпынын булгъайды,
Аууз жели булутланы чулгъайды.

Къурч сырпыны ташланы туурап атад,
Къара кёкню бутакъ-бутакъ жашнатад.

Уллу Дыхдан ол къуш кибик учханды,
Къанлы жаугъа къыргъын уруш ачханды.

Нарт бёлекле къауум-къауум болдула,
Орманланы тёгерегин алдыла.

Ёрюзмекни къурч сырпыны от чагъад,
Кёк жашнауча, жарыгъы алай чыгъад.

Ол къычырса, къалтырайла къаяла,
Кёк кюкюреп, сурх чартлай элияла.

Ура-бере, Къуф таулагъа кирдиле,
Тёбелеча, бир деулени кёрдюле.

Уллу отда адам этлени шишлей
Тура элле, аланы бир жут тишлей.

Нарт аскерни къарап кёрюп къойдула,
Юслерине тау, къая да ойдула.

Огъурсуздан къая ташланы къаба,
Тёбе, дуппур къаборып, хыны чаба,

Нартла бла къанлы уруш къурдула,
Тепмез къая кибик къаты турдула.

Нарт Ёрюзмек онгнга, солгъа, хахайлайд:
– Тауусайыкъ быланы! – деп, тууайлайд.

Нартла токъсан тогъуз кюн урушдула,
Тейриле да аламат болушдула.

Къан ырхыла къызартдыла тауланы,
Нарт батырла онгладыла жауланы.

Нарт Ёрюзмек терен орманны жырып
Чыкъды, анда букъгъанланы да къырып.

Нарт аскери къайтып келе ызына,
Тирелгенди Кёсе Тауну бузуна.

Нарт Ёрюзмек таудан къарады жолгъа,
Андан, тебреп, кирди наратлы къолгъа.

Кёрдю къолну толтуруп бир жатханны,
Деу терекле бла юсюн жапханны.

Ма ол эди эмегенле анасы,
Къол ичи уа – аны тургъан уясы.

Уой, тылпыуу тауда туман болгъанды,
Кёсе Тауну жастыкъ этип салгъанды.

Онг къулагъын тёшек этип жатханды,
Сол къулагъын ол юсюне жапханды.

Жангыз кёзю ай кибик жана эди,
Ол жалан да нарт къандан къана эди.

Хар юч айдан юч жюз эмеген тапханд,
Бир насыпха, жартысын кеси къапханд.

Ма ол эди эмегенни жаманы.
Къурутургъа керек эдиле аны.

Нарт Ёрюзмек анга кеси баргъанды,
Сырпын бла тюз кёзюне ургъанды,

Эмегенни чинг арты ол болгъанды,
Тар ичи да къара къандан толгъанды.

Нарт жыйыны уллу харлам алгъанды,
Адам рахат жашар кибик болгъанды.

Тейри берген жумушларын толтуруп,
Кенгешдиле нартла, гюрен олтуруп.

Тейри-Хандан сора буйрукъ келеди,
Нарт аскерин ол экиге бёледи.

Атларына къуш къанатла битдиле,
От учхунлай, кёкге учуп кетдиле.

Жаяулары жер къарнына кирдиле,
Жер Тейриси деу Даулетни кёрдюле.

Жер тюбюнде жашагъан сарыекле,
Эмегенле, шайтанла, ёзге жекле,

Тынчлыкъ бермей жер тюбю адамлагъа,
Нарт аскерле болушалла алагъа.

Согъушсала, жер ма андан тебеди,
Шош тенгиз да кётюрюлед, кёбеди.

Ёрюзмег а Кёк Анасын тапханды,
Нюр къолундан сыйлы хантла татханды,

Жел эмчегин ол аузуна салгъанды,
Тейрилени бири болуп къалгъанды.

Нарт Ёрюзмек энди кёкде жашайды,
Нарт аскери, дейд, булутха ушайды.

Кёкню, жерни кече-кюн да жакълайды,
Адамланы шайтанладан сакълайды.

Кёк кюкюреу – аны сур къычыргъаны,
Акъ туманла – тылпыууну чыкъгъаны.

Жылы жауун – терлегенлери аны.
Элия уа – жаугъа аркъан атханы.

Бир къыйыры бирде жерге тиеди,
Тиеди да, таш, агъач да кюеди.

Айны, Кюнню туудугъу уа – Агунда, –
Нарт атасы бла ол да асманда.

Алп Шауайгъа тюберикди жаннетде,
Нарт батыргъа алыкъа ары – эртде.





[i] Тюмен – онминг аскерчи.
 
САТАНАЙ-БИЙЧЕ БЛА КЪАРА-ШАУАЙ


Жерде къалып Шауай бла Сатанай,
Сакъ эдиле, нарт къабырлагъа къарай.

Жашай эди, дейд, Сатанай къыйналып,
Нарт тукъумгъа тансыкълыгъындан талып.

Талай жылны кюнюн жерде батдырды,
Ол жыллагъа «Шекелсиз» деп айтдырды.

Оноу этип, ол кёп заман ашырды,
Тансыкълыгъын адамладан жашырды.

Кёп керек зат, кёп тюрлю зат юйретди,
Жашауларын тынч да, рахат да этди.

Юйретди ол чепген согъуп, киерге,
Бир бирлерин, бырнак этмей, сюерге,

Сабанлагъа арпа, будай атаргъа,
Арпа гыржын, будай ётмек татаргъа.

Кишилени жауурунга къараргъа,
Дунья халын билип, элге жараргъа.

Юйретди ол боза, сыра сюзерге,
Неден хата келлигин да сезерге,

Таш салыргъа, дарман-дары этерге,
Ауур ишде тынч амалгъа жетерге,

Урчукъ буруп, жюнден халы иерге,
Терилени, балаталап,[i] ийлерге,

Кийиз басып, кесин бютюн сюйдюрдю,
Кишилеге жамчы, башлыкъ кийдирди.

Хан-Тейриге сора былай тиледи:
– Мени кёкге къайтарсанг эди, – деди. –


Жокъду жерде къысыулукъ, алгъын тарлыкъ,
Адамгъа да – энди мен юйреталлыкъ. –

Тюшюнде уа бир аууаз таууш этди,
Сатанайгъа этеригин юйретди.

Кече бла Сатанай юйден чыкъды,
Бийик сыртда Чууанагъа ашыкъды.

Жибек жипге къуш уясы тагъылып,
Тура эди кёкден жерге салынып.

Ичи ариу, жумушакъ да жасалып,
Кетди уя бийчени кёкге алып.

Ол турады энди жашап бийикде,
Деу нартлагъа оноу этип керекде.

Сатанайны Тейри кёкге алгъанды,
Жерде жангыз Къара-Шауай къалгъанды.

Жаяу нартла – жер къарнына киргенле, –
Жер Тейриси деу Даулетни кёргенле,

Къырадыла жер тюбюнде жеклени,
Отла къусуп чапхан сарыеклени.

Эмегенле уллу заран салалла,
Жер тюбюнде эм огъурсуз алалла,

Жашау бермей, дейд, жер тюбю адамгъа.
Алп Шауайны чакъырдыла жардамгъа!

Анда нартла жаяудула бары да.
Жерде къалды Шауайны тулпары да.

Ол тенгизде тенглерине къошулур,
Бу ахырсыз сермешден да бир солур.

Къыза барад жер тюбюнде уруш а,
Атыш, тутуш, демлеш, согъуш, къырыш а.

Жер тебеди, тенгиз, кёл да чайпала,
Бой салмазла къара кючге тайпала.

Нарт батырла харра, жек да къыралла,
Къылычлары шиблялача уралла.

Къара-Шауай башчылыкъны алады,
Жер тюбюнде асыры кёп къалады.



БАРС ЭЛ


Тау ичи да, Тау аллы да, алан журтладан толуп,
Жашай элле нарт туудукъла, элле, шахарла болуп.

Бара-бара Нарт Элини Барс Эл болду, дейд, аты,
Душманладан жерин-сууун сакълай эдиле къаты.

Ханлары уа – Аслан Тарюк, бир огъурлу къарт эди.
Жыйрма минг аскерчиге башчы Бияз нарт эди.

Эл Барс эди шахарлары, уллу, ариу да шахар,
Бийик мермер ханкъаласы, уллу межгити да бар.

Ариу эди къызы, жашы, саулукълу да – къартлары,
Дуньялагъа айтылгъан да къумалы, дейд, атлары.

Бай эдиле, жарлы, жалчы, болмай ёз къанларындан,
Къууаннганлай жашадыла халкъгъа сакъ ханларындан.

Сюрюу-сюрюу тууарлары, жылкъы-жылкъы атлары,
Табылгъанлай тура эди хар керекли затлары.

Тау сыртлагъа булут къоннган кибик семиз къойлары,
Къурумады кюз артында оюнлары-тойлары.

Жаз башында «Голлулары» жарыкъ этип кёллерин,
Талай байракъ, санжакъ[ii] бла жасай элле эллерин.

Жашла-къушла аскер ишде эришдиле къадалып,
Бек махталды эм устасы, аперимликле алып.

Къызланы да эм ариуу, эм субайы сайланды,
Хорлау алгъан эки жанны къадарлары байланды.

Бийик ара чигинжиде барслы байракъ жел эте,
Байрам алай бошалгъанды, къайгъыларын сел эте.

Къартла алгъыш аякъ алып, ашырдыла «Голлуну»,
Берекетли, огъурлу да, бек чомарт да къоллуну…

Алай жашай турдула да, бир жут къыралны ханы
Гунч этерге мурат этди, дейди, алан нартланы.

Сау Капказгъа ие болур умут эте эди ол,
Барс Эл барда, муратына жокъ эди артал да жол.

Кючю уллу Аслан Тарюк, деу ханнга чырмау эди,
Аны ючюн ол мурдаргъа сау алан да жау эди.

Эдил тюбю кёсе халкъны Кёсеме деген ханын
Алтын бла терилтди да, нартлагъа бузду къанын.

Муратына жетер ючюн сауут кючюн кючледи,
Кёсе ханны хайырындан аскер санын ючледи.

Бир эрттен а тёбеледе дыф отла къабындыла,
Сауутланнган нарт аскерле Бештаугъа табылдыла.

Сёзю бла Бияз къанат битдирип уланлагъа,
Тюбедиле нарт журтуна жухларын ургъанлагъа.

Тюбедиле ала, Бештау арты тюзню къаралтып
Келген жаугъа, сур кёзлерин озгъур, таукел къаратып.

Таулуланы, шимал ханны отла къусхан топлары
Абзыратып, ачылалмай кёп турдула тотлары.

Мылтыкъладан учхан окъла, нартланы халек этип
Бара элле уруш тюзде – санларын элек этип.

Нарт батырла артларындан киралдыла – машалла! –
Къой сюрюуге бёрю кирген кибик къырып башлалла!

Кёсе аскер, тюклю аскер – экиси да хорлата,
Нарт аскери къаты тепди, душманларын къората.

Шимал ханны келечиси, акъ байрагъы желсирей,
Нарт Биязгъа баш ургъанды, жарашсакъ игиди дей.

Седиреген аскерине къарап «хо» дегенди ол,
Сора мутлах[iii] шимал ханы келип узатханды къол.

Аны бла жау аскерле мугурайып кетдиле,
Ёлгенлерин жерге салып, нартла бушуу этдиле.





[i] Балата – терини ийлер аллында аны ич жанына сюртюлюучю ачытхы.


[ii] Санжакъ - стяг


[iii] Мутлах – аманлыкъчы; злодей
 
Сыйсыз ханны боламыды дейсе уяты, бети,
Муратына жетер ючюн сёзюн бузгъан – адети.

Хыйлаладан толу эди ол антбузну къапчыгъы,
Тарюк ханнга келин болду къызларыны тапчыгъы.

Жашы терк-терк келе турду эгечине къонакъгъа,
Барс Эл ханын ийнандырды дослукъ деген жомакъгъа.

Тасха билип къайта эди шимал ханны баласы,
Тебергеми башлагъанды хан Тарюкню къаласы?

Бир ауукъдан ол жаш ханны тудукъчугъун алгъанды,
Чалбаш Тарюк ол ишге да разы болуп къалгъанды.

Ышангылы адам эди энди жарнес[i] киеую,
Алда эди Барс Эл кёрлюк къыйынлыкъланы деую.

Билип эди чекчилени хар жангыргъан жимлерин[ii],
Къайсы жерде сауутлары, адамлары кемлерин.

Сакълыкъларын уютду да шимал ханны уланы,
Бир ингирде басып къойду жау бёлеги къаланы.

Шимал хан да, Кёсе хан да алан чекден ётдюле,
Мылтыкълары, топлары да ёлет къыргъын этдиле.

Сермешдиле жан аямай, дейд, алан батырлары,
Отла къусхан турч топладан седирей сатырлары.

Эй, тегетге[iii] гумулжукъла басыннганча, алплагъа
Жюзюшери жабыша да, онг бермелле алагъа.

Бир ургъанлай, дейд, сюнгюсю жети кюбени теше,
Аскер башчы Бияз ёлдю, аслан кибик сермеше,

Алай болду уллу кёллю Барс къырлны къадары,
Ол жокъ болду, къалмады да аякъланыр мадары.

Бир къаууму тар таулада эллерине къачды, дейд,
Алай ачы ёлет кирип, жалынсыз от чачды, дейд.

Беш таулагъа, тюзлеге да антбуз хан башхаланы
Ие этди, эрттеден да къулларын – къашхаланы.

Ахыры да тауусулуп къалыр чекге жетдиле,
Алай кёлсюз болмадыла, беллерин тюзетдиле.

Алай жашай турдула да, бир жут къыралны ханы
Гунч этерге мурат этди, дейди, алан нартланы.

Сау Капказгъа ие болур умут эте эди ол,
Барс Эл барда, муратына жокъ эди артал да жол.

Кючю уллу Аслан Тарюк, деу ханнга чырмау эди,
Аны ючюн ол мурдаргъа сау алан да жау эди.

Эдил тюбю кёсе халкъны Кёсеме деген ханын
Алтын бла терилтди да, нартлагъа бузду къанын.

Муратына жетер ючюн сауут кючюн кючледи,
Кёсе ханны хайырындан аскер санын ючледи.

Бир эрттен а тёбеледе дыф отла къабындыла,
Сауутланнган нарт аскерле Бештаугъа табылдыла.

Сёзю бла Бияз къанат битдирип уланлагъа,
Тюбедиле нарт журтуна жухларын ургъанлагъа.

Тюбедиле ала, Бештау арты тюзню къаралтып
Келген жаугъа, сур кёзлерин озгъур, таукел къаратып.

Таулуланы, шимал ханны отла къусхан топлары
Абзыратып, ачылалмай кёп турдула тотлары.

Мылтыкъладан учхан окъла, нартланы халек этип
Бара элле уруш тюзде – санларын элек этип.

Нарт батырла артларындан киралдыла – машалла! –
Къой сюрюуге бёрю кирген кибик къырып башлалла!

Кёсе аскер, тюклю аскер – экиси да хорлата,
Нарт аскери къаты тепди, душманларын къората.

Шимал ханны келечиси, акъ байрагъы желсирей,
Нарт Биязгъа баш ургъанды, жарашсакъ игиди дей.

Седиреген аскерине къарап «хо» дегенди ол,
Сора мутлах[iv] шимал ханы келип узатханды къол.

Аны бла жау аскерле мугурайып кетдиле,
Ёлгенлерин жерге салып, нартла бушуу этдиле.

Сыйсыз ханны боламыды дейсе уяты, бети,
Муратына жетер ючюн сёзюн бузгъан – адети.

Хыйлаладан толу эди ол антбузну къапчыгъы,
Тарюк ханнга келин болду къызларыны тапчыгъы.

Жашы терк-терк келе турду эгечине къонакъгъа,
Барс Эл ханын ийнандырды дослукъ деген жомакъгъа.

Тасха билип къайта эди шимал ханны баласы,
Тебергеми башлагъанды хан Тарюкню къаласы?

Бир ауукъдан ол жаш ханны тудукъчугъун алгъанды,
Чалбаш Тарюк ол ишге да разы болуп къалгъанды.

Ышангылы адам эди энди жарнес[v] киеую,
Алда эди Барс Эл кёрлюк къыйынлыкъланы деую.

Билип эди чекчилени хар жангыргъан жимлерин[vi],
Къайсы жерде сауутлары, адамлары кемлерин.

Сакълыкъларын уютду да шимал ханны уланы,
Бир ингирде басып къойду жау бёлеги къаланы.

Шимал хан да, Кёсе хан да алан чекден ётдюле,
Мылтыкълары, топлары да ёлет къыргъын этдиле.

Сермешдиле жан аямай, дейд, алан батырлары,
Отла къусхан турч топладан седирей сатырлары.

Эй, тегетге[vii] гумулжукъла басыннганча, алплагъа
Жюзюшери жабыша да, онг бермелле алагъа.

Бир ургъанлай, дейд, сюнгюсю жети кюбени теше,
Аскер башчы Бияз ёлдю, аслан кибик сермеше,

Алай болду уллу кёллю Барс къырлны къадары,
Ол жокъ болду, къалмады да аякъланыр мадары.

Бир къаууму тар таулада эллерине къачды, дейд,
Алай ачы ёлет кирип, жалынсыз от чачды, дейд.

Беш таулагъа, тюзлеге да антбуз хан башхаланы
Ие этди, эрттеден да къулларын – къашхаланы.

Ахыры да тауусулуп къалыр чекге жетдиле,
Алай кёлсюз болмадыла, беллерин тюзетдиле.





[i] Жарнес – тыш адам; пришелец.


[ii] Жим – тасха билдирмез ючюн хайырланнган жашырын сёз; пароль.


[iii] Тегет – жыртхыч къурт-къумурсха; богомол.


[iv] Мутлах – аманлыкъчы; злодей


[v] Жарнес – тыш адам; пришелец.


[vi] Жим – тасха билдирмез ючюн хайырланнган жашырын сёз; пароль.


[vii] Тегет – жыртхыч къурт-къумурсха; богомол.
 
ШАМ МИНГИ ТАУ
А х ы р ы


Эй, жанларым, нарт жырымы бошайма,
Минги таугъа багъыннганлай жашайма.

Уой, Минги тау, сен – тепмез багъанабыз,
Сенсиз учуз болуред магъанабыз.

Ийнагъабаз, жаныбызса, Минги тау,
Патчахыбыз, ханыбызса, Минги тау.

Бийигибиз, ёрюбюзсе сен бизни,
Сыйлы, къутлу тёрюбюзсе сен бизни.

Сенсе туугъан ташыбыз да, Минги тау,
Сенсе миллет башыбыз да, Минги тау!

Хар къайда да жюрек кючюбюз бизни,
Аллах берген шам юлюшюбюз бизни!

Бизбиз сени туудукъларынг, Минги тау,
Къая болуп турлукъларынг, – Минги тау!

Нартла къопхан бешигибизсе бизни,
Сыйлы тиейри эшигибизсе бизни!

Сау Кафказны патчахыса, Минги тау!
Алан халкъны тёр тахыса, Минги тау!

Бир сый жетмез ёхтемлигибиз бизни,
Ёмюрде да ёлмезлигибиз бизни!

Топрагъынгда туугъан субай къызладан
Ариу жокъду, эннгеча жулдузладан.

Жашынгдан да жигит жаш жокъ дуньяда –
Хар уланынг тууады къуш уяда.

Кесинг – ёрде, тамырынг а – теренде,
Жылтырайса тик тауланы тёрюнде.

Ташынг бизге багъалыды алтындан.
Ант этебиз сени сыйлы атынгдан.

Сенсе, сенсе алтын тауубуз бизни,
Мууал болмаз нарт махтауубуз бизни!

Эй, аланла, сакъ болуп Ташыбызгъа,
Миндирмейик кишини башыбызгъа!

Сур тюбейик жух ургъан жауубузгъа,
Кир къондурмай шам Минги тауубузгъа!..

Эй, аланла, мен нартлагъа къайтайым,
Нарт жырымы ахырын да айтайым.

Жер тюбюнде сермешеди нарт аскер,
Толкъун-толкъун сенгилдей, тебеди жер.

Уллу тенгиз къутурады, къобады,
Жагъаларын сарыуекча къабады.

Акъ таула да желкенлеча чайкъала,
Миялача зынгырдайдыла ала.

Тау ёзеги къайнар отла къусханды,
Этек элни от ырхысы басханды.

Алай артдан чыкъды уллу хатасы –
Къыйынлыкъны, дейд, тыйгъысыз атасы.

Темир къайнай къурум тауну къазаны,
Деу аждагъан чыкъды, дейд, – отдан жаны.

Къычырыгъы кёкден жулдуз агъызад,
Голаны да, къобарып, узакъ сызад.

Ызындан а балалары чыкъдыла,
Дидин таууш эте, арыш чакълыла.

Ала аман огъурсузла эдиле,
Тёбен халкъгъа уллу хата этдиле.

Учуп келип, жилянлача, урдула,
Аскерлерин ызларына бурдула.

Кюбе тешип, терен-терен чанчыла,
Уллу палах болдуламы, уой, была?!

Алп нартла уа окъланыча тутдула,
Садакъ этип, артха-артха атдыла.

Аллай амал нарт жыйыннга жарады,
Аждагъанны жыйын бирден марады.

Бирден атды кёзюн-къашын тутдуруп,
Нарт уялмаз, душманына утдуруп!

Алай деудю ол аждагъан-сарыуек,
Садакъ ётмей, къылыч алмай, ташча бек!

Таракъ къая кибик алай келеди,
Халкъны къалай тюп этерин биледи.

Кёк тенгиздесолуп тургъан Гемуда,
Дейд, тынгысыз болуп тургъан Гемуда,

Нарт шуёхун сакълай-сакълай безгенди.
Эй, Гемуда не эсе да сезгенди.

Эки кёзю къара кёклей чакъгъанды,
Жер тюбюнде кёл суундан чыкъгъанды.

Жортуп жетгенд ат Шауайны къатына,
Нарт мардасыз къууаннганды атына.

Миннгенди да, ат учханды, къуш кибик.
Гемудасы жетмиш жети къыш кибик,

Боран бура, сарыуекни тыйгъанды,
Къусхан отун, дейд, аузуна жыйгъанды,

Минги тауну сууугъу да болушуп,
Къалды, дейди, от ажагъан къурушуп.

Сора уллу акъ къаяча оюлду,
Ол тыйгъысыз душман алай жоюлду.

Жер тюпчюле уллу къууанч этдиле.
Нарт да, ат да баш дуньягъа ётдюле…

Къара-Шауай Минги тауда жашайды,
Алан халкъны сакълагъаннга ушайды,

Сакъ болгъанлай нарт-алан тийресине,
Гемудасы батырны биргесине.

Терен, тар да бугъейлени биринде,
Киши шекли болмаз таша жеринде,

Таш тюбюнден саулукъ шаудан урады,
Тюз къатында кырдык жашнап турады.

Андан ичген бир ауруу да билмейди,
Ёмюрде да къарт болмайды, ёлмейди.

Ана къузгъун ол кырдыкга къоннганды,
Кючюн сезип, шаудан суудан къаннганды.

Саулукъ суудан толуп келе чурасы,
Ол сюйгенди кёп жашаса баласы.

Тау башына эки тамчы акъгъанды,
Андан эки ариу хансчыкъ чакъгъанды.

«Тужур» бла «Суу кырдыкды» атлары,
Не жаз, не къыш тюрленмей сыфатлары.

Андан къапхан кёп ауруудан къутулур,
Ёмюрю да, не аздан, жюз жыл болур.

Ол шауданны энди деу къуш сакълайды,
Жаны бардан кече-кюн да жакълайды.

Боран этед ол суу таба баргъаннга,
Тохтамаса, бузлатады чыраннга.

Къара-Шауай Гемудагъа минеди,
Жыл кёзюне бугъейге бир энеди.

Жандар суудан экиси да къаналла,
Къартлыкъ жетмей, дайым жашлай къалалла.

Алай жерни бусхамлыкъ чарсы алыр,
Сур быргъысы тартылыр да – ууалыр.

Ары дери ала сау турлукъдула,
Бир Аллахны аллына барлыкъдыла.
Изменено: elbars - 22.03.2019 18:37:25
 
*
Страницы: Пред. 1 ... 7 8 9 10 11 След.
Читают тему (гостей: 1)

 

Написать нам