Войти на сайт
28 Марта  2024 года

 

  • Ишни ахырын ойламай, аллын башлама.
  • Кёб ашасанг, татыуу чыкъмаз, кёб сёлешсенг, магъанасы чыкъмаз.
  • Аууздан келген, къолдан келсе, ким да патчах болур эди.
  • Кёб джашагъан – кёб билир.
  • Ётюрюкню башын керти кесер.
  • Алим болгъандан эсе, адам болгъан къыйынды.
  • Босагъа таш юйге кирмей эди, тыбыр таш эшикге чыкъмай эди.
  • Эли джокъну – кёлю джокъ.
  • Этек чакъмакълары баш джаргъан, сёлешген сёзлери таш джаргъан.
  • Тау башында, тау болмаз, джангыз терек, бау болмаз.
  • Тил бла келеди джыр да.
  • Ёксюзню тилеги къабыл болур.
  • Аджалсыз ёлюм болмаз.
  • Аджаллыгъа окъсуз шкок атылыр.
  • Кёлсюзден сёзсюз тууар.
  • Эринчекге кюн узун.
  • Хантына кёре тузу, юйюне кёре къызы.
  • Чомартны къолун джокълукъ байлар.
  • Джарлы тюеге минсе да, ит къабар.
  • Бет бетге къараса, бет да джерге къарар.
  • Аурууну келиую тынч, кетиую – къыйын.
  • Юйюнг бла джау болгъандан эсе, элинг бла джау бол.
  • Таукел адам тау тешер.
  • Аджашхан тёгерек айланыр.
  • Халкъны юйю – туугъан джери.
  • Орундукъ тюбюнде атылсам да, орта джиликме, де да айлан.
  • Ат да турмайды бир териде.
  • Ишге юренсин къоллары, халкъ бла болсун джоллары.
  • Ишлемеген – тишлемез.
  • Эри аманны, къатыны – аман.
  • Накъырда – кертини келечиси.
  • Эм ашхы къайын ана мамукъ бла башынгы тешер.
  • Киштикге къанат битсе, чыпчыкъ къалмаз эди.
  • Къобан да къуру да къобханлай турмайды, адам да къуру да патчахлай турмайды.
  • Ишин билген, аны сыйын чыгъарады.
  • Сескекли кесин билдирир.
  • Келгинчи, къонакъ уялыр, келгенден сора, къонакъбай уялыр.
  • Нафысынгы айтханын этме, намысынгы айтханын эт.
  • Эринчекни эр алмаз, эр алса да, кёл салмаз, кёл салса да, кёб бармаз!
  • Къызгъанчдан ычхыныр, мухардан ычхынмаз.
  • Байлыкъ тауусулур, билим тауусулмаз.
  • Кесинге джетмегенни, кёб сёлешме.
  • Джаралыны джастыгъында сау ёлюр.
  • Ауругъан – джашаудан умутчу.
  • Тин – байлыгъынг, терен саулугъунг.
  • Акъыл аздырмаз, билим тоздурмаз.
  • Мураты болгъанны джюрек тебюую башхады.
  • Адам къыйынлыгъын кёлтюрюр, зауукълугъун кёлтюрмез.
  • Уллу сёзде уят джокъ.
  • Кёбге таш атма.

 

Страницы: 1 2 3 4 5 След.
RSS
КЪАРЧА - ВОЖДЬ СВОБОДНЫХ, Къарча миф, таурух тюлдю. Темирни сюргюнюнден халкъны Ата джуртуна къайтарыб, Къарачай Элни къурагъан адамды Къарча.
 
КЪАРЧА - ВОЖДЬ СВОБОДНЫХ

КЪАРЧА - РЕАЛЬНОЕ ЛИЦО, ОКУТАННОЕ ЛЕГЕНДАМИ. В ПАМЯТИ, В СОЗНАНИИ НАШЕГО НАРОДА ОН СОХРАНИЛСЯ КАК ВОЖДЬ, ВЕРНУВШИЙ СВОЙ НАРОД ИЗ ТИМУРОВСКОГО ПЛЕНА И СОЗДАВШИЙ НА РОДНОЙ ЗЕМЛЕ КАРАЧАЕВСКОЕ ГОСУДАРСТВО (КЪАРАЧАЙ ЭЛ), ОБЪЕДИНИВ ВЕСЬ НАРОД. ПРИ НЕМ НЕ БЫЛО НИ РАБОВ, НИ КНЯЗЕЙ - БЫЛО ТОЛЬКО ОБЩЕСТВО СВОБОДНЫХ ЛЮДЕЙ. КЪАРЧА - ВЕЛИКИЙ ВОИН И МУДРЫЙ ПРАВИТЕЛЬ, СТАВШИЙ СИМВОЛОМ КАРАЧАЕВСКОГО НАРОДА, КАК И ЭЛЬБРУС СИМВОЛ НАШЕЙ ЗЕМЛИ.

КЪАРАЧАЙ ЭЛ, СОЗДАННЫЙ (ИЛИ ВОССТАНОВЛЕННЫЙ) КЪАРЧА И ЕГО СПОДВИЖНИКАМИ, СУЩЕСТВОВАЛ ОКОЛО 400 ЛЕТ И ПОТЕРЯЛ СВОЮ НЕЗАВИСИМОСТЬ В 1828 ГОДУ. БУДЕМ ДОСТОЙНЫ НАШЕЙ ИСТОРИИ И РОДОНАЧАЛЬНИКОВ НАШЕГО НАРОДА. ОТ НИХ НАМ ДОСТАЛОСЬ И РОДНАЯ ЗЕМЛЯ, И РОДНОЙ ЯЗЫК.

БУДЬ ГОРД ПОТОМОК ВОЛЬНОГО НАРОДА
И ГОЛОВЫ В ПЕЧАЛИ НЕ СКЛОНЯЙ:
В ТЕБЕ ЖИВЕТ ВЫСОКАЯ СВОБОДА
ЗЕМЛИ, ЧЬЕ ИМЯ ВЕЧНО - КАРАЧАЙ.

Перефразируя слова Вс.Иванова, могу сказать:
История каждого народа начинается только тогда, когда глухие, таящиеся в глубинах душ народных стремления находят какого-нибудь гениального выразителя, крупную личность, героя из его среды. Только тогда «племя», «род» становятся народом, только тогда с памятью об этом герое пробуждается в умах народа сознание о своем единстве в пространстве и во времени; эта память делает историю.
Таким героем карачаевского народа был Къарча: до его появления карачаевского народа как единого целого, каковым узнала его всемирная история, не было. Были роды и племена: растительно свежа, буйственна и богата была их жизнь. Страсти были первобытны, не стеснены, ярки как цветы, покрывающие весною склоны гор. Личность не играла роли, жили все родовой жизнью. С момента появления Къарчи, отдельные роды и племена аланские (после разгрома Тимуром Алании), объединившись, стали народом историческим, а его герои пробудили у народов Азии и Европы, — у одних сочувственный, восхищенный отклик, у других — ужас, подобно тому, как клекот орлиный заставляет волноваться мирный птичий двор.
Истины ради: Къарча никогда не покушался на чужие земли, чужое добро, не совершал набеги. Къарча охранял свою землю, защищал свой народ. Не совершал насилия над другими и не позволял насилия над собой. При нем не было ни господ, ни рабов. Он, вернувший из Тимуровского плена свой народ, превыше всего ценил Свободу и Справедливость. В этом его Мудрость и Величие. Только с таким мировоззрением человек, мог создать демократическое государство под названием "Къарачай Эл".
 
БАТЧАЛАНЫ Мусса


КАРЧА - ВОЖДЬ СВОБОДНЫХ

I. Рассказ о земле отцов

Ветер бежит по деревьям, и деревья шелестят листьями, но пусть ветер уснёт и уснут деревья.
В степи звучным ржанием зовут жеребят кобылицы и храпят сытые кони, но пусть их звуки спрячет густая трава...
За шатром плещет сильное море, над морем кричат чайки и колышется песнь рыбаков, но пусть море застынет и замолчат рыбаки.
Весь мир до краёв полон гула и звона, но пусть я буду глух ко всему, чтобы слышать талько твой голос и твои слова.
Прилетел бы к тебе я раньше, но Трам отбил мои крылья, когда я мчался сегодня за раненым тигром, чтобы огненной шкурой его ты в дни без солнца мог греть свои старые плечи...
Ты послал Трама, и Трам долго кричал, чтабы я остановился, но не виден был мне он, потому что был за спиной, и не слышен был, потому что был далеко. Не смог Трам настичь меня ни скачкой, ни криком и послал за мной стрелу, которая быстрее и коня, и крика.
Резвее ветра был пламенный тигр, и я два раза хлестнул своего коня, я не видел, что в боку его торчит стрела, сделавшая его копыта тяжёлыми. Конь мой остался лежать там, где догнала его смерть, а я примчался к тебе. Трам сказал, что ты хочешь видеть меня как можно скорее. Я бросил в пути свой тяжёлый шлем, чтобы легче было бежать, снял стальную кольчугу, чтобы легче было дышать. На ногах моих раны и на дорогах кровь от ран.
"Открой же глаза, отец, и скажи, что хотел сказать..."
"Не могу открыть глаз, мой отважный батыр, - жёлтый туман смерти заполнил их, но я скажу тебе всё, что запер в груди очень давно...
Слушай слова о прекрасной земле и о тоске по ней, слушай внимательно, я тороплюсь.
Ты был не выше меча, воткнутого в землю, когда от яда стрелы уснул могучий алан Батырбий и мы насыпали над ним высокий курган. У этого кургана учил я тебя держать щит и владеть мечом, чтобы сила Батырбия вселилась в тебя.
Ты вырос воином настоящим и стал главою лучшей сотни стражников-телохранителей хана Аслан-Герия, потомка великих хазарских каганов".
Кровью был залит взор Батырбия, но и перед смертью он видел только одно, видел, как горит в упрямом огне и рушится белый, будто снег, город Ма-Асс, где он родился и жил бы до смерти, если, бы не вынырнул однажды из-за крутых склонов его родины жёлтый бунчук узкоглазого хана Бату, внука Чингиза-завоевателя, поклявшегося приторочить весь мир к седлу монгольского коня.
Мчались по вселенной под жёлтым знаменем хана тысячи диких всадников, напоив себя яростью к чужим народам и кровью напоив чужие земли.
- Аланы! Откройте ворота, - кричали они, окружив дивный город Ма-Асс. - Мы покорили множество близких и далёких от вас племён. Храбро бились и ваши соседи, но теперь их вожди - и кипчакский Бачман, и чиркезский Тюкбаш, и асский Иджис - все собирают кизяк для наших костров. Смиритесь, аланы, - склонённую голову меч не рубит.
- Склонённую голову топчут в грязи! - неслись им в ответ гневные слова вместе с тысячью длинных стрел.
Крепка была стена Ма-Асса, и высоки были его башни, звёзды ночью ложились на них отдыхать, а полдневное солнце могло уходить выше их только на локоть. Но невиданное оружие было у неведомого врага: стрелы с горящими хвостами срывались с его тугих луков и несли в город пламя и чад; камин большие, как лошадиная голова, метали его деревянные чудища и разбивали вековые башни и стены Ма-Асса...
Сражались маассцы, пока могли стоять, а когда не могли, падали непокорённые, укрывая собой свой израненный город и ненавидя врага...
К колёсам походных повозок поставил Бату детей аланов, приказав оставить в живых только тех, кто не выше колеса.
- К ним ещё не пришла ненависть их отцов, - оказал он, - а сила и мужество к ним придут. Пали аланы, не упав передо мной на колени, и лод пеплом будет земля их - Алания, пока буду жив я, а дети их забудут, чьи они дети, и будут служить моей славе...
Развезли монгольские сёдла по горам и равнинам вселенной детей непобеждённых. Батырбий был ростом с меня, а я был среди тех, кто не перерос колеса, но мы были не такими уж маленькими, потому что колёса были всё же большие.
Тенью стал, прахом стал Бату-хан, а земля наша и теперь под пеплом, а сами мы умираем далеко от неё, под небом Хазарии (Крым), между водами двух морей.(Хазарское море - Чёрное море).
На синей реке Итиль (Волга) в богатом городе Саран-Берке сидит хан Узбек, ещё выше поднявший знамя Бату.
Вьючат верблюдов баскаки (татаро-монгольские сборщики дани) хана слезами н потом народов от самого Хорезма до синих пределов Рума (Византия) - оплота вечерних стран, и караваны по длинным дорогам везут в далёкий Сарай золото...
Богата дань и из Хазарии, отправляемая на Итиль Аслан-Герием, коварным нашим владыкой и монгольским верным рабом. Богата дань бедного народа, тяжело везти верблюдам томящие грузы в чужие края, согнулись их горбатые спины. Ещё ниже согнулись мы под бременем неволи в чужом краю.
Слушай, сын мой, теперь то, что нельзя было раньше тебе говорить, потому что ты был слишком молод, слушай то, что сейчас нельзя не сказать, потому что я ухожу туда, откуда нет возврата.
Я зову тебя сыном уже много лет, но отец тебе тот, кто лежит под курганом, а я его друг, учивший тебя всему у его могилы, чтобы ты во всём был похож на него...
Взгляни завтра утром на тусклое солнце, Хазарии - Батырбий проклял его, потому что его солнце было другим. Много раз собирал он аланов, чтобы их увести под своё солнце, но в последний раз стрела ударила ему прямо в сердце. Её принёс ветер, вылетевший из золотого шатра ничтожного потомка великих предков - Аслан-Герия, чью жизнь и покой до сих пор охраняли твои надёжные руки.
Слышу - сжали пальцы твои серебряную рукоять меча, и меч гневно звенит. Пусть никогда не утихнет эта песня гнева.
В глазах твоих пламенем вспыхнула ненависть, пусть она никогда не угасает. Пусть она тебя греет, если в пути мороз, пусть она тебе светит, если в пути темно.
А путь твой будет далёк - воды моря, семнадцать зелёных долин, столько же снежноголовых гор и ещё тридцать рек отделяют тебя от Алании.
Собери своих земляков - ты их узнаешь по тоске в глазах - и разбей все живые и мёртвые стены на пути к ней. Ты узнаешь её, землю отцов, она отлична от всех, потому что прекрасней всех. Ты узнаешь её по пахучему стеблю травы, спрятанной уже много лет в рукояти твоего меча, которую сжали сейчас твои железные пальцы. Разожми их, открути рукоять и теперь клинком осторожно её раскрой - видишь? Только в стране аланов растёт эта трава, нигде её больше нет. Мать Батырбия сорвала её, расставаясь с родной землёй, а Батырбий сберёг её в сердце меча и меч оставил тебе, чтобы крепкой была твоя рука и неугасимой была любовь твоя к потерянной родине.
Силён этот стройный стебель, сочны эти узкие листья, цепки эти длинные корни на родных склонах, ни зной, ни бураны там для них не страшны. Людям нужен сок стеблей и листьев. Сок этой травы, поивший твоих предков, был тёмно-красен, как кровь, почти чёрен, как чай, и её назвали Кара-чай.
Поэтому и тебя назвал отец этим звучным и сильным словом - Карачай, а я, чтобы стала длинней твоя жизнь, сделал имя твоё коротким и стал ты Карча.
Я оказал тебе всё и могу умереть, тебе умирать желаю под небом Алании. Но живи много лет и будь похож в любви и ненависти на своего отца. Полюби свою землю и прокляни чужое, холодное солнце и чужие дожди.
 
II. Песня пастуха Таулу

В долине Бахсана в густом чинаре и орешнике лежал аул Карчи Эль-Джурт. В знойный полдень, когда Карча, со всеми мужчинами жал далеко за рекой ячмень, ворвались с боевым кличем в аул незнакомые всадники, опустошили дома и увязали всех красивых девушеr попер`к седла.
Четырех грабителей пронзил четырьмя стрелами молодой пастух Таулу, единственный из мужчин, кто им встретился.
До самого вечера вели на аркане пастуха, а когда пришла пора отдыху и загорелись костры, Абдулла, предводитель отряда, сильным взмахом ножа разрубил его путы и сказал гневно:
- Четырёх орлов погубил молодой волк, но волк не умрёт. Он будет стеречь лошадей и готовить нам пищу, пока не высохнет в нём кровь от жажды и голода. Сейчас он нам сварит своих лучших овец, а мы позабавим своих пленниц.
Связал десять любимых овец Таулу, поднял брошенный ему нож и нагнулся красить овечьи шеи. И когда запах крови пропитал его яростью, он, птицей перемахнув через костёр, вырос из пламени перед Абдуллой, схватил его за длинный ус, запрокинул голову и молча воткнул в горло нож.
Потом, крутясь вихрем среди набежчиков, Таулу стал делать то, что делает волк в отаре без пастуха. Долго он показывал гостям, как пляшет у вечерних костров смерть, а когда его снова связали и понесли к огню, он запел:
Эх, как мучила жажда сегодня меня,
Эх, как вражеской кровью я жажду унял!
О-рай-да, рий-да-ра,
О-рий-да, рий-да!
Десять бедных овец я послал на тот свет,
Вдвое больше врагов им отправил вослед!
Так учил меня Он -
Так и сделал я!
Эх, мне тоже пора, - о-рай-да, - умирать,
Эх, на вражьих телах так удобно лежать.
Так учил меня Он -
Так и бился я!
Поднят я над огнём многим множеством рук,
На моём лице смех, а на вражьих - испуг!
Так учил меня Он -
Пусть Он здравствует!
Я недолго пожил, но пожил, как хотел,
Перед смертью теперь одного б я хотел,
Чтобы Он на коне
Показался вдруг.
Чтоб за склоном вдали Его шлем засверкал,
Чтоб Он видел конец мой и гордо сказал:
"Так учил я его -
Так и умер он!"
- Одинаковой дорогой приходят все в мир - все с плачем, а уходят по-разному, - так сказали чужеземцы, изумлённо внимая гортанным ритмам пастуха, висевшего уже под пламенным зевом смерти. - Невиданной доблестью нас ослепивший пастух, чем защитил ты сердце от страха?! И какими сумел поразить стрелами наши ничем не смягчённые души?! Скажи - о ком твоя последняя песня и допой её до конца - смерть тебя подождёт.
- Надо сердце заполнить любовью, чтобы не осталось в нём места страху, - так ответил Таулу, когда его развязали. - Песня моя о тех, кого я люблю; она очень длинна, но я её допою, и пусть доживут свои дни те, о ком я пою.
Вырезал Таулу сыбызгы (род свирели) из бересты, наполнил грудь воздухом, и крутая, как подъём в горы, клокочущая, как река, густая и сильная песня понеслась далеко сквозь сердца суровых пришельцев, сквозь горы и туман на горах...
"Лес, не шуми - я пастух из Эль-Джурта, сейчас буду петь о народе своём и о Карче, Батырбиевом сыне, свободу нам давшем.
В далёком Крыму жил Карча беззаботно, но стала язвить ему душу тоска по отчизне; томить стали ветры и запахи трав синих гор, будить стали ночью Карчу стоны отчих полей, одичавших без добрых семян, без людей.
Созвал он однажды товарищей верных, которыми были и Трам меткоглазый, и сильный, как лев, Адурхай, и быстрый, как рысь, Будиян с Наурузом бесстрашным и эти слова им сказал:
- Без родины мы мертвецы все и между живыми, на родине мы и среди мертвецов все живые.
Потерявший глаза
может песню услышать,
Потерявший уши
может радугу видеть,
Потерявший руки
может на свадьбе плясать,
Потерявший ноги
может друзей обнимать,
Потерявший всё
может в родной земле лежать.
Потерявший Родину
Совсем ничего не сможет.
Готовясь к побегу, собрали друзья всех аланов и лунною ночью, когда в тихом море стоял, их корабль, напали они и разбили отряд безбородых крымчаков, которые посланы были Аслан-Герий-ханом с таким повеленьем: сначала дорогу отрезать аланам, потом за их головы взяться...
- Вах, чудо какое-то мчится в степи, - удивился Герий, на рассвете разбуженный гулом, - синий туман перед чудом клубится, и светлые звёзды и чёрные галки летят из тумана; слепящее солнце горит перед чудом, а позади серебрится луна.
- Ох, то не чудо, - сказали Герию его сыновья, - то несётся к нам конь богатырский, туман из ноздрей выпускает; земля от копыт его стаями птиц отлетает, и искры из кремня подковы его высекают.
Ох, мчится на нём стальнорукий Карча, рассекая поднятым мечом небеса; на груди его латы сверкают, как солнце, а щит за спиной, как луна...
Беспощаден, как смерть, был Карча, злом карающий зло: юрт хищных Гериев, себя называвших Асланами-львами, вогнал он в могилы, как в норы шакалов, и со своими людьми уплыл в море.
Был долог на родину путь - три дня и три ночи туда, где дневное светило восходит, несли паруса, как орлиные крылья, аланов свободных, их жён и сестёр их, от счастья впервые запевших.
На утро четвёртого дня на беду им всем внезапно разгневалось небо: щитом своим синим оно загремело, и тучами чёрными солнце закрыло, и принялось огненно-жёлтые копья метать.
Спокойное море, пронзённое болью, взбурлило, восстала вода, разбуянились волны, и крепкий корабль аланов разбили, как щепку, на скалы прибрежные бросив.
Судьба, что беду посылает, и помощь пошлёт, когда нужно: надёжную руку свою протянул потерпевшим крушенье народ той земли - апсуа (так называют себя абхазцы).
В краю их цветущем, в горах Джеметея, прожили аланы, пока не окрепли, и через шесть лет по крутым перевалам, идя снова к солнцу, опустились в Архыз, что лежал за снегами и льдами большого хребта.
Был чист небосвод над долиной Архыза, богат был Архыз и зверями и птицей, и туры, и овцы там быстро плодились, но не росла там трава Кара-чай... В поисках этой травы исходили мы много земель и, наконец, до Басхана дошли, чтобы здесь отдохнуть, а потом её снова искать..."
Так закончил свою песнь Таулу и спросил:
- А что ищете в этой земле вы, рождённые далеко от неё? Что пожать вы хотите осенью, посеяв весну своей жизни страхом и смертью?
И так ответили ему помрачневшие воины:
- С несчетными войсками идёт по горам и равнинам сын Тарагай-амира Темир-Асхак, Железный Хромой, родившийся от матери с зажатым в кулаке сгустком крови.
Под его знаменем за одно это лето мы прошли, покрыв пеплом, и страну картвелей Гюрджю-стан (Грузия, Картвели - так называют себя грузины), и страну Огня - Азербайджан, и сейчас перед нами, Темир-Асхак разбил возомнившего себя тоже железным Тохтамыша, великого хана Золотой Орды, и, не дав нам вытереть со лба пот этого боя, разослал нас по горам, чтобы и здесь, как и всюду, не оставалось племён, не склонивших перед ним головы.
Из другого конца света идём мы, земля наша далеко, мы забыли её лицо, покоряя чужие земли, а Темир-Асхак ведёт нас всё дальше, и там, где ступает его пята, надолго умирает трава и перестают смеяться дети. Истёрлись наши ноги в походах, истёрлись наши сердца, устали мы от огня и крови, жаждем мы сеять и жать, как твои соплеменники, ячмень, и как они, возвращаться по вечерам под мирные кровли и качать на коленях сыновей.
Поэтому вчерашней ночью мы отстали от своего отряда - эти дремучие горы могут нас скрыть от Темир-Асхака.
Поэтому сегодня в полдень мы взяли себе в твоём ауле хлеба и жён.
И сказал тогда им Таулу, что не может награбленный хлеб дать телу соков, а похищенная жена стать матерью верных сынов. И ещё сказал: просторна земля, щедры поля, добры люди в ауле Эль-Джурт - кров и тепло, мужскую дружбу и женскую любовь мог бы всякий найти в нём, открыв людям сердце, а меч оставив спящим в ножнах.
- И рады бы мы пристать к стае, - ответили ему, - да перья у нас не те. Красны наши руки от крови. Научатся ли они держать кетмень и пастушью ярлыгу вместо меча? Отмоют ли их пот и дожди?
Отвагой блистающий юноша! Будь для нас, своих врагов, братом, усни мирно с нами, а утром помоги решить нашу судьбу...
Но неожиданное для них настало утро. Когда ушли последние звёзды и разгорелась пламенная заря, из-за синих холмов вылетел на легконогом коне Карча, в светлых лaтax и сияющем шлеме.
А слева от Карчи и справа, вонзая копья во встречный ветер, выскочили все его воины.
Двое из них, Будиян и Боташ, вздыбили своих коней в самой середине похитителей и засверкали мечами над их головой.
Не дал Таулу пролиться крови: схватив и удерживая скакунов за уздцы, он начал свой рассказ о том, что в душах чужеземцев уже высыхают травы зла и вырастают цветы раскаяния и мира.
Слушал Карча пастуха, пронизывал долгими взглядами неподвижных воинов Железного Хромца, а потом сказал им, что они, сохранив честь похищенных ими девушек и жизнь смелого пастуха, сохранили своё право - жить, а всякий живущий должен быть свободен: незнакомцы могут направить своих коней в любую сторону, а если решат войти друзьями в аул Эль-Джурт, никто никогда не напомнит, как они вошли в него однажды врагами.
- Посмотрите на нас, - сказал им Карча, - из разных земель, из разных племён и в разное время пришли мы в Эль-Джурт, но кровь у нас стала одной. Пусть скажут, что это правда, и кипчаки из жёлтых степей, и болгары с реки Итиль, и крымчаки из Карасу-Базара, и бесленейцы и абазинцы с соседних долин.
И горе и радость, как воздух, как землю и воду, мы делим поровну, кто бы нас ни родил. Пусть скажут, что это правда, и знатный сван Отар и кабардинцы Тохчук с Тамбием, и малгарский пастух Хубия, и армянский охотник Айбаз, и княжич из Крыма Шаухал, и все аланы, с которыми npишёл я сюда из-за широких морей и через высокие горы.
Когда взошло солнце, эльджуртцы, обнявшись с пришельцами, сидели вокруг утренних костров, костров дружбы, жарили овец, принесённых в жертву счастливому дню, и слушали новую песню пастуха Таулу.
 
III. Враги и друзья

Не один раз меняли горы зимние и летние свои одежды с тех пор, как поселился Карча в долине Басхана, но неизменным было всё время счастье в его ауле, пока не проведал рыжий Асланбек - кабардинский князь из рода Кайтуковых - о том, что рядом живёт неизвестное племя, которое не платит дани.
- Ты нашёл среди гор и лесов дремучий угол, - сказали Карче люди Асланбека, - но ни один угол от судьбы не спрячет. Увидела княжеская служанка, спустившаяся из замка за водой, как волны Басхана несут свежие щепки, и вот мы, идя вверх по реке, нашли вас. Не один год, видно, сеете хлеб и пасёте стада вы на этой земле, но ни одного колоска и ни одной овцы не послали до сих пор тому, кто рождён хозяином этой земли...
Большое внимание оказал гостям Карча, не стал щедроту свою от них прятать, на почётное место их посадил и сам их старым вином и молодым мясом принялся угощать.
Полные артмаки (переметные сумы) подарков к сёдлам гостей своей рукой приторочил и, провожая их в путь, так сказал:
- Дома в Эль-Джурте открыты для вас, как открыты сердца эльджуртцев. Лица ваши мы будем с любовью помнить, а слова постараемся забыть, потому что они были недостойны вас. Хозяином земли не рождаются, хозяином становятся, когда начинают её лелеять, пахать её и засевать, орошать её солёным потом, чтобы хорошо на ней росли и хлеб, и трава, и цветы...
Невесёлыми ускакали послы Асланбека и грозными прискакали через несколько дней опять. И не тёплые слова приветствия, а жёсткие и тяжёлые слова принесли их уста.
- На земле твоей, - сказали они Карче, бряцая богатым оружием, - перестанут расти хлеб и цветы и вырастут могильные холмы... Без шапки и босиком должен ты погнать сейчас с нами пару жирных волов и сам их разделать: ждёт князь тебя со своим войском на полдневном пути отсюда и желает, чтобы сегодня за его столом ты был шапой (прислуга за столом) и своим усердием снял со своей шеи тяжкий камень вины...
Неподвижно и молча стоял Карча, крутил длинный ус и горел чуть заметно глазами. Старший из княжеских слуг подошёл вплотную к нему, протянул руки к белоснежной шапке его и, может быть, сумел бы снять её, если бы вдруг острый меч Карчи не отсёк ему голову...
Топнул гневно ногой Карча, и большой камень, на котором он стоял, дал трещину, а послы упали перед ним на колени.
Посадили эльджуртцы не в меру усердных послов на коней, прикрутили ремнями к сёдлам и, к спине одного из них привязав околевшего старого пса, сказали:
- Везите князю нашу дань. По чести ему это мясо и по зубам. Не снимая оружия, легли спать эльджуртцы, а на рассвете, когда их дозорные зажгли на высоких вершинах костры тревоги, все они вышли, готовые встретить войско рыжего князя...
Многим не пришлось увидеть поднявшегося в то утро солнца, но чем больше падало сражённых, тем яростнее сражались живые... Катились потерянные щиты по склонам, как колёса; кони топтали коней; мечи расщепляли мечи, и разгорячённым бойцам нельзя было налиться из Басхана воды, потому что от крови он покраснел.
"Лучше сложить в бою голову, чем склонить перед врагом", - так решили эльджуртцы, хотя их было совсем мало, и продолжали биться. Их становилось всё меньше, и скоро бы их совсем не стало, если бы пришедшие из аула седоволосые матери не бросили к ногам противников белые шали со своих плеч.
Опустились к земле нацеленные в груди копья, застыли поднятые для ударов мечи, застряли в колчанах наполовину вытянутые стрелы...
- У тебя, - сказал Асланбеку Карча, - было больше рук, и ты одолел. Теперь ты погонишь наши стада в Кабарду, опустошишь наши дома и будешь пить нашу кровь. Но ты ещё прикусишь в раскаянии свою губу и проклянёшь этот день.
Ушёл Карча за перевал, взяв с собой Отара, княжича из рода Дадианов, которого усыновил много лет назад, когда жил в Джеметее. Ушёл и вернулся с многочисленным отрядом друзей-сванов, поклявшихся помочь Карче вернуть его народу свободу...
Большим праздником был в Эльджурте этот день, великий той был устроен в честь гостей, и старший из них - Адуа - первый тост на этом пиру предложил выпить за дружбу между гостями и хозяевами, которая началась сотни лет назад, когда царь аланов Доргулель Великий выдал свою красавицу сестру Борену замуж за грузинского царя Баграта.
- Умерли давно и Баграт и Доргулель, - сказал Адуа, - и много ещё царей после них умерло, но дружба жива, потому что живы народы, которым нужна дружба.
Завтра мы вместе с вами сразимся с вашим врагом и будем пировать снова, если победим: а если падём за друзей, падём не жалея о недожитых днях. Но огонь вражды зажёг один князь Асланбек, сын Кайтука, проливать же кровь за него будут такие же люди, как мы. Поэтому мы с Карчой, перед тем как вырвать из ножен мечи, решили предложить Асланбеку вернуть всё, что взял он у вас, и выдать заложников, чтобы не смог он больше посягать на вашу свободу и покой.
Узнал Асланбек о численности и мощи своих врагов и принял все их условия. Через три дня пастухи его пригнали в Эль-Джурт отары овец, табунщики его пригнали косяки лошадей, а старший из асланбековых послов, красивый и мудрый старик, поставил перед Карчой двух сильных юношей-заложликов и сказал:
- Это сыны хороших, почитаемых нами отцов. Пусть живут они под твоим крылом и пусть они сами, их внуки и правнуки принесут твоему народу добра в сто раз больше, чем принёс ему горя наш неразумный князь.
 
IV. На земле отцов

Удачлив был на охоте Боташ, не имел себе равных ни в силе рук, ни в меткости глаза, ни в быстроте ног. Охотился он обычно один, только сына Карчи - Джантугана иногда брал с собой, потому что Джантуган был также упорен и неутомим.
На высотах Садырла, за горой Минги-Тау, подстрелив двух оленей, Боташ и Джантуган летним вечером разложили костёр отдыха и, пожелав друг другу хорошей ночи, уснули богатырским сном.
Но несчастной оказалась ночь: бродяга-змея набрела на них и ужалила в грудь Джантугана.
Два дня вёз Боташ юного друга, устроив на конских спинах носилки из веток березы и и молодой травы.
Торопился Боташ, понукал лошадей неустанно, но не привез в Эль-Джурт Джантугана, а привез его холодное тело.
Нагнулся печальный Карча к остывшему сыну, сурово обнял его и хотел повернуться назад, как вдруг схватил в охапку траву с носилок и закричал:
- Боташ! Где ты ее нарвал?! Это она - трава Кара-чай, чей запах мучил нас всех столько лет, она, чей высохший стебель хранит в себе до сих пор рукоять отцовского меча, она, чьи соки текут в нашей крови! Скажи же, Боташ, где она растет?!
Карча прижался лицом к зеленой траве, и ее пучки, передаваемые из рук в руки, пахли его слезами.
- Она растет там, - ответил Боташ, - за великаном горой Мииги-Тау. Прекрасна и щедра ее земля. В прошлом году, когда, в первый раз там охотясь, я пустил лошадь пастись, посеяла она из худой своей торбы несколько горстей ячменя, и в этом году я не поверил глазам, увидев, как хорошо он зацвел. И лесом, и дичью богат тот край, бродят в нем никем не пуганные стада оленей, туров и коз. Та земля так прекрасна, что не смог я ее проклясть даже в тот день, когда она влила яд в грудь моего друга.
- Это земля наших отцов, - сказал Карча. - И нет на свете ничего, за что можно проклясть отчизну. Я благословляю тот день, который отнял у меня единственного сына, но вернул мне единственную родину.
Похоронили Джантугана на высокой горе близ Эль-Джурта, которой потом дали его имя, и сразу же, не откладывая, Карча стал готовиться в путь.
Больше половины эльджуртцев ушло с ним. Прощаясь c оставшимися, Карча сказал, что и в разных землях будут они одним народом, между ними будет стоять великая гора Минги-Тау, но не будет она преградой их любви и братству. Две ее вершины будут как две груди матери, и, как молоко одной матери, будут пить оба народа воду рек, стекающих с этих вершин в разные стороны - к восходу солнца и к заходу.
Самым старшим и почитаемым среди оставшихся был мудрый Малкар, и их поэтому назвали балкарцами, а те, кто ушел с Карчой, приняли имя карачаевцев.
Показал Боташ в широкой долине меж крутых гор клочок оголенной земли, траву с которой он сорвал, чтобы мягче было спине умиравшего Джангутана.
- Наш Карт-Джурт! - вскрикнул Карча п лег грудью на этот клочок, и лежал неподвижно до вечера.
Когда же зажглись звезды, Карча, выпрямив богатырские плечи и широко расставив ноги, гордо стоял на родной земле, и Млечный Путь горел за его плечами, как крылья.
И там, где он стоял, поставили первый дом первого карачаевского аула Карт-Джурт - Древняя отчизна.
(М.Х.Батчаев, Е.Л.Стефанеева. "Горы и нарты", Ставрополь, 1978 г.)
 
КЪАРЧАГЪА ЭСГЕРТМЕ САЛЫРГЪА КЕРЕКДИ

«Хансыз джомакъ болмаз» дегенлей, Къарчасыз къарачай халкъны тарихи башланмайды. Къарчаны къалалары, Къарчаны келилери, Къарчаны Къадау Ташы, Къарча къылыч, Къарча садакъ, Къарча сёз, Къарча намыс, Къарча джорукъ, Къарча тёре...

Алан халкъны бир къауумун Темирни джесиринден Кавказ джуртуна къайтаралгъан Къарча, аны джуртдагъыла бла бирикдирген Къарча, Къарачай Элни къурагъан эмда джауладан сакълагъан Къарча...

Къарчагъа таурухду-мифди десек, Къарчаны биргесине келген, къауум башчылагъа Адурхайгъа, Будияннга, Наурузгъа, Трамгъа уа не дейик? Ол къауумланы къайсысындан болгъанларын тукъумла бюгюн да бек ариу биледиле Къарачайда. Аны ючюн излейдиле Къарачайда Къарчагъа эскертме салыргъа.

"Къарачай", 2013 дж. мартны 7
ЧОМАЛАНЫ Казбек, философия илмуланы кандидаты, "Къарачай Конгрессни" тамадасы:

КЕРЕКЛИ ИШДИ — ТЮЗ ОНОУ ЭТИЛСИН деген статьядан юзюк (Къарчаны юсюнден айтылгъан джерлери)

Къарачайны атасы барды деб билебиз, ол да Къарчады.
Эм биринчи атабызгъа салыргъа керек тюлбюзмю сый таш (монумент)?
Хабичланы Магомет аны макетин этиб тургъанлы талай джыл болду. Ишлеб салыргъа уа ачха табылмайды.

... эм керекли, эм магъаналы зат: Къарчаны сый ташы, монументи, салынмай башха ташны салыныр эркинлиги джокъду Къарачайда.
Башхала барысы да тёзе барырла, бу уа мындан ары тёзерге керек тюлдю. Бизге бек керекли затды ол.

Халкъ кеси кесинден ёнгелеб, бёлюнюб, кесек-кесек болуб, тукъум джыйылыулагъа къалыб, кланла болуб, байла, оноучула болургъа чабыб, джутлукъ, гудулукъ юсюбюзню басыб, тамадала бир-бири бла джарашмай, тукъумларын да ызларындан сюйреб, халкъны, харбуз таракълача, кесиб тургъанларын кёребиз. Аллай халкъны къарыуу, кючю болмайды. Ол себебден аллай затла къалыргъа керекдиле.

Мен оюм этген бла, бу къайгъыланы юсюбюзден аллыкъ, халкъны джыйышдырлыкъ, барыбызны да сагъайтырыкъ, кёлюбюзню кёлтюрлюк Къарчаны ташыды.
Анга къараб ётсек, джолда джюрюб, къарачайлы болгъаныбызны эсгериб, анга къууаныб, бир-бирибизни тансыкълаб, бирге болурубузну излеб, бёлген затланы ташлаб, онглу халкъ болургъа, джерибизге сакъ болургъа излеб турлукъбуз...".


Былайды халкъны Къарчагъа къарамы. Не келсин, бир-бирде, анда-мында терс джазгъанла да тюбеб къаладыла.
Къарчагъа ат-бет атаргъа кюрешиу — джыларыкъ сабий атасыны сакъалы бла ойнар дегенлейди. Къарча уа Къарачай халкъны Атасына саналады.
Тарих илмуланы доктору Къаракетланы Мурат тюбешиуде «тюнененги сен герохдан атсанг, тамбланг сени тобдан атар» деб, Расул Гамзатовну сёзлерин бош айтмагъанды.

КЪАРЧА - КОНЕЧНО, НЕ ПРОРОК, ХОТЯ ДАВНО СКАЗАНО: НЕТ ПРОРОКА В СВОЕМ ОТЕЧЕСТВЕ. НО ЕСЛИ ТАК БУДЕМ ОТНОСИТЬСЯ К СВОИМ СВЯТЫМ ИМЕНАМ, ТАК НЕДАЛЕКО И ДО ПРОРОКОВ ДОЙТИ. АЛЛАХ САКЪЛАСЫН! ВСЕ НАЧИНАЕТСЯ С МАЛОГО: С ПРЕНЕБРЕЖИТЕЛЬНОГО ОТНОШЕНИЯ К СВОИМ РОДИТЕЛЯМ, ПРЕДКАМ, РОДОНАЧАЛЬНИКАМ ФАМИЛИЙ, НАРОДА.

КЪАРЧА - РЕАЛЬНОЕ ЛИЦО, ОКУТАННОЕ ЛЕГЕНДАМИ. В ПАМЯТИ, В СОЗНАНИИ НАШЕГО НАРОДА ОН СОХРАНИЛСЯ КАК ВОЖДЬ, ВЕРНУВШИЙ СВОЙ НАРОД ИЗ ТИМУРОВСКОГО ПЛЕНА И СОЗДАВШИЙ НА РОДНОЙ ЗЕМЛЕ КАРАЧАЕВСКОЕ ГОСУДАРСТВО (КЪАРАЧАЙ ЭЛ), ОБЪЕДИНИВ ВЕСЬ НАРОД. ПРИ НЕМ НЕ БЫЛО НИ РАБОВ, НИ КНЯЗЕЙ - БЫЛО ТОЛЬКО ОБЩЕСТВО СВОБОДНЫХ ЛЮДЕЙ. КЪАРЧА - ВЕЛИКИЙ ВОИН И МУДРЫЙ ПРАВИТЕЛЬ, СТАВШИЙ СИМВОЛОМ КАРАЧАЕВСКОГО НАРОДА, КАК И ЭЛЬБРУС СИМВОЛ НАШЕЙ ЗЕМЛИ.

ЛЮБОЙ ЧЕЛОВЕК СТРЕМИТЬСЯ ПОСТРОИТЬ СВОЙ ДОМ, ОГОРОДИТЬ СВОЙ УЧАСТОК ЗЕМЛИ, БЕРЕЧЬ ЕГО. РОДИНА, ИСТОРИЯ НАША ТРЕБУЮТ К СЕБЕ ТАКОГО ЖЕ ВНИМАТЕЛЬНОГО ОТНОШЕНИЯ - ОБ ЭТОМ БОЛЬШИНСТВО НЕ ДУМАЕТ. ЧЕЛОВЕК НЕ ПОЗВОЛИТ ПЛОХОЕ ГОВОРИТЬ О СВОЕМ ОТЦЕ. НО ЕСЛИ ОН СЫН СВОЕГО НАРОДА, ДОЛЖЕН УВАЖАТЬ ОТЦА ВСЕГО НАРОДА.

КЪАРАЧАЙ ЭЛ, СОЗДАННЫЙ (ИЛИ ВОССТАНОВЛЕННЫЙ) КЪАРЧА И ЕГО СПОДВИЖНИКАМИ СУЩЕСТВОВАЛ ОКОЛО 400 ЛЕТ И ПОТЕРЯЛ СВОЮ НЕЗАВИСИМОСТЬ В 1828 ГОДУ. БУДЕМ ДОСТОЙНЫ НАШЕЙ ИСТОРИИ И РОДОНАЧАЛЬНИКОВ НАШЕГО НАРОДА. ОТ НИХ НАМ ДОСТАЛОСЬ И РОДНАЯ ЗЕМЛЯ, И РОДНОЙ ЯЗЫК.

БУДЬ ГОРД ПОТОМОК ВОЛЬНОГО НАРОДА
И ГОЛОВЫ В ПЕЧАЛИ НЕ СКЛОНЯЙ:
В ТЕБЕ ЖИВЕТ ВЫСОКАЯ СВОБОДА
ЗЕМЛИ, ЧЬЕ ИМЯ ВЕЧНО - КАРАЧАЙ.
 
АССАЛАМ АЛЕЙКУМ !
Тюнене (17.04.12) ,Элбрусоидни Пашински шахарда бёлюмюнде, керти аламат джыйылыу болду. Анда сёз тепсеулени юсюнден барды! Билимли адамланы биринден бирине,андан да джаш къаумгъа. Ол билимлери болгъан къонакъларыбыз бек кёб сеир ,иги хапарла айтдыла.....
...Келген къонакъланы бири-Хабичланы Зинхара (кандидат культурологии,театровед) аллай муратын сагъынды алайда: "Школлада , музыканы орнуна пение , физ-ра орнуна хореография болса,бир иги иш боллукъ эди!"- деди! (миллет тепсеу-джырлау)
...аны нек айтама... Къарчаны кёбюрек сагъына турсакъ керек эди,адам ичинде. къарт-джашха, джаш-сабийге. юлгюге салыб,эл билген хапарларын айтыб, ол заманда чотну ,тарихни да аз-аз ангылата! Пушкин хариб айтханлай...ташдан да иги сёз эсгертме - сёздю! айтылгъан сёз!
Къарчаны джигит-хапарлары бир болсада,адамны сагъыш этдтрирчады, ангыларча,"алай этген къыйнды-алай а этерчады" дерча,тырмашырча игиге!
с УВАЖЕНИЕм !
 
Къарачаны кесини юсюнден бир тема ачыб, ушакъ бардырыргъа боллукъ эди, ким не сагъыш этгенлерин айтсала бек сююб окъурукъ эдик ??
 
Barsil, бу ачылып тургъан тема Къарчаны юсюнденди. Мен аны юсюнде аз билмейме, алай мен да бек сюйюп окъурукъма Къарчаны жашауундан хапар. Къарча Малкъарда Къарачайдан кем белгили тюйюлдю. Бизде Къарчалары деген дукъумдан сора да Къарча къала да барды.
 
Бек сююб окъудум... Къарча къала деб-Архызда да барды...)))
Къадау ташны къатында салынган эскертмени (Къарчагъа салынган) бир талай кере да сындыргъандыла... Аны чачаргъа кимге керек болгъан бир билирге излей эдим...
 
Цитата
elbars пишет:
Barsil, бу ачылып тургъан тема Къарчаны юсюнденди. Мен аны юсюнде аз билмейме, алай мен да бек сюйюп окъурукъма Къарчаны жашауундан хапар. Къарча Малкъарда Къарачайдан кем белгили тюйюлдю. Бизде Къарчалары деген дукъумдан сора да Къарча къала да барды.
да Къыйырдан, джаза кел билгенинги
 
Кавказ. Легендарный Къарча.

Загрузка плеера
 
Bilal Laypan

КЪАРЧА

Ана тилими тузун джаладым
Туугьан джерими сууун ичер ючюн.
...Къадау ташха къабланыб джыладым:
Джашадым, ёлдюм ма бу джер ючюн.

Джюрегими кесим кесдим, таладым
Дуния малгьа алданмасын деб.
Сезимлериме къатылыб турдум
Джуртха сюймеклик алда болсун деб.

Халкъымы кёбюсю къырылыб,
Атасыз-анасыз, джуртсуз къалгьанымда да,
Ёксюзме, эссизме, насыбсызма дерге
Ана тилибизге ырысладым.

Ана тилимде табдым халкъымы
Къанын-джанын, ёлгенин-сауун да,
Ана тилимде табдым джуртуму
Агьачын-ташын, доммайын-бууун да.

Ол – къыбылада да къыблама болду
Тарихибизни кёргюзтюб тургьан,
Ол къыямада да къыблама болду
Къутулур джолубузну кёргюзтюб тургьан.

От тёбеси болуб да къалды
Ишлеген юйюбюз, джыйгьан байлыгьыбыз.
Тенгизде батмады, тюзде къалмады
Ана тилибиз – байрагьыбыз.

Ана тилибиз сакълады бизни,
Биз да кюрешдик сакъларгъа аны.
Кимлеге болса да къошулуб къалмай,
Аны сыйладыкъ. Аны ючюн сайладыкъ
Джуртубузну – мийик тауланы.

Талай кере тюшдю бизге джуртсуз къалыргъа,
Анча кере хорлам бла къайытдыкъ.
Ана тилибиз саулукъда
Ёлмезлигибизни ангыладыкъ.

Ана тилими тузун джаладым
Ата Джуртуму сууун ичер ючюн.
...Къадау Ташха таяныб джырладым:
Туугъаным, ёлгеним да ма бу джер ючюн.
 
2013 дж. мартны 30, "Къарачай"

Тарихибизни унутмайыкъ

КЪАРЧАНЫ ОТ КЕЛИЛЕРИ КЪАЙДАДЫЛА?



Бу корреспонденцияны автору Чотчаланы Батдал хаджи Джангы Къарачай элде джашайды. Мын дан алда джууукъ-тенг, джыйылыб, аны 85-джыл лыгъын белгиледиле. Ол джыллагъа джетгенине да къарамай, Батдал хаджи тири адамланы бириди.
Кеси да элде имамны заместителиди. Сыйлы дини бизге къаны-джаны бла берилген ахлуларыбызны бириди. Алгъаракъда Меккягъа барыб, хаджилик къы лыб къайтхан эди. Кеси да ёмюрюн иш бла ашырыб келеди. Кёчгюнчюлюкде Къазастанда барлакъ джер леде махтаулу уруннганы ючюн кърал орден, медаль бла да саугъалагъанды. Сюргюнден къайтхандан сора да, пенсиягъа чыкъгъынчы геологияда ишлеб тургъанды. Кеси да элде сыйы болгъан юйдеги ёсдюргенди.

Чотчаланы Батдал хаджи «Къарачай» газетни эл хапарчысыды. Таймаздан джазыб турмаса да, редак ция бла байламлылыкъны юзмейди. Кёргенин, бил генин, эшитгенин, сейирлик затланы юслеринден га зет окъуучулагъа билдиргенлей турады. Бу мате риалында да аллай затланы юслеринден джазады.


Эртделеде да къарачай миллетде кёб фахмулу, онглу устала болгъанына шагъатлыкъла табаргъа боллукъду. Ала агъач, таш, темир ишлени иги билгендиле. Элледе аллай усталаны бек багъалатхандыла.

Къуру темирчи Гочияланы Джумарыкъны атын айтсакъ огъуна белгили боллукъду Къарачайдан къаллай устала чыкъгъанлары. Ол, кесини гюрбеджисинде бычакъдан башлаб, шкокга дери этиб тургъанды. Бир къаядан экинчиге учарча дельтоплан маталлы зат джарашдырыб, аны бла да учханды.

Аллай юлгюлени дагъыда келтирирге боллукъду. Къарачайлыла шкок отну эртделеден хайырландырыб тургъандыла. Аны этген джерлерини бири да белгилиди Худес. Бюгюнлюкде от келилени кесеклери Къобан бла Худес сууну бир-бирине къошулгъан джеринде суугъа атылыб турадыла. Джангурла джаумай, суу азайгъан заманлада ол келилени бири ачыкъ кёрюнюученди. Энди аны келтириб, республиканы музейине салыргъа керекди. Ол затда, Худес Аягъында агъашчы болуб ишлеген Хапаланы Таучукъгъа тюбеселе, ол болушурукъду.

Совет Союзну заманында, Къобан ёзенде джолну кенгертебиз деб, Къарчаны от келилерин атылтыб ууатхан эдиле. Къайдан билген эсе да, журналист Лайпанланы Сейит Къарчаны от келилерин ууатыргъа тебрегендиле, деб «Ленинни байрагъы» газетде джазгъан эди. Ёзге аны киши къулагъына да алмай къойгъан эди. Олсагъатда район тамадала тарихни сакълар къайгъылы тюл эдиле - тамам партия режимге берилген кёзюулери эди. Келиле къаяны къыйырында да тюл эдиле. Иш этиб атылтхан болур эдиле аланы, эшта.

Ол да алай болсун, биз кёчгюнчюлюкде болгъан заманлада гюрджюлюле къаллай бир мекямыбызны чачхандыла, къаллай бир заран салгъандыла! Кеслери, от салыб, «юйюм кюйдю» деб, къралдан ачха алыб тургъандыла, бир къауумлары, юйлени чачыб, агъачын мычхыгъа салыб, къанга этиб, сатыб тургъандыла.

Бусагъатда юч ёзенде да агъачдан, уллу тёнгерткеледен ишленнген къуру 9-10 юй къалгъан болур, ала да, чириб, къурт ашаб, къуруб барадыла. Къарачай юйле аламат агъачдан ишлениб, башлары да топуракъ бла къалын джабылыб болгъандыла, терезелери гитчечикле болсала да, аллай юйле сууукъ болмагъандыла. Къабартылыланы юйлери, чыбыкъдан эшилиб, башлары топуракъ бла сюртюлюб, бизникиледен кёбге къарыусуз болгъандыла. Былайда биз аланы тёбен салыб сёлешмейбиз - болгъан болумну айтабыз.

Энди ол бизде къалгъан юйлени башларын джабыб, суу ётмезча этиб, белгиле салыб, Джанибекланы Сосланбекни халкъ музейине джаздырылыб берилселе, оюлмай сакъланныкъдыла ансы, аладан къуру къалыб кетерге тебрегенбиз. Хурзукда 20-гъа джууукъ тирмен бар эди. Темирчи Хасанланы Хамид ишлеген джел тирмен да ичлеринде болуб, аладан эки тирмен оюлмай тура эди. Мындан алда сабийле, тирменлени бир кёргюз деб тиледиле да, Хурзукга алыб бардым. Барыб къарадыкъ, тирменле уа джокъ. «Тобаста, болгъан джерлерин табмай, аджашдырыб турама», - дейме. Алайда бир джашчыкъгъа сорсам: «Тирменлени кюйдюрген эдиле», - деб, аланы хапарларын айтады. Барыб, кюлюн кёребиз. Аллай затлагъа адамны джюреги къыйналмай къалай къалсын.

Былайда дагъыда джолланы юсюнден да бир-эки сёз айтыргъа излей эдим. Малкъар таба Басханнга джол алгъын заманлада Минги Тауну джаны бла Садырла сыртны къаты бла ётгенди. Ол джолну къыйын джери Хыдаланы (Чотчаланы) къошладан ёргерек бир 300 метрни барыб, алайдады. Джол суучукъну юсю бла ётеди. Уллуракъ джангурла джаугъанлай, джуууб, ташын ачыб, улоу ётмезча болуб къалады. Алайы бир джарашдырылса, къалгъан джери табды, таш-агъач джокъду. Къолларындан келлик джашларыбыз, эс бёлюб, ата-бабаларыбызны бизге къойгъан затларын сакълаб, къыйынларын эсге алсала, аламат иш боллукъ эди - мен аладан тилеген олду.

Энди шкок отну къалай этгенлеринден да айтайым


Бир джерде юч от кели болгъанды - залыкъылдыны джангы кебген терекчиклерин кюйдюрюб, юч от келиде кюл этедиле. Сора бир келини кюлюн тазалаб, къызыб тургъан келиге кюкюртню салыб, кебдириб, эзиб, кюлча этедиле. Андан сора экинчи келини да бош этиб, анда залыкъылды кюл бла кюкюртню бир-бири бла къатышдырадыла. Кюлден къаллай бир, кюкюртден къаллай бир къошарыкъларыны ёлчемлери болады. Алай бла шкок от хазыр болгъанды. Аны къапчыкъгъа къуюб, къургъакъ джерде сакълагъандыла. Кюкюртню уа къайдан табхандыла?

Уллу Хурзук ёзенни ичи бла ёрге барыб, сол джанында биринчи тюбегени Эни-Къол ёзенди. Алайы Малкъаргъа аугъан джолду.

Сол джаны бла уа Джылы суугъа бараса. Алагъа къайтмай, ёрге, Минги Тау таба, джол тутсанг, Кюкюртлю таугъа джетесе. Андан алгъандыла кюкюртню. Окъланы уа Ташчыда къоргъашын ёзекден алыб, аны эритиб, алай хазырлагъандыла.

Къарачай миллет ёмюрю да шкокну, сауут-сабаны киши таба да айландырмагъанды. Уучулукъда хайырландыргъандыла. Джаугъа уа джаулукъ эте да билгендиле. Алай бла бу джуртланы бизге, бизни тёлюге, сакълагъандыла. Биз да аны унутмазгъа керекбиз.

ЧОТЧАЛАНЫ
Батдал хаджи.
 
Азербайджан бла Тюркде джюрюген огуз эпосха кере Минги Таугъа джуукъ джерледе Къарчар, деб бир джигит хан болгъанды.. Ол Къарчар бла бизни Къарчаны бир байламлары болургъа боллукъмуду? Ким джукъ биледи..?

Дагъыда, блайгъа 19 ёмюр бла 20 ёмюрлени башындан джазылыб къалгъан Къарчаны юсюнден эски джырланы къайдан баргъа боллукъду? Бери форумгъа салырчамыды?
 
Цитата
Albert пишет:
1.Азербайджан бла Тюркде джюрюген огуз эпосха кере Минги Таугъа джуукъ джерледе Къарчар, деб бир джигит хан болгъанды.. Ол Къарчар бла бизни Къарчаны бир байламлары болургъа боллукъмуду? Ким джукъ биледи..?

2.Дагъыда, блайгъа 19 ёмюр бла 20 ёмюрлени башындан джазылыб къалгъан Къарчаны юсюнден эски джырланы къайдан баргъа боллукъду? Бери форумгъа салырчамыды?
1. Ол эпосну аты къалайды, ол Къарчар деб айтылгъан джерин да бир цитировать эталмазмыса?

2. Фольклор бла кюрешгенле болушургъа болурла...
 
Цитата
Sabr пишет:
1. Ол эпосну аты къалайды, ол Къарчар деб айтылгъан джерин да бир цитировать эталмазмыса?
Эпосну аты "Книга деде Коркут" (огузский героический эпос).
Коркут сватает невесту молодому богатырю. Как сват Бамси-Бейрека он отправляется к удалому Карчару
(дэли Карчар),
брату красавицы Бану-Чевек, который «убивает всех, кто сватает его сестру» (III)

http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Korkut/framepril31.htm

Блайда эпосну кеси салыныбды: http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Korkut/frametext3.htm
 
КЪАРЧА

ПОЭМАГЪА АЛ СЁЗ

Къарчаны юсюнден бир уллу зат джазаргъа излегенлей, ёмюрюм кетиб барады. Чачылгъан къауумланы бир джерге джыйыб, Халкъ, Эл этиб кетген Башчысына сый бере билмеген, кесини тарихин сакълай, багъалата билмеген — дуниядан тюб болмай къалырмы?

Быллай сагъышла келе башыма, «Къарачай» газетде (2013 джыл, мартны 30) Чотчаланы Батдал хаджини « От келилерибиз къайдадыла?» деген макалесин окъудум. Ол бек магъаналы сорууланы кёлтюргени ючюн, джазгъанын былайгъа да салама — толусу бла, газетде болгъаныча.

ОТ КЕЛИЛЕРИ БИЗ КЪАЙДАДЫЛА?

Бу корреспонденцияны автору Чотчаланы Батдал хаджи Джангы Къарачай элде джашайды. Мындан алда джууукъ-тенг, джыйылыб, аны 85-джыллыгъын белгиледиле. Ол джыллагъа джетгенине да къарамай, Батдал хаджи тири адамланы бириди. Кеси да элде имамны заместителиди. Сыйлы динибизге къаны-джаны бла берилген ахлуларыбызны бириди. Алгъаракъда Меккягъа барыб, хаджилик къылыб къайтхан эди. Кеси да ёмюрюн иш бла ашырыб келеди. Кёчгюнчюлюкде Къазахстанда барлакъ джерледе махтаулу уруннганы ючюн, кърал орден, медаль бла да саугъалагъанды. Сюргюнден къайтхандан сора да, пенсиягъа чыкъгъынчы геологияда ишлеб тургъанды. Кеси да элде сыйы болгъан юйдеги ёсдюргенди. Чотчаланы Батдал хаджи «Къарачай» газетни эл хапарчысыды. Таймаздан джазыб турмаса да, редакция бла байламлылыкъны юзмейди. Кёргенин, билгенин, эшитгенин, сейирлик затланы юслеринден газет окъуучулагъа билдиргенлей турады. Бу материалында да аллай затланы юслеринден джазады.

“Эртделеде да къарачай миллетде кёб фахмулу, онглу устала болгъанына шагъатлыкъла табаргъа боллукъду. Ала агъач, таш, темир ишлени иги билгендиле. Элледе аллай усталаны бек багъалатхандыла.

Къуру темирчи Гочияланы Джумарыкъны атын айтсакъ огъуна белгили боллукъду Къарачайдан къаллай устала чыкъгъанлары. Ол, кесини гюрбеджисинде бычакъдан башлаб, шкокга дери этиб тургъанды. Бир къаядан экинчиге учарча дельтоплан маталлы зат джарашдырыб, аны бла да учханды.

Аллай юлгюлени дагъыда келтирирге боллукъду. Къарачайлыла шкок отну эртделеден хайырландырыб тургъандыла. Аны этген джерлерини бири да белгилиди - Худес. Бюгюнлюкде от келилени кесеклери Къобан бла Худес сууну бир-бирине къошулгъан джеринде суугъа атылыб турадыла. Джангурла джаумай, суу азайгъан заманлада ол келилени бири ачыкъ кёрюнюученди. Энди аны келтириб, республиканы музейине салыргъа керекди. Ол затда, Худес Аягъында агъашчы болуб ишлеген Хапаланы Таучукъгъа тюбеселе, ол болушурукъду.

Совет Союзну заманында, Къобан ёзенде джолну кенгертебиз деб, Къарчаны от келилерин атылтыб ууатхан эдиле. Къайдан билген эсе да, журналист Лайпанланы Сейит Къарчаны от келилерин ууатыргъа тебрегендиле, деб «Ленинни байрагъы» газетде джазгъан эди. Ёзге аны киши къулагъына да алмай къойгъан эди. Олсагъатда район тамадала тарихни сакълар къайгъылы тюл эдиле - тамам партия режимге берилген кёзюулери эди. Келиле къаяны къыйырында да тюл эдиле. Иш этиб атылтхан болур эдиле аланы, эшта.
Ол да алай болсун, биз кёчгюнчюлюкде болгъан заманлада гюрджюлюле къаллай бир мекямыбызны чачхандыла, къаллай бир заран салгъандыла! Кеслери, от салыб, «юйюм кюйдю» деб, къралдан ачха алыб тургъандыла, бир къауумлары, юйлени чачыб, агъачын мычхыгъа салыб, къанга этиб, сатыб тургъандыла.

Бусагъатда юч ёзенде да агъачдан, уллу тёнгерткеледен ишленнген къуру 9-10 юй къалгъан болур, ала да, чириб, къурт ашаб, къуруб барадыла. Къарачай юйле аламат агъачдан ишлениб, башлары да топуракъ бла къалын джабылыб болгъандыла, терезелери гитчечикле болсала да, аллай юйле сууукъ болмагъандыла. Къабартылыланы юйлери, чыбыкъдан эшилиб, башлары топуракъ бла сюртюлюб, бизникиледен кёбге къарыусуз болгъандыла. Былайда биз аланы тёбен салыб сёлешмейбиз - болгъан болумну айтабыз.

Энди ол бизде къалгъан юйлени башларын джабыб, суу ётмезча этиб, белгиле салыб, Джанибекланы Сосланбекни халкъ музейине джаздырылыб берилселе, оюлмай сакъланныкъдыла ансы, аладан къуру къалыб кетерге тебрегенбиз. Хурзукда 20-гъа джууукъ тирмен бар эди. Темирчи Хасанланы Хамид ишлеген джел тирмен да ичлеринде болуб, аладан эки тирмен оюлмай тура эди. Мындан алда сабийле, тирменлени бир кёргюз деб тиледиле да, Хурзукга алыб бардым. Барыб къарадыкъ, тирменле уа джокъ. «Тобаста, болгъан джерлерин табмай, аджашдырыб турама», - дейме. Алайда бир джашчыкъгъа сорсам: «Тирменлени кюйдюрген эдиле», - деб, аланы хапарларын айтады. Барыб, кюлюн кёребиз. Аллай затлагъа адамны джюреги къыйналмай къалай къалсын.

Былайда дагъыда джолланы юсюнден да бир-эки сёз айтыргъа излей эдим. Малкъар таба Басханнга джол алгъын заманлада Минги Тауну джаны бла Садырла сыртны къаты бла ётгенди. Ол джолну къыйын джери Хыдаланы (Чотчаланы) къошладан ёргерек бир 300 метрни барыб, алайдады. Джол суучукъну юсю бла ётеди. Уллуракъ джангурла джаугъанлай, джуууб, ташын ачыб, улоу ётмезча болуб къалады. Алайы бир джарашдырылса, къалгъан джери табды, таш-агъач джокъду. Къолларындан келлик джашларыбыз, эс бёлюб, ата-бабаларыбызны бизге къойгъан затларын сакълаб, къыйынларын эсге алсала, аламат иш боллукъ эди - мен аладан тилеген олду.
Энди шкок отну къалай этгенлеринден да айтайым


Бир джерде юч от кели болгъанды - залыкъылдыны джангы кебген терекчиклерин кюйдюрюб, юч от келиде кюл этедиле. Сора бир келини кюлюн тазалаб, къызыб тургъан келиге кюкюртню салыб, кебдириб, эзиб, кюлча этедиле. Андан сора экинчи келини да бош этиб, анда залыкъылды кюл бла кюкюртню бир-бири бла къатышдырадыла. Кюлден къаллай бир, кюкюртден къаллай бир къошарыкъларыны ёлчемлери болады. Алай бла шкок от хазыр болгъанды. Аны къапчыкъгъа къуюб, къургъакъ джерде сакълагъандыла. Кюкюртню уа къайдан табхандыла?

Уллу Хурзук ёзенни ичи бла ёрге барыб, сол джанында биринчи тюбегени Эни-Къол ёзенди. Алайы Малкъаргъа аугъан джолду.

Сол джаны бла уа Джылы суугъа бараса. Алагъа къайтмай, ёрге, Минги Тау таба, джол тутсанг, Кюкюртлю таугъа джетесе. Андан алгъандыла кюкюртню. Окъланы уа Ташчыда къоргъашын ёзекден алыб, аны эритиб, алай хазырлагъандыла.

Къарачай миллет ёмюрю да шкокну, сауут-сабаны киши таба да айландырмагъанды. Уучулукъда хайырландыргъандыла. Джаугъа уа джаулукъ эте да билгендиле. Алай бла бу джуртланы бизге, бизни тёлюге, сакълагъандыла. Биз да аны унутмазгъа керекбиз”.


Батдал хаджиге Аллах разы болсун халкъыбызны къайгъысын этгени ючюн.

Энди «Эльбрусоид» сайтда Къарчаны юсюнден джазылгъан бир юзюкню да (джазылгъаныча) тыйыншлы кёреме былайгъа салыргъа:

КЪАРЧА — ВОЖДЬ СВОБОДНЫХ

Къарча — реальное лицо, окутанное легендами. В памяти, в сознании нашего народа он сохранился как вождь, вернувший свой народ из тимуровского плена и создавший на родной земле КАРАЧАЕВСКОЕ ГОСУДАРСТВО (КЪАРАЧАЙ ЭЛ), объединив весь народ. При нем не было ни рабов, ни князей - было только общество свободных людей. Къарча — великий воин и мудрый правитель, ставший символом карачаевского народа, как Эльбрус — символ нашей земли.

Къарачай Эл, созданный (или восстановленный) Къарчой и его сподвижниками, существовал около 400 лет и потерял свою независимость в 1828 году. Будем достойны нашей истории и родоначальников нашего народа. От них нам досталось и родная земля и родной язык.

Будь горд потомок вольного народа

и головы в печали не склоняй:
в тебе живет высокая свобода
земли, чье имя вечно — Карачай.

«
История каждого народа начинается только тогда, когда глухие, таящиеся в глубинах душ народных стремления находят какого-нибудь гениального выразителя, крупную личность, героя из его среды. Только тогда «племя», «род» становятся народом, только тогда с памятью об этом герое пробуждается в умах народа сознание о своем единстве в пространстве и во времени; эта память делает историю.
Таким героем карачаевского народа был Къарча: до его появления карачаевского народа как единого целого, каковым узнала его всемирная история, не было. Были роды и племена: растительно свежа, буйственна и богата была их жизнь. Страсти были первобытны, не стеснены, ярки как цветы, покрывающие весною склоны гор. Личность не играла роли, жили все родовой жизнью. С момента появления Къарчи, отдельные роды и племена аланские (после разгрома Тимуром Алании), объединившись, стали народом историческим, а его герои пробудили у народов Азии и Европы,— у одних сочувственный, восхищенный отклик, у других — ужас, подобно тому, как клекот орлиный заставляет волноваться мирный птичий двор».
Истины ради: Къарча никогда не покушался на чужие земли, чужое добро, не совершал набеги. Къарча охранял свою землю, защищал свой народ. Не совершал насилия над другими и не позволял насилия над собой. При нем не было ни господ, ни рабов. Он, вернувший из Тимуровского плена свой народ, превыше всего ценил Свободу и Справедливость. В этом его Мудрость и Величие. Только человек с таким мировоззрением, мог создать демократическое государство под названием "Къарачай Эл".

Бюгюнледе джазыла тургъан текстледиле была. Тамада къауум да, джаш тёлю да халкъыбызны керти тарихи джазылырын излейдиле. Алай а, аны джазгъан тынч иш тюлдю — аны чурумларын да айтайыкъ.

Совет коммунист кърал къуралгъынчы, 1917-чи джылгъа дери, кеслерини тарихлерин джазыб, адабиятларын къураб къойгъан халкъла — ол джаны бла — насыблыдыла. Сёз ючюн, Орусну баш къылчыгъына саналгъан бай-бий къаууму — графлары, дворянлары — борчларындан чыкъгъандыла: орус айдынла — Пушкинден Толстойгъа дери — дунияда алчы орунлада турлукъ литератураны къураб кетгендиле. Байланы, бийлени къурутхан совет власт, ала джазгъанны къуруталмагъанды.

Къарачайда уа хал башха эди. 1917-чи джылгъа джазылыб тургъан тарихибиз, адабиятыбыз джокъ эди — болгъан эсе да, тас болгъанды, белгисизди. 400 джылны узагъына (1428-1828) къарачай халкъыбызгъа башчылыкъ этиб келген бийлени юсюнден а — Къарчадан Кърымшамхалланы Исламгъа дери — джукъ джазаргъа кърал эркин этмей эди: аланы аманларгъа бола эди джангыз. Совет власт пролетариатны эмда эм джарлы элчилени власты эди. Совет властны кёзюуюнде джарлы-джалчы къауумдан айырыла эдиле башчыла-къуллукъчула, окъургъа да аланы ие эдиле. Ала уа, коммунист партияны оноуларын джанлаусуз бардыра, халкъны башсыз-тамырсыз этиб кёргюзте эдиле. Алай бла, Советлени кёзюуюнде халкъыбызны керти тарихин джазаргъа мадар болмады. Орусдача, 1917-чи джылгъа, адабиятыбыз да къуралмады. Совет властны кёзюуюнде адабият а — дин бла, бай-бий къауум бла кюрешиу сёз болуб къалды. Джарлы-джалчы болмагъан да, «из бывших батраков» деб, кесине джол алай бла ачаргъа кюреше эди. Бютеу къралдача, Къарачайда да алай къуралды пролетар адабият.

Ёмюрлени узагъына Къарачайгъа оноу этиб, аны миллетлигин сакълаб тургъан башчыланы юслеринден не аман джазаргъа керек эди, не ала болмагъанча, джукъ да айтмай къояргъа керек эди. 70 джылны узагъына, керти тарихибизни аз билген, билгенлерин да терсине билген тёлюле ёсдюле. Энди, Совет кърал чачылыб, коммунист партия да оноудан кетген сора да, ол сиясетни ууундан къутулалмай, тазаланалмай барабыз алкъын.

Халкъыбызны Тимурну сюргюнюнден къайтарыб, Джуртда табылгъанла бла бирикдириб, Къарчай къралны къурагъан Къарчагъа огъуна, хылымылы затланы джазаргъа артха турмайдыла бюгюн да. Аны от келилерин ууатхандыла, Къадау ташы бла да кюрешедиле. Заманында джюзджыллыкъ къартладан хапар алыргъа да излемедиле, ала да — къазауатланы, сойкъырымны, сюргюнню сынагъан къыйынлыла — 20-чы ёмюр бла бирге тауусулдула. «Адамла бла джашаб, шайтанлагъа къалдыкъ» дей, кетдиле дуниядан.

Мен сюргюнде Къыргъызстанда туугъанма, Къарачайда Къызыл-Къала элде ёсгенме.
Эки къартны унутурукъ тюлме ёмюрде — ала эски тонлагъа чырмалыб, дуппур башында тёнгереучен эдиле, мен да ала айтханны этиб, къойланы, бузоуланы тыя айланыучан эдим. Аланы бири Белкъау улу эди, бири да Ислам улу. Не эсе да, бир-бири атын айтмай, алай сёлешиучен эдиле. Джюсюбню атасы Ислам Хасаукада уруш этгенди. Сагъыш этигиз, Хасаукада уруш этген Исламны джашы къарт Джюсюбню къатында ёсгенме мен. Ол Джёгетей Аягъы стансени тюшгенин биле эди, хапар айта эди. «Бу мыжыкъланы джер юйчюклерин ат ёшюнле бла урдуруб, ары оюб къояргъа керекди, ансы былайгъа орналыб къалыргъа башлагъандыла»,- дей эдиле уллуракъ джашла»...

Сейирсиниб тынгылай эдим аны хапарларына. 120 джыл джашаб, 1964-чю джыл ауушхан эди Ислам улу — джандетли болсун. Башха къарт — Белкъау улу Мухаммад — андан джашыракъ болса да, ол да кёб зат айтыучан эди. Сталинни сюргюнюнден джуртларына сау-эсен къайытхан эки акъсакъал, бири джырлаб, бири эжиу этиб, зауукъ эте эдиле, мен да буруннгу дуния бла алай таныша эдим. Энди аллай къартла джокъдула. Эм биринчи нарт таурухланы, Къарчаны, Хасауканы, Татаркъанны, Джаттайны хапарларын да аладан эшитгенме. Ала башхаракъ тюрлю айта эдиле — совет басмагъа, «интернационализмге» джараулу тюл — джашауда болгъаныча...

«Асхакъ Темир Аланияны къурутхандан сора, Къарачай Элни къурагъан адамды Къарча. Темирни джесиринден халкъыбызны Джуртуна къайтаралгъан пелиуанды ол»,- дер эдиле. Аллай къартладан да хапар ала билмедик. Бу джаза тебреген поэмамы бир джукъгъа ушаталсам, ол эки къартха — Ислам улу бла Белкъау улугъа — атар акъылым барды.

Къарчаны юсюнден айтханда уа, тарихчиле Лайпанланы Къазийни (джандетли болсун), Къаракетланы Муратны айтханларын тюзге санайма. Ислам улу Джюсюб да алайыракъ айтыучан эди. 15-чи ёмюрде Халкъыбызны Асхакъ Темирни сюргюнюнден къайтаргъан Къарча бла 17-чи ёмюрде хоншу бийле бла уруш этиучю Къарча бир адам тюлдюле. Алай а, биринчи Къарча къалгъанланы ата-бабасы болургъа болур. Халкъны эсинде уа, ала къатышыргъа боллукъдула — джазылыб къалмагъан зат алай болады.

Алгъын бачхабызны башында бир уллу къадау таш болуучан эди — тюбю къаллай бир болгъанын ким биледи, башы уа джерден ёрге иги айырылыб эди да, сабийле анга кючден ёрлеб ойнаучан эдик. Артда юсюн топуракъ баса, алаша да болгъан эди. Он джылдан ары баргъанымда уа, ташны кёрмедим — алайда терекле ёсе эдиле. Къарча да алайды — биринчи Къарчаны деу имбашларында турадыла башхала. Тарихни тинте, къаза барсанг, ол затха мюкюл бола бараса. Тарихибизни тахсалары уа кёбдюле. Бирлери, Терекча, кёз туурада турадыла, башхаларын кёрюр ючюн, ёмюрлени къат-къат ачыб, тинтерге керекди. Тарихибиз Ташдан, Терекден, Сёзден да къараб турады. Халкъны тин байлыгъын, тарихин ачыкълау, кесине къайтарыу - Къалам тутхан айдынланы борчларыды.

КЪАДАУ ТАШНЫ ДА АТЫЛТЫРГЪА КЪОЙСАКЪ А...

Чегет эди къайгъысы
Джуртда Джангы Терекни да.
Джыйын джанлы эди къайгъысы
Джуртда къазакъ бёрюню да.

Ёлтюрдюле къазакъ бёрюню,
Джангыз Терекни да кесдиле.
От келилерин да атылтдыла Къарчаны,
алай а, Къадау Ташы сауду.

Алай демек -
тирилликди Джангыз Терек,
тирилликди къазакъ бёрю.

Къадау Ташны да атылтыргъа къойсакъ а,
душманлагъа, аманлагъа джол бериб турсакъ а,
душманлыкъгъа, аманлыкъгъа джол бериб турсакъ а -
сора,
къуру дюккючле къаллыкъдыла джашил чегетден,
къуру териле къаллыкъдыла джыйын джанлыдан.
Барыбызгъа да келликди ёлюм.

Душманла уа джашарыкъдыла тёнгертги юйлеге кириб,
душманла уа айланныкъдыла бёрю тонла кийиб,
амантишле да алагъа къул-къарауаш болуб,
манкъурт халкъыбыгъа бий болуб, баш болуб...

Ол кюннге къалмагъанды кёб.
Бизни Хакъ джолгъа къайтармаса Кёк,
душманны аякъ тюбюне тюшерикбиз, болуб чёб.

Бизни джандет джерибизге Ие боллукъдула къонакъла,
биз да — аланы тёгереклерине айланыучу шапала.
Ол намыссызланы тиллерине, къылыкъларына да кёче,
алача джашай, алача ашай, алача иче,
тюб боллукъбуз бу дуниядан биз.

Кёрюб, келе тургъан палахны,
Анаяса этиб Сёзюн Аллахны,
таянмасакъ Ташына Къарчаны,
джангыдан къурамасакъ Элибизни -
сакъламасакъ динибизни, тилибизни, джерибизни -
сора, ким, не къутхарлыкъды бу дунияда бизни?


КЪАРЧА

1
Билемисиз, аланла,
14-чю ёмюрню
ахырында Нарт джуртха
нек келгенин Темирни?

Джер-суу кёре келмеди,
ол келди къылыч ура.
Алан халкъы билмеди,
биригиб ёрге тура.

Хар эл сермешди кеси,
бир-бирине болушмай.
Къалай-алай болса да,
ёлмедиле урушмай.

Арба чархдан мийикни -
Темир барын ёлтюрдю.
Къалгъанны джесир этиб,
Азиягъа сюрдюрдю.

Бара эди Къарча да
джесирлени ичинде,
Джуртха, артха къача да,
къамчиле бла тюйюле.


2
Тыяр кюч джокъ заманны -
айла, джылла кетдиле.
Къарыу алгъан Къарчаны
аскер башчы этдиле.

Нёгерлери да аны
болгъандыла бирер деу.
Алай а, «тойгъан джуртдан
туугъан джурт игиди» дей,

хазырлай къауумларын,
сёлешедиле ала:
Адурхай бла Будуян,
джаш Науруз эмда Трам.

Къарча бёлмей тынглайды.
Ол сезеди, англайды -
Кавказгъа къайытыргъа
джууукълашханын заман.

Изин сакълаб Тейриден,
ашыкъгъанны да тыя,
Ол — къазакъ бёрюледен
джыйын джанлысын джыя,
ашырады кюнлени.

«Кёбдю ёлген, къырылгъан.
Энди джыйыб, сауланы,
биз къачмасакъ Къырымдан -
тамбла боллукъду кеч.

Тейри берсин бизге кюч,
белги берсин, джол берсин,
Тейри халкъын, адамын
бурунча сыйлы кёрсюн».

3
Къарча кёрдю тюшюнде:
къырылгъан аланланы
Минги Тауну къатына
джыйылыб тургъанларын.

Къазауатда ёлгенле
тирилиб тура элле,
насыб тилей Тейриден,
джуртха баш ура элле.

Излей эдиле ала
урушлагъа кирирге,
Алан халкъ эм Джурт ючюн
джап-джангыдан ёлюрге.

Тёп-тёгерек бурула,
байракъны тутуб ёрге,
Излей элле бары да
Хорлам кюнню кёрюрге.

Тулпар да къоркъар эди
алайда кёрсе халны:
къан къобан саркъа эди
джараларындан халкъны.

Джуртда Джангыз Терекни
къанлары бла сугъара,
«Къайда душман, къайда халкъ?»-
къычыра элле ала.

4
Анча адамны ичинде
ол атасын таныды:
«Къарча, къайдаса?»- деген
сёзлерин да англады.

Къарча халкъны ичинде
анасын да эследи.
Хар бир джетген палахда
Къарча кесин терследи.

«Балам, сауса, сеземе.
Тилинги да унутмай,
Джуртунгу да унутмай,
къайгъылыса, билеме.

Ёзге, анда мычысанг,
тил, джурт да эсден кетер,
дуния мал да къул этер -
джаныг саулай ёлюрсе...

Сакълаб турабыз сени,
балам, сен бери къара:
къайыт Ата джуртунга,
Алан элинги къура.

Минг-минг ёлген таулу да,
бек джерледе саула да,
бу ёзенле, таула да -
бары сакълайла сени...»

5
Къарча секириб турду,
ол ачы тюшюн ташлаб.
Джюреги къаты урду,
кёкча кюкюреб, джашнаб.

Дагъыда рахат болду...

Анасыны сыртында
къалкъыб тургъан къозуча,
Атасыны къошунда,
айран иче тургъанча,

бир тюрлю халгъа кирди,
сабийлигин эскерди:
бешик джыр да, нарт джыр да
кюнню артха бурдула...

Къарт Ёрюзмекден башлаб,
нарт джигитле келдиле,
Кёкге атыб Къарчаны,
«джерге тюшме»,- дедиле.

«Бизни джуртубузду Кёк,
сен да чыгъарса ары.
Къанатлы болса джюрек,
джаяуча, къалмаз арыб.

Биз, нартла, эндик Кёкден,
буйругъу бла Тейрини:
тюзсе — эмегенледен
тазалар ючюн джерни.

Сен да бизге ушасанг,
«Хакъ, миллет» дей, джашасанг,
эмеген къалмаз джерде,
джол да ачылыр Кёкге».

6
Къауум башчыланы
ол чакъырды кенгешге,
болур ючюн хап-хазыр
узакъ джолгъа, сермешге.

Тюшюн айтды да Къарча,
къууандырды аланы:
«Дуния мал тыялмаз,
Джурт кёллю аланланы.

Сауут, кийим, ашарыкъ -
эм керек затла бизге.
Къалгъан къурала барыр,
джыйылсакъ Юйюбюзге.

Дуния малгъа, къуллукъгъа
джокъдула терилгенле.
Хазыр болугъуз джолгъа,
Тау джуртха термилгенле.

«Малым, юйюм, байлыгъым»
деб, ахсыннган болмады.
Бу тыш джерге байланыб,
бир алан да къалмады.

«Ит — тойгъан джерине,
адам — туугъан джерине»,-
дегендиле атала,
туугъан джуртха атлана.

7
Ант этдиле къалмазгъа
Джуртдан башха бир джерде.
Атландыла Кавказгъа,
талай кемени кючлеб.

Тау Артында тохталла.
Ауушла бла алайдан,
аудула да Архызгъа,
эл къурдула джангыдан.

Алайдан да - Басханнга,
Басхандан да - Къартджуртха.
Талай джылдан къуралды
Къарачай Эл, Къарча Эл.

Аманлыкъчы къауумла
адам сюре, мал сюре,
Къарча да аланы,
джетиб башларын кесе,

уруш эте итле бла,
Барс-Бёрю Эл бегиди.
Джууукъда, узакъда да
Къарча болду белгили.

Тёрт дуниягъа чачылгъан
халкъ тебреди джыйылыб.
Къуралгъан кюн Къарча Эл,
Къарчагъа да болду къыркъ.

Белгилиди халкъына
Къарча къойгъан Яса да.
Ол айтыла келгенди -
эштгенимча джазама.

Бютеухалкъ джыйылыуда
айтхан сёзюн Къарчаны,
туудукълагъа джетерча,
Ташда керкеме аны.

8
Къадау Ташны къатында
Къарча сёзюн башлады:
«Багъалы эгечлерим,
багъалы къарнашларым!

Сизден башха ким болур
къандаш, джандаш да меннге?
Сиз этесиз кёлюмю
Тауубуз кибик Минги.

Тёрт джанына дунияны
чачхан эди бизни джел.
Тас болмадыкъ — къайытыб,
бурун кибик болдукъ Эл.

Джесирликде, сюргюнде
кюрешдиле бизни бла,
унутдурургъа динни,
Ата джуртну, тилни да.

Чыбыкъныча излелле
къул этерге, бюгерге,
бугъоуларын да юзюб,
таукел сюелдик ёрге.

Энтда излейле бюгерге -
къолларындан а келмез:
чыбыкълыкъда бюгюлмеген,
къазыкълыкъда бюгюлмез.

9
Айырылсакъ да Джуртдан,
бизни бла эд Тейрибиз:
къутхардыла палахдан
динибиз бла тилибиз.

Дини бла тилине
керти болгъан къауум-халкъ -
ол бой бермез ёлюмге,
ёмюрде да болмаз талкъ.

Джуртундан чыкъса адам,
къайытыр ол бир кюн бир.
Имандан, тилден чыкъса уа,
ол несин да тас этер.

Ётюб минг-минг палахдан,
къайыталдыкъ джуртха биз.
Ёллюк тюлбюз — сау болуб
Динибиз эм тилибиз.

Экисилле керамат.
Ол экисин айырыб,
Ата-бабала бизге
этгендиле аманат.

Миллет ангы, тарих эс
келелле динден, тилден.
Юй-кюн болдукъ джангыдан,
бармыд насыблы бизден?

Кючюнден динибизни,
кючюнден тилибизни,
биз табдыкъ джерибизни,
къурадыкъ Элибизни.

Дин, тил, джурт бериб бизге,
бизни Адам, Халкъ этген,
Джуртубузгъа къайтарыб,
Бурун кибик Эл этген
Тейрибизге минг махтау.
Энди эте барлыкъбыз
таш башында да джашау.

Не бек къыйын эсе да
Адам болгъан, Халкъ болгъан,
джанламаса Хакъ джолдан,
халкъ боллукъду джюрюшлю,
дуниядан, ахыратдан да
алаллыкъды юлюшюн.

10
Дуния малгъа, адамгъа
болмайыкъ къул-къарауаш.
Эркинликни, Тюзлюкню
кёрейик неден да баш.

Келген шойла да джашай,
ата-бабала алай.
Биз да алай джашасакъ,
ишибиз болур къолай.

Бир-бирни кючлю тутсакъ,
айрылыкъны унутсакъ,
«дин-тил-джурт» деб, сермешсек,
Эл болургъа кюрешсек -

Тюзелир хар затыбыз,
Тейри да болур разы.
«Тейри адамы» - билесиз -
атыбыз эм антыбыз.

Тейри адамы, халкъы
болгъаныбыз — джазыуду.
Хакъ бла болсакъ, джашасакъ,
джетерикди джер, суу да.

Сорсала: «Сиз кимни
адамысыз, халкъысыз?»,
джууабыбыз хазырды:
«Мийик Кёкню-Тейрини».

Ол берген динни, тилни,
ол берген джерни-джуртну
сакъламагъан — болалмаз
Тейри адамы, халкъы.

Биз - Тейри адамы, халкъы
болуб тургъан къадарда,
болур мадар джашаргъа
хар ким да табыб хакъын.

Къарча адамы, халкъы
тюлсюз сиз, огъай, огъай.
Тейри адамы, халкъы -
атыбыз ёмюрлюкге

Динни, тилни, джуртну да
аты бла Тейрини,
къоруулайыкъ, сакълайыкъ -
олду борчубуз бизни.

Кетгенлени аллында,
аллында келликлени,
аз да бетибиз бизни,
къызармаз — сакълаялсакъ
динни, тилни эм джуртну.

Биз тюз болсакъ Тейриге -
иги болур кёлюбюз,
ёлюм да келмез бизге.
айныр, джашнар Элибиз.

Биз ётдюк сынауладан,
тауусулмады джашау.
Бизни Адам, Халкъ этген
Тейриге болсун махтау!

11
1428-чи джыл, къач айны 17-чи кюню. Уллу Тюзде, Джуртда Джангыз Терекни къатында, Къарачай Эл(кърал) къуралгъанына аталгъан бютеухалкъ джыйылыу.

Къурултайны Адурхай ачады:
Хош келигиз, джамагъат! Бюгюн эки къууанчны белгилейбиз — Къарча башчыбызны 40-джыллыгъын эмда Къарачай къралны къуралгъанын. Тейри Къарчагъа кюч да бериб, белги да бериб, ол да бизни аскер мизам бла бир джерге джыйыб, Алан джуртубузгъа къайтарды сюргюнден. Талай джылны ичинде, тёрт дуниягъа чачылгъан аланла да, Къарчаны хапарын эшитиб, джуртларына къайытханлай турдула. Алай бла, Къарча Эл, Къарачай Эл къуралды. Биз — сюргюнде-джесирде да, мында да Къарчаны таймай биргесине болгъанла — Адурхай, Будуян, Науруз, Трам шагъатлыкъ этерге боллукъбуз: Къарча Тейрини буйругъунда джюрюйдю, андан изин болмай бир атлам да этмейди — сюргюнден да, Тейри Къарчагъа белги бергенинде, ол бизни джолгъа алай къурагъан эди. Тейрини келечисиди Къарча.

Халкъ гюрюлдеди. Аскер къауумла муджуралары бла къалкъанларын зынгырдатдыла, Минги Тау сураты болгъан минг-минг кёк байракъ чайкъалды. Бир-бир байракълада барс, бир-бир байракълада бёрю — экиси да Минги Тауну сакълаб тургъан тюрк алан белгиле.

Кеси къурагъан Къарачай къралны Байрагъы бла Тамгъасыны араларында олтура эди Къарча. Тамгъа мазаллы къалкъанны джасай эди. Эки башлы эди — бир тёнгекден ёсген бёрю баш бла барс башдан къуралгъан эди Тамгъа. Байракъ а, таулада чууакъ Кёкча, кём-кёк эди, андан ышарыб къарай эди Минги Тау.

Халкъ бираз шош болгъанында, Адурхай сёзню Къарчагъа - береди.

Сыйлы алан халкъы! Тейри адамлары!
Багъалы къарнашларым, эгечлерим, къандашларым!
Бюгюннгю кюн — бизни тарихибизде, джашауубузда, узакъ, къыйын джолубузда эм уллу, эм огъурлу кюнлени бириди. Темир тюб этген алан халкъ, Темир кюл этген джуртуна джангыдан джыйылыб, Юй-Кюн болуб башлагъанбыз. Къадау Ташыбызны, Джангыз Терегибизни да къуруталмагъанды Темир. Темир ёлгенди, биз а джангыдан Эл-Кърал болдукъ — аны белгилерге джыйылгъанбыз бюгюн. Бизни джесирден къайтарыб, Джуртубузда да кърал болургъа онг берген Чексиз Кючге — Тейрибизге махтау!

...Тейрибизге махтау! Тейрибизге махтау!! Тейрибизге махтау!!!

Халкъны ауазын Джурту къатлаб къайтарды — къаяла, таула гюрюлдедиле. Бу кёзюуде адам ийнанмаз иш болду — чууакъ Кёк кюкюреди. Къарчаны ызындан адамла да тобукъланыб, къолларын Кёкге узатыб, джангыдан махтау салдыла Тейриге. Къарча сёзюн андан ары бардырды.

Джамагъат, кесигиз кёресиз, Тейри бизге разылыгъын билдирди, къуралгъан Элибизни-къралыбызны алгъышлады. Алай а, быллай кюннге къаллай сынауладан ётюб джетдик биз.
Биз нек хорлатхан эдик кесибизни Асхакъ Темирге? Алан къралыбызны тюб а нек этерге къойгъан эди Тейри, бизге да сюргюн-джесир азабны нек сынатды?

Уллу кёллю болгъаныбыз ючюн, хар бир эл кесин киши хорлаялмаз къадамагъа санагъаны ючюн. Бирлик болмагъаны ючюн. Ма аны ючюн тюб болду Алан къралыбыз, ма аны ючюн къырылды халкъыбыз, биз сабийле да сюргюнню сынадыкъ. Тейри ачы дерс бергенди бизге. Аны унутсакъ, джангы къыйынлыкъла джетер деб къоркъама. Андан сора да, чабыуулгъа, джортууулгъа джюрюгенле, къул тутханла джетише эдиле. Тейри аны ючюн да чамланнган болур эди.

Бюгюн биз къурагъан Элде къул-бий боллукъ тюлдю. Барыбыз да эркин, ёзден адамлабыз. Барыбыз да бир Тейрини адамларыбыз. Мен саулукъда джангыз бир къарачайлы башхагъа не бий, не къул боллукъ тюлдю — биз, джангыз Тейриге бойсуннган, Ол бизге буюргъан джорукъла бла джашагъан, эркин алан халкъбыз. Тейри мени ауузум бла айтхан джорукълагъа таяна джашамасакъ мындан ары, Тейри чамланыргъа боллукъду. Ол чамланнгандан а сакъланайыкъ.

Къайтарама: Алан къралда къул-бий-ёзден деген айрылыкъ уллу эди. Бирлик, бирикмеклик джокъ эди халкъда. Темирни бирикген аскер кючю бар эди — аны ючюн хорлагъанды ол.
Къарачай Элде айрылыкъ боллукъ тюлдю — къул-бий деген юлешиниу тарихде къаллыкъды. Эркин адамладан, ёзден халкъдан къуралады Къарачай Эл.
Бютеухалкъ джыйылыуда айырыла турлукъдула Башчы да, Тёре да. Алай айырылгъан Башчыгъа, Тёреге сыйынмагъан - Элден кетерге керек боллукъду.
Тышындан къошулгъанла, къачхынчыла, бизни джерибизге, Элибизге киргенле — ант таякъны тюбю бла ётюб, бизни бирибизча боллукъдула. Алай а, антларын бузуб, аманлыкъ иш этселе, элден къысталгъан бла къалмай, къачхан къралларына къайтарыллыкъдыла.
Ёлюм къаза буюрулады: тахсаларыбызны джаугъа билдириб, джау джанына кёчюб, халкъыбызгъа-джуртубузгъа къоркъуу салгъаннга; тиширыугъа артыкълыкъ этгеннге; сабий урлагъаннга неда урлатханнга. Хар не — Тёре оноу этгенча.

Энди бизни Халкъ этген, Эл этген не болгъанын айтыргъа излейме.
Биз сюргюнде, джесирликде бюгюлмей, тобукъланмай, аякъ юсюнде, сюелгенлей тургъан эсек — ол эм алгъа — Тейрибизни кючюнденди. Биз динибизге кертилей къалгъанбыз, Кёк да бизни атыб къоймагъанды — сынауладан да ётдюрюб, джуртубузгъа къайтаргъанды.

Динибизни юсюнден толуракъ айтыргъа излейме. Сюргюнде, джесирликде биз кёб къралны, халкъны кёрдюк. Адамлагъа, джаныуарлагъа, дуния малгъа табыннган къауумлагъа да тюртюлдюк. Биз аллай джахилледен тюлбюз. Биз ёмюрлени узагъына бютеу дунияланы — джети къат Кёкню, джерни, табигъатны, джашауну, джанланы джаратхан бир Тейриге баш урабыз, бойсунабыз. Неден да алгъа — джюрегибизни, тёнгегибизни да, тёгерегибизни да, бир-бирибизге иннетибизни да таза тутарыбызны излейди ол. Анга керти болурубузну, ол берген тилни, джуртну сакъларыбызны, кишиге зорлукъ этмезибизни, кесибизге да зорлукъ этдирмезибизни борч этеди. Кишиге къул болмазыбызны, кишиги бий болмазыбызны излейди бизден. Бир Тейриге бойсунуб, эркин джамагъат болуб джашаргъа буюрады. Биз кёрген динлени барындан да бизни динибизге ушагъан — ислам динди. Тейри деб да, Аллах деб да, ала да, биз да барыбызны джаратхан бир Кючге айтабыз. Бизге сюргюн этген Тимур муслиман эди. Ислам диннге кёчмей къайытхан эсек — Тимурну кёрюб болмагъандан этгенбиз алай. Арабызда ислам диннген кёчгенле да бардыла — ала да бизни адамладыла, джукъ айтыу джокъду. Аланы Аллахларына биз Тейри дейбиз, бизни Тейрибизге ала Аллах дейдиле. Хазна башхалыкъ джокъду. Ислам динни джорукълары бла Тейри бизге буюргъан джорукъла бирчадыла.

Бизни сакълагъан экинчи къудурет — ол — тилибизди. Биз аны унутсакъ — башха тилни алсакъ — Джуртха къайытыргъа да излерми эдик?

Динибиз бла тилибиз сакълагъандыла бизни башхаланы ичинде эриб, тас болуб кетиуден. Бир Тейриге бойсуннганыбыз, бир тилде сёлешгенибиз — бу экиси болгъандыла бизни сюргюнде сакълагъан да, Джуртубузгъа къайтаргъан да. Динин, тилин сакълаялгъан халкъ — дуниядан тас боллукъ тюлдю. Бизге да, келлик тёлюлеге да эм уллу борч Тейриден, эм уллу аманат ата-бабаладан — динибизге, тилибизге керти болуу, тюз туруу. Алагъа тюз турсакъ, бек болсакъ — зулму Джуртубуздан айырса да, ала бизни ызыбызгъа къайтарлыкъдыла, ала бла ангыбыз-эсибиз джукъланныкъ тюлдю. Аладан айырылсакъ а, Джуртда турсакъ да — тюб боллукъбуз.
Бизге, Динибизни, Тилибизни сакълаб, ёмюрлеге Джуртубузда джашар онг берсин Тейрибиз.

Халкъ Къарчагъа разылыгъын харс уруб, къалкъанланы зынгырдатыб билдирди. Къарча алайдан джыйыны бла Къадау Ташха барды. Къадау Ташха таяныб, Къарачай Элни хакъындан талай оноу этди. Ол заманладан бери къадау ташны эки аты барды — Къарачайны Къадау Ташы неда Къарчаны Къадау Ташы.

12
КЪАРЧА

Ана тилими тузун джаладым
Туугьан джерими сууун ичер ючюн.
...Къадау ташха къабланыб джыладым:
Джашадым, ёлдюм ма бу джер ючюн.

Джюрегими кесим кесдим, таладым
Дуния малгьа алданмасын деб.
Сезимлериме къатылыб турдум
Джуртха сюймеклик алда болсун деб.

Халкъымы кёбюсю къырылыб,
Атасыз-анасыз, джуртсуз къалгьанымда да,
Ёксюзме, эссизме, насыбсызма дерге
Ана тилибизге ырысладым.

Ана тилимде табдым халкъымы
Къанын-джанын, ёлгенин-сауун да,
Ана тилимде табдым джуртуму
Агьачын-ташын, доммайын-бууун да.

Ол – къыбылада да къыблама болду
Тарихибизни кёргюзтюб тургьан,
Ол къыямада да къыблама болду
Къутулур джолубузну кёргюзтюб тургьан.

От тёбеси болуб да къалды
Ишлеген юйюбюз, джыйгьан байлыгьыбыз.
Тенгизде батмады, тюзде къалмады
Ана тилибиз – байрагьыбыз.

Ана тилибиз сакълады бизни,
Биз да кюрешдик сакъларгъа аны.
Кимлеге болса да къошулуб къалмай,
Аны сыйладыкъ. Аны ючюн сайладыкъ
Джуртубузну – мийик тауланы.

Талай кере тюшдю бизге джуртсуз къалыргъа,
Анча кере хорлам бла къайытдыкъ.
Ана тилибиз саулукъда
Ёлмезлигибизни ангыладыкъ.

Ана тилими тузун джаладым
Ата Джуртуму сууун ичер ючюн.
...Къадау Ташха таяныб джырладым:
Туугъаным, ёлгеним да ма бу джер ючюн.


13
Къарча къурагъан Эл — Къарачай Эл — 400 джылны душманлагъа бой бермей чыдагъанды, 1828-чи джыл Ору патчахны аскери Хасаука урушда хорлаб, Орусха къошхунчу. Андан бери Къарча отубуз джукъланнгандан джукълана, къарысуздан къарыусуз бола келеди. Бюгюн къуру мыдыхлары-къызыулары къалгъанды. Миллет ангыбыз, тарих эсибиз бар эсе, къургъакъ отун салыб, юфгюрюб, аны джангыдан джандырлыкъбыз, алай болмаса уа...

Къарча къурагъан, Къарча аманат этген Элибиз бармыды?
Къарча аманат этген Тилибизге уа къоркъуу бармыды? Саумуду тилибиз?
Тейриден Аллахха келтиргенди джолубуз. Аллахны сёзюн Анаяса этиб, Аллах буюргъанча джашайбызмы?
Биз Темирни сюргюнюнден къутулгъан халкъ, динибиз-тилибиз-джуртубуз дей джашасакъ, Аллах джангы сюргюнню — Къурчну сюргюнюн сынатырмы эди бизге?

Биз — эки кере сойкъырым, сюргюн сынагъан халкъ — алай нек болгъанын ангылаб, бир-бирибизни багъалата, бир-бирибизни къаты тута, бир-бирибизге билек, дагъан бола, билебизми? «Хакъ кимден, неден да башды» деб, тенгни, шохну, джууукъну джанында тюл, Тюзлюкню джанында болабызмы? Хакъ джолда барабызмы?

Не сакълайды бизни алда — ёлюммю, джашауму?
 
КЪАРЧАНЫ АЙТХАНЫ

Джибни узунун, сёзню къысхасын
сюйген халкъым — ёмюрге джашасын.
Адамлыгъын, халкълыгъын да сакълай,
кеси къыйыны бла келгенди джашай.

Бойсунмаз ючюн тюзде джаулагъа,
этгенди джашау мийикде, таулада.
Джаратхан Кючге салыб махтау,
таш башында да этгенди джашау.

Адам саны болгъаны ючюн аз,
тюзледе болмаз ючюн тас,
сакъланыргъа табханды джол —
тау этегине къысылгъанды ол.

«Тюзлерибизни къоябыз кимге?»-
дегендиле ол кюн джигитле.
Дуния малдан, зулмудан да къача,
алагъа джууаб этгенди Къарча:

«Тау джуртубуз бюгюн бизге джетер.
Былайда саныбыз, ангыбыз да ёсер.
Эркинликде туууб, ёсселе тёлюле,
тюзлерибизни да къайтара билирле.

Мен айтханны иги ангыласын хар ким:
таулада боллукъбуз башыбызгъа эркин.
Сакъланыб, эс джыйса халкъым,
таба билир, тас этген хакъын.

Аны ючюн кетебиз таугъа.
Тюзлерибизни да къоймазбыз джаугъа.
Тюзлюгюбюз да къалмаз тюзде.
Кюч джыяргъа керекди бизге.

Аз этгенди бизни сойкъырым, сюргюн.
Джангы сынаула келтиреди хар кюн.
Алай а, хомухлукъну атыб отха,
биз къайытыб келгенбиз джуртха.

Тауларыбызны этмесек тас,
тюзлерибизге да боллукъбуз ие.
Тюзню тюзлюгю тюзде къалмаз -
джашайыкъ ол затны биле.

Беш Тау Эл — бир джумдурукъ,
экинчи джумдурукъ — Къарачай.
Бирликде — тирилик. Аны унутдурлукъ
джокъду кюч. Джашайыкъ алай.

Тюзлерибизни да къайтарлыкъбыз артха,
халкълыгъыбызны сакълаялсакъ биз:
динибизге, тилибизге, джерибизге,
бир-бирибизге да болайыкъ тюз.

Эркинлик, Тюзлюк, Игилик -
ючден дагъан таймаз.
Къаныбыздады бизни джигитлик -
Алан Элибиз къуралмай къалмаз.

Биз — бир Тейриге бойсуннган къадарда,
Ана тилибизде сёлешген къадарда,
Ата джуртубузда джашагъан къадарда,
Эркинлик, Тюзлюк ючюн кюрешген къадарда,
Элибизни къурагъан, джакълагъан къадарда,
турлукъбуз болгъанлай Адам эмда Халкъ».

Юлгюдю бизге джашауу Къарчаны.
Унутмайыкъ сёзюн, ишин, кюрешин да аны.
Этгенди Къарча Тил, Джурт, Эл ючюн къазауат.
Аланы этгенди бизге да аманат.

Кимле бла этгенди Къарча къазауат?
Кимле кюрешедиле бюгюн да бизни бла?
Юлгюдю бизге джашауу Къарчаны.
Унутмайыкъ сёзюн, ишин, кюрешин да аны.
 
Sapar Özden:
"Къарча къарачлы адамны эм асылыды... Ол атны сыйлы магъанасын табарча, тил бла айтырча, къарачай сёз табылырмы....Минги Тауубуз эм сыйлы, эм шат тауубузча, Къарча да бизни халкъны чынг ШАТыды... Аны юсюнден - къарт, джаш да - башны энгишге этиб сёлеширге керекдиле...."


НАСЫБЫМА КЪАРАЧАЙ ДЕБ АТАДЫМ - Özdenleni Sapar


Лайпанланы Билалгъа

1
Джангур кече джыр келмейин тели эсге,
Мадар болмай сукъланыргъа мен Айгъа,
Кирпиклени салгъанем да бирин бирге,
Мен миннгенем къуш къанатлы бир тайгъа.

Кийиннгеним бурундача: чепкен, къама,
Джерими да хар кереги алтындан.
Тыймаз эди, сагъыш ётмез, сослан къая,
Ёхтем эдим кесим кибик алтыдан.

Джети кёкден джети кере мийик джерде,
Анда Ай да, туура болуб, ышара,
Бир чегетден менге ургъан джашил джелде,
Келе элле ууакъ ташла къызара.

Ийнанмайын, мен тийдим да къызыл ташха,
Исси эди,- исси сагъыш этдирди.
Башха кёкде джурт излеген арсар джашха,
Олсагъатдан адам таууш эштилди.

Тебредим да, тохтадыла учхан ташла,
Джашил джел да, тюшде кибик, тас болду.
Келди ауаз: «Чыртда къоркъма, атла, атла,-
Ызынданда,- о кимсе?»- деб ол сорду.

Уюб элле къызыл ташла хауа юсде,
Къулакъла да ай джарыкъдан бугъунуб.
Бара эдим, сагъыш басыб, бир акъ тюзде,
Джюрегим да табаныма сугъулуб.

Чегет ичге, бир талагъа, элтди мени
Эки джаны гюлден толу бир джолчукъ.
Уллу къама, къызыл къама алды эсни -
Бёрю эдим, болуб къалдым къозучукъ.

2
Ол къама да сорду меннге гыбыр халда:
«Нек кетдинг?- деб,- джуртну къоюб, тышына?
Орун джокъмуд джашар ючюн алай анда.
Къарачайны уланына, къызына?

Къарча Къама, ёлмез Къама - ма ол менме!
Атагъыз да сослан ташлы къаладад.
Кюч джаны бла, алгъын кибик, мен юч элме.
Юч элни да адамлыгъы Къарчадад».

Боркъулдайды къама аууз, джанад отлай,
Мен а, аллай, джелсиз кече бир хауа.
Сюйгеними болсун чоту менде чотлай,
Джюрегиме бурунладан эс джауа.

Къушну озгъан, къуш къанатлы тири тайым,
Ол да ийгенд джылан башын энишге.
Былай деб да джашырмайын мен айтайым,
Мыдах эди, чыкъмаз кибик эришге.

Кёлюндеча джаншаб тургъан джаншакъ макъа,
Хар элчича, мен да аллай элимде,
Ой, анда уа, Къама сёзю, мен омакъгъа
Сёз айтыргъа джан къоймайды тилимде.

Чыкъгъанымы аламгъа уа не муратда
Айтды Къама, окъугъанча ангымы,
Кесими да андан кёрдюм кенг арбазда,
Махтады да Къарачайны - джанымы.

«Сюйгенле да, сюймеген да болуб эрши,
Сен келгенсе джандет джуртдан, тауладан.
Таулу къызны бир да болма ма сен эри,
Къаллай эрсе къоркъа эсенг джашаудан.

Бек мийикде, бек узакъда, башха Джерде
Къарачай деб, кърал бард деб, келгенсе.
Туралла деб, джашы, къарты бары тёрде,
Сен тюшюнгде аллай затла кёргенсе.

Бурунланы бек сюесе, джокъду сёзюм,
Санынгда да дертлик къанынг ойнайды.
Таныгъанды, кёрюр-кёрмез сени кёзюм,
Миллет ёсюм джюрегинги къыйнайды.

Джюрегингде барды сени таулу ышан,
Къарамынг а, садакъ огъу джауунга.
Тыялмазчад атламынгы ахыр заман,
Минерчаса ата джуртну таууна.

3
Сен келгенсе Къарачай деб кърал излей:
Кенг шахарла, уллу элле хар къайда.
Чанчылырмы - "джокъду джууаб"- джити мизлей,
Сюйсенг джыла, сюйсенг айт сен орайда.

Сеничала кёб болсала алгъаракъда,
Джюзер элле душман къанда душманла.
Болушлукъ да болмады да артдаракъда
Арыдыла Карчада да ол къолла.

Бурунланы, къозгъамайыкъ, энди, аны,
Къарча эштсе мыдах къанны аллыкъды,
Миллетине джарыкъ себген джулдуз джаны
Кёрюннгеннге къара кюртле саллыкъды.

Мугаллыкъгъа башны ийген, учхан тайым,
Анда айгъа джити къараб кишнеди.
О, Къарачай, джангы джылда джангы Айым,
Санларымы тансыкъ ауруу кючледи.

Билалмайма не болгъанын, тобукъландым,
Къарча сёзден къарыу алды джюрегим,
Узакъдагъы Ата джуртха мен сукъландым,
Джауларын да келген эди эзерим.

Къолумдаед белимдеги джити къамам,
Урушхача, тутуб эдим сабындан,
Джууаш болду, джер джутарыкъ, гыбыр къарам,
Узалгъанлай бир кючлю къол сыртымдан.

Кёралмадым ма ол къолну мен иесин,
Кючлю къол а туура эди кёзлеге.
Кертилигин аллай кюнню Тейри берсин,
Тынгылалла къулакъларым сёзлеге.

Эски джуртдан къонакъ болгъан, таулу улан,
Сагъышынгы, муратынгы сезгенме.
Тайынг сени болуб эсе къушлай учхан,
Къайт джуртунга, ма, къолуму бергенме.

Табайым деб, Къарачай деб, уллу къырал
Сен чыкъгъанса мийик кекню башына,
Мындан ары джукъ да джокъду, хайда къурал,
Бар да джаблан тауларынгы ташына.

Тауларынгдан сен эштирсе кёб осият:
Къарачай деб, Къарачай деб хар сёзден.
Бу сёзю бла Къарча акканг сёзюн къояд.
Аджаштырма Къарачайны сен кёзден.

4
Бошланнганлай къолум мени тутхан къолдан,
Аз айтды деб, терк къарасам, ёпкелеб,
Мен къайтыбма мийик кёкден. узакъ джолдан,
Мен турама къой джатмада чёгелеб.

Тюрленмейин джанад энтда арбаз чыракъ,
Кёзюм кёрген, къойгъанымча, ма, алай,
Къарачайым болгъанды да харбуз таракъ,
Мен турама къабыб къоймай, ма джалай.

Шууулдайды, тохтамайды джайгъы джангур,
Суу анасы ие болгъанд элиме.
Джюрегимден джокъ да болду сагъыш джауур,
Урад сабыр джыр аязчыкъ бетиме.

Къызаргъанды Къарча тутхан сууукъ къолум,
Джашаууму джашау этди бу джазыу.
Къартлыкъгъа да, ёлюмге да узакъ джолум
Сууукъ болмаз, менде туруб бу джылыу.

Бу джылыу бла бир джыр джазсам, кире барыб,
Кюч этерча сууукълукъгъа, бораннга,
Къууанырча мыдах адам, джюрек алыб,
Сау бол дерча эртден, ингир ол манга.

Кеси джангыз къалды менсиз къургъакъ джатма.
Мен - джангурда, къууанчым да - кёлюмде,
Къайтарама джерге къараб: тели джашма,
Кетмезме деб ма бу джерден ёмюрде.

Джибисем да кеталмайма таш арбаздан,
Отоуум да чакъырады джазаргъа.
Мен тилейме, кетмейик деб, хар бир джандан,
Бард чурум деб, ма бу джерде джашаргъа.

5
Джерге тийиб, мен кетгенме терен серге,
Къатышханма бурунлагъа - тубаннга,
Къууанчлыма тийгенимден мылы джерге.
Тийиген кибик бир дин ахлу Къураннга.

Насыбымы къайдагъысын, билмей атын,
Мен кёкледе бир кёб джерде айландым.
Табдым энди, ма бу джуртду, ма насыбым.
Насыбыма Къарачай деб атадым.

1985 дж. Сентябрь 3 том


Sapar Yozden:
Къарчаны къолун кёргенликге, бетине къараргъа уялгъан, къоркъгъан этген эдим....

Sapar Yozden
Къарчаны юсюнден, тюрлю-мюрлю затланы джазгъанларына, Къуран хакъына, джюрегим, чыдаб болмай, кёкюрегимден бери чыгъаргъа излеб турады....

Sapar Yozden
Къарчаны къайда болгъанын, Къарачайгъа башындан къараб тургъанындан аланы не хапарлары барды....Ол ушакъ былайгъа келиширик тюлдю, ( суфиянлыкъ ) аны бла тереннге кирмейме. Алай а, сен билимли адамса, не айтханымы ангылайса....
 
Цитата
Tinibek пишет:
Sapar Özden:
"Къарча къарачлы адамны эм асылыды... Ол атны сыйлы магъанасын табарча, тил бла айтырча, къарачай сёз табылырмы....Минги Тауубуз эм сыйлы, эм шат тауубузча, Къарча да бизни халкъны чынг ШАТыды... Аны юсюнден - къарт, джаш да - башны энгишге этиб сёлеширге керекдиле...."
Сау болугъуз Сапар да, Тинибек да! Былай эте, туудукъла Къарчагъа сый бере, бир китаблыкъ джыйылыр, басмаланнган да этер, Аллах айтса.
 
Bilal LAYPAN

ЭКИ КЕРЕ ЁЛЮБ ТИРИЛГЕН ХАЛКЪ


Бизни бир джерге джыйгъан Къарчаед,
Тюню-тюшю да аны - Къарачаед.
Элли тукъум бла джуртха къайытханед.
Айтханед: ит - тойгъан джерине,
Адам - туугъан джерине.

Алан къралны асхакъ Темир чачхан эди,
Аланлагъа ёлюм къазауат ачхан эди,
Кърым ханнга - Тохтамишге - болушасыз деген эди,
Терек-чегет, эл-шахар къоймай кюйдюрген эди,
Алан сабийчиклени джесир этиб, сюрген эди,
Абаданланы барын къырыб, кёл кенгдирген эди...

Ол сюрюлген сабийчиклени бири Къарча эди,
Мадар болгъанлай, джуртха айланыб къача эди,
Джау аскерле аны ызындан сюре элле,
Сюрюб джетиб къамчиле бла тюе элле.
Аркъан бла ат ызындан сюйрей элле,
Алай а ёлтюрмей элле:
Биле элле быллай джесирге
Уллу багъа берликлерин Мисирде.

Джылла кетдиле, Къарчаны джылы толду -
Акъыл-балыкъ болду,
Мамучукъ - мамучар-янычар-мамлюк болду.
Аскер башчы болду.

Алай а, ол - дуния малгъа -
Тойгъан джуртуна, тыш джуртха алданмады,
Бий болургъа, къул-къарауаш тутаргъа унамады:

"Адамлыкъ бар эсе - бий, къул-къарауаш джокъду.
Ёзденликден, эркинликден баш бир зат джокъду.
Къул болуб, джесир болуб, сатыла-атыла да айландыкъ.
Ол къыйынлыкъны-учузлукъну сынамадыкъмы? Сынадыкъ.

Бизге кереги: Эркин джурт - Ата джурт - Алан джурт.
Ёзден халкъ болуб джашарыкъбыз анда,
Алан къралны къурарыкъбыз джангыдан",-
Былай айтыб, Къарча минди атына,
Къаууму бла - элли тукъум бла - къайытды джуртуна...

...Бизни бирге джыйгъан - Къарча эди,
Ол къурагъан кърал - Къарачай эди.
Тюрлю-тюрлю палахла, эминала турсала да къыра,
400 джылны чыдады ол къурагъан кърал.

Алан къралыбызны асхакъ Темир чачды,
Орус чачды Къарча къурагъан къралыбызны да.
Биринчи кере халкъыбызны асхакъ Темир сюрдю,
Экинчи кере чолакъ Сталин сюрдю халкъыбызны.

Алай а, биз тас болуб, тюб болуб къалмай,
Бир бола, джумдурукъ бола, джуртха къайыта билдик.
Айта билдик: ит - тойгъан джерине,
Адам - туугъан джерине.

Эки кере джуртундан сюрюлген халкъ,
Эки кере джуртуна къайыталгъан халкъ.
Эки кере ёлюб, тирилген халкъ,
Бюгюн джуртунда-джеринде джашагъан халкъ,

Аллах айтса, динин, тилин сакълар,
Джуртун, бетин, адетин сакълар.
Джуртунда халкъ болуб, джамагъат болуб, джашай билир.
Дуния малны сюрюб, чачылыб кетмез.
Джуртсузлукъ палахы анга джетмез.
Тышына кетген да къайыта билир,
Айта билир: ит - тойгъан джерине,
Адам - туугъан джерине.
 
Цитата
Sabr пишет:
Bilal LAYPAN

ЭКИ КЕРЕ ЁЛЮБ ТИРИЛГЕН ХАЛКЪ

Бизни бир джерге джыйгъан Къарчаед,
Тюню-тюшю да аны - Къарачаед.
Элли тукъум бла джуртха къайытханед.
Айтханед: ит - тойгъан джерине,
Адам - туугъан джерине.

Алан къралны асхакъ Темир чачхан эди,
Аланлагъа ёлюм къазауат ачхан эди,
Кърым ханнга - Тохтамишге - болушасыз деген эди,
Терек-чегет, эл-шахар къоймай кюйдюрген эди,
Алан сабийчиклени джесир этиб, сюрген эди,
Абаданланы барын къырыб, кёл кенгдирген эди...

Ол сюрюлген сабийчиклени бири Къарча эди,
Мадар болгъанлай, джуртха айланыб къача эди,
Джау аскерле аны ызындан сюре элле,
Сюрюб джетиб къамчиле бла тюе элле.
Аркъан бла ат ызындан сюйрей элле,
Алай а ёлтюрмей элле:
Биле элле быллай джесирге
Уллу багъа берликлерин Мисирде.

Джылла кетдиле, Къарчаны джылы толду -
Акъыл-балыкъ болду,
Мамучукъ - мамучар-янычар-мамлюк болду.
Аскер башчы болду.

Алай а, ол - дуния малгъа -
Тойгъан джуртуна, тыш джуртха алданмады,
Бий болургъа, къул-къарауаш тутаргъа унамады:

"Адамлыкъ бар эсе - бий, къул-къарауаш джокъду.
Ёзденликден, эркинликден баш бир зат джокъду.
Къул болуб, джесир болуб, сатыла-атыла да айландыкъ.
Ол къыйынлыкъны-учузлукъну сынамадыкъмы? Сынадыкъ.

Бизге кереги: Эркин джурт - Ата джурт - Алан джурт.
Ёзден халкъ болуб джашарыкъбыз анда,
Алан къралны къурарыкъбыз джангыдан",-
Былай айтыб, Къарча минди атына,
Къаууму бла - элли тукъум бла - къайытды джуртуна...

...Бизни бирге джыйгъан - Къарча эди,
Ол къурагъан кърал - Къарачай эди.
Тюрлю-тюрлю палахла, эминала турсала да къыра,
400 джылны чыдады ол къурагъан кърал.

Алан къралыбызны асхакъ Темир чачды,
Орус чачды Къарча къурагъан къралыбызны да.
Биринчи кере халкъыбызны асхакъ Темир сюрдю,
Экинчи кере чолакъ Сталин сюрдю халкъыбызны.

Алай а, биз тас болуб, тюб болуб къалмай,
Бир бола, джумдурукъ бола, джуртха къайыта билдик.
Айта билдик: ит - тойгъан джерине,
Адам - туугъан джерине.

Эки кере джуртундан сюрюлген халкъ,
Эки кере джуртуна къайыталгъан халкъ.
Эки кере ёлюб, тирилген халкъ,
Бюгюн джуртунда-джеринде джашагъан халкъ,

Аллах айтса, динин, тилин сакълар,
Джуртун, бетин, адетин сакълар.
Джуртунда халкъ болуб, джамагъат болуб, джашай билир.
Дуния малны сюрюб, чачылыб кетмез.
Джуртсузлукъ палахы анга джетмез.
Тышына кетген да къайыта билир,
Айта билир: ит - тойгъан джерине,
Адам - туугъан джерине.
Saubol Sabr !
Alamat nazmu.. Daha allga Karça Orta Aziyada asker başçı bolgandı dep okuganem, bileyem.. Ogese Mısır'da Memlük bolup, alayla da da mı asker başçı bolgandı.. Alay ese Baybars'ga kinola etgenle anga da etsele igi boluredi..
Baybars'ga da Kafkaslı Türk (ol da bizden kalıp bolmasın )) deyle.. Kurgan devletini atına da Devlet it-Turki (Türk Devleti) degendi..
 
Bilal LAYPAN


КЪАРЧАНЫ АЙТХАНЫ

Джибни узунун, сёзню къысхасын
сюйген халкъым — ёмюрге джашасын.
Адамлыгъын, халкълыгъын да сакълай,
кеси къыйыны бла келгенди джашай.

Бойсунмаз ючюн тюзде джаулагъа,
этгенди джашау мийикде, таулада.
Джаратхан Кючге салыб махтау,
таш башында да этгенди джашау.

Адам саны болгъаны ючюн аз,
тюзледе болмаз ючюн тас,
сакъланыргъа табханды джол —
тау этегине къысылгъанды ол.

«Тюзлерибизни къоябыз кимге?»-
дегендиле ол кюн джигитле.
Дуния малдан, зулмудан да къача,
алагъа джууаб этгенди Къарча:

«Тау джуртубуз бюгюн бизге джетер.
Былайда саныбыз, ангыбыз да ёсер.
Эркинликде туууб, ёсселе тёлюле,
тюзлерибизни да къайтара билирле.

Мен айтханны иги ангыласын хар ким:
таулада боллукъбуз башыбызгъа эркин.
Сакъланыб, эс джыйса халкъым,
таба билир, тас этген хакъын.

Аны ючюн кетебиз таугъа.
Тюзлерибизни да къоймазбыз джаугъа.
Тюзлюгюбюз да къалмаз тюзде.
Кюч джыяргъа керекди бизге.

Аз этгенди бизни сойкъырым, сюргюн.
Джангы сынаула келтиреди хар кюн.
Алай а, хомухлукъну атыб отха,
биз къайытыб келгенбиз джуртха.

Тауларыбызны этмесек тас,
тюзлерибизге да боллукъбуз ие.
Тюзню тюзлюгю тюзде къалмаз -
джашайыкъ ол затны биле.

Беш Тау Эл — бир джумдурукъ,
экинчи джумдурукъ — Къарачай.
Бирликде — тирилик. Аны унутдурлукъ
джокъду кюч. Джашайыкъ алай.

Тюзлерибизни да къайтарлыкъбыз артха,
халкълыгъыбызны сакълаялсакъ биз:
динибизге, тилибизге, джерибизге,
бир-бирибизге да болайыкъ тюз.

Эркинлик, Тюзлюк, Игилик -
ючден дагъан таймаз.
Къаныбыздады бизни джигитлик -
Алан Элибиз къуралмай къалмаз.

Биз — бир Тейриге бойсуннган къадарда,
Ана тилибизде сёлешген къадарда,
Ата джуртубузда джашагъан къадарда,
Эркинлик, Тюзлюк ючюн кюрешген къадарда,
Элибизни къурагъан, джакълагъан къадарда,
турлукъбуз болгъанлай Адам эмда Халкъ».

Юлгюдю бизге джашауу Къарчаны.
Унутмайыкъ сёзюн, ишин, кюрешин да аны.
Тил, Джурт, Эл ючюн этгенди Къарча къазауат.
Аланы этгенди бизге да аманат.

Кимле бла этгенди Къарча къазауат?
Кимле кюрешедиле бюгюн да бизни бла?
Юлгюдю бизге джашауу Къарчаны.
Унутмайыкъ сёзюн, ишин, кюрешин да аны.
 
Кечериксиз....талай сёз бир джазайым орус тилде....
Вчера я случайно услышала разговор(возмущённый) моих родственников. Они были возмущены тем,что кто-то издал книгу про Къарчу (А НАШИ ДАЛИ ДОБРО НА ИЗДАНИЕ КНИГИ), в которой пишется так... мол Къарча умер от того,что боялся темноты... Это они прочитали в газете "Къарачай". Вопрос: у нашего народа совсем исчезло это чувство-ПАТРИОТИЗМ? С такими темпами мы исчезнем как народ, благодаря представителям своего народа!
Как можно дать добро на издание такой книги? Бедная история... бедный и никем не защищённый народ...
Страницы: 1 2 3 4 5 След.
Читают тему (гостей: 1)

 

Написать нам