Войти на сайт
28 Марта  2024 года

 

  • Аман къатын сабий табса, бий болур…
  • Адам туугъан джеринде, ит тойгъан джеринде.
  • Ат басханны джер билед.
  • Аллахдан тилесенг, кёб тиле.
  • Къонакъ аман болса, къонакъбай джунчур
  • Ауругъаннга – кийик саулукъ, джетген къызгъа – чилле джаулукъ.
  • Aдам боллукъ, сыфатындан белгили.
  • Тиширыусуз юй – отсуз от джагъа.
  • Аманнга игилик этсенг, юйюнге сау бармазса.
  • Алгъанда – джууукъ, бергенде – джау.
  • Башынга джетмегенни сорма.
  • Эркиши – от, тиширыу – суу.
  • Сабийликде юретмесенг, уллу болса – тюзелмез.
  • Эркишиге тары кебек танг кёрюнюр.
  • Тюз сёз баргъан сууну тыяр.
  • Адамны сыфатына къарама, сёзюне къара.
  • Узун джолну барсанг, бюгюн келирсе, къысха джолну барсанг, тамбла келирсе.
  • Кеси юйюмде мен да ханма.
  • Эринчекни эр алмаз, эр алса да, кёл салмаз, кёл салса да, кёб бармаз!
  • Аманны тукъумуна къарама, игини тукъумун сорма.
  • Тил джюрекге джол ишлейди.
  • Адам сёзюнден белгили.
  • Кенгеш болса, уруш болмаз.
  • Ишге юренсин къоллары, халкъ бла болсун джоллары.
  • Къумурсхала джыйылсала, пилни да джыгъадыла.
  • Эринчекни аурууу – кёб.
  • Ишлерге уял да, ашаргъа табма.
  • Адамны бетине къарама, адетине къара.
  • Келлик заман – къартлыкъ келтирир, кетген заман – джашлыкъ ёлтюрюр.
  • Окъ къызбайны джокълайды.
  • Эркишини аманы тиширыуну джылатыр.
  • Хар сёзню орну барды.
  • Билим къая тешер.
  • Эринчекге кюн узун.
  • Къартны сыйын кёрмеген, къартлыгъында сыйлы болмаз.
  • Тёрдеги кюлсе, эшикдеги ышарыр.
  • Чомартха хар кюн да байрамды.
  • Чакъырылмагъан къонакъ – орунсуз.
  • Ишленмеклик адамлыкъды.
  • Айныгъанлы алты кюн, тогъайгъанлы тогъуз кюн.
  • Ариу – кёзге, акъыл – джюрекге.
  • Окъуусуз билим – джокъ, билимсиз кюнюнг – джокъ.
  • Къонагъынгы артмагъын алма да, алгъышын ал.
  • Тамырсыз терекге таянма – джыгъылырса.
  • Байны къызы баймакъ болса да, юйде къалмаз!
  • Дуния мал дунияда къалады.
  • Сагъышы джокъ – джукъучу, акъылы джокъ – къаугъачы.
  • Джарлыны эшигин махтагъан джабар.
  • Кесинг сынамагъан затны, адамгъа буюрма.
  • Ёпкелегенни ашы татлы болады.

 

Страницы: 1 2 3 4 5 ... 11 След.
RSS
Н А Р Т И Я, Хар бирибиз да билирге борчлу тин байлыгъыбыз!
 
АЛ СЁЗ
(Окъумай къоймагъыз)
Бисмилляхир-рахмани-рахим!
Буруннгу халкъланы мифлери, баям да, адам улуну бек сыйлы маданият хазналарыдыла, тин кюбюрлеринде минг тюрлю жылтырагъан-жаннган накъут-налмас ташлары. Жерде жашагъан хар халкъ да эркин, мамыр, монг жашаугъа термиле-итине, кёллеринде айтхылыкъ батырла, акъылман бачамала, къудретли тейриле туудуруп, аланы юслеринден кёп жигитлик таурухла, айтыула, жырла къурагъанды. Тюрк халкъланы да бардыла аллай айтыулары. Ала дунья мифлени алтын тоханасында кесмлерине сыйлы жерле алгъандыла, даражалары алай уллуду да. Сёз ючюн, къыргъыз халкъ къурагъан «Манас» дуньяда эм уллу эпос болуп къалмай, аланы эм айтхылыкъларындандады. Ол эпосладан бири уа – деменгили алан (къарачай-малкъар) «Нартла».
Миф деген неди? Ол – буруннгу адамны дунья къурулушундан, къурамындан ангыламы, анга кёз къарамы. Мифле, алф батырла, тейрилени оноуларында, халкъларын душманладан къоруй, алагъа жарыкъ умут, жангы жашау бере, къаллай жигитлик этгенлеринден бек бурунгу кёлден айтыуду – аууз адабият. Аланы хайырындан биз буруннгу адамланы жашау турмушларындан, жашагъан жерлеринден, адет-тёрелеринден, алгъыннгы къыралларындан хапар билебиз. Тарихден да. Бир бир алимлени жазгъанларындан, эпосда айтылгъан ишле тюзге ушайдыла. Кертиси да алай болур: тарих алимлени кёбюсю, айтханларына бир тюрлю бир шагъатлыкъ келтирмей, келтиргенлери да тутхучсуз болуп, ётюрюк болуп, узакъ ёмюрледе ётюп кетген айтхылыкъ тарих болумланы ёз халкъларына даража этерге ёчдюле. Мифле аны ючюн де бек магъаналыдыла.
Былайда сёз нарт эпосну юсюнден барады да, аны тамыры да бек теренден тым алгъанын айтыргъа керекбиз. Ол дуньягъа белгили эпосладан узакъ жол къыдырмагъан эсе, кем жол а арытмагъанды. Алайды да, нарт эпос кёп ёмюрлени ичинде айный, жашау бла бирге тюрлене, узакъ дуньяладан бизге алай жетгенди. Ол дуньяны жаратылыуундан башлап, алф нартланы, адам улуну къанлы жаулары – эмегенле, сарыуекле, четен губула, адам ашаучу халкъла, ёзге жекле бла бир тохтамай демлеше, аланы жер юсюнден къурутхунчу сермешгенлерине дери айтады. Нартланы бир къаууму кёкге – Огъары дуньягъа – учханды, бир къаууму уа жер къарнына – Тюп дуньягъа – кирип кетгенди. Ала Къара кюч бла сермешгенлерин анда да къоймайдыла. Нарт батырланы адам улуну жаулары бла кюрешгенлери жомакъгъа ушагъанлыкъгъа, ала тарихде сакъланмагъан, эртте болуп кетген урушладан хапарлайдыла.
«Нарт эпосну Шимал Кавказда эм да Шимал-Къыбла Кавказда жашагъан тюрлю-тюрлю халкъла, Къара тенгизни жагъасындан тебреп, Хазар тенгизге жетгинчи жюрютедиле. Ала абхазлыла, абазалыла, адыгла, дюгерлиле, чеченлиле, ингушлула, Дагъыстанда жашагъан миллетлени бир къауумудула. Эбзелени кёлден чыгъармаларында да тюбейди нарт эпос.
Къарачай-малкъар халкъ да жюрегини теренинден сюйюп сакълагъан эм да бу эпосха уллу хурмет берген миллетди десек, ётюрюк айтырыкъ тюйюлбюз. Нарт эпосну эсинде тутхан халкъланы ичинде аланы биринде да болмагъан сюжет эм мотив жорукъла, биринде да айтылмагъан фикир оюмла, жаланда къарачай-малкъар нарт эпосда тюбегенден сора да, назму-жыр чыгъармалары битеу Нартиядадан кёп болгъанына керти да ёхтемленебиз!» - деп жазгъанды айтхылкъ алимибиз Журтубайланы Махти 1995 жыл кеси жарашдырып, басмадан чыгъаргъан «Нартла» атлы китабыны ал сёзюнде.
Жарсыугъа, алан нарт эпос алыкъа дуньягъа белгили тюйюлдю. Тийиншли болмай угъай. Ёзге Кавказ халкъла къадалып кеслерини тин хазналарын жыйгъан заманда, бизни халкъыбыз сюргюнлюк болуп, ол ишни кеч башлагъанды. Кеч башлагъанды десем да, нарт таурухларыбызны бир къаууму жыйылып, басмагъа хазыр болуп тургъанлай сюрюлген эди халкъыбыз. Ол къол жазма алайлыкъ бла «тас» болгъанды. Андан сора да бир жарсыулу иш. Нарт эпосну алан халкъ къурагъаны аны «сыфатындан, къанындан, къылыгъындан, атлашындан», жашау турмушундан, тилинден, дининден, жеринден, нартланы атларындан кёрюнюп тургъанлай, хоншу «алимле» бир аууздан, нартлагъа сизни жетежагъыгъыз жокъду деп, халкъ хазнабызны бийлеп тургъандан сора да, тюрттюм, самаркъау этерге кюрешедиле. Алай, кеси арабыздан фахмулу, ётлю, ёткюр алимле чыгъа, чынты алимле да, намысларын тюшюрген ётюрюкден кертини сайлай, бурунгу тарихибиз, нартларыбыз да кесибизге къайтырыгъына мен толу ийнанама. Не къыйын, узакъ эсе да, тюзлюк кесине жол табады.
Аллай къыйматлы ишледен эм аламаты Махтини «Происхождение нартского эпоса» (Нальчик, 2013) деген китабыды. Нартиаданы тынгылы тинтгенден сора, нартла къайсы халкъны туугъан балалары болгъанын ачыкълай, алим 19 шарт келтиргенди. Ол шартла жалгъан алимлени тикге тыйгъан сорууладыла. Алагъа жаууап бюгюн да жокъду, болгъан да этерик тюйюлдю, нек дегенде, аланы жууаплары жаланда алан эпосдадыла.
Тюзюн биле да тургъанлай, къажыргъа, уялыргъа унамагъан сырсыз «алимле» бир ётюрюклерини тюбю ачылса, экинчисине жабыша баргъанлыкъгъа, Махти 2016 жыл «Нартланы» эм толу эки уллу китабын чыгъаргъанды – ана тилибизде, орусча да. Китапны 20 бёлюмюнде 20 000-ден аслам назму тизгин барды. Ол битеу нарт жырланы, айтыуланы, таурухланы тюрлю тюрлюлерин кёп жылны ичинде тинтип, айырып, тёредеча, цикл халда басмаламай, хыйсапсыз къыйын да, махтаулу да иш этип, кереклиси, тийиншлисича, бир сюжет ызгъа салгъанды. Башха тюрлю айтханда, Махти, къачан эсе да бирде, халысы юзюлюп, жерге тёгюлген инжи-жаухар минчакъланы излеп табып, аланы къатышдырмай, бир бири ызындан халыгъа жангыдан тизгенди. Жарсыугъа, тёгюлген инжилени барысы да табылмаучудула. Мени айтыргъа сюйгеним: Дебетни, Ёрюзмекни, Сосурукъну, Алауганны, Къарашауайны юслеринден жырла иги да толу эселе, Рачыкъауну, Ногъайчыкъны, Батыразны, Дебетни жашларыны кёбюсюню юслеринден жырла бизге жарты-къурту жетгендиле неда тас болгъандыла. Алан эпосну бирси батырларыныча, аланы жигитликлеринден да аламат айтыула болгъанларына Орусбийланы Сафар-Алийни жазгъаны да шагъатлыкъ этеди: «Ма быладыла таулула жыр этген нарт батырланы атлары: Дебет, Алауган, Ёрюзмек, Сосурукъ, Шауай, Шырдан, Хымыч, Батыраз, Рачыкъау, Сибилчи, ачы тилли Гиляхсыртан. Аланы хар бирине энчи жыр жораланнганды…». Къалай-алай болса да, Махти халкъыбызны эм къыйматлы да, уллу да тин байлыгъын иги да толтуруп, халкъгъа багъа жетмез саугъа этгенди.
Дунья эпосланы кёбюсю бюгюннге дери Махтича алимлени хайырларындан сакъланнганды, аланы тозгъан эски хуналарындан тюшген ташланы жерлерин табып, гам салагъан алимлени хайырындан. Аны ючюн бизни закий алимибизге, халкъыбыз бла бирге, мени хурметим да бек уллуду.
Бу къолугъузда китаб а, башда айтылгъан «Нартлагъа» кёре къуралгъанды. Мен аны сюжет ызын тюрлендирмей, ол-бу жыргъа къошуп-къоратып, анга женгил жюрюш, жангы солуу алдыргъандан сора да, нарт жырларыбызны согъулгъан, ишленнген къууатларын бузмай, кесимден, фольклорубузну хайырланып да 16 жангы айтыу-поэма къошханма, башламын да санамай. Бу китапха «Нартия» деп атагъаным да ол себепден болгъанды.
Деменгили нарт эпосубуз туугъан жерибизни тамаша да, бай да, къудретли да тау табийгъатына бек ушайды, аны кёкге жетген бийик тауларына, къамалача сюелген чынгыл къаяларына, терен къолларына, юрюк сууларына, гелеу сыртларына, жетген кюнде жашларыча сюелген ташларына. Журтубайланы Махти жарашдыргъан «Нартланы» билген эпосларым бла тенглешдиреме да, ол адам улугъа къайгъырыулугъу, фикир теренлиги, суратлау кючю бла дунья фольклорну юлгюлерине тенг угъай, озгъан окъуна этеди деригим келеди.
Тюзлюкню сакъчылары – нарт батырла къарыусузну жакълай, онгсузлагъа эс тапдыра, тыпыр ташларын ёз жанларынча алай сакълагъандыла. Аны ючюн сюеди, аны ючюн тутады алан халкъы эр жюрегинде нарт батырланы юслеринден бу аламат да, къудретли да эпосну. Сюйсегиз а - эпопеяны.
Мен жаным-къаным бла сюеме жигит, жигер, ариу, ётгюр, ёхтем да тау халкъыбызны, жалгъан даула, къырслыкъ, зарлыкъ кёп зарауатлыкъ сынатып, дуньядан къурутургъа жетдирген, бюгюн да аягъы юсюне тынгылы сюелирге къоймай тургъан алан миллетибизни, аны ата-бабамы аягъы басхан, алтындан да сыйлы ташын. Дюн-дуньяда да болмаз Алан журтдан ариу да, къууатлы да, къудретли да жер. Минги тауубузча сукъланчлы да тау. Тау десем да – алан халкъны ёхтемлиги, ийнагъы, оюлмаз къаласы! Нарт батырларыбыз сакълагъан, ата-бабабыз, аппа-ыннабыз, ата-анабыз жатхан, кесибиз да аны къойнуна тюшерик жерибизге алача сакъ болайыкъ. Ол хар алан эрни борчуду, миллет бачамабыз Дебетни аманаты!
Багъалы окъуучум, бу Халкъ китабы кёлюнге нюр жаймай, жанынга ёхтемлик, жюрегинге кюч бермей амалы жокъду. Алай деменгилиди къудрети! Аны юсюне да, бу халкъыбызны Къадар китабыды. Кюйсюз тейри Аламан нартладан урлап кёкню теренинде букъдургъан халкъ насыбы – Алтын аякъны андан тюшюрюр улан тууарыкъды бир ариу алан къыздан. Тап, туугъан эсе да алайды! Деменгили нарт Къарашауай да сауду. Ол жыл сайын Минги тауну эм терен бугъейине энеди да, тулпар Гемудасы бла саулукъ суудан – жандардан – ичип, бизге жакъчылыкъ этип турады. Душманыбыз оза тебресе, артыкълыкъгъа тёзе билмеген нарт Къарашауай, элия къылычын жашната, аны шылдым этерикди дейди Къадар китабы.
Боллугъу да алайды, инша-Аллах!
Ёлмезланы Мурадин,
КъМР-ны Къырал саугъасыны лауреаты
 
БАШЛАМ
Эй, аланла, жер жангыртып, Тотур[i] жетди,
Голлу[ii] байрам кёлюбюзню жырыкъ этди.

Эски жылны хурмет бла ашырайыкъ,
Жангы жылны, жарыкъ бетли, алгъышлайыкъ.

Эй, аланла, боза аякъ алдым къолгъа,
Алгъыш сёзюм учсун-барсын ахшы жолгъа,

Аякъ ызын тюз адамгъа бурсун да ол,
Къууандырсын, чыракъ болуп турсун да ол.

Тюнгюлгеннге, толур кибик, умут берсин,
Жол баргъаннга жай къызыуда булут берсин.

Огъурлугъа кюн жылыулу насып къошсун,
Онглу этсин элде юйюн, тауда – къошун.

Аманны уа, уялтсын да, тюз ойлатсын,
Тюзелмезге кюл элетсин, таш чайнатсын!

Халкъын сёгюп сёлешгеннге таякъ болсун,
Жек[iii] башына, эй, къутургъан туякъ болсун.

Сатхычны уа налат ташха байлап къойсун,
Эл бедиши, къырс башына къая ойсун.

Халкъыбыздан амантишле[iv] къурусунла, -
Амин дегиз! - Калак[v] итлей улусунла!

Бирликдеди тирилик да, нартла аны
Хакъ билдиле, талкъ[vi] этдиле душманланы.

Бирлик болса къолларында тутхан байракъ,
Кёл да – базгъын, жан да – таукел, ат да – боракъ[vii].

Нарт батырла Туугъан Ташым дегендиле,
Жетген кюнде, аны къоруй, ёлгендиле.

Къурушмасын сыйлы ожакъ шынжырыбыз,
Къурумасын тыпырыбыз, гыржыныбыз!

Атабызды кёкге жетген тау журтубуз,
Анабыз а – топрагъыбыз, тып отубуз!

Ата Журтха, Ана Сютге жокъду багъа,
Эй, аланла, сакъ болайыкъ биз алагъа!

Алан Журту аманатды бюгюн бизге,
Тамбла уа – келлик алан тёлюбюзге!

Ненча ёмюр къоруулалла, эй, къан тёге,
Атлам жер да алдырмайыкъ ёзгелеге!

Нарт бабабыз аны бизге сакълагъанды,
Душманладан, жан аямай, жакълагъанды!

Теркден Эдил суугъа дери – минг-минг къабыр,
Хар биринде жатады нарт – алан батыр.

Алан къаны эки тенгиз арасында
Тёгюлмесин жерге мындан арысында!

Эй, аланла, сакъ болайыкъ ташыбызгъа,
Бир кишини миндирмейик башыбызгъа!

Къонакълагъа жюрегибиз кёкча чууакъ,
Тюз адамгъа бир заманда болмаз бууакъ.

Бютюн жарыкъ бола бизни байрамыбыз,
Халалды туз-гыржыныбыз, айраныбыз.

Алай Нартча тюбербиз биз жауубузгъа,
Кир къондурмай сыйлы Минги тауубузгъа.

Эй, жанларым, деу къобан да таркъаяды,
Зыгъыр болуп тёгюледи бек къая да.

Уллу тюзле суу тюбюнде къаладыла,
Тенгизле да къум аулакъла боладыла.

Ёмюрле да кетедиле тул-туманнга,
Керти сёздю хорлатмазлыкъ сур[viii] заманнга.

Эй, жанларым, акъыл сёзден кючлю зат жокъ,
Апчыгъаннга билекди ол, жаугъа уа – окъ.

Ауругъаннга дарман-дары болады ол,
Эс, анг, акъыл хазнасындан толады ол.

Къыйынынгда керти сёз – ол жюрек кючюнг,
Къууанчынгда – къуш къанатынг, насып ёчюнг[ix]!

Халкъ – акъылман, сёзю хакъды, кючдю аны,
Халкъ – намыслы, халкъ адыллы, асыл – къаны.

Уллу кёллю болмасагъыз акъыл сёзге,
Эй, жанларым, болушханлай тутур сизге.

Бу сыйлы кюн бу аякъдан бал татайым,
Татайым да, солдан онга атлатайым.

Толу аякъ нарт сыйлада гюрен барсын
Бир душман да суууталмай жарыкъ къарсын,

Мен а сизге нарт таурухун баямлайым,
Борчум – сыйлы, керегича тамамлайым.

Чынты эрни аты турмаз бош тагъылып,
Къылычы да бир теренде – жау жагъылып,

Къылыч – белде, къыл къобуз а дайым – чюйде.
Сабийликде къошда болсун неда юйде,

Бу нарт жыргъа, от жагъада шош олтуруп,
Тынгыладым мен кёл салып, эс да буруп.

Чал аппам а аппасындан эшитгенди,
Муну манга аманат да ол этгенди.

Мен а аны бюгюн сизге ётдюреме,
Эй, жанларым, мен сизге да жетдиреме.

Сыйыннгысыз, багъасыз да хазнады бу,
Отун кёммей, сакълагъаннга минг да табу[x]!

Минг табу да, минг ыспас да болсун анга,
Минг махтау да, – азбар[xi] этип алалгъаннга!

Къыл къобузну тутдурчугъуз энди манга,
Бир къайтайыкъ, эй аланла, нарт заманнга.

Алтын Дебет гюрбежиде темир тюе,
Деу Алауган харралагъа[xii] къаты тие,

Ёрюзмег а Къызыл Фукну зорлугъундан
Эркин эте – жек жыйынны урлугъундан.

Ташдан туугъан нарт Сосурукъ от келтире,
Жаш Ачемез Тюклесханнга дерт жетдире,

Ариулугъу кёз къаматхан Бойран бийче,
Бир къажымай Нарт Элине палах биче,

Бек ёхтемди нарт Рачыкъау, эуюл[xiii] болуп,
Сибилчи да олтурмайды юйде солуп.

Демлешелле эмегенле бла къаты,
Алайды да нарт Дебетни аманаты.

Сатанай а нарт халкъына – сыйлы ана,
Ариулугъу айгъа, кюннге, дейд, ауана.

Къарашауай, Нарт Элини эм батыры,
Эм халалы, эм игиси, эм сабыры,

Къарыууна бир къарыу да жеталмагъан!
Не бард дейсе дуньяда ол эталмагъан?!

Аны Тейри алан халкъгъа жакъчы[xiv] этип
Андан къойгъанд Минги тауда, сакъчы этип.

Аны ючюн Шауай жерде жашап турад,
Ол деу кючю къозгъалыргъа ушап турад.

Сагъайгъанлай турады ол Эл халына,
Къыйын заман келип къалса деп халкъына.

Душман озса, ол къылычын сууурлукъду,
Элияча, кёк жашнатып, сурх[xv] урлукъду!

Тынгылагъыз, тынгылагъыз, тынгылагъыз,
Къобуз тилин жюрек бла ангылагъыз,

Баям этмей къоймам бир деп бир сырымы,
«Бисмилляхий!» деп башлайым нарт жырымы.




[i] Тотур – кюн къайтышхан ай, март.


[ii] Голлу – кюн тейриси.


[iii] Жек – 1.терек амырла арасында жашагъан адам маталлы гитче жан, гном; 2. – тели, акъмакъ. 3. - жашырын кючю болгъан зат. Сёз ючюн: жек кюзгю – волшебное зеркало.


[iv] Амантиш – 1828 жыл Атажукин тукъумдан бир къабартылы бий бла, Эммануэльни аскерин Къарачайгъа жашырын келтирген къарачайлы бий. Сатхычлыгъы ючюн къарачайлыла анга Амантиш деп атагъандыла, бедишлеп, кёлюн сындырып.


[v] Калак – юйсюз, хауле, бездомный.


[vi] Талкъ – къырыу, гунч этиу.


[vii] Боракъ – Мухаммат файгъамбарны кёкге чыгъаргъан ат.


[viii] Сур – огъурсуз, суровый.


[ix] Ёч (былайда) – мёжек, саугъа, приз.


[x] Табу – разылыкъ, ыспас, махтау.


[xi] Азбар – кёлден айтыу.


[xii] Харра – эмеген маталлы жаныуар.


[xiii] Эуюл – ёхтем, гынттылы.


[xiv] Жакъчы – сакълаучу, къоруучу, защитник.


[xv] Сурх – бек терк.
Изменено: elbars - 22.09.2018 18:09:52
 
Б И Р И Н Ч И К Е С Е Г И


ДУНЬЯНЫ ЖАРАТЫЛЫУУ


ТЕЙРИ-ХАН

Ари-уой да, бек алгъадан Ауалны[i] ата тангы,
Не бар эди: жанмы, тинми, нюр жарыкъмы, къарангы?

Отму, сууму, таш, хауамы, тюн, кечеми, тау, тенгиз?
Онгму, солму, башмы, тюпмю, жазмы, къышмы, жаймы, кюз?

Ари-уой да, эм алгъадан не бар эди: кюнмю, ай?
Кёкмю, жерими, жулдузламы жаннгадыла, жылтырай?

Ай, жыл, ёмюр, бармы эди, бармы эди чакъ[ii], заман?
Узакъ, жууукъ, ангкъыт, сангкъыт[iii], къар, жауун, боран, туман?

Ари-уой да, эм алгъадан жокъ эди бир зат, алай,
Уюгъанча, тура эди бир чексиз уллу долай[iv].

Жукъалыгъы, къалынлыгъы кёзге аз да илинмей,
Сууукългъу, иссилиги деп бир жугъу билинмей.

Ари-уой да, айтыр кибик тюйюл эди ол да жукъ.
Тозурагъан иш да этмей, алып бир уллу шошлукъ.

Осу-бусу барды десенг, сезилмеди алай а.
Бир жугъу да жокъду десенг, барды ол шош долай а.

Ари-уой да, уллу долай жангызмы эди, кеси?
Жашагъан, битген да болмай, бар эди Жан Иеси.

Алгъы бурун дюн-дуньяны болуму алай эди.
Жан Иеси не эсе да, бир зат оюмлай эди.

Ари-уой да, сора бир кюн, шумалакъ[v] долуаннга,
Хыйсап[vi] эте, къарагъанды, бир акъыл келип анга.

Кеси эди акъылманлыкъ, дейд, къудретлик[vii], тазалыкъ,
Кёлюне келгенлени да тындырыргъа базаллыкъ.

Ари-уой да, ма ол эди дюн-дуньяны болдургъан,
Жерни, кёкню, сууланы да жаны бардан толтургъан.

Кырдыкланы, тирликлени, тереклени битдирген,
Олду жауун жаудургъан да, къар, боран да этдирген.

Ари-уой да, олду, олду сау дуньяны иеси,
Кёкню, жерни, айны, кюнню къолунда тутхан – кеси.

Бир кесиди ёмюрлени, аралыкъны[viii] болдургъан,
Жюрютген да, – бир тохтамай заманла чархын бургъан.

Ари-уой да, кючю, эси жокъдан барны жаратхан,
Болуп къалды аны аты, халкъ жашырып – Тейри-Хан.

Жети таууш этген аты уюп тургъан долайны
Жети къурамы болгъанды, жети тамалы аны.

Ари-уой да, жаратыб а башлагъан эди былай,
Жети тюрлю таууш этген сыйлы аты жылтырай:

Жашнай эди, чагъа эди, кюкюрей, отла чача,
Минг-минг элия ургъанча, дауур къабагъын ача!

Ари-уой да, биринчиге, дейд, адам кёзю жетмез
Долуанны жаратханды, – акъылы, эси жетмез.

Экинчиге жаратылгъан къызыу-исси болгъанды.
Ючюнчюге – кёз жетгени нюр жарыкъдан толгъанды.

Ари-уой да, гюрюлдеген от болгъанды тёртюнчю,
Минг-минг кюн бирге жаннганча къылыкъсыз эди кючю.

Бешинчи хауа болгъанды жаратылгъан дуньягъа.
Алтынчы уа – суу: шууулдай жауа, шорхулдай алгъа.

Ари-уой да, жетинчиге жер жюзю жаратылып,
Гюрен эди, бара эди къалындан къалын болуп.

Тейри-Ханны сыйлы аты деменгили кюч-къарыу
Берген эди хар бирине, талдырмаз кибик арыу.

Ари-ой да, деу Аламны[ix] тап къуралып неси да,
Къууаннганды, ышаргъанды шат[x] Тейри-Хан кеси да.

Ари-уой да, алайды да, бу ауалсыз дуньяны
Болуму аралыкъдады, арадады тургъаны.

Андан да тюз айтырыгъ а, ант этип, былайды дер:
«Барны, жокъну арасында, тюз ортасындады жер».

Ари-уой да, Уллу Тейри кесине жети нюрлю
Бир деу къылыч этген эди, жылтырай тюрлю-тюрлю.

Къарап, тергеп, уруп-уруп, аны бла дуньяны
Жети кесекге бёлгенди, жети этгенди аны.

Ари-уой да, къылыч тийген, от чагъа, дуккулланып[xi]
Бара эди, таш, темир да, хурттакчыкълары[xii] къалып.

Тейри-Ханны кючю бла алам бютюн аламат
Бет, сыфат да ала эди, тюрлене хар не, хар зат.

Ари-уой да, ол къылычын кёк ташха билеп башлай,
Кёк къаты кюкюрегенди, гюрюлдей, чагъа, жашнай.

Жер башына бек биринчи жауун жаугъанды алай,
Кюн ачылып, жанкъылыч да жети тюрлю жылтырай.

Ари-уой да, Тейри жерни жети къатлы этгенди,
Ол кёкню да жети бёлюп, муратына жетгенди.

Жарыкъ жулдуз инжичикле туралла кёкде жанып.
Исси кюн да, жарыкъ ай да туралла кёкде жарып.

Ари-уой да, ол жанладан жети къауум болдурду,
Болдурду да, жети къатлы кёк Аламны толтурду.

Долуандан, нюр жарыкъдан, жылыудан салымчыла[xiii]
Туудула да, жашадыла Тейриге жумуш къыла.

Ари-уой да, ёртен отдан жаратылдыла жекле,
Билгичлеге да жетгенди ол отдан бир кесекле.

Жайылдыла жекле жерде тюрлю-тюрлю сыфатда,
Игилеге, аманлагъа юлешиндиле артда.

Ари-уой да, хауа кючюн билди ол не этерге:
Тюрлю-тюрлю къанатлыла жаратып, жайды жерге.

Ол чыгъаргъан эди жерден кёп тюрлю кырдык, терек.
Кёп тюрлю да балыкъладан толду тенгиз, кёл, черек.

Ари-уой да, жер тюбюнден чыкъдыла сылыкъ жанла:
Тюклю, сылхыр эмегенле, от къусхан аждагъанла.

Биттиркъанат сарыуекле, гургунтери харрала, -
Кёп къыйнлыкъ саллыкъдыла жердегилеге ала.





[i] Ауал – къадар, ылыкъ, жашау ёлчеми, ахыр кюн, судьба, участь.


[ii] Чакъ – кезиу, ууахты.


[iii] Ангкъыт, сангкъыт – къыш бла жайны эм къысхан кюнлери.


[iv] Долай, долуан – океан.


[v] Шумалакъ – дауурсуз, шумсуз.


[vi] Хыйсап – эсеп, ойлау.


[vii] Къудрет – кюч, къарыу.


[viii] Аралыкъ – пространство.


[ix] Алам – космос.


[x] Шат – жарыкъ, чууакъ, светлый, ясный, отчетливый.


[xi] Дуккул – кесек, журун, юзюк, клочок, кусок, клок.


[xii] Хурттак – бир затны гитче кесекчиги, кроха, мизерный кусочек.


[xiii] Салымчыла – кёклюле, кёкде жашагъанла.
Изменено: elbars - 23.09.2018 12:21:53
 
АДАМНЫ КЪУРАМЫ


Тейри жерни жаратханды кечеси, тюню бла,
Жазы, жайы, кюзю, къышы, нюр айы, кюню бла.

Жаныуары, къанатлысы, къурт-къумуртхасы бла,
Жаратханды сууу, ташы, тереги, хансы бла.

Къарай кетип, анда бир зат жетмегенин кёргенди:
«Бу дуньягъа ие боллукъ жанла керек», – дегенди.

Сора Тейри отха, суугъа, хауагъа, жерге былай
Айтып сабыр сёлешгенди, хал-къылыкъларын сынай:

– Ёз санымдан, юзюп-юзюп, жокъдан бар этдим сизни,
Билирге сюеме энди этерик ишигизни.

От асыры ёхтем болуп, Тейриге айтды былай:
– Ишим, кесим къалай сюйсем, болуп турлукъду алай! –

Къойдула да суу, хауа да, от кибик жауап берип.
Жер анга былай дегенди, хурметин бийик кёрюп:

– Сен жаратып, хорлатдырмай жашатаса заманнга,
Не айтсанг да, ол тёреди бюгюнден башлап манга. –

Тейри жерни айтханына сый, намыс да бергенди,
Ол топракъдан желим ийлеп, гинжи этип кёргенди.

Жаратханды ол, топракъдан къурап аны хар жерин,
Сора сабыр юбегенди[i] жан солууун – сюлдерин[ii].

Тёрт жюз къыркъ тёрт кемирчеги, сюеги жерден болду,
Тёрт минг тёрт жюз къыркъ тёрт да къан тамыры къандан толду.

Тузу озгъан суудан эди аш эритген сохраны,
Хауа эди ёпкелерин тазалагъан а аны.

Отдан эди, къызыл отдан жан жылыу берген къаны,
Къанда эди эс, сезим да, акъыл берген да жаны.

Аны таза жан къабугъу шош долууандан эди.
Жер жюзюнде жашар эбин[iii], болжалын белгиледи.

Жети тюрлю сезим берди ол адамгъа жарарча,
Кёз кёрмеген затны халын, тийип, сезип къоярча.

Ауур бла женгиллигин билир ючюн нени да,
Барды аны омурауу,[iv] – къолу, буту, жени да.

Этген эди къапхан заты не болгъанын билирча,
Ол татмады[v] жемиш, тамыр, болса хата келирча.

Аман, ариу ийисни да сезерча берди бурун.
Шыхыртны да эшитирча – эки да къулакъ орун.

Хар нени къарап кёрюрча кёзле да берди анга, –
Ариу, эрши, аман, иги айырыр кибик ангы.

Шо юч эди Тейри берген адам къурамы аны,
Сюлдерине эки тюрлю таза къап – жаны, саны.

Къурагъанды жети кюч да ол адамны чархында,
Биринчиси Къутду, жери – бут арасы чатында.

Экинчи кючю уа – Кёлдю; тюз киндикни тюбюнде.
Тинди беш эл ёргерег а, тинди, хау, ючюнчюде.

Жан Бези уа – тёртюнчюсю – аны кёкюрегинде
Жюрек тенгши орналгъанды, – тинни ёргерегинде.

Бешинчиси – Ах деген а, – ол желке чунгурчукъда.
Алтынчысы – Ал а къашла арасы батыучукъда.

Адам чархында ма олду аны бир сейир бези, –
Кеси дайым кёрюнмеген, нени да кёрген кёзю.

Жетинчиси – мыйысында Бусду – баш бези аны.
Бюртюк тенгличик эсе да, андады эси, ангы.

Сюлдер бирди, ол жангызды, не бузулмай, бёлюнмей,
Ол не тюрлю болгъаны да бир жаннга да билинмей.

Тары тенгличик эсе да, сюлдер – Аламдан уллу,
Тейри-Ханны кеси кибик ёлюмсюздю, къарыулу.

Ма ол адам жети затдан келе эди къурала:
Эт, чач, сюек, тери, сингир, кемирчек, тангкы[vi] – ала.

Санлары да – жети затдан: баш, аякъ, боюн, къарын,
Къол, уятлыкъ, кёкюрек да, – айтдым болгъанын, барын.

Ичинде уа жети сууу: жан-къаны, жилямугъу,
Сийдиги, ётю, сохраны, тюкюрюгю, урлугъу.

Быладыла ол чархында биришер жети керек:
Ашхын, ёт орунла, сийдик, талакъ, бауур эм жюрек.

Жети да чарх кереги уа – экишер: ёпке, къулакъ,
Кёз, аурат[vii], мыйы, бурун да тешикле, дагъы – бюйрек.

Сора Жанкъылычы бла ургъанды да адамны,
Эки ариу эгиз этип къойгъанды Тейри аны.

Бири эр киши, бири уа тиширыу болуп къалды.
Тейрини эм сыйлы заты ма алай жаратылды.

Эгизлени акъыллары, ниетлери, жанлары,
Бир эдиле; тюз эдиле къылыкълары, халлары.

Жан-Иеси Тейри-Ханны энтда бир берген заты –
Жашны аты Адам болду, Хауа уа – къызны аты.




[i] Юбеу – жан солуу-тылпыу этиу, вдохнуть жизнь. ?


[ii] Сюлдер – дем, салымчы, бессмертная субстанция в человеке.


[iii] Эб – амал.


[iv] Омурау – аркъа сюек, позвоночник.


[v] Тат – аша, къабып кёр.


[vi] Тангкы – баш сюекни мангылай бла тёппе арасыны бир кесеги.


[vii] Аурат – уятлыкъ.
Изменено: elbars - 24.09.2018 20:45:09
 
ТЕЙРИНИ САУГЪАЛАРЫ


Адам бла Хауа жаннет бахчаларында жашай,
Сыфатлары, къылыкълары салымчылагъа ушай,

Тура элле, нюр тёгюле, ол ариу бетлеринден,
Мияладан кибик ёте кюн жарыкъ этлеринден.

Бир салымчы, келип, толу кёргюзтгенди жаннетни,
Юйретгенди былайды деп анда жашар адетни:

– Сизнидиле бу кёз кёрген, агъачла, таула, суула,
Ариу жашау этериксиз, къыйнамайын жарсыула.

Алай будай сабаннга уа, не да болсун, кирмегиз,
Сютлю бюртюклеринден да къабып, чайнап кёрмегиз! -

Экиси да бахчалада ашай, жашай келдиле,
Бир кере уа ала будай сабаннга терилдиле.

Сютлю будай бюртюклени ала татыулу чайнай,
Салымчы келип къалгъанды юслерине алайлай:

– Терилмегиз демегенми эдим будай сабаннга?
Айтхан сёзюм тергелмейин, нек къалдыгъыз аманнга? –

Ала будай къылкъыланы чатларына букъдуруп
Кюрешдиле, амалсыздан, ол айып эте туруп.

Къарап къолтукъ тюплеринден ол будай къылкъылары,
Уялдыла, не этерге билмейин андан ары.

Олсагъатдан миялача тап-тазана[i] санлары
Ауанача мутхуз болуп, къурудула жанлары.

Ызы бла чатларына, къолтукъларына харам
Тюк ургъанды да, болгъанды этгенлерине арам[ii].

– Энди жаннет бахчаладан сиз керексиз кетерге,
Кёкден жерге энип, анда къыйын жашау этерге.

Аны ючюн Тейри сизге береди жети саугъа,
Хорлатмайын турур кибик къыйын халлы жашаугъа.

Биринчиси тюз акъылды, таймай базыгъыз анга.
Къыйынны да тынч этерсиз, алдатмазсыз аманнга.

Экинчи саугъа ийманды, аны тутугъуз къаты,
Аман бла бошалады иймансыз жанны арты.

Ючюнчюсю – кишиликди, ансыз киши эр болмаз,
Сакълаялмаз от жагъасын, этген мураты толмаз.

Тёртюнчюсю – усталыкъды, чемерликди, хунерлик.
Айта билген, эте билген, адамны сыйы – тёрлюк.

Бешинчиси – марда, аны билмеген сыйсыз болур,
Марда этип ашар, ичер, оюмлап ишлер, солур.

Алтынчысы – бетди, аны сыйы эрге юлгюдю.
Адам эсе, бет жойгъандан, ёлген кёп да игиди.

Саугъаладан жетинчиси ариу мурат-умутду.
Муратсызны не иши да жаумай кетген булутду.

Саугъаларым бирем-бирем кимге да этер азлыкъ,
Ала бирге болсала уа, жокъ адам эталмазлыкъ.

Адамлыкъ деген да олду: халаллыкъ, жандауурлукъ.
Жууукълукъ, къарындашдыкъ да, дайым игилик урлукъ.

Жерде хар бир кюнюгюз да кетерикди сынауда.
Билеклик этип турлукъду бу жети зат жашауда.





[i] Тазана – жарыкъ ётдюрюрча таза, прозрачный.
[ii] Арам – шагъат.
Изменено: elbars - 25.09.2018 16:34:20
 



САЛЫМЧЫЛА


Тейри-Ханнга махтау болсун: кёргюзтдю огъур кючюн,
Бу дуньяны жаратханды адам жайылыр ючюн.

Айный, юйрей[i] барыр кибик халал къыйынын ашап,
Болдургъанды кийик, мирзеу, турурча мамыр жашап.

Жан-жаныуар сыйынырча кенг этгенди дуньяны,
Тёгерегин бегитгенди ол таула бла аны.

Тёгерекни ичин Тейри тамам тёртгюл чертгенди[ii],
Жерни эки тенгнге бёлген Ара-Суу да этгенди.

Къап таулагъа[iii] таяндырып кёкню, жер башын жапханд,
Минги тауну ортасына, багъанача орнатханд.

Къап тауланы тёгереги баргъан, чексиз долайды.
Тюрлю-тюрлю балыкъладан толу долай алайды.

Тау артында жашай элле къанатлы сарыуекле,
Эмегенле, деу харрала, шайтанла, жинле, жекле.

Жан Иеси кёк бийикде Тейри эшик ачханды,
Ортасына Темир-Къазыкъ[iv], тепмез кибик, чанчханды.

Тейри эшик – ол да, жерча, тёгерекди; юсюнде
Онеки жулдуз жанады дуньяны кечесинде.

Тейри эшик ачылады Тейри-Ханны къулуна,
Ол кезиуде не тилесе, ол келеди къолуна.

Огъары дунья да барды жети кёкню биринде.
Анда да жашау къайнайды тенгизинде, жеринде.

Барды бу жер тюбюнде да быллай бир уллу дунья.
Анда да жашау этелле, адам урлугъун жая.

Ол дуньягъа тюшер кибик, жерни барды тешиги.
Анда жашап тургъанлагъа олду Тейри эшиги.

Тейри кёкде жаратылгъан салымчылагъа былай
Сёлешгенди, жыйгъанды да, алтын сакъалын сылай:

– Къыргъын, сюргюн къайгъы болмай, халкъ мамыр жашар ючюн,
Сиз оноу этип турлукъсуз, танытып Кёкню кючюн.

Аны ючюн эр салымчы бюгюнден ары – тейри.
Къыз эсе уа – сыйлы бийче – къыяма кюннге дери.

Оноуумда жюрюрюксюз адамлагъа болушуп,
Амалсыз керек болса уа – ала ючюн урушуп. –

Кёкню кючлю Чоппа-тейри кюкюретед, жашнатад,
Жерге шибля бутакъланы, жаннган садакълай, атад.

Папай, Шибля, Элия да дейле жерде атына.
Тёбелеге чыгъадыла, баш уралла, табына.

Кюн иеси болду алтын тонлу, акъ атлы Голлу,
Ишлей билген адамлагъа чомарт, берекет къоллу.

Сабанчыла айтхан аты аны Алтын Хардарды,
Барды ючюнчю аты да, ючюнчюсю – Къайнарды.

Тотур, неда Аш-Тотурду, айтайым башха атын.
Кёкде ёчюлтмей турады ол кюнню къызыу отун.

Кече жерни жарытырча кёк бийикде барды Ай,
Тауусула, тола турад, булутлада сылжырай.

Салымчы жаш Татай-тейри болгъанды от атасы,
Юйдегиси Тепена уа – тыпыр отну анасы.

Кёкде учхан Эрирейге халкъ жел тейриси деди.
Юйдегиси Химиккиге жел, боран да къор эди.

Экисине тёрт къылыкъсыз, оспар улан туугъанды.
Алтысы да, юйюр болуп, бир дорбунда тургъанды.

Уллу кючю озгъан жашны аты Горий болгъанды,
Ол узакъдан юфгюрсе да, чыран эрий болгъанды.

Экинчиси – деменгили огъурсуз, оспар Гылан,
Ачыуланса, жашил тюзни кюйдюрюп, этди жалан.

Ючюнчю да экисинден къарыусуз тюйюл эди.
Сабыр эди башхаладан, аты да Эуюл эди.

Эм огъурсуз – кичилери, текебаш хыны Боран.
Толан-толан буруп къарны, кёз ачдырмайын ургъан.

Бар эди бир къызлары да, Сууичмез эди аты
Не зар кёз да чурум тапмаз ариу саны-сыфаты.

Аналары уланларын дорбундан бирер ие,
Сакълай эди, хаталарын тийдирмезлерин сюе.

Бир бирде уа, ол эслемей, тёртюсю да ычхынып,
Бу жер башын халек этип, къайта эдиле тынып.

Аналары ол заманда, уруп дорбун тешикге,
Темир къадау салыучеди жассы темир эшикге.

Тенгизлени, череклени тейрилери – Суулемен,
Юйдегиси Дамметтир а – дунья сууун бийлеген.

Дамметтирни ариулугъу – къарагъан кёзге асыу.
Сюйсе, жауун жауа эди, сюйсе – излетгенди суу.

Бирде, суудан чыгъа эди, узун чачларын тарай,
Ол заманда жылы жауун жауа эди, шууулдай.

Ачыуланса, кёк кёзлери, от жаннгандыла аны,
Жауун сууу ырхы болуп, талагъанды дуньяны.

Сабийелери – бек ариула. Жашлары – сууердинле,
Къызлары уа – балыкъ къызла – нюр балкъызла эдиле.

Жер атасы Даулет жерни жюрегинде жашайды,
Юйдегиси деу Дауче да ишден бек аз бошайды.

Сауман атлы бир жашлары барды ол экисини.
Урунсала, тирлик бермей къыйнамайды кишини.

Бу жетиси, Тёре къурап, кенгеше олтурдула,
Акъылларын адамлагъа болушургъа бурдула.

Кенгешчиле Апсатыны, бийчеси бла бирге,
Чакъыралла, экисин да ётдюредиле тёрге.

Кийиклени оноуларын, дейд, Апсаты алады,
Къанатлыла иелери Амма-Чокка болады.

Апсатыны алты жашы, алты къызы къарда да,
Ыз къоймайын, учуп жюрюй элле тауда, тарда да.

Ол уланла была элле: Атыл, Атокъ, Гамалбай,
Тугулбай да, Дыгылмай да, кичилери – Ындырбай.

Къызлары уа – ала элле бу дуньяда ариулукъ.
Ол къызлагъа тенгсинирча жокъ эди жерде бир жукъ.

Байдымат да, Жансюер да – шо кюн тиекле кибик,
Гамалар да, Жумарукъ да, – тюйме-тюкле кибик.

Аладан да артыкъ ариу Мёлехан эм Гошала,
Чууакъ кече жарыкъ жаннган жулдузла элле ала!

Сыйкъун болду жылкъыланы къоруучу иелери.
Болду тууар маллагъа уа Сыйыргъын сабыр тейри.

Къой маллагъа болду тейри тогъай мюйюзлю Аймуш,
Бир жорукъгъа сыйынмагъан эчкилеге – Маккуруш.

Хуначыла тейриси уа – Тохун деген гордагъай[v],
Жырчыланы, тойчуланы башчылары – Зоммахай.

Умай-бийче бла Байрым – сабийлеге къараучу,
Келинлеге, аналагъа кюченгиде[vi] жараучу.

Тюш Анасы, уку кёзлю, Чомпарас-бийче эди,
Хар адамгъа, къадарына кёре тюш биче эди.

Къыден болду асыралгъан алтынланы сакълагъан,
Шиякыда болгъан затны гудуладан жакълагъан.

Жерни башчы тейрилери онтогъуз боладыла.
Жашау чархын буруп тургъан кючлюле аладыла.



[i][i] Юйреу – кёбее онглу, монглу болуу.
[ii] Чертиу – сызлау.
[iii] Къап таула – жерни гюренлеп тургъан таула.
[iv] Темир-Къазыкъ – Темир-Къазакъ.
[v] Гордагъай – бек уллу, бек мазаллы гигант.
[vi] Кюченги – тиширыуну ауурлукъдан къутулууу.
Изменено: elbars - 26.09.2018 16:55:53
 
АДАМНЫ БАЯМЫ


Адам бла Хауа, жаннет бахчаладан къысталып,
Бир талагъа келгендиле, кёп жюрюп, арып-талып.

Агъач ичи кёк таланы жаратдыла, сюйдюле,
Бутакъладан ала[i] этип, жерге тамыр ийдиле.

Хауа, жети жылгъа жети кере айлы болгъанды,
Бир жаш бла бир къыз таба, юй сабийден толгъанды.

Ёсюп, жете келгенлери бирер юйюр къуралла.
Сабий толу юйлеринде ариу жашап турдула.

Къала кибик эркин мекям сюедиле хар бири.
Жашадыла бир юйюрча, къайгъы-палахдан кери.

Бир кюн Адам сабийлерин чакъыргъанды да сёзге,
Былай дегенд: – Жашау къыйын болуп барлыкъды сизге.

Аны ючюн Тейри берди оноуун жети жанны:
Тууар, тауукъ, ат, къаз, баппуш, къой, эчки хайыуанны.

Сюрюу сакълар ючюн ит да жаратханды Сыйлыхан,
Киштик къоймаз журтугъузгъа гылдыу[ii], жылян, не чычхан.

Къара жерни сюрюп, будай, арпа, тары жаябыз,
Жетсе, сабан ишге чыгъып, бай тирликле жыябыз.

Хан-Тейри эркин этгенди кийик малла атаргъа,
Терилерин кийим этип, тёшек этип жатаргъа.

Жетигизден жаратылгъан адамла кёп болурла,
Бир биринден айырылып, жангы элле толурла.

Жанларым, сизге къайда да тюзлюк этсин нёгерлик,
Къаныгъыздан къурумасын ариу ийман, не эрлик! –

Алай айтып, Адам сёзюн, созмай, бошагъан эди.
Хауа бла талай ёмюр татлы жашагъан эди.


[i] Ала – чатыр, балаган, шатёр.
[ii] Гылдыу – крыса.
Изменено: elbars - 27.09.2018 17:47:46
 
КЮН ТЕЙРИСИ КЪАЙНАР



Кёк да, жер да жаратылып бошалгъан заманлада,
Адам улу кёбейгенди тюзледе, орманлада[i].

От тейриси, Жер тейриси, Суу тейриси келишип,
Тейри-Ханны салгъан борчун тамам ючге юлешип,

Суу тейриси адамлагъа суу бергенди ичерге,
Жер тейриси – мирзеу, кёгет – урлукъ атсала жерге.

Кёк тейриси жылы-жылы шерф[ii] жауунла жаудурду,
От тейриси, эт биширип, гыржын биширип турду.

Кюн Тейриси жылыу берди, жарыкъ берди адамгъа,
Кече келсе, танг атдырып, кёл этдирди адамгъа!

Кюн учсуз[iii] да, бужакъсыз да узакълада жашайды,
Кёмюр отда темир кибик бир тохтамайын къайнайды.

Ингир сайын, кёкден энип ол тенгизге батады,
Андан суууп чыгъар аллы, танг, саргъалып, атады.

Жерни мыдых этер эди, кюннге бир сууумаса,
Таула арты долайлада сау кече жууунмаса.

Жайда жерге жылыу бере, кюн тиеди хычыуун,
Къыш келсе уа ёнгелейди, жарым этип жылыуун.

Жарымын а ол Ёксюзле дуньясына[iv] иеди.
Жазда къайтып къоргъазинге[v], жерге ариу тиеди.

Жерни жашил жашнатыргъа кючю, ырымы[vi] да бар.
Голлу, Хардар, Къайнар, Тотур, бешинчи аты уа Нар.

Ачыуланса, тенгизлени, череклени къурута,
Къыздырады, ёзенлени къум самумлары[vii] жута.

Замана[viii] деп айтылады жан болмагъан заманнга.
Жер Тейриси бёлегенди бир жол жерни туманнга.

Кюн жарыгъын жерге иймей, чамландыргъанды аны,
Жерге-жерге жетгендиле кюнню къайнар къусханы.

Ёзегинден, шыхыр болуп, ташла къуюлгъандыла,
Алтын, багъыр, наршап[ix], ёзге магъданла болгъандыла.

Темир а, дейд, аны поху, – Къайнарны кир ташлары,
Жылтырауукъ кюмюшле уа – бузлагъан кёз жашлары.


[i] Орман – терен агъач, тайга.
[ii] Шерф – сёдегей.
[iii] Учсуз – къыйырсыз, чексиз.
[iv] Ёксюзле дуньясы – ёлгенле дуньясы.
[v] Къоргъазин – кюнню бийик тургъаны; жети кёкден бири.
[vi] Ырым - желание
[vii] Самум- къумла бораны.
[viii] Замана – ауал, бек аллы, начало времен.
[ix] Наршап – латунь.
Изменено: elbars - 28.09.2018 17:30:17
 
КЮЙСЮЗ ТЕЙРИ АЛАМАН


Адам улу кёбее да, жерлери тарлыкъ эте,
Кёчгендиле бош жерлеге, узакъдан узакъ кете.

Жангы элле, шахарла да сюегендиле ала,
Акъ ташладан къалалары – кёкге жетген къалала.

Тиллери да, динлери да тюз турушунлай къалып,
Мамыр жашай элле, Дунья Иесине табынып.

Субай санлы адамланы таза эди ойлары.
Бийик эди барыны да, наратлача, бойлары[i].

Кёп эди да тууарлары, эчкилери, къойлары,
Жарыкъ эди адамланы байрамлары, тойлары.

Артыкъ исси, артыкъ сууукъ тюйюл эди хауа да.
Жер бай тирлик бере эди, жауун элпек жауа да.

Гюнах жокъда – ауруу да жокъ. Жанларын къыйнамай жукъ,
Мамырлыкъда, элпекликде жашай эдиле зауукъ.

Ёлгени да татлы жукълап, уянмай къала эди.
Ол заманда хар адамны къадары алай эди.

Кёзкёрмезге ёте, кете, озду бир талай заман,
Бырнак болду кёклюлеге кюйсюз тейри Аламан.

Андан сора сау аламда жокъ эди ётю болгъан,
Ашхылыкъгъа аны кибик къара ниети болгъан.

Тейри-Ханнга дертленди да, бузукълукъгъа жан атды:
Ол ётюнден жер юсюне, сылыкъ жанла жаратды.

Жерде ма ол заманладан жашай эдиле жекле,
Гадур[ii], гондай[iii] эмегенле, от къусхан сарыуекле.

Ала адам журтларындан кенгде жашап турдула,
Бир бирлерин орманлада, тутуп, ашап турдула.

Ол да алгъа Тейри-Ханнга башхалача, баш урду,
Артдан-артха оспар[iv] бола, арталлы да къутурду.

Жюрегине зарлыкъ кирип, тюрленнгенди Аламан,
Кесин андан кючлю кёрюп, менсиннгенди Аламан.

Тюрленнгенди акъылы да, кирленнгенди ниети,
Сора къаралып къалгъанды жарыкъ жюреги, бети.

Ач бёрюча къызыл жанып, ол огъурсуз кёзлери,
Жилян уудан ачы болуп ташча тийген сёзлери.

Сюлесинге ушап къалды аны озгъур сыфаты,
Аны ючюн тейриледе Ал-Аман болду аты.

Ол жеклени акъылларын бургъан эди терсине,
Тейри-Ханнга къаршчы[v] чыгъар акъыл тюшюп эсине.

Жекле кёкню, жерни танып, суугъа, отха да, кирип,
Адамладан онглу элле, къузгъун тилин да билип.

Къайсы жерге сюйселе да, алайгъа учуп жете,
Къайсы затны сыфатын да алдыла, заран эте.

Кючлерине базып, ала озуп тебрегендиле,
Адамланы абындырып, бузуп тебрегендиле.

Алай Кюйсюз сюйгенича, дейд, тентиреталмады,
Адамлагъа дерт этгенден башха мадар къалмады.

Биринчи да ма ол эди адам улун ёлтюрген,
Жерге санап-санагъасыз бушуу, палах келтирген.

Хакъ жолундан тайдыралмай, башха амал тапханды,
Ол хыйласыз адамланы эшиклерин жапханды.

Марап туруп, тиширыугъа ол артыкълыкъ этгенди,
Аллай «оюн» жеклени да кёллерине жетгенди.

Ариу жашла, эр кишиле болуп тиширыуланы
Терилтгендиле тохтамай, жайыла жекле къаны.

Къатышдырды таза къанны харам къанлы жек жыйын,
Жангы тёлю жайылды да, жашау болду бек къыйын.

Насыпларын кюл этдиле жарлы хыйласызланы,
Намыс-сыйдан айырдыла уланланы, къызланы.

Аны бла тохтамады, Аламан а. Дайым жек
Жыйынлары бузукълукъну жайдыла андан да бек.

Тейри-Ханны ахыры да унутуп къойгъанды халкъ.
Оннга, жюзге бёлюне да, бир бирин этеди талкъ.

Адамланы бир къаууму адамлыкъдан чыкъгъанды.
Саякълыкъда[vi], ашай-иче, аман ауруу жукъгъанды.

Бир къаууму малкёзлюкден жер юлюшле бегитип,
Бир къаууму, амалсыздан, алагъа къуллукъ этип,

Жашау алай бара турду, бир бири этин ашай,
Зарлыкъ, алдау, уру, фитня, зыйналыкъ, эртлик[vii] жашнай.

Жек халкъы уа Тейри-Ханны сансыз этгени ючюн,
Терк тас этип бара эди генезирлигин[viii], кючюн.

Ахырында жек халкъына къалгъаны алдау болду,
Адамланы жюреклери, дейди, зарлыкъдан толду.

Тейри-Ханны тюз жолундан узакъдан узакъ кетип,
Адам улу бара эди ахыр чагъына жетип.

Аны кёрюп кюле, былай айтды Аламан сылыкъ:
– Мен боллукъма тейрилени барындан да айтхылыкъ!


[i] Бой – ёсюм.
[ii] Гадур, годур – гиреж, выносливый.
[iii] Гондай – менгиреу, сылхыр.
[iv] Оспар – кёлтенли, кючбюсюреу – надменный.
[v] Къаршчы – къажау, противник.
[vi] Саякъ – къахме, къанчыкъ тиширыу; хауле, гёдю эр киши.
[vii] Эрт – нафыс, похоть
[viii] Генезир – сылыкъ, жийиргенчли, мерзкий, гадкий.
Изменено: elbars - 29.09.2018 17:25:15
 
ЭМЕГЕНЛЕ


Жерни къыйыр этегинде эмегенле бар элле,
Асыры терк жайылгъандан, кенг аулакъла тар элле.

Мазаллыла, къарыулула, бу жер жылы заманда
Жер тюбюнде жаратылып, жашагъандыла анда.

Гузабада тёгюлгенча тышына къумурсхала,
Кукурт[i] ийис тешикледен чыкъгъан эдиле ала.

Къоркъутурча жапылары, адам сыфатха ушай,
Тёммеклери гыбытлача, жукъ айырмайын ашай.

Бир тюрлюсю, жилян тери, жилян къуйрукълу болуп,
Жилян тилли къабакъ аузу къабан тишледен толуп.

Бойну узун, башы эшек башха бек ушай эди,
Не тутса да, не тапса да, жутланып, ашай эди.

Деу эдиле бирсилери, жокъ эсе да эслери,
Тюз макъагъа ушай элле ауузлары, кёзлери.

Терилери жаркъма-жаркъма болуп, жерча, жарылып,
Къызыл теке тюклери да узун-узун салынып.

Чирий тургъан эт ийиси кенглеге кете эди,
Бир да къалмай жаны барны ол хайран эте эди.

Чочхалача, батмакълагъа кире эдиле ала,
Агъачлада, дорбунлада, тыгъырыкълада къала.

Тамыр къазып, кёгет жыйып алай ашагъандыла.
Акъыллары жетген кибик сант-сант жаншагъандыла.

Башхалары борсукълагъа ушап жютю тырнакълы,
Тармангылай, жассыаякъ, алты базыкъ бармакълы.

Бурунсузла, къылыкъсызла, шашмай къая турукъла,
Къулакълары – мант[ii] чапракъла, билеклери – къурукъла.

Алты, жети башларында, от жаннган химил кёзле,
Билеклери жетип аугъан голаны[iii] эслемезле.

Къулакъ артларына дери жырылып ауузлары,
Кёкге къаралсала, мутхуз бола гъарш жулдузлары.

Къоймай къабан азыулары асланны да жууукъгъа,
Къыш куркада жукълай элле, чыдамсыздан сууукъгъа.

Адам этни, адам къанны бек сюйгендиле ала,
Эм огъурсуз эмегенле была элле – харрала.

Сюрюу-сюрюу эчки жайып, кюте элле кеслери,
Башха жукъ-зат мадарыргъа жетмей эди эслери.

Аман урлукъ, мурса кибик, жер башын алып бара,
Адам улу тыкъсыгъанды[iv] тюню да болуп къара.



i] Кукурт – ийисли сары тюрслю зат, сера.
ii] Мант – чыгъаналы жабышмакъ ханс, лапух.
[iii] Гола – бийик ёре къая, утёс.
[iv] Тыкъсыу – инжилиу, жарсыу, къыйналыу.
Изменено: elbars - 30.09.2018 22:50:52
 
Э К И Н Ч И К Е С Е Г И

НАРТ ХАЛКЪНЫ ЖАРАТЫЛЫУУ

АЛТЫН ДЕБЕТНИ ТУУГЪАНЫ


Тейри кёкле бийигинден жерге къарап болгъанды,
Къарай кетип, аны башын быллай къайгъы алгъанды:

«Жети кёкню жаратханма мен жюрек тылпыуумдан,
Жулдузладан толтургъанма кёкню – ахшы къууумдан.

Ёз терими кесегинден жерни жаратханма мен,
Къаяланы, тауланы да, – бир гитче сюегимден.

Чачларымдан, тюклеримден болуп хансла, терекле,
Кийик малдан толду орман, чабакъдан а – черекле.

Кёкде учхан къанатлыла солууумдан туудула.
Кими сууда, кими жерде ашап-жашап турдула.

Ариу дунья жаратылгъан эди мени этимден,
Ай медет а! Харам жыйын – Аламанны ётюнден.

Жерни алып барадыла энди уа, къыргъын салып.
Жан-жаныуар жыртадыла, къан-къазауатха къалып.

Санымдан да, къанымдан да айырып-юзюп алай
Жаратханым азыкъ болмаз ол сылыкълагъа, угъай! –

Сора айтды къурутургъа деу сюрюуню – ёлетни,
Жюрегини кесегинден жаратды да Дебетни.

Асыл алтын жюрегинден адыллы[i] Дебет тууду!
Азатлыкъны тангы ата, ол кюн нюр жаууп турду.

Нарт Дебетни балалыгъы жулдуз тюкде озгъанды,
Нарт Дебетни уланлыгъын Жер Анасы томгъанды.

Жулдуз тюг а къара ташны ортасындан жаргъанды,
Къара ташны жарасында, дейд, жекир[ii] жан жакъгъанды.

Суу Анасы кеси алып, аны ариу жуугъанды,
Шауданланы, череклени ол ауузуна бургъанды.

Умай-бийче балачыкъгъа эмчек ана болгъанды,
Ол ёсдюрюп, нарт улучукъ эс, акъыл да алгъанды.

От Тейриси Татай анга, билдиргенди от тилин
Жер Тейриси Даулет анга билдиргенди таш тилин.

Темир эди нарт баланы Тейри берген териси,
Къайнар темир ичип ёсдю, алай болуп тёреси.

Суу Тейриси – Суулемен а ашын-сууун ийгенди…
Кёк Тейриси – Уллу Тейри аны артыкъ сюйгенди.

Жюрегине темирчилик усталыкъны салгъанды.
Дыпбет Дебет къаргъа-къузгъун тилин билип болгъанды.

Уллу Тейри долай-сууда жангы тайпа[iii] жаратып,
Борч салгъанды башларына, ийман жолгъа къаратып.

Жюреклерин Нар жарыкъдан болдургъаны ючюннге,
Таза къандан, ариу къандан толтургъаны ючюннге,

Жангы батыр аскер халкъгъа н а р т деп атагъанды ол.
Артыкълыкъны гунч этерча кеси кёргюзтгенди жол.

Санларында бауурлары жокъ эди да нартланы,
Ариу жашап тургъандыла, билмей харам затланы.

Ёлет ауруу кирмей, ала баргъандыла къуралып,
Эмегенле чапсала уа – агъач чонкурла[iv] алып,

Хорлай элле душманларын, жан аямай, урушуп,
Къарыулары кем эсе да, акъыллары болушуп.

Долай-сууда нарт тайпаны атасы Дебет эди,
Дин-иймандан ууаз бере туруп, ол дыпбет эди:

– Кертини хар адамгъа да билдиреди сюлдери,
Анга керти тынгылагъан ажашып кетмез кери.

Сюлдеригиз жарыкъ Кюннге келишеди, алайды,
Саныгъыз а – къара жерге келишеди-ушайды.

Жан да жети къурамлыды, ол Кюнню бла Жерни
Арасында Ай кибикди; бирде гюрени-эрни

Бла тёгюледи дерча, нюрден алай толады,
Бирде уа ол, эрий келип, тауусулуп къалады.

Жан да тюз аны кибикди – турады тюрленнгенлей.
Бир кюн аны, бир кюн муну табаргъа итиннгенлей.

Алданыр зат кёпдю жерде, жан ары-бери созар.
Магъанасыз затла излей, жашауунг къуру озар.

Алайды да, жаныгъызгъа сиз артыкъ ышанмагъыз,
Алданмагъыз, аяз сюрген чапракъгъа ушамагъыз.

Хар адамгъа сюлдериди тюз жолну кёргюзтюрюк,
Андан башха сезим болур жалгъан, бош зат, ётюрюк!

Нартны халкъын Уллу Тейри аскер болуп кёргенди.
Аны ючюн, нартла, манга, уллу жумуш бергенди.

Ачыкъдыла манга келлик узакъ-узакъ заманла,
Мен билеме палахланы къурутурча амалла.

Жерни къаны баргъан суула болгъаны кибик алай,
Дунья кючю, жаны – Заман, турур ол да баргъанлай.

Аны кючю къум этеди тауланы, къаяланы,
Тенгизлени къурутады, къуу этеди аланы.

Заман бара, тюрленирле терсине иги халла,
Жер жюзюне кюреширле оноу этип аманла.

Хар биринг да Тейри-Ханны болсун тюз, керти къулу,
Ол заманда рахматлыгъы – къудретли, деулю, уллу!

Сау дуньяда юч зат ючюн барлыкъды кюреш ачы,
Адамланы юч зат бла алдарыкъды Хыйлачы.

Бири, – деди, – уллу байлыкъ, ол кёплени шашдырыр,
Жутлукъ алып жюреклерин, тюз жолдан ажашдырыр.

Алтын-кюмюш алдырлыкъды дуньяны къызыл къанга,
Тейри-Ханнга табынмайын, баш урлукъдула анга.

Андан къалса, кёпле башчы болургъа атылырла,
Бир бирлерин онглар ючюн, харамгъа батылырла.

Бирле махтау, аперимлик излей ёз башларына,
Бирде ушап къаллыкъдыла ол кёмюр ташларына.

Бу юч затха терилгенле – Тейрини душманлары.
Берликдиле уллу къууанч хыйлачыгъа халлары.

Буз ургъанча, хата-палах жаудурурла халкълагъа,
Низам, жорукъ адетлени эр табылмаз жакъларгъа.

Гюнахланы башы болуп, жайыллыкъды ётюрюк,
Ол боллукъду адамланы жанын саулай ёлтюрлюк.

Эй, нарт тайпа, сиз а жерге аскерликге туугъансыз.
Бери чапхан жыртхычланы, артха-артха къуугъансыз.

Жерде адам улусуна жакъчы болуп турургъа,
Эмегенле, саруекле сюрюулерин къырыргъа, -

Олду бизни баш борчубуз, аны таукел этейик,
Жаратханны – Тейри-Ханны биз кёлюне жетейик.

Кесигизни гюнахладан дайым сакълап туругъуз.
Сиз жаланда Жаратханнга, къол жайып, баш уругъуз!


[i] Адыллы – асыл, эсли.
[ii] Жекир – огъурсуз, къыжырауукъ, грозный.
[iii] Тайпа – бир халкъны юзюгю.
[iv] Чонкур – саплы темир токъмакъ, полица.
Изменено: elbars - 01.10.2018 17:05:50
 
НАРТ ДЕБЕТНИ ТИЛЕГИ


Заманланы бир чагъында суу чайкъантлы болгъанды,
Тенгизледен къоркъуп, жерни къалтырауукъ алгъанды.

Къайнар тейри эс бурмады нартла этген тилекге.
Сора нарт Дебет айтханды, къолларын жайып кёкге:

– О Тейри, санга антлыма, жаратхан улунгма мен,
Жангыз санга багъынама, бир сени къулунгма мен!

Жюрегингден юзюп, кесинг юбегенсе жанымы,
Къурчдан этип хар жигими, сингирими, санымы.

Кюн Тейрини тиеклери сингендиле къаныма,
Ай Тейри да жарыгъындан нюр къошханды саныма.

Суу Тейриси суу берди да, хар жигим да созулду.
Жер Тейриси аш берди да, манга деу кюч къошулду.

Нартла бары жаратылдыкъ нюр жарыкълы къанынгдан,
Къудретлигинг да ётгенди нарт тайпагъа жанынгдан.

Мен аллынгда баш урама, тал чыбыкълай, ийилип,
«О Тейри!» деп сюйюнеме, уллулугъунгу билип.

Жерни кесинг жаратханса – энди къалтыратма сен,
Тенгизлени болдургъанса, огъурсуз чайпалтма сен. –

Деп, нарт Дебет жал барды да, Тейри таула болдурду.
Чюйленича, ол тауланы жер-жерге къаты урду.

Жерни къалтырагъаны да, осагъат тохтап къалды,
Тенгизле чайпалтлыгъы да аны бла бошалды.
 
АСУУАТ КЕЧЕЛЕ


Заманланы бир чагъында Аламан, хыйны этип,
Жулдузланы ёчюргенди, айны да – кючю жетип.

Къарангыда амалсызгъа къалгъандыла адамла,
Ёз жанларын сакълаялмай, талгъандыла адамла.

Кече сайын эмегенле, сарыуекле чаба да,
Бош къалгъанды талай ауул, – адамларын къаба да.

Ол къарангы кечелеге шо асыуат кечеле
Дегендиле, ингир сайын кюн жарыгъы ёчюле.

Алтын Дебет пелиуан да, билгич да киши эди,
Нарт халкъына себеп болгъан Дебетни иши эди.

Бир жол Алтын Дебет Къармур таулагъа амал излеп,
Баргъанды да, башлагъанды къысыр ташланы ийлеп.

Къолу жетген ташы тылы кибик болуп баргъанды,
Дебет къая жаркъаны да жангыз уруп жаргъанды.

Жылтырауукъ ташны алып, Дебет къаты сыкъгъанды,
Сыкъгъанды да, къысыр ташдан ауур тамчы чыкъгъанды.

Дебет билип не болгъанын, чакъыргъанды жашланы,
Жыйдыргъанды арбазына жаркъа-жаркъа ташланы.

Терен уру къаздыргъанды деу санлы батырлагъа,
Сора ташланы сыкъгъанды, темир тамчыла агъа.

Толтургъанды ол уруну жылтырауукъ темирден.
Сора шыхыр от этгенди нарт Дебет ташкёмюрден.

Къызгъан темирни алгъанды, ол тёш этерге сюйюп,
Жумдуругъу бла аны тобукъ юсюнде тюйюп.

Ийлеп, салта, чёгюч этгенд, къалтырай таш, агъач да,
Тепсей тургъан эки жилян – кибик, ариу къысхач да.

Доммай бугъа териледен кёрюк[i] да тикгенди ол,
Кёмюр отда темир ташны, бузлай эритгенди ол.

Гюрбежиде сагъыш эте, темир тюе кетгенди,
Къылыч, сюнгю, гебох, гида,[ii] садакъ окъла этгенди.

Сапаришле[iii] этебиз деп нартла чабышхандыла.
Къызгъан темир учхунлары кёкге жабышхандыла.

Жаннгандыла, кёк гюрени жулдузчукъладан тола,
Кёзню кёзге урсанг, кёрмез кечеле жарыкъ бола.

Керекле этип тургъанды деу Дебет нартларына,
Батырла да харраланы – сур чыгъа артларына.




[i] Кёрюк – отха хауа юфгюртген зат, поддувные меха.
[ii] Гида – эки ауузлу узун саплы аскер балта, секира.
[iii] Сапариш, ариш – хакъ берип, жукъ этдириу, заказ.
Изменено: elbars - 03.10.2018 17:08:58
 
Ю Ч Ю Н Ч Ю К Е С Е Г И

НАРТ ДЕБЕТ БЛА УЛАНЛАРЫ

АЛТЫН ДЕБЕТНИ ЮЙЮРЮ


Тейри-Ханны жоругъундан бир таймады нарт Дебет,
Нартха ма ол салгъан эди ийманны, этип адет.

Нарт Дебетни нюзюрюнден ийман жолу къуралды.
Ол къызладан Матчалыуну багъалап, сайлап алды.

Ариу эди кёкде жюзюп баргъан айлай Матчалыу.
Субай эди къырда чабып баргъан журлай Матчалыу.

Билгич эди, болгъан бла боллукъну кёре эди,
Айтхан сёзю нарт тайпагъа хакъ эди, тёре эди.

Бара-бара нарт Дебетге тууду онтогуз улан,
Уланланы таматасы – къая санлы Алауган.

Жашлыгъындан башлап батыр, къаплан тери кийгенди,
Тынч жашаудан эсе ачы къазауатны сюйгенди.

Алауганны – нарт уланны баред эки жюреги,
Ариу эди саны-сыры, деменгили – сюеги.

Къаплан жылы кирген кюнде туугъан эди Алауган.
Да къапланнга ушай эди кеси да, батыр улан.

Эгиз-эгиз туугъан элле тунгучдан[i] къалгъанлары,
Таза эди ниетлери, акъыллары, халлары.

Экинчиси Гуу пелиуан, аслан, къаплан аулагъан.
Мал сюрдюрмей, кеси жангыз деу аскерни жаулагъан.

Ючюнчюсю – Сех. Гордагъай эди ол да, мараучу.
Кийиклени башларындан танг атхынчы къараучу.

Тёртюнчюсю Ауар эди, сабан агъач къурагъан,
Анга жегип ёгюзлени, жер сюрюрге жарагъан.

Ауар тымлы жерни угъай ёгюуюл[ii] да сюргенди,
Аны къолу жетген сабан бай тирликле бергенди.

Бешинчиси Астар эди, айтхылыкъ илипинчи.
Монг ёсдюрюп сабанланы, бола эди биринчи.

Алтынчысы багъырчы жаш – уста къоллу Гемиргеу.
Ол да батырладан эди, ол да Алауганча – деу.

Жетинчиси Бора-батыр – деменгили нарт эди,
Сансыз эди сюрюулери, алай да чомарт эди.

Индиляй а – сегизинчи, мазаллы, гиреж улан.
Не ишге да, тап жарашып, юйюне жарап тургъан.

Нарт Гезох деп атадыла тогъузунчу улуна,
Сауут-саба тап жараша эди аны къолуна.

Уланланы онунчусу Ачей деген жаш эди.
Жигитликде, оноуда да Дебет улу баш эди.

Онбиринчи жашны аты Насыран тулпар эди.
Жау аллына чыкъса, анга кенг ёзен да тар эди.

Къубадий а – эмен санлы, онекинчиге туугъан.
Жетгенинде, нарт журтланы душмандан къоруп тургъан.

Усхуртуг а – онючюнчю улан болду Дебетге.
Ол туугъанда, ай тутулуп, къоркъуу ургъанды бетге.

Гожуна уа – онтёртюнчю, ётгюр эди Гожуна,
Жаш болса да, къой кютгенди, жау чапдырмай къошуна.

Онбешичи Магул эди, женгилаякъ, къушжетер.
Тауда эчки сюрюу бла кеси айланнганды. Эр!

Оналтынчы Сыйнух болду, къолан тууарла кютген.
Кийик тарпан атланы да тутуп-тутуп юйретген.

Онжетинчи туугъан улан – субай белли Зоммахай.
Жыр иеси, той иеси жарыкъ бетли Зоммахай.

Тулпар кёллю къойчу Созук эди аны кичиси.
Батыр, нарт да улуланы он да сегизинчиси.

Уланланы эм кичиси тилсиз Чюмедий эди,
Алыкъа ол гитче эди алыкъ ол чий эди.

Манс[iii], белибау къыса элле онеки болса жашха.
Тюйюл эди кийими да жетген уландан башха.

Онтёртде уа сауут-саба бердиле, санап эрге.
Жангы ат да атадыла, ат да берип минерге.

Юйрендиле эр болургъа, башларын сыйдам жюлюп,
Нартла бла душман таба жортуууллагъа жюрюп.

Нарт атасы – нарт Дебетни аслан кёллю жашлары,
Бир тёгерек таш къангадан тата элле ашларын.

Нартны халкъын онтогъузгъа бёлген эди нарт Дебет.
Башчылары – нарт жашлары, жокъ эди къысхан адет.

Нарт Дебетни заманында тенг болгъандыла нартла.
Жашла согъуш эте элле, акъыл юйрете къартла.



[i] Тунгуч – биринчи сабий.
[ii] Ёгюуюл – ташлы тау ёзен.
[iii] Манс – жассы къайиш белибау.
Изменено: elbars - 04.10.2018 16:18:09
 
ДЕБЕТНИ САУГЪАЛАРЫ


Бир жол Дебет ишден солуй, узайып сагъышына,
Тюшден сора жайылгъанды гюрбежиден тышына.

Алтын Дебет ашлыкъ, будай сабанлагъа келгенди,
Къатынланы ашлыкъ жулкъа тургъанларын кёргенди.

Уууч-уууч жулкъуп кёрюп, ол къолуна къарагъанд,
Чапракълары кесип, берчли къол аязы къанагъанд.

Къатынлагъа жаны ауруп, ол сагъышлы болгъанды,
Ол кезуде къатын жыйын тёгерегин алгъанды:

– Темир тилин билесе сен, - дедиле, - отунг да бар,
Ой, жокъмуду ишибизни бираз женгилтир мадар? –

Гюрбежиге къайтып келе жангы айны кёргенди:
– Аха! – дегенд Алтын Дебет, ол этерин билгенди.

Ташкёмюрню шыхыр эте, Дебет кёрюк басханды,
Бир темирни ай маталлы этип, ариу жазгъанды.

Алтын Дебет аны бла къалмагъанды тынчайып,
Кёп игилик этгенди нарт, чалгъы, сенек да жайып.

Къайсы неге жарарыгъын юйретгенди ол кеси,
Нарт атасы Алтын Дебет – темир ишни иеси.

Юйретгенди элде, къошда мал орунла салыргъа,
Жай чилледе чалгъы чалып, гебен, тиш да къаларгъа.

Бир жыйырма юч батандан бир лыппыр этгенди ол,
Жети лыппырдан а – гебен. Алай юйретгенди ол.

Къыйын салгъан киши артда халал къыйынын ашар,
Къыш къыртчинде юйюрюне къайгъы этмейин жашар.
 
Цитата
elbars пишет:
Бир жыйырма юч батандан бир лыппыр этгенди ол,
Жети лыппырдан а – гебен. Алай юйретгенди ол.
Батан неди?
Сора бизде лыппыр деб сенек аууздан уллу, гапнадан гитджеге айтадыла. Джети лыппырдан гапна болса да иги, гебеннге уа азлыкъ этер.
Я самая классная на форуме))))))))))))))
 
Сэстренка, батан деп бир толу сенек ауузгъа айтылады. Бизде гапнаны аты гебенди. Тау бетледе уллу гебенле этмеучуюдле, сюйрегенде аумаз ючюн. Уллу гебенни тикден тюшюрген къыйын болады. Ёгюз гебен деп да барды. Ол уллу болады. Аны тюз жерде этиучюдюле
 
АЛТЫН АЯКЪ

Эй-хей, бир жол нарт темирчи гюрбежиде кёп турду,
Артда, барып, бир тёбеде, тилек эте, олтурду.

Эй-хей, сора, тужур[i] салып, алтын аякъ ишледи.
Онеки да асыл ташны гюренине тишледи.

Эй-хей, салды ол аякъны сыйдам мермер къангагъа,
Уланларын ары жыйып, былай айтды алагъа:

– Эй-хей, батыр уланларым, тынчаймайды жюрегим,
Кече, кюн да Тейри-Ханнга болуп уллу тилегим.

Эй-хей, бирлей болсун сизни барыгъызны кёлюгюз,
Бу аякъдан чырт кетмесин, уой, жанларым, кёзюгюз.

Эй-хей, сора Тейри-Ханнга, болсун нартда хар тилек,
Кёз аллында кенг ачылсын хар тилек этген жюрек.

Эй-хей, керти болуп къалыр, ол заманда тюшюгюз,
Бу аякъгъа кирип сизни таза жюрек кючюгюз.

Эй-хей, ма ол сыйлы аякъ болур Нартны къурарыкъ,
Аллыбызгъа сюелгенни, ууатырыкъ, хорларыкъ! –

Эй-хей, аны хар сёзюн да кертиге санадыла,
Ол тамаша зат богъанын кеслери сынадыла.

Эй-хей, кече ортасында Тейри эшик ачылды,
Ол аякъгъа сейир ариу жашил жарыкъ чачылды.

Эй-хей, сора от жарыгъы урду Алтын аякъдан.
Жарыкъ эди аны нюрю жаз ала кюн тиякъдан[ii].

Эй-хей, нартла Алтын аякъ, Жалын[iii] аякъ дедиле,
Хар неден да нартла аны сыйлы кёре эдиле.

Эй-хей, сау болуп къалгъанды ауругъан, тамам ёле
Тургъан иш да тирилгенди, къатына келтирселе.

Эй-хей, ким да болсун, жалгъан айтса аны къатында,
Аузу кюйюп, къача эди сыйлы кючю къатыдан.

Эй-хей, жашха акъыл берди, кетмез ючюн терсине,
Къарыу берди терен къартха,- сау да Нартны элине.

Эй-хей, анга суу алсала, суу бола эди дарман.
Нарт элледе, къыйын ауруп, алмады киши да жан.

Ойра, батыр нарт тайпаны сакълагъан Алтын аякъ!
Батырланы жюреклерин къурч этген Жалын аякъ!

Ойра, Алтын Дебет берген, ичгенлеге хас[iv] аякъ!
Нарт халкъына насып тёкген, батырлыкъгъа къаст[v] аякъ!


НАРТ ТАЯКЪ

Бир кюн темрчи Дебет таугъа узакъ кетгенди,
Жангыз ёсген терекден къызыл таякъ этгенди.

Ол таякъ душманлагъа уллу палах болгъанды:
Уу эди харралагъа, нартха уа жан салгъанды.

Ол таякъны ичинден жилтин шууа[vi] учханды,
Аламат ийисинден жек, эмеген къачханды.

Нарт батырла, жыйылып, жортууул кёл алсала,
Неда душманнга къаршчы, уруш кёллю болсала,

Аны бла дауурбасны къаты къагъа эдиле,
Сермешге былай айтып, базгъын чыгъа эдиле:

«Къызыл таякъ, от таякъ,
Эмегенни ут, таякъ!

Ырхы болуп къара къаны,
Сен тийгенлей, чыкъсын жаны.

Нарт Тейрини таягъыса,
Тулпар атны туягъыса,

Къарт маралны жаягъыса,
Нарт халкъыны ийнагъыса!

Сизни ёлюм таууссун,
Барынгы да аудурсун,

Тамырыгъыз къурусун,
Нарт эллери солусун!

Къызыл таякъ, уртаякъ,
Харраланы къыртаякъ!

Душманнга къаргъыш таякъ,
Нарт Элге алгъыш таякъ,

Нарт Элине болушхан,
Къыйынлыкъадан солутхан,

Душман-жауну къурутхан,
Ач бёрюлей улутхан!

Таякъ Нартха сюйюлсюн,
Ач тюймеси тюйюлсюн,

Белибауу бууулсун,
Жек, эмеген къурусун!

Нарт Дебет ишлеп берген,
Ауурууланы кетерген,

Жандан сюйген жан таякъ,
Жауланы къыргъан таякъ!

Тейри берген таякъса,
Нарт элине ийнакъса!»


[i] Тужур – ташха, сюекге, алтын-кюмюшге, агъачха накъыш салыу.
[ii] Тиякъ, тиек – кюн халысы, луч. Бу сёз таякъ дегенден угъай, тийген деген сёзден келеди.
[iii] Жалын – от тили, пламя.
[iv] Хас – чистый, истинный.
[v] Къаст – талпыу.
[vi] Шууа – бутакъла арасындан ургъан кюн, ай жарыкъ.
Изменено: elbars - 06.10.2018 13:24:57
 
КЁЧГЮНЧЮЛЮК


Нартла уллу суу бойнунда жашагъан заманлада,
Ол тийреде харраладан бошагъан заманлада,

Алтын Дебет нартны барын чакъыртханды кенгешге,
Сора ол былай айтханды олтуруп темир тёшге:

– Кенглени да тар этген,
Ачланы да токъ этген
Тейри,
Жокъланы да бар этген,
Барланы да жокъ этген
Тейри,

Таланы да жар этген,
Теренни да сай этген
Тейри,
Сууланы да къар этген,
Къышланы да жай этген
Тейри,

Ёзенлени тау этген,
Къумланы балчыкъ этген
Тейри,
Ауушханны сау этген,
Ташаны ачыкъ этген
Тейри,

Батыуланы тёш этген,
Тёшлени да тюз этген
Тейри,
Дауурланы шош этген,
Жангызланы жюз этген
Тейри,

Кечелени кюн этген,
Булутланы суу этген
Тейри,
Адам тюшюн тюн этген,
Жашиллени къуу этген
Тейри,


Жумушакъны таш этген,
Чууакъны туман этген
Тейри,
Тюп-тюпдегин баш этген,
Ачыны дарман этген
Тейри,

Нартны сюйюп жаратхан,
Тейри Эшикге къаратхан
Тейри,
Дунья чархын бурдургъан,
Ёлгенни да турдургъан
Тейри,

Игиликни, адамлыкъны, иманны жаяр ючюн,
Аманлыкъны, бузукълукъну жайгъанны жояр ючюн,

Юч дуньяны таза этип, аллына къайтыр ючюн,
Адам улу сизни махтап, нарт жырла айтыр ючюн,

Бий Тейрибиз нарт тайпагъа жети затны буюрад,
Кёзюм кёре, бу жер юсюн халеклик алып барад.

Биринчиден, эй, аланла, Тейриге табыныгъыз,
Бу дуньяда жангыз анга, баш ура, багъыныгъыз!

Экинчиден, арагъызда жарашыулукъ, уой, хошлукъ,
Болуп турсун: къыйын кюнде намыс этер болушлукъ!

Ючюнчюден, эй, жанларым, кюнчыгъышха кетерсиз,
Къарбас бийик тау башладан, балыкъладан ётерсиз.

Тёртюнчюден, бирер жерни сайлап, айнып кетерсиз,
Тукъм-тукъум, тайпа-тайпа болуп жашау этерсиз.

Бешинчиден, Тейри сизни къазауатха жаратханд,
Юйренигиз уруш ишге деп, бизге къаты айтханд.

Алтынчыдан, эмегенле бла чырт къатышмагъыз,
Тейри берген къаныгъызны харамгъа алышмагъыз!

Жетинчиден, не сарыуек, не эмеген къоймагъыз,
Тайып Тейри жоругъундан, аллында бет жоймагъыз!

Бу жерледе талай заман жашай, булжуй тургъанбыз,
Харраланы бирин къоймай гунч этгенбиз, къыргъанбыз.

Бу тарлыкъдан биз узакъгъа – кенг тюзлеге кетейик,
Жылкъы, сюрюу юйрей-юйрей, монг жашаугъа жетейик.

Халкъны саны ёсе, айный, иги жашау къурурбуз,
Кёрсек адам ашаучула, аланы да къырырбыз! –

Нартла узакъ къыйын жолгъа, атланып, кетген элле,
Кёп къыйналып бийик Къарбас таулагъа жетген элле.

Ол тауладан аууп, терен сууладан ётген элле,
Тынай[ii] суугъа, кёксюл Азау тенгизге жетген элле.

Ол чакълада ол тюзледе башха бир жан жокъ эди,
Кырдык белге жете, кютген маллары да токъ эди.

Къуйрукълары женгип, кючден жюрюдюле къойлары,
Бир тохтамай ай бардыла кюзде Нартны тойлары.

Ийнеклери – гаккылача, сыйдам болуп сыртлары,
Сыбызгъыла согъулдула, къууандыра жырлары.

Ишледиле мал орунла, топракъдан саман этип,
Ишледиле бир шахар да, хуна бла бегитип.

Тапхан элле, дейд, анда да кёп тюрлю темир ташла,
Дебет ишлеп, жокъ эдиле сауут-сабасыз жашла.

Хоншу агъач тайпаланы Тейри-Ханнга бурдула,
Адамлыкъдан чыкъгъанланы бирин къоймай къырдыла.


[i] Балыкъ – суу, черек, къобан.
[ii] Тынай суу – шош суу, Дон.
Изменено: elbars - 07.10.2018 13:53:02
 
ТУЛПАР ГЕМУДА


Алп[i] Гемуда нарт Дебетни миннген тор аты эди,
Туякълары, жаякълары темирден къаты эди.

Къыш Тейрини ажиринден, Жай Тейрини байталы
Тапхан эди; билмей эди Гемуда арый-тала.

Байтал тогъуз жылдан жангыз бир тай таба болгъанды,
Хар тапханын, жете келип, Таурус[ii] къушу алгъанды.

Гемуда уа тор байталны ючюнчю тайы эди,
Дебет аны къоругъанда, Тотурну айы эди.

Дебет, марап туруп, аны кючсадакъ[iii] бла ургъанд,
Ичин тёгюп, эки башлы къушну къабын сыдыргъанд.

Тор тайчыкъны Алтын Дебет юйюне алып келгенд,
Сылап, сыйпап, иги къарап, ол тап ёсдюре билгенд.

Гемудагъа марал сютюн челек бла ичиргенд,
Хар жолда да ол беш лячин жумуртха къошуп бергенд.

Нарт эмеген, харра сютден бир чёмюч къуя эди,
Тулпар Минги тауда ёсген зынтхыдан тоя эди.

Суусабы уа - Нарт Борада битген арпагъа, Ара
Хумаланны хумаллагы къошулуп, бишген сыра.

Къашхюсюн[iv] а, челек бла тегенеге къуйгъанды,
Къажар падчах хайырланган сапын бла жуугъанды.

Кече сайын бугъей бузну тюз юсюнде жатдыргъанд,
Кюндюз – исси къум тюзледе: атны алай къатдыргъанд.

Чырмауукъдан, ючгюлденед – Гемуданы бичени,
Таза эди Алтын Дебет берип, аны ичгени.

Ат учаякъ[v] тарпан эди, жютю кёзлю, къулакълы,
Къурчдан къаты жаякълы да, турчдан къаты туякълы.

Дебет, атха минип, Темир-Къапугъа бара тургъанд,
Буз Тенгизге дери жетип, буз эмегенле къыргъанд.

Тик тауланы башы бла тарпан учуп кетгенди,
Бурун тешигини жели сууланы буз этгенди.

Башха бурун тешигинден исси, къызыу жел ургъанд,
Жаз болдура, къар бурдумну жауун этип, жаудургъанд.

Алп Гемуда тёрт дуньягъа айтылгъан ат болгъанды,
Бир акъыллы, бир къарыулу аламат зат болгъанды.

Тенгизледе балыкъ эди, хауада уа – къанатлы…
Нартла рахат жашай элле, къудуретли, къууатлы.

Нартны саны жылдан жылгъа кёбее – сыйыннгысыз,
Эмегенле, батыр болуп, этселе да тынгысыз.

Сюрюу-сюрюу, андан-мындан, ашайбыз деп, келдиле.
Келселе да, нарт къылычдан, нарт садакъдан ёлдюле.

Башландыла, биягъынлай, сермешле, жортууулла,
Харраланы нартла, къырып, шындык[vi] этип турдула.

Алай адам ашаучула дагъы да чаба элле,
Огъурсуздан, ачдан ала къара жер къаба элле.

Тейри эди нартны тюзлюк ючюн жерге жаратхан,
Эй, борч эди жер жюзюнден харраланы къоратхан.

Берген эди ол нартлагъа ётгюрлюк, жюрек къарыу,
Къазауатха киришселе, жокъ эди къоркъуу, арыу.

Хар адамны харамлыгъы, аны ёз бауурунда.
Зарлыкъ, жутлукъ, кюйсюзлюк да орналыпдыла анда.

Нартлагъа уа Уллу Тейри бермеген эди бауур.
Адамлача, зарлыкъ буууп, этмей эдиле дауур.

Нарт тайпаны таза эди Тейри берген къанлары,
Состар ташдан къаты эди къая кибик санлары.



[i] Алп – буруннгу тюрк халкълада батырны аты.
[ii] Таурус къуш – таурухлада айтылгъан эки башлы къуш.
[iii] Кючсадакъ – кюч салып тартхан уллу жая.
[iv] Къашгю – бишген сыраны тюп къалыны.
[v] Учаякъ – учхан аякъ.
[vi] Шындык – къатыш-къутуш къалау, груда, нагромождение.
Изменено: elbars - 08.10.2018 19:03:48
 
БАЙТЕРЕК



Жютюлери мияла

Кёкге жетген къаяла

Жылтырай-жана кюнде

Кенг Нартия[i] ёзенде,

Сюеледи Байтерек,

Чыкъ тюше къырау къагъа,

Аны сугъаргъан черек

Гинясуу кибик агъа.

Чапракълары – алтындан,

Бутакълары – кюмюшден.

Жети кюннге атлыла

Айланадыла кючден

Ол Тейри Терегини

Гюрен тёгерегине.

Байтерекни булчугъу

Жулдузла санай тура,

Эрттеннге жулдуз чыгъы

Чапракъларына ура,

Тамырлары – теренде,

Дейд, Тюп дуньяда аны,

Хар аланны да жаны -

Бир чапракъды терекде.

Сау-саламат чакълары –

Кёк, жашил чапракълары.

Саргъалып, акъгъанлары –

Дуньядан саркъгъанлары.



Онтогъуз айры терек

Хар аланны да жюрек

Кючюдю, ёхтемлиги,

Жерине сюймеклиги,

Журтуна кюймеклиги,

Аны сыйы, хурмети,

Ариу къылыгъы, бети,

Кёлю, сыры, ниети.



Ёз жерингде къауданны,

Бёркюп чыкъгъан шауданны,

Ташны окъуна жаны

Барды, унутма аны.



Хар аланны да жюрек

Басхычыды Байтерек!



Ол терекни башында,

Жулдузлагъа къаршыда

Эки къуш, салып уя,

Турадыла, дюн-дунья

Тынчлыгъын сакълап, мында.

Бийикде къалкъа къушла,

Сакълайдыла жерлерин,

Къазауала, урушла

Кирмесинле деп бери.

Билмей тургъанлай жетип,

Къалмасынла душманла,

Мында ат оюн этип

Кетмесинле деп ала…



Ортасында уа – эки

Мингжыллыкъ билгич уку

Кёзлерин ауур жукъу

Басханлай, ауур, эски

Къадар Китабын алып,

Окъуйдула терекде,

Ай, сейир нюрюн чачып,

Бара жулдузлу кёкде.

Хакъдан, керти боллукъдан

Айтадыла укула,

Беш да уллу тюрк халкъдан

Айтадыла укула.



Тюбюнде – эки бёрю,

Бири – кече, бири – кюн,

Душманла, ётюп бери,

Халкъны тонамаз ючюн,

Кёз къакъмай къарайдыла,

Келгенни марайдыла,

Терк тутадыла, жетип.

Пилни да онгсуз этип

Къоядыла. Пил да бош

Къоянчыкъды алагъа.

Жер сюре, малгъа багъа,

Нарт Эли рахатды, хош.



Алан журтуна антлы

Бёрю – Ата Бёрюдю.

Алан халкъына антлы

Бёрю – Ана Бёрюдю.

Жана мыдых кёзлери,

Селегейлери агъа.

Аяз да ётмез бери,

Сормагъанлай алагъа.



Ол терекни тюбюнде

Жюз жыллыкъ салкъын табар.

Ол терекни тюбюнде

Нарт Тёреге тёр да бар.

Хан-Тейри аны кеси

Жаратханды чачындан,

Дюн-дуньяла иеси

Орнатханды, къачындан

Терекге юлюш этип,

Даража-сыйы эсе

Уллу Тейрини кеси

Даражасына жетип.



Экишер да къуш, уку,

Бёрю сакъчыла берди.

Байтерек берген угу[ii]

Нартны къанатын керди.

Аны бла тынч болду

Демлеши, ёзге иши.

Къалмады жарты жолда,

Болмады эл бедиши.

Мал-зат болуп, тюбюнде

Отлагъан айнып кетди.

Жюз къой эсе сюрюуде,

Жылгъа ол мингнге жетди.

Салкъынында, талпынып,

Жортууулгъа тебреген,

Хан-Тейриге табынып

«Барсойнакъны» тепсеген

Жыйын жумушун къылды,

Юйге эсен жыйылды.



Терекни Кюйсюз тейри

Аудурур умут этип,

Харралары, жеклери

Боран кётюре, жетип

Тишлери, тырнакълары

Бла, кючлери къарып,

Башладыла, бутакъларын,

Дейд, сындыра, къобарып.



Эки бёрю аланы

Таладыла аяусуз,

Эки къуш да къыяусуз

Жыртдыла харраланы.

Алай кёпдюле ала –

Таракъсырт сарыуекле

Къужур сыфатлы жекле,

Эмегенле, харрала.

Олсагъат эки уку

Билдирдиле Дебетге.

Аламан къарабетге

Гемудасы жел, букъу

Этип жетдирди аны,

Айтхылыкъ бачаманы.



Нарт араларын жырып,

Харраланы, жеклени,

Откъус сарыуеклени

Я'ра[iii] башлады къырып.

Шибля бутакълай жашнай,

Деу къолунда сырпыны,

Къая тепгеннге ушай

Эди ол, сермей хыны.

Чыдаялмай Дебетни

Тейри берген кючюне,

Огъурсуз ахрат итни

Къоркъуу кирди ичине.

Тейри эшигин ачып,

Чыкъгъанлай а Элия,

Алайдан кетди къачып

Жаналгъыч къарамия.



Тер къатыш къаны агъа,

Ышаргъанды да Дебет,

Откъылыч Элиягъа

Этгенди ыспас, хурмет.

Сора биягъы тейри

Эшик ачылып кёкде,

Элге таукеллик берип,

Элия учуп кетди.



Хар аланны да жюрек

Басхычыды Байтерек!



[i] Нартия – бусагъатда Хасания, Акъ-Суу, Долинск.орналгъан жерлени аты
[ii] Угу – хал; настроение.
[iii] Яра – хаман, къыстау.
Изменено: elbars - 09.10.2018 18:12:12
 
Т Ё Р Т Ю Н Ч Ю К Е С Е Г И

НАРТ АЛАУГАН БЛА БОЙРАНКЪЫЗ

АЛАУГАН БЛА ГЕМУДА


Азау тенгиз толкъун этмей, аны жашил бойнунда,
Жылы, ышыкъ, кенг ёзенни перекетли къойнунда,

Тайпа-тайпа жашай элле пелиуан нартла-гуртла,
Топракъ бла суу къамишден ишлеп жарагъан журтла.

Тенгизден а – эй тамаша! – кёк да, жер да хошлукъда,
Юч тай чыгъып тура эди хар кюн сайын къушлукъда[i].

Ары-бери чаба, жорта оюн эте эдиле,
Бир ауукъдан ала суугъа кирип кете эдиле.

Ол тайланы тутабыз деп нартла аркъан аталла,
Не жигитле эселе да, артха къурлай къайталла.

Чунгур къазып, ары бугъун кёп кюрешдиле, алай
Суху желден терк тайланы тутарыкъ элле къалай?

Алауган а жигитликге – не сейир! – алланмады,
Ол аламат, ол тамаша тайлагъа алданмады.

Алауганны, ачлыкъ къысып, ол тоялмай башлады,
Ол бир жолгъа бир бугъаны кеси саулай ашады.

Гыржынны уа тирмен ташдан гитчесинден тоймады,
Аш къайгъысын нарт Алауган унутмады, къоймады.

Нарт анасы Матчалыу да бек амалсыз болгъанды,
Алфабер деп бир къуртхагъа хайыр сора баргъанды:

– Ой жанузакъ[ii], Алауганнга не этерге билмейме,
Алай ачлай жашатыргъа аны бир да сюймейме.

Былай барса, элни малын бошарыкъды ол ашап,
Арт кезиуде къалгъанды, - дейд, - тюз сарыуекге ушап. –

Къарт къатын алай айтханды сонгура Матчалыугъа:
– Барсын тенгиз жагъсына – чабакъдан толу суугъа.

Чабакъланы ашап киши тауусалмаз, бошамаз,
Жаш Алауган ары барса, ачдан ёле жашамаз…

Тура эди нарт Алауган тенгиз жагъадан къарап,
Чабакъ сюрюу суудан кеси чыгъып келлигин марап.

Эки кюнню алай турду, алай ачдан ёлмеди,
Тири болду аны саны, бир хата да кёрмеди.

Ючюнчю кюн юч тай угъай – юч тарпан ат эследи.
Бири чыммакъ, бири къара, бирси бири тор эди.

Толкъун этип, чабакъланы жагъагъа сюргендиле,
Чабып келген Алауганнга тояр аш бергендиле.

Балыкъланы, шишлеп, ашай, толду ол мухар къарны,
Алай терк ач бола эди, жокъ этип къоя барны.

– Ол атладан бирин тутсам, тенгизге кирир эдим,
Суудан уллу балыкъланы жагъагъа сюрюр эдим. –

Алай айтып, бир чунгургъа ол жашырын букъгъанды,
Бир ауукъдан суу жагъагъа юч тарпан да чыкъгъанды.

Аркъан атып нарт Алауган тор тулпарны тутханды,
Базыкъ аркъан, халы кибик созулгъунчу тартханды.

Нарт аркъанны жыя келип, атха жюген салгъанды,
Къууаннгандан, мухарлыгъы иш да кетип къалгъанды.

Тилленнгенди сора тарпан: – Эй, – дегенд Алауганнга, –
Нек тутханса, нек керекди, нарт улу менден санга?

– Мен дуньягъа жашар ючюн жаратылып, туугъанма,
Алай ашдан тоялмай, - дейд, - инжилген бир уланма.

Тенгиз тарпан, санга минип тенгизледе чабарма,
Ач болмайын жашар кибик чабакъ, балыкъ табарма.

– Ай, тели уа, – дегенд тарпан, – мен атангы атыма,
Мени ием нарт Дебетди, жангыз анга антлыма!

Мени кесинг тутхан сунуп тура болурса, алай,
Мен сюймесем, тутар эдинг жел тарпанын тутханлай!

– Да кёрейим, айтханынгча къарыулу тарпан эсенг,
Ийнанырма, бу аркъаннга, кюрешип, къарыу этсенг!

Деп Алауган, узакъ бармай, деу назыгъа чыкъгъанды,
Гемуданы ол базыкъгъа, ычхынмазча, такъгъанды.

Болур эди бир къыркъ аршин назыны къазыкълыгъы,
Жыйырма да къарыш – аны гюрени, базыкълыгъы.

Сора, жалы аяз эте, ат, жоргъалап, чапханды,
Деу терекни, къаураныча, бир жанына атханды.

Ёмюрюнде элгенмеген нарт улусу Алауган
Къоркъгъанды да яра къачханд агъач таба алайдан.

Бир аламат доммайтери иери да сыртында,
Ат тапханд да Алауганны, сюелгенди къатында:

– Алтын Дебет айтып андан чыкъгъанма мен аллынга,
Энди бирге тюберикбиз шуёхунга, къанлынга.

Жер тюбюнде не да тенгиз тюплеринде турама,
Керек болсам, ием тургъан жерге учуп барама.

Сен жаланда жюгеними зынгырдатып къоярса,
Бирге болсакъ, не онглу да эмегенни жоярса. -

Нарт Алауган, Гемудагъа минип, жортуп кетгенди,
Кёп сууладан, кёп тауладан учуп-учуп ётгенди.

Башха атла сау ай барып, къоратырыкъ жолну ол
Жангыз атлап кете эди, айырмай не къол, не жол.

Нарт элине къайтып келгенд сора жигит Алауган.
Нарт халкъына махтау ала айлана эди улан.

Нарт жашла уа, тенгиз атла тутабыз деп биягъы
Кёп сакълалла, алай ала, кёрюнмедиле дагъы.


[i] Къушлукъ – эртенликде 8 бла 9 сагъатны арасы заман
[ii] Жанузакъ – кёп жашагъан.
Изменено: elbars - 10.10.2018 17:31:43
 
АЛТЫН ТОН



Нарт Алауган Гемудагъа, къушча, ёхтем къонады,

Ташлы жолну учуп бара, жели къая жонады.



Къарангыгъа дери батыр бир тохтамай барады,

От жарыкъла кёрюп тюзде, атын ары бурады:



– Бу тийреде не къош, не эл жокъ эди, была къайдан

Чыкъгъандыла? – десе да нарт къайтмагъанды алайдан.



– Алайланы жети башлы жети эмеген юйюр

Басханды да, киши жууукъ баралмайды, жет да сюр!



Беш бугъаны деу къазаннга буштукълап, от этелле,

Эт бишед да, ашайбыз деп кёзлери тот этелле.



Гургунтери гондайланы барды алтын тонлары,

Сейирликди, тамашады ол тонну оюнлары.



Жагъалары къобуз согъа, женглери къарс уралла,

Жылтырауукъ этеклери тепсегенлей туралла.



Мен айтханны унай эсенг, тонну къолгъа этейик, –

Дегенди ат, – сылхырланы къуру къоюп кетейик. –



- Эй, тулпарым, ол сен айтхан тон – тойчу къардашымы:

«Ансыз той – той тюйюлдю!» – деп бездиргенди башымы.



Кюбюрюнден алтын тону, думп-тас болуп къалгъанды,

Баям, аны шайтан жыйын, андан урлап алгъанды.



Былагъа уа, баям, ала сыйыртып къойгъандыла,

Не болса да Зоммахайны угусун ойгъандыла. -



Нарт Алауган, ат айтханча, ичлерине киргенди,

Ат юсюнден гондайлагъа нартча салам бергенди.



Эмегенле: – Ой, нарт улу, жууукъ бол! – айта, жарыкъ

Болгъандыла. – Кел, хазырды айран, боза, ашарыкъ! –



Тюшюрдюле нартны атдан, къонакъ кибик кёрдюле,

Тёредеча, намыс этип, тёрге да ётдюрдюле.



Сора атны таш илкичге[i] тагъаргъа тебредиле.

Гемуданы къылыгъындан чырт хапарсыз эдиле:



– Жаман затды, къой, тиймегиз, – деп сёлешди Алауган. –

Жугъугъузну ачытыр да… – деп кюрешди Алауган.


Алауганны сёзю ётюп, эмегенледен бири

Тургъанды да, тарпан таба атлагъанды, дейд, тири.



– Шо бу тайчыкъ кимге да не эталлыкъды? – деп атны

Илкичлерге башлагъанлай, ат уруп ийгенд аны:



– Уой, ёлтюрюп къойду дейме! – деп ызындан чапдыла,

Эмегенни бир узакъда, халек болуп, тапдыла.



- Айланаса, нарт Алауган, жетген жеринги оя,

Билмейсе да къаныбыздан, не этибизден тоя! –



Деп тамата сёлешгенди, къыжырай Алауганнга, -

Эрттеден бери къайнайды, къара къаныбыз санга!



- Эй, жангызгъа этиуюгюз, гондайла, былаймыды,

Эрме деген келечини бу халлы сыйлаймыды?!



Мен а сизни жукъгъа тергеп, тойгъа-сыйгъа чакъыра

Келген эдим; кёп боллукъду тоюмда, уча, сыра.



Гондайланы жут кёзлери Алауганнга аралып:

- Тойдургъан а этермисе?! – дейле, - барсакъ къуралып.



- Тойдурмай а! Аш, ичги да сизге эркин табылыр.

- Алдасанг а, нарт сийдиги, бил: эшигинг жабылыр! –



Дегенди да, башчылары къарагъанды нартха тик.

- Алтын тонну биргегизге алыгъыз да – келишдик! –



Деп Алауган таматагъа, аз да къоркъмай къарайды:

- Угъай-угъай! Сизге къалай ышаныргъа жарайды!



Алтын тонну мен жалан да былайда чыгъарйым,

Жигит, аякъ алыуунгу бир кёргюзчю, къарайым. –



Алай айтып, чыгъаргъанды алтын тонну кюбюрден,

Тон жаннганды, уой, кем болмай гюрбежиде кёмюрден.



Тон жагъасы къобуз согъа, женглери къарсла[ii] къагъа,

Этеклери тепсей, батыр чартлагъанды ортагъа:



- Асса! Асса! – деп учханды, къуш гюрен баргъан кибик,

Бирде от кибик болгъанды, бирде – жел ургъан кибик.


Эмегенле аузларын ачып бу тамашагъа

Къарай элле, аякъларын, дап-дуплап жерге къагъа.



Нарт Алауган, алтын тонну чыгъаргъанды арагъа,

Тепсегенди аны бла, къуш къанатларын къагъа.



Сора батыр Зоммахайны айтыучусун эсине

Тюшюрюп, былай дегенди алтын тонну кесине:



- «Эй, алтын тон – той чырагъы, жюреклени къабындыр»,-

Кесинден а былай къошханд: «Гондайланы абындыр!»



Башланнганды аллай тепсеу, аллай да тыпар-тупур,

Нарт жыгъылгъан эмегеннге: - Нек жатаса, хайда тур.



Хайда, маржа, хайда, маржа! Эй, аман кесинг а! – деп,

Гондайла да, къыза, букъу кётюргендиле тепсеп.



Танг атаргъа эмеген деп жети эди сюелген.

Сылхырладан аз болмады ичлери кюйюп ёлген.



- Эй, алтын тон – той чырагъы, энди уа тохта! – дегенд,

Онгсуз болуп, аууп тургъан таматаны сюегенд.



Сора алтын тонну алып Гемудагъа миннгенди,

Тыяр умут этген жети эмегенни женгенди.



Алтын тонну, Зоммахйны арбазында такъгъанды,

Тон а тепсеп, къарс да къагъып, тюек къобуз сокъгъанды.



Тон нартланы барына да уллу къууанч болгъанды,

Биягъынлай тойларына къут, къууат да салгъанды.



Нарт Алауган Аликланы эл башчылары болду,

Уллу оноу керек болса, барып, Дебетге сорду.



Жортууулгъа чыгъа элле, жашла тизилип сатыр.

Нартха оноу этип турду Алауган деген батыр.


[i] Илкич – ат тагъыучу быкъы.
[ii] Къарсла – тойда тартыугъа келишген таууш этдириучю къанга тилчикледен жарашдырылгъан зат.
Изменено: elbars - 11.10.2018 19:45:55
 
АЛАУГАН БЛА ТУЗАКЪ КЪЫЗ


Нарт Алауган жайылгъанды: сакъ эди тёгерекге.
Къайтып келе, таяннганды, солуюм деп, терекге.

Таяннганлай, къалкъыгъанды, жукълагъанды Алауган.
Сора быллай иш кёргенди тюшюнде батыр улан.

Эки киши бир жаш къызны бара эдиле тутуп,
Жыжым бла байлап къолун, хыны этип, жунчутуп.

Тёзмей быллай артыкълыкъгъа, сур тургъанды Алауган:
– Къызны нек созуп барасыз?! – деп соргъанды Алауган.

– Бу ёксюзчюк хан улусун бырнак этип къойгъанды,
Мени наным башхады деп, сыйлы бетин жойгъанды!

«Къурутугъуз кёзкёргенден!» – дегенди да хан бизге,
Андан алып келебиз биз бу къызны кёзкёрмезге.

Ма ол жассы ташы тюбю – къарангы, дорбун тешик,
Къызны ары атарыкъбыз, ол – ахыратха эшик.

– Сюймекликден башха къызны, уой, хатасы жокъ эсе,
Кесини да не анасы, не атасы жокъ эсе,

Эркин этип къойса керек, – дегенди да Алауган,
Жакълагъанды харип къызны, анга аурутханд да жан.

– Хоу, ма былай! – дегендиле, – кет, бойнунга алгъынчы!
Хайда, хайда бар жолунга, бир палахха къалгъынчы! –

Нарт ачыулу уяннганды, сырпынына узалгъанд,
Кесин тюшге алдатханын билгенинде – уялгъанд.

Атланыргъа тебрегенлей, къушлугъу къорап кюнден,
Бир тауушла эшитгенди жассы ташны тюбюнден.

Кюч да салмай тюртгенди да, чартлатханды ташны ол.
Аны тюбю тешик эди: сагъайтханды жашны ол.

– Эй, ким барды?! – деп сёлешгенд, ийилгенди да улан,
Жауап угъай, сынжыр таууш эшитгенди Алауган.

Ызы бла бир жилягъан таууш эшитгенди ол.
Тобукъланып, узатханды, жеталыр эсем деп, къол.

Алай батыр суннган кибик сай тюйюл эди уру.
Узакъ жолгъа нарт улула чыкъмаучудула къуру.

Къысха болуп, манс къошханды Дебет улу аркъаннга,
Дагъы жетмей, мартинкал[i] да къошханды батыр анга.

Терен эди дорбун тешик, бир къызны кёргенди ол.
Сынжыр къурчдан болгъанлыкъгъа бир тартып юзгенди ол.

Юзгенди да, зынгырдата, нарт тышына сызгъанды.
Жип къыйырын къызны субай белчигине къысханды.

Нарт тешикден, къаплан кибик, терк чыкъгъанды тышына,
Мычымайын къызны тартып чыгъаргъанды башына.

Терк окъуна чёрчек улан бир кийик эчки атханд,
Ачдан ёле тургъан къызгъа, шишлик этип ашатханд.

Ашап-ичип, ариу къызчыкъ жайыкъгъанды да, кесин
Танытханды Алауганнга, жыйып акъылын, эсин:

– Атым Жулдуз, бир сур ханны элинде жашай эдим,
Атам, анам – сау, кесим да журчукъгъа ушай эдим.

Бир жол ол хан, элни жыйып, уллу байрам этгенди,
Эл-элледен, жер-жерледен тАлай жигит жетгенди.

Сыра эркин, боза да кёп, отлада этле бише,
Келген жашла – ашай-иче, тёр майданда эрише.

Тау башында бир мияла къала жылтырай эди,
Дунья анга, сейир этип, сукъланып къарай эди.

«Эй, кёрчюгюз, ол къаланы барды алтын кирити,
Дегенди хан, – аны ургъан – жигитлени жигити!

Бир тогъайбаш кийик теке, окъ кибик, чартлап чыгъар,
Чынты уста мараучуну садагъы аны жыгъар.

Бир биринден ариу къызла келгендиле байрамгъа,
Хорлам алгъан эркинди ол ариуладан сайларгъа!» –

Жигит жашла, кезиу-кезиу мараргъа кюрешдиле,
Алай окъла, суууп-суууп, жетмей-жетмей тюшдюле.

Ахырнда бир жаш уучу киритни да сындырды,
Къачып баргъан кийикни да, эрляйын абындырды.

«Аха, – деди жашха жанлап хан, – тёгерекге айлан,
Кёзюнг, кёлюнг жаратханны бир да арсарсыз сайла».

Ол мараучу, келип, мени тюз аллымда тохтады,
«Сайлай билдинг!» – деди да хан, мараучуну махтады.

Сора манга тюрслеп къарап, аз-буз тюрленди халы,
Сорду: «Кимни къызыса, - деп, - къайсы юйню маралы?»

«Атам, – дедим, – уучу эди, ол сал болуп келгенед.
Жарлы анам жашлай, аны кётюралмай, ёлгенед».

«Аны мен да таный эдим, Айчы эди аты да,
Урушда да, бёрю кибик жигит эди, къаты да.

Да, ариу къыз, сени ючюн ётюрюкчю болама,
Келин этип, сени кичи уланыма алама». –

Хан юйюне алып кетди, алай бла, зор этип,
Элтип салды бир отоугъа, тилесем да, - хор этип.

Берген ашы – шекер, шербет, кийимлерим дуу жана:
Чилле, дарий, къанауатла, лаудан, кюпес, герхана.

Бир ыйыкъдан хандан адам кирип келди да, манга
Былай деди: «Сен бюгече ариу тюбе уланнга».

«Угъай-угъай, – деп жилядым, – мараучуну сюеме,
Башха жашха бармам, барсам, жаным саулай кюеме!»

Хан эшитип айтханымы, бет алышды, къутурду:
«Мараучуну ёлтюрюгюз!» – деп, ол къаты буюрду.

Мени, бугъоу салып, юч кюн ашсыз тутдургъан эди,
Болмагъанда, бу тешикге кеси атдыргъан эди».

Нарт Алауган харип къызны ат бойнуна алгъанды,
Ары-бери булжуй турмай, нартха келип къалгъанды:

– Нарт Элиди эрттеден да бизни къырал атыбыз,
Андан сыйлы, багъалы да жокъду, – дейди, – затыбыз!

Бери – Нартха – хан-бий угъай, падчах да къайталмайды,
Манга жасакъ[ii] тёлегиз деп, бири да айталмайды.

Нартла бла хан-патчахла къазауат эталмайла,
Бизни хорлап, мюлкюбюзню сибирип кеталмайла! –

Нарт Алауган чакъыртды да тукъум таматаларын,
Къыдырашын[iii] айтды, сора – харип къызны хапарын:

- Нарт тенглерим, бу къыз бизге – Тейрини аманаты,
Кёресиз да, кесчиги да къызланы аламаты.

Сабийликден ана-ата жылыусузлай ёсгенди,
Бир сылтаусуз, насып жолун акъылсыз хан кесгенди.

Тейри салгъан борчубузду сюйгенлени къошаргъа,
Атланайыкъ оспар ханны зулмусундан бошаргъа…–

Жол узуну нарт уланла нарт жырларын айталла,
Кезиу-кезиу садакъ-чыкъен[iv] тартып-тартып, аталла.

Супхуладан[v] къара сыра, арпа боза тарталла,
Кече болса, дорбунлагъа кирип, рахат жаталла.

Ойнай-кюле, нартла ханны шахарына келдиле,
Хан къаланы адамлары нартлагъа эс бёлдюле.

Сюймесе да, хан нартланы къонакъ кибик кёргенди:
– Жумушугъуз, нартла, неди? – деген соруу бергенди.

– Биз тюзлюкню, эркинликни баш ышаннга санайбыз,
Ким болса да, тюбегенде адамлыгъын сынайбыз.

Тынгыласын биз айтханга бу элни уллу ханы:
Тёгюлмесин бу эки да арда адамны къаны.

Тюзлюк ючюн Нарт Элинде батыр, жигит уланла
Демлеширге хазырдыла, жакъчы болуп туугъанла.

Неден да бек шуёхлукъгъа, тенгликге къууанганла,
Жер жюзюнде игиликге, тюзлюкге къулланнганла! –

Нек келгенин айтып берди нарт бачама Алауган,
Мугурайды, эрнин къапды, не кючлю эсе да хан.

Нарт жыйынга уллу кючю жетмезлигин кёргенди,
Мараучуну ёлтюрмезге олсагъат сёз бергенди.

Мычымайын Темир-Болат – уучу улан жетгенди,
Нарт жыйынны келгенине уллу сейир этгенди.

Нарт жыйында сюйген къызы такъыясын тешгенди,
Узун къара сыйдам чачы имбашына тюшгенди:

– Уялсам да, жерге къарап, мен айтама сёзюмю,
Уллу Тейри керти жолгъа къаратханды кёзюмю!

Темир-Болат, наным, – дейди, – сенсе жюрек сюйгеним,
Бу дуньямда бир кесингсе жай кюнюча тийгеним.

Тура эдим жангыз кесим чомачалай бурулуп,
Саным жашлай, тал къазыкъча, тымсыз жерге урулуп. –

Темир-Болат жукъ да айтмай, чий чыбыкълай ийилди,
Уялгъандан жерге кирлик болуп, алай сюелди.

Уллу къолун ол узатды къаялача нартлагъа:
– Эй, минигиз, – деди сора уучу, – хора атлагъа? –

Темир-Болат той этгенди, насыбына къууана,
Нартла анда сау бир ыйыкъ тургъандыла, жубана.

Нарт жыйынны Нарт Элине кетер чагъы болгъанды,
Нарт Алауган деу къолуна алгъыш аякъ алгъанды:

– Журтугъузгъа шуёх болуп, биз келген эдик бирге,
Нарт халкъындан салам берип, заман болду кетерге.

Ма бу сыра толу алтын гоппан мени къолумда,
Сизге алгъыш этеме мен шуёхлукъну жолунда.

Бирлик болсун сиз жашагъан ариу шахарда-кентде,
Бар палахла, къыйынлыкъла къалып узакъда, кенгде,

Дуньялыкъда ажашмасын, терс кетмесин жашыгъыз,
Къайгъыладан, къаугъаладан къайналмасын башыгъыз!

Уллу Тейри сизде намыс бек уллу болуп кёрсюн,
Зулмучуну кеси уруп къабышдырсын, ёлтюрсюн!

Жашларыгъыз, алпла кибик, апчымайын ёссюнле,
Къыйынлыкъгъа, ачыугъа да аланлача тёзсюнле!

Къызларыгъыз жулдузлагъа эришсинле, озсунла,
Сюймекликге жау болгъанла, эски тонлай тозсунла.

Дослукъ ючюн, алгъыш ючюн, келе-келе турайыкъ,
Хан-Тейриден биз саулукъ да, эсенлик да сурайыкъ.

Ма бюгюн а мында уллу насып, къууанч кёреме,
Сёз барыуун жанымдагъы жигитлеге береме.

Хар заманда къолугъузгъа толу аякъ алыгъыз,
Элигизде насып бла, къууанч бла къалыгъыз! –

Бир залкъыды гюл да аны назик къолунда болуп,
Былай айтды Жулдуз анга, кёзю, кёлю да толуп:

– Нарт уланы, сенсе манга бу кюнлени башлатхан,
Жюрегими, бу къолумда гюлчюк кибик жашнатхан!

Мен атынгы, нарт батыры, ёмюрде да унутмам,
Санга ариу алгъышымы мен аузумдан къурутмам!

Жашаууму сен болгъанса, Тейри шагъат, узайтхан,
Кёл жарытхан ариу, сырлы, инжи сёзлени айтхан.

Нарт уланы Алауганны жаным кибик кёрлюкме,
Атын айтып уллу хурмет, уллу намыс берликме! –

Ол той жети кече бла жети кюн баргъан эди,
Эрттен бла жыйын аллын Нарт Элге бургъан эди.

Эллерине жете туруп, жауду бир жылы жауун,
Тейри къылыч нюр жарытды дуньяны тюзюн, тауун.

Нарт Алауган анга къарап, къууаннганды ышара,
Сора былай дегенди ол, ныгъышха жетип бара:

– Эй, аланла, тейри, баям, бир игилик этгенбиз,
Кёремисиз, Тейри-Ханны биз кёлюне жетгенбиз!


[i] Мартинкал – жюген бла иер айылгъа къысылыучу жип.
[ii] Жасакъ – ханла-бийле борч этген мюлк берим, подать, оброк.
[iii] Къыдыраш – жолоучулукъ, сафар, путешествие.
[iv] Чыкъен – сампаллы жая, арбалет.
[v] Супху – гитче гыбыт; (?) бухчакъ буштукъ (?), затычка, пробка.
Изменено: elbars - 12.10.2018 16:36:19
 
АЛАУГАН БЛА БОЙРАНКЪЫЗ


Бу эмеген сюрюулени тыяр заман болду деп,
Жер юсюнде бирин къоймай жояр заман болду деп,

Алп Алауган келгенди да бир кюн нарт атасына,
Уяларакъ болуп былай дейди къарт атасына:

– Сыйлы атам, аскер жыйын бла жиберсенг эди,
Сен адетде кюч къошарыкъ батия[i] берсенг эди,

Жетип, динсиз тайпаланы шылдым этер эдик биз,
Адам этин ашамазча, къырып кетер эдик биз. –

Алауганнга Дебет терен сагъышлы тынгылагъанд,
Ол алыкъа жаш эсе да, тюзлюгюн ангылагъанд.

– Нарт тукъумну аскер ишге жаратханды Хан-Тейри,
Къурутугъуз жыртхычланы, деп айтханды Хан-Тейри.

Харра болсун, эмеген да, адам ашаучуланы
Бирин къоймай гунч этигиз! – олду буйругъу аны.

Эмегенле тургъан жерге, къуралып, тебрей эсенг,
Жашым, Тейри-Ханны разы этерге излей эсенг,

Батиямы жюрегимден чыгъарып береме мен,
Гемудагъа сени кесим, – дейди, – миндиреме мен.

Алай сёз бер къаничлени къутултмазгъа, иймезге,
Ол тайпадан бир тишиге, эр кишича, тиймезге.

Тилегиме уллу кёллю болсанг гюнах аллыкъса,
Таза къанлы нарт-гуртлагъа сен бузукълукъ саллыкъса! –

Кёлю кёкге кёлтюрюлюп, Алауган атасына
Уллу ант-къыран этгенди, тынгылай батасына.

Къара туман басып келген кибик кёрюне кёзге,
Нарт Алауган тебрегенди нарт аскер бла тюзге.

Кёк кюкюрей, Гемудагъа минип окъча учады,
Хар тюбеген эмегенни, уруп, башын чачады.

Дебет берген болат сырпын элияча жылтырайд,
Сурх къылычны сур желинден таш, агъач да къалтырайд.

Батыр къыргъан эмегенле, тёбе болуп, жаталла,
Эдил суугъа от къанлары жанымсуулай[ii], агъалла.

Къурч сырпыны жылтырайды, сызгъырады, жилянлай,
Эки болуп къалады жау, элияча ургъанлай.

Батыр Эдил суугъа жетип, Гемудасын тыйгъанды.
Андан ары жол жокъ эди, ол умутун къойгъанды.

Саула бла ёлгенлени арасында барды суу,
Ол жанында, чёп да битмей, жер болуп турады къуу.

Ол суу буду… Къарай кетип, батыр дорбун кёргенди:
«Эмегенле ары бугъуп болурламы?» – дегенди.

Жууукъ келсе, – бир къарт бла бир жаш къазан букъдура,
Кючден-бутдан ол къазанны дорбуннга сугъа тура.

Къыркъ бугъаны эти кирген, къыркъ да къулакълы къазан.
Эмегенле, уой, къутулуп кете эдиле аздан.

Бир эмеген къатын а, дейд, томуроу ийне алып,
Таш дорбунну кенг киремин[iii] тиге эди, къадалып.

Нарт Алауган къурч сырпынын жылтырата, сууурад,
Лячин кибик къычырад да, суу бойнуна къууулад.

Алай ол суу ортасында бир тамаша кёреди,
Бир ариуну суудан къарап, санын таша – кёреди.

Кёк жулдузгъа тенг эдиле аны кём-кёк кёзлери,
Эр жюрекни бёлеп къояр кибик элле сёзлери:

– Нарт Алауган, энди жойма, кеч да, ата-анамы,
Ийнан, сенден аямазма мен санымы, жанымы.

Санга эрге барырма мен, душманыбыз эсенг да,
Нарт батыры, менден ариу тапмазса сен ёлсенг да. –

Нарт Алауган, жукъ да айтмай, жаш харраны жойгъанды:
Ол сырпынын женгил силдеп, башын къыйпап къойгъанды.

Саны-бети жулдуз кибик жарый-жана ариудан,
Ол белине дери чыкъгъанд, сюзюлюп баргъан суудан.

– Ой, деу батыр, къарт атамы, анамы да къойсанг а!
Къаныбыздан кёлле этдинг, ахыры бир тойсанг а!

Бир къарачы энтда, батыр: жаратмайсе сен неми?
Марал кибик, тёрт санымы жокъду чуруму, кеми!

Быллай боюн, быллай ёшюн сен кимде кёргенсе, айт?
Быллай бет а? Мени ал да, нартха махтау бла къайт!

Мени алсанг, ёшюнюме къызыу-къызыу къысарма,
Уруш, къаугъа жашауунгу омакъларма, жасарма! –

Анга къарай, Алауганны башы хайран болгъанды,
Жаш жюреги кюйнеу[iv] отдан, эртден, дейди, толгъанды.

Ол ариудан батыр эки кёзюн кючден алгъанды,
Атасына берген сёзю керти сёзлей къалгъанды.

Нарт бу жол да терилмеди ол къызны айтханына,
Бояп къойду атасын да къара харам къанына.

Ай тийгенча, суудан чыгъып, сюелгенди аллына:
– Ой, анамы сау къой! – дегенд, Алауганнга жалына.

Узун бойлу, субай санлы, тюзде ёсген бусакълай[v],
Жилягъанды тамаша къыз, нартдан эриулюк сакълай:

– Сокъур тюйюл ушайса да, айтылгъан балкъызма[vi] мен,
Тёрт дунья да тенг сукъланнган бийче Бойранкъызма мен.

Жюйюсханым, къарауашынг, нёхюнг да болурма мен,
Айтханынгы жерге салмам, къой, анамы, урма сен!

Къоймаз эсенг, жаш жанымы, суу тюбюнде жояма,
Эр кюсеген санларымы ыргъайлагъа къояма. –

Бу сёзледен нартны башы, хайнух кибик, айланды,
Ол къыз бла аны жаны, юзюлмезча, байланды.

– Охо, охо! – дегенди нарт, – айтханынгы этеме,
Терк къысмасанг къучагъынга, жанып-кюйюп кетеме! –

Олсагъатдан нарт кюбеси кёкюрегин къысханды,
От юсюнде таба кибик, тёрт саны да къызгъанды,

Кёкюрегин тешер кибик нарт жюреги ургъанды,
Такъыясы аны башын тиширыудан бургъанды.

Анга тулпар Гемудасы: – Эй, аяз! – деп айтады, –
Къарт атанга берген антынг, нарт Алауган, къайдады?! –

Ачыууланып, ат туягъын жерге-жерге къагъады,
Ол тамаша обур алпха, шашдырырча, багъады.

Аны кёрюп, нарт Алауган кесин-несин унутад,
Уллу антын, баллы хантлай, чайнай турмайын, жутад.

Тиширыуну, сермеп алып, ол къойнуна къысханды,
Нарт жюреги темир отда кибик, алай къызгъанды…

– Нарт Элинге, сен антынга ёлюп, къалай барырса?!
Болмай эсе, ол къазанны сен биргенге алырса!

Ол къыркъ бугъа этден кеси тыкъ толад, отха ассанг,
Ол бек сыйлы талауурду[vii] – дегенд Гемуда, – алсанг.

Аликланы Уллу Юйде от башына тагъарса,
Ачлыкъ кирсе, нартны халкъы жунчумазча багъарса. –

Бойранкъыз а кёк кёзлерин огъурсуз къыжыратып,
Гемудагъа къарай эди, тишлерин къыжылдатып:

– Хау, ал аны, ансы мени тойдураллыкъ тюйюлсе! –
Дегенди, – ол жек халымы къойдураллыкъ тюйюлсе! –

Ол кезиуге нарт жыйын да, букъу этип жетгенди,
Къыркъ къулакълы деу къазанны Нартха алып кетгенди.

Бойранкъызны, анасын да Гемудагъа олтуртуп,
Жесир кибик келе эди нарт а, жюгенден тутуп.



[i] Бата, батия – разылыкъ, благословление.
[ii] Жанымсуу – уллу суугъа къошулгъан камук, приток.
[iii] Кирем – мекям ичине ётер ючюн жарашдырылгъан тешик, вход.
[iv] Кюйнеу – нафыс къызыулукъ.
[v] Бусакъ – актерек, тополь.
[vi] Балкъыз – балыкъ къыз, русалка
[vii] Талауур – жортууул тоноу, трофей.
Изменено: elbars - 13.10.2018 17:00:11
Страницы: 1 2 3 4 5 ... 11 След.
Читают тему (гостей: 1)

 

Написать нам