2020 дж. хычаман айны 30
"КЪАРАЧАЙ"
Киши да унутулмагъанды, джукъ да унутулмагъанды
САУГЪАЛАРЫН АЛАЛМАЙ КЪАЛГЪАН ДЖИГИТЛЕРИБИЗ

Чомаланы Шахымны джашы Джандыу 1920-чы джыл къыркъар (август) айны 2-де Ташкёпюр элде туугъанды. Элде джетиджыллыкъ школну тауусханды.



Джандыу терен фахмулу адам болгъанды. Аны аякъ бармакъларыны учларында джангызгъа уста баргъан хапары ол джыллада бютеу Шимал Кавказгъа кенг джайылгъан эди. 1935-чи джыл Болгариядан коммунист Георгий Дмитров Къарачайгъа къонакъгъа келгенди. Къарачай облисполкомну председатели Гюрджюланы Къурман къонакъгъа сый бериб, къонакъбайлыкъ этгенди - анга миллет маданиятыбыздан талай зат кёргюзюрге излегенин билдиргенди. Гюрджю улуну тилеги бла 15 джылы тюгел толмагъан Джандыу, тепсеучюсюча, аякъ бармакъларыны учларында тепсеб, къонакъны сейирсиндиргенди. Анга разылыгъын билдириб, къонакъны тилегин къабыл эте, Гюрджю улу джашчыкъгъа алтын бетли бухар бёркню саугъагъа бергенди. Андан сора Гюрджю улу тепсеучю уланны область байрамлагъа къой эсенг, мийик дараджада бардырылгъан фестиваллагъа да элтиб тургъанды. Джандыу баргъан джеринден хорламсыз къайтмагъанды. Ол къарачай тепсеуледен сора да кавказ халкъланы миллет тепсеулерине да уста болгъанды. Сёз ючюн, Махачкъалада бардырылгъан фестивалда Джандыу «Шамилни тепсеую» номинацияда 1-чи оруннга чыгъыб, кюмюш белибау бла къама саугъа алыб къайтханды. Адыгейлилени миллет тепсеулери бла да фестивалда ёчлю оруннга чыгъады. Фахмулу джаш адамгъа В.И.Ленинни сураты салыннган багъалы кюйюзню саугъа этедиле. Ата джурт къазауат башланнгынчы Джандыу, джаш адам бола тургъанлай, областны тепсеу ансамбллеринде джашланы тепсерге юретиб тургъанды.

1939-чу джыл Чома улу кесини разылыгъы бла Къызыл Аскерге къуллукъ этерге кетеди. Ол Майкопда 5-чи атлы корпусну А.Я.Пархоменкону атын джюрютген Къызыл Байракълы 14-чю Кавказ атлы дивизияны 31чи полкуна тюшгенди. Джандыуну полкну школунда талай айны аскер курслагъа окъутхандыла. Таулу джаш юретгенлерин дженгил алгъанды, кеси да ат белинде уста болгъаны себебли, курсантланы ичинде айырмалыланы тизиминде болгъанды. Полкда аны сыйын кёргендиле, кесине да «Сын полка» дегендиле. Курсланы тауусуб да бошагъынчы Уллу Ата джурт къазауат башланады. Алай бла Чома улугъа кичи лейтенант чын да бериб, Къыбыла-Кюнбатыш фронтну 3-чю атлы корпусуна джибергендиле.

Чома улу биринчи сермешиуге 1941-чи джылны никкол (июнь) айыны 26-да киргенди. Ол 3-чю Украина фронтну 3-чю корпусуну 9-чу дивизиясыны 5-чи тахса эскадронуна тюшгенди. Корпусха белгили генерал-лейтенант Исса Александрович Плиев башчылыкъ этгенди. Джандыу аскер бёлеклерибизни болумларындан бирси бёлекге неда штабха хапар алыучу, билдириучю болгъанды. Ол берилген тахса джумушну толу тындырыр ючюн, талай кере джауну тылына таша кириб, бетджан салгъан джерлерини ичи бла джол табыб, уста чыгъыб тургъанды.

Аллай джумушланы биринде, Кременец шахарны къатында, Чома улу взводха башчылыкъ этиб джау бла алты кюн бла кечени тохтаусуз къаты сермешгенди. Фашистлени кючлери быладан эсе кёб кереге кючлю болгъаны амалтын, атлы взвод алагъа къаршчы къарыу эталмай тебрейди. Фашистле аны ангылагъанмы эдиле да, Джандыуну взводун къуршоулаб тебрейдиле. Алайда командир къуршоуну юзерге кёлленеди. Ол, аскерчилерине ызындан келирге буйрукъ бериб, джау окъла юслерине къуюла тургъанына да къарамай, алгъа мыллык атадыла. Алай бла немец тогъайны юзюб, къоркъуусуз джерге чыкъгъанлай, дагъыда сермешге киредиле.

Ётгюр таулуну къурамчылыгъы бла бу пулемётчу атлы взвод Киев, Полтава, Харьков, Воронеж, Москва шахарла ючюн баргъан урушлада тирилик, батырлыкъ кёргюзюб кёб кере аскер саугъалагъа тыйыншлы болгъанды. Джандыуну ант къарнашы Фёдор Таланов къоркъуулу кёзюуледе да командирини къатындан таймай, тенглик этиб тургъанды. Озгъан ёмюрню 20чы джылларында Фёдорну адамларын, кулак къазакъладан болгъанлары амалтын, совет власть джойгъанды. Ёксюз къалгъан джашчыкъны Джандыуну анасы кесине алыб асырагъанды. Фёдор бла Джандыу сабийликден, бир-бирлеринден айырылмай, эгиз къарнашлача, шохлукъда ёсгендиле.

Чома улу 9-чу гвардиячы дивизияны 18-чи атлы полкуну къурамында Сталинград ючюн да ётгюр сермешгенди, кесин уста абычырча танытханды. 6-чы гвардиячы дивизияны штабыны тамадасы гвардиячы полковник Г.П.Артемьев Джандыуну саугъагъа теджеген документде былай джазады (архив документни тюрлендирмей орусча беребиз): «За период боев дивизии с 19.11 по 14.12.1942 г. тов. Чомаев показал себя, как бесстрашный, исполнительный, выдержанный командир. В самых тяжёлых условиях боя тов. Чомаев всегда с честью и самоотверженностью выполнял все поручения и приказания.

Работая офицером связи тов. Чомаев всегда точно и в срок доставлял боевые приказы и распоряжения командования дивизии, неоднократно подвергаясь при этом опасности для жизни. 25.11.1942 г. тов. Чомаев получил приказание, во что бы то ни стало, доставить важное боевое распоряжение командира полка, при этом было известно, что полк ведёт тяжёлый бой в полуокружении, не смотря на всё это, он боевое распоряжение доставил в срок, при этом была убита лошадь тов. Чомаева. Благодаря этому полк получил информацию и новую боевую задачу от командира дивизии.

27.11.1942 года тов.Чомаевым был доставлен боевой приказ в исключительно короткий промежуток времени, не смотря на то, что дорога, по которой ехал тов. Чомаев контролировалась танками противника. При доставке приказа тов. Чомаев подвергся нападению автоматчиков противника, но благодаря сноровке, смелости и отваге тов.Чомаева полк всегда имел точную информацию дивизии и всегда во время получал боевую задачу. Достоин Правительственной награды - ордена «Красная Звезда».

1943-чю джылны байрым (февраль) айыны 2-де Гитлерни махталгъан аскерлери Паулюсну башчылыгъы бла Сталинград фронтда къуршоуланыб ууатылгъандыла. Фельдмаршал кеси джесирге тюшгенди. Андан сора Сталинград сермешиулени джигитлерине кърал саугъала бериу башланнганды. 3-чю атлы корпусну командири генерал-лейтенант И. А. Плиев корпусунда аскерчилеге саугъаларын берирге чакъыргъанды. Аланы арасында юч къарачай джаш – Къобанланы Сафар, Гюрджюланы Таубий, Чомаланы Джандыу болгъандыла. Къобанланы Сафар Къызыл Байракъны орденин, Гюрджю улу бла Чома улу Къызыл Джулдузну орденлерин алгъандыла. Ол кюн Сталинградда, уллу залны ичинде, генералны аллында джайылгъан кюйюзню юсюнде Джандыу, чурукъларын тешиб, къуш учханча, джангызгъа баргъанды. Генерал, залда болгъан адамла барысы да ёрге туруб харс ургъандыла. Тегей генералны аллында тегейча да тепсей, бармакъларыны учларында баргъанды. Андан сора генерал бла Чома улуну араларында шохлукъ орналгъанды. Къазауатны отлу джоллары Чома улуну, И.А.Плиевни корпусуну къурамында, кёб узакъ джерлеге элтгенди.

1943-чю джылны алтотур (март) айындан башлаб, Чома улу связны абычары болуб, генерал-майор Н.С. Осликовский башчылыкъ этген 3-чю гвардиячы атлы корпусну къурамында, Берлиннге дери баргъанды. Ол Белоруссияны, Молдавияны, Украинаны, Польшаны джерлерин немец оккупантладан тазалар ючюн урушлада кёб кере ётгюрлюк этгенди. Кесин уста командирча кёргюзюб аскер саугъалагъа – Ата джурт къазауатны 1-чи, II-чи III-чю дараджалы орденлерине эмда медаллагъа - тыйыншлы болгъанды.

1944-чю джыл никкол (июнь) айны 25-де, Чома улуну башчылыгъы бла, лейтенант Чеканин талай атлыны къураб, тахса джумушха баргъандыла. Джумушну тыйыншлысыча баджарыб ызларына къайтыб келе тургъанлай, Шимал Буковина деген джерде джау бла бетден бетге тюбешиб ачы сермеш баргъанды. Алайда 137 немча аскерчи бла бир обер-лейтенантны джесирге алгъандыла, азыкъ, окъ-тоб джюклениб тургъан 35 арбаны, 70 ат бла бирге, сыйыргъандыла. Чома улу ол джигитлиги ючюн Совет Союзну Джигити атха теджелген эди. Ай медет, репрессиягъа тюшген халкъны адамы болгъаны ючюн, ол саугъасын бермей къойгъандыла, аны орнуна Ата джурт къазауатны 1-чи дараджалы ордени бла саугъалагъандыла.

1945-чи джылны байрым (февраль) айында да берилген аскер джумушну мийик дараджада баджаргъаны ючюн Чома улу уллу аскер саугъагъа теджелгенди. Алай болса да башында сагъынылгъан чурум бла ётгюр уланны Къызыл Джулдузну ордени бла экинчи кере саугъалайдыла. Ызы бла дивизияны, джау къуршоугъа ала тургъанлай, Чома улу чегетни ичи бла баргъан къыйын джаяу джолдан ётдюрюб, къоркъуусуз джерге чыгъарады, алай бла дивизияны, къоранчсыз сау къалдырады. Уста тахсачыны урушлада джетишимлерини барысы да Баш командованиеге белгили эди. Къуру ол джигитлиги ючюн да Чома улу Совет Союзну Джигити атха тыйыншлы болгъанын дивизияны штабыны тамадасы белгили этген эди. Алай болса да, аны орнуна Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы орденин бередиле. Ол къазауатда тёрт кере джаралы болгъанды.

6-чы атлы дивизияны командири генерал-майор П.П. Брикель, генерал-майор Н.С. Чепуркин ётгюр таулугъа уллу сый бериб сёлешген эдиле. Къазауат бошалгъандан сора эки генерал да Джандыуну джокълаб, Къарачай шахаргъа келиб кетген эдиле.

Чома улуну 1946-чы джыл аскер къуллукъдан башына бош этедиле. Юйдегилери болгъан джуртха – Орта Азиягъа - джол тутуб кетеди. Джандыу юйдегисин Къыргъызстанны Чалдавар элинде табады. Къазауатны отлу джолларын ётген, тюзлюк ючюн кюрешде къаджыкъмагъан Джандыу мында да кёлюн аман этмезге кюрешеди. Къарачай сабийлени джыйыб, къарачай тепсеулени юретген кружок къурайды. Халкъны эм къыйын кёзюуюнде ол сабийлени юретген бла къалмай, кесини тепсеулери бла адамлагъа кёл бере, ашхылыкъгъа, тюзлюкге кёллендире, туугъан джуртларына къайтырларына учундургъанлай тургъанды.

Къарачайлыла ызларына къайтханларындан сора Чома улу къарачай ансамблге башчылыкъ этиб, Къарачай-Черкесияны санатыны декадасына да келечи болуб баргъанды. Анда Джандыу, джашы Владик бла бирге, Н.С.Хрущёв бла башха кърал тамадаланы алларында кесини уста тепсеулерин кёргюзгенди. СССР-ни Баш советини Хурмет къагъыты бла саугъаланнганды. Андан сора анга 1958-чи джыл башил (январь) айны 8-де «РСФСР-ни махтаулу артисти» деген сыйлы ат берилгенди.

Къызыл Джулдузну (эки кере), Ата джурт къазауатны 1-чи, II-чи, III-чю дараджалы орденлерини эмда 17 медалны иеси Чомаланы Шахымны джашы Джандыу 1984-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 13-де ауушханды, джандетли болсун.

БАТЧАЛАНЫ ФАТИМА.

2020 дж. арттотур айны 30 "КЪАРАЧАЙ"
Хычаманны 3 — Къарачай халкъ Джуртуна къайтхан кюн
«ТАШЫН ДЖАЛАБ, СУУУН ИЧИБ ТУРСАКЪ ДА...»

Аллы 2-чи бетдеди.

Делегацияда бу адамла болгъандыла: Чагъарланы Джашарбекни джашы Ибрагим, Гаджаланы Ибрагимни джашы Маджир, Байрамукъланы Мамураны джашы Юсуф, Гюрджюланы Хамзатны джашы Таубий, Джаммаланы Исхакъны джашы Мурат, Орусланы Хамзатны джашы Умар, Байрамукъланы Ёзденни джашы Ибрагим.



Хрущёв орнундан туруб Къарачайны келечилерини хар бирини къолун эки къолу бла тутуб, «олтуругъуз», дегенди. «Я читал ваше письмо», - деб, сёзюн башлагъанды. Дунияда эм уллу къралны башчысы, башха ишлерин къоюб, бир гитче миллетни келечилери бла бир сагъатха джууукъну сёлешгени, аны Сталин къыйынлыкъ кёргюзген миллетлеге къаллай бир сый бергенин кёргюзтеди. Къарачайны келечилери тилеклерин толу айтханларында: «Вопрос сложный, на территории, откуда высланы карачаевцы, живут уже люди, которые не виноваты в том, что их переселили. Это с одной стороны, а с другой - власти на местах расселения карачаевцев не очень-то хотят их отпускать», - дейди. Биз былайда, ачыкъ айтылмагъанлыкъгъа, къарачайлыланы, малкъарлыланы Къазахстан бла Къыргъызстанны чеклеринде бир этиб, автономия къуралса деген излемни эслейбиз. Аллахха шукур, «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да» деген джюрек термилиуюбюз хорлагъанды. Гаджаланы Маджир ол кёзюуде былай айтханды: «Что касается местных властей, то мы хотели бы предупредить Вас, что они будут за то, чтобы не отпускать на родину, так как карачаевцы понравились им, как хорошие животноводы. Если настоящее положение народа останется без изменения, то через 50 лет нашей нации не будет, она растворится, исчезнет».

Анга Хрущёв сорады: «Ассимилируется? Это правда, что такая опасность существует для вашей нации?»

Гаджа улу: «Мы испытываем тревогу по этому поводу», - деб, джууаб береди. Хрущёв Къарачайны келечилерини хар бири къайда ишлегенин сорады. Тюбешиуню аягъында: «Да, я вас понял, все вы объяснили достаточно, но я один не решаю. Мы сделаем все для того, чтобы найти правильное решение», деб, сёзюн бошайды эмда делегацияны кабинетинден джылы ашырады.

Къарачайны келечилери халкъ салгъан борчларын сый бла толтурадыла. Ала Москвадан къайтханларындан сора, эллеге айлана, кёб соруулагъа джууаб бередиле. Ата джуртубузгъа къайтыргъа мадарла ачыла башлагъанларын айтадыла. Алай а, Н. С. Хрущёв айтханча, иш алай дженгил бармайды. Къарачайлыла Хрущёвгъа киргенден сора 12 кюнден СССР-ни Баш Советини Указы чыгъады «О снятии ограничений по спецпереселению с чеченцев, ингушей, карачаевцев, членов их семей, выселенных в период Великой Отечественной войны» деб. Анда айтылгъан миллетлени спецпереселенецлерин тергеуден чыгъарыргъа деб айтылады биринчи пунктда. Алай а ол Указны экинчи пункту ол эркинликни магъанасыз этгенди. Анда «Установить, что снятие ограничений по спецпереселению лиц, перечисленных в статье первой настоящего Указа, не влечет за собой возвращение имущества, конфискованной при выселении и, что они не имеют право возвращаться в места, откуда были выселены».

Джангы Указ

Къарачайлыланы, чеченлилени, ингушлуланы НКВДны комендатурасындан бош этгенликге, Ата джуртларына къайтыргъа, сыйырылгъан мюлклерин ызына излерге эркинликлери болмагъаны джангыдан чертилгенди. Алай а, миллетле бу Указ бла кеслери сюйгенлерича хайырлана башлагъандыла. Комендатурадан ычхыннган халкъ, соруу-оруу этмегенлей, джашыртын бирем-бирем джуртларына кёчюб тебрегендиле. Бу болум кърал тамадаланы сагъышлы этгенди.

1956-чы джыл къыркъар (август) айны 2-де КПСС-ни Ара Комитетинден АлмаАтагъа къарачайлыла кёчюрюлгюнчю Черкес автоном областны биринчи секретары болуб тургъан Ивелев Василий Васильевични башчылыгъы бла комиссия келгенди. Ол комиссия кёчюрюлгенлени болумларын, ала джашагъан джерледе къараб, АК-гъа рекомендация джазаргъа борчлу болгъанды. Къыркъар (август) айны 15-де Къараланы Басханукъ, Биджиланы Топушай, Чотчаланы Ислам, Акъбайланы Магомет Фрунзеде комиссия бла тюбешедиле. Ала къарачайлыланы Ата джуртха кёчерге талпыгъанларын айта, этиллик ишлени юсюнден оюмну джазыб къагъытла бередиле.

Къыркъар (август) айны 19-20-да Къараланы Б., Чотчаланы И., Байчораланы М., Акъбайланы М., комиссия бла джангыдан тюбешир ючюн, Алма-Атагъа барадыла. Къарачай халкъны тилегин джангыдан айтадыла.

Комиссия бла тюбешгенлери бла къалмай, къарачайлыланы подпислерин джыйыу ишни башлайдыла. Къыркъаууз (сентябрь) айны 25-де Къараланы Б., Боташланы М., Эбзеланы А., Текеланы А., Чотчаланы И., Джантотайланы Ю., Алчакъланы А. Фрунзе шахаргъа барыб Къыргъызстанда къарачайлылада подпись джыйыу ишни башлайдыла. 1956-чы джыл къыркъаууз (сентябрь) айны 27-не дери Къазахстан бла Къыргъызстандан 30 мингнге джууукъ подпись джыйылыб, ол къагъытланы Москвагъа элтирге Акъбайланы Магомет бла Чотчаланы Исламгъа борч салынады. Ала ауузгерги (октябрь) айны 10-да къагъытланы А. И. Микоянны башчылыгъы бла къуралгъан Правительство комиссиягъа элтиб бередиле.

Алай бла 1956-чы джылны хычаман (май) айындан башлаб, миллетибизни Ата джуртуна къайтарыр ючюн кёб иш этедиле. Аланы кючлери бла КПСС-ни АК-да биринчи болуб къуру къарачайлыланы юслеринден Громовну башчылыгъы бла комиссия къуралады. Артда А. И. Микоянны башчылыгъы бла экинчи Правительство комиссия, къуру къарачайлыланы юсюнден болуб къалмай, чеченлилени, ингушлуланы, малкъарлыланы, къалмукълуланы ишлерине да къарайды. Правительство комиссия бла къалмай, тилек къагъытларын Совет Союзну Маршалы Жуковгъа къарачай абычарла да бередиле. Алай бла, кёчюрюлген миллетлени уллу къозгъалыуларыны кючлеринден, 1956-чы джыл абыстол (ноябрь) айны 24-де КПСС-ни АК-ны Президиумуну бегими чыгъады «О восстановлении национальной автономии калмыцкого, карачаевского, балкарского, чеченского и ингушского народов» деб. Аны биринчи пунктунда «Восстановить национальную автономию калмыцкого, карачаевского, балкарского и чеченоингушского народов. Преобразовать Черкесскую автономную область в Карачаево-Черкесскую автономную область в составе Ставропольского края РСФСР» деген бегим да алынады. Ол бегимде къалмукъ, къарачай, малкъар халкъла Ата джуртларына 1957-1958-чи джыллада, чеченлиле бла ингушлула да 1957-чи-1960-чы джыллада къайтарыллыкълары айтылады. Ата джуртха джол ачылады, «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...» деген термилген тилегибизге джетебиз.

Бирикген Къарачай-Черкес автономияны нек къурагъандыла?

1957-чи джыл башил (январь) айны 9-да СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы чыгъады «О преобразовании Черкесской автономной области в Карачаево-Черкесскую автономную область» деб. Указда автономия къуралгъаны бла бирге 1943-чю джыл аууз-герги (октябрь) айны 12-де алыннган «О ликвидации Карачаевской автономной области и административном устройстве её территории» эмда 1956-чы джыл элия (июль) айны 16-да къарачайлыланы Ата джуртларына къайтарыргъа эркинликлери джокъду деген Указлары къоратылгъандыла.

Къарачайны халкъ келечилери хаман да автономиябызны орнуна салыгъыз, деб тилегендиле. Алай а, аны къоюб, кърал бирлешген Къарачай-Черкес автономияны къурагъанды. Ол алай нек болгъанды? Аны юсюнден басмада джазыла тургъанды. Алай а аны баш шартлары была болгъандыла деб кёлюме келеди:

1. Къарачай, черкес, абаза, ногъай халкъла эмда къазакъла Эресейге къошулгъанлы хаман да Баталпашинск джергили административ округга киргендиле. Аланы джер-суу байлыкълары, экономикалары, социал-турмуш джашаулары, культуралары бир-бири бла байламлы болгъандыла.

2. Совет власть 1922-чи джыл Къарачай-Черкес автоном областны къурагъанында да ол джорукъну тутханды. 1926-чы джыл автономия экиге юлешиннгенликге, политика, миллет автономия джаны бла халкъла башха-башха айтылсала да, кърал аны табха санамагъанды. 1926-чы - 1930-чу джыллада къазакъла, абазалыла кеслери энчи болургъа излеб тургъандыла. 1928-чи джыл орус-къазакъ район къуралыб, саулай станселе Армавир округга киргендиле. Алай а, ол халкълагъа табсыз болгъанды. Аны амалтын, 1931-чи джыл орус-къазакъ округ экиге юлешиниб, Къарачай бла Черкесиягъа берилгенди. Къарачайны джери Черкесияны джеринден эсе кёб болгъанды. Къарачай малчылыкъ, тау-магъадан къазыу, къурулуш ишле бла алгъа баргъанды. Черкесия уа - джерчилик бла. Алай а, джер аз болгъаны амалтын, аны алай уллу магъанасы болмагъанды.

3. Черкес автоном область Ставрополь крайны эм къарыусуз региону болгъаны амалтын, аны статусуну юсюнден 1956-чы джылда сёз джюрюгенди. Сёз джюрюгени бла къалмай, ол джылны хычаман (май) айында Черкес автоном областны болгъан районлары къурутулгъандыла. Хабез, Адыге-Хабль эмда башха районланы эллери Черкесскеде облисполкомгъа тюзюнлей бойсуннгандыла. Алай бла областда административ реформа этиле башлагъанды. Бу кёзюуде къралда Къарачайны автономиясын орнуна саллыкъ ишле башланнганлары себебли, Черкесияда административ реформа да тохтайды.

4. Алгъыннгы Къарачай автоном областны джерлеринде не промышленность, не эл мюлк иш, не социалтурмуш, культура, инфраструктурала болмагъанлары амалтын, хар затны джангыдан къурар ючюн, кърал уллу кюч салыргъа керек болгъанды. Кертиси да, алгъыннгы Къарачай автономияны джеринде болум бек къарыусуз эди. Сёз ючюн, къуру Гюрджюге кирген Клухор районда Къарачай кёчюрюлгюнчю 6001 юйден къуру 653 юй къалгъан эди, аланы да 60-70 проценти тозураб эдиле.

5. Къарачайлыланы 1942-чи джылны къыркъар (август) айындан башлаб, аскерге алмагъанлары амалтын, джашларыбыз, къызларыбыз Къазахстан бла Къыргъызстанда джангы джетген джигер ишчи резерв болгъандыла. Аланы Кавказгъа кёчгенден сора къаллай ишледе хайырландырыргъа боллугъуну сагъышын да этгендиле. Бизни миллетибиз къайда да джигер уруна келгенди. Къарачайлылада болмаса, кёчюрюлген халкълада «Социалист Урунууну Джигити» деген атха ие болгъан кишиде джокъду. Шыдакъланы Патия, Къобанланы Нузула, Абдуллаланы Тамара ол сыйлы атха ие болгъан эдиле, дагъыда джюзле бла башхала къралны сыйлы медаллары бла орденлерин алгъан эдиле. Ол ишчи резервни, алгъыннгы тау джерлеге элтмей, тюз джерлеге тюшюрюб хайырланыр ючюн бирикген КъарачайЧеркес автоном область къуралгъанын экономика джаны бла да тюзге санагъандыла.

6. Ол себебден къарачайлыладан не бла да тюз джерледе элле къураргъа излегендиле. Сёз ючюн, Холодный Родникге 300 юйдеги, Николаевкагъа 700, Кёл Джагъагъа 1400, Чапаевскоеге 500, Адыге-Хабль районну Эрсакон элине, Плавный посёлокга 400, Грушка бла Шелканкагъа 500, Хабез районну Эки-Суу Арасына 1000 юйдегини орнатыргъа кюрешгендиле.

Ол себебден тюз джерледе шекер ёсдюрюр ючюн Эркин-Шахарда шекер заводну да ишлеб башлагъандыла. Алай а аллында къарачайлыла тюз джерлени унамай, «Азияны къум тюзлеринде турсакъ а», деб уллу «къазауат» бардыргъандыла. Артда ууакъ-ууакъ тауладан саркъа, къарачай элле бюгюннгю болумгъа джетгендиле.

Башында айтылгъан оюмланы эсге ала, 1957-чи джыл башил (январь) айны 9-да СССР-ни Баш Советини Указы бла Къарачай-Черкес автоном область къуралады. Кърал халкъны къурамлы кёчюрюуге джол ачады. Токаланы Сеит-Умар обкомну экинчи секретарына салынады, башха уллу къуллукълагъа да къарачайлыла келедиле.

Санла кюзгюсюнде

Къралны бегими бла къарачайлыла биригиб Ата джуртларына эки джылны ичинде къайтыргъа керек болгъандыла. Халкъны къайтарыр ючюн Къазахстанда, Къыргъызстанда, Узбекистанда уллу хазырланыу ишле бардырылгъандыла. Миллет бирден юрюлюб къалмаз ючюн, къайсы эл къачан кёчеригин, алагъа къаллай бир вагон, эшелон керек болгъанын белгилегендиле. Былайда халкъыбызны къайгъысын этиб айланнган джашла бла къызларыбыз кёб къыйынларын салгъандыла. Къайсы районнга, элге къаллай бир адам, къачан келлигин бегитгендиле. Келгенлени джарсытмай, юйлерине киргинчи джунчутмазча мадарла этерге кюрешгендиле.

1957-чи джыл алтотур (март) айны 4-де КъарачайЧеркес обком бла облисполкомуну алгъан бегимине кёре, джылны аягъына 24500 юйдеги келлиги бегитилгенди. Къарачай районнга 6250, Джёгетей Аягъына 3700, Гитче Къарачайгъа 3700, Преграднагъа 3450, Черкес районнга 3400, Зеленчукге 2100, Хабез районнга 1000, АдыгеХаблге 900 юйдеги орунлашыргъа керек эди.

Миллетни кёчерге хазырларгъа, обком бла облисполкомну бегими бла, Токаланы Сеит-Умар, Алийланы Ракай, Чотчаланы Ислам, Лайпанланы Сеит Орта Азиягъа джибериледиле. Кёчюб келлик миллетге не джаны бла да болушлукъ этиб, ишни баджарыр ючюн комиссия къуралады. Анга Токаланы Сеит-Умар (председатель), Капитонов, Амельченко П., Алийланы Р., Богданов В., Кузнецов, Лайпанланы Х., Чотчаланы И., Эбзеланы А., Этлухов киредиле. Андан тышында да миллетни джарлылыгъына къарар ючюн, район, эл, посёлок комиссияла къураладыла.

1957-чи джыл Ата джуртуна 13527 юйдеги, саулай да 51033 адам, аланы ичинде ишге джараулу 21282 адам къайтады. 1958-чи джыл 4409 юйдеги, 18039 адам, 1959-чу джыл 2081 юйдеги, 4370 адам кёчюб келедиле. Саулай да юч джылны ичинде Азиядан 20514 юйдеги, 73442 адам, аланы ичинде ишге джараулу 31711 адам джыйылады Джуртха.

Ала областны районларына былай тюшедиле:

Къарачай район - 5595
юйдеги - 18679 адам
Гитче Къарачай - 4613
юйдеги - 16631 адам
Джёгетей Аягъы - 4139
юйдеги - 14504 адам
Къобан - 2483 юйдеги 9413 адам
Зеленчук - 2092 юйдеги 7900 адам
Преградна - 1437 юйдеги
- 5724 адам
Черкесск шахар - 156 юйдеги - 573 адам.

Юч джылны ичинде 10351 джангы юй, 1730 времянка ишленнгенди, 1140 юй ишлене тургъанды. 1960-чы джыл энчи эмда коммунал фатарлада джашагъан юйдегилеге 4500 юй ишлерге план салыннганды. Алай бла къарачайлыла 54 элге тюшюб, юйле ишлегендиле, аланы ичинде 9 джангы эл къуралгъанды. Юй ишлеуде кърал къурулуш материалла бла уллу болушлукъ этгенди. Аланы бир бёлегин келтирейик:

Агъач эм къанга -138,197
кубометр
Шифер - 8 миллион лист
Чюй - 910 тонна
Цемент - 2245 тонна.
Аладан сора да мияла, къанджал, стандарт юйле, къумач, кийим дагъыда башха затла берилгендиле. Къарачайлыланы кёчюб келгенлери бла байламлы миллетибизни юйлю, маллы, ишли этерге эмда башха джарсыуларын джарашдырыргъа болушлукъдан сора да, Къарачай-Черкес автономияны промышленностун, эл мюлкюн, энергетикасын, социалтурмуш инфраструктурасын, культурасын ёсдюрюр ючюн 1957-1958-чи джыллада Эресей Федерацияны Министрлерини Совети тёрт кере бегимле алгъанды.

1957-чи джыл байрым (февраль) айны 22-де алыннган «О мерах помощи Карачаево-Черкесской автономной области Ставропольского края» деген бегимде, 10 минг къарачай юйдеги келлигин эсге ала, областны ёсюмюне уллу ачха берирге буюрулады. Электростанцияла, школла, больницала, къонакъ юйле, кёпюрле, джолла, телефон станцияла, эт комбинат, къурулуш трестле дагъыда башха объектлени ишлерге ачха джибериледи. Къурулуш ишлени тохтаусуз бардырыр ючюн Азиядан усталыкълары болгъан 500 къарачайлыны биринчиге кёчюрюрге буюрадыла. РСФСР-ни Министрлерини Совети 1957-чи джыл къыркъаууз (сентябрь) айны 27-де алгъан экинчи бегим «О мероприятиях по хозяйственному и культурно-бытовому строительству в 1958 году Карачаево-Черкесской автономной области Ставропольского края в связи с возвращением карачаевцев в область» деген бегим болгъанды. Аны тамалында да областда этиллик ишлеге уллу ачха бериледи эмда аланы тындырыллыкъ болджалларын белгилегендиле.

Саулай да РСФСР-ни Министрлерини Совети алгъан тёрт бегим, къуру къарачайлылагъа болуб къалмай, бютеу областха, Черкесск шахаргъа буюрулуб, аланы ёсюмлерине джол ачады. Уллу ачханы берилгени къарачайлыланы кёчюб келгенлери бла байламлы болгъанлыгъына, уллу къурулушла алгъыннгы Къарачай областны джеринден эсе, тюз джерледе бардырыладыла. Алай бла промышленность, къурулуш объектле асламысына Къарачайны джерлерине тюшмей къалгъандыла. Оюм алай болгъанды областны ара шахарында промышленность, фатар юйле, трестле, электроподстанцияла ишлесек, таугъа джолла, кёпюрле эмда башха затла ишлерге тынч боллукъду деб. Анга шагъатлыкъгъа бир юлгю келтирейим. 1957-чи – 1958-чи джыллада Черкесскеде 30 мингден бир кесек артыгъыракъ адам джашагъан эсе, хар не да былайда ишленнгени себебли, 70-чи джыллада шахарда джашагъан адамланы саны 120 мингнге джетгенди.

Алай бла къарачайлылагъа толу реабилитация этилмей къалады, бизни джерлерибизде ёсюм да болмайды. Къарачай автоном областны кесин къурагъыз деген оюмну тута, 1962-чи джыл къарачай къуллукъчула, интеллигенция обкомдан джашыртын джыйылыу этедиле. Джыйылыуну юсюнден экинчи кюнюнде огъуна, тил этилгени бла, обкомгъа белгили болады. Обкомну экинчи секретары Токаланы Сеит-Умар ишден къысталады, кёбле да орунсуз боладыла. Алай бла къарачайлылагъа терс къарау 70-80-чи джыллада обкомну 3-чю, 4-чю пленумларында да бардырылады.

90-чы джылланы аллында Эресейде болгъан тарихли ишле къарачайлылагъа да толу реабилитация этерге джол ачадыла. РФ-ны Президенти Б. Н. Ельцин кёчюрюлген миллетледен къралны аты бла кечмеклик тилейди.

1993-чю джыл Эресейни Правительствосуну Председатели В. Черномырдин къол салыб «О мерах по реабилитации карачаевского народа и социальноэкономической поддержке Карачаево-Черкесской Республики» деген бегим чыгъады. Алай а, анда айтылгъанны да асламысы джашауда бардырылмай, къагъытда къалыб кетгенди.

Саулай алыб къарасакъ, къарачай халкъны Ата джуртуна къайтыб келгени республикабызны бютеу миллетлерини ёсюмлерине уллу хайырлы болады. 1957-чи – 1958-чи джыллада къарачайлылагъа берилген къурулуш материалла къалгъан миллетлеге да джарагъандыла. Облисполкомну бир справкасында былай джазылады: «... в 1957-1958, также в 1959 годах фонды строительных материалов и суммы, отпущенные на оказание единовременной помощи остронуждающимся семьям карачаевцев, расходуются зачастую не по назначению и, несмотря, на принимаемые облисполкомом меры, подобные факты имеют место и по сегодняшний день».

Башында айтылгъан затла миллетлени бир-бирлерине этерге излеген политиканланы акъылларына келемидиле экен?!

Къарачай-Черкесияны миллетлери ёмюрледен бери да бирге джашай, къыйынлыкъ кюнледе бирбирлерине болуша тургъандыла, аны бир къауумла унутмазгъа керекдиле.

Берияны анасында «къонакъда»

Былайда кёчгюнчюлюк бла байламлы, кесим бла байламлы, бир хапарны айтыргъа излейме. Ол мени бла байламлы болса да, «тюзню ашы тюзде къалмаз» деген шартха уллу тюшюндюрлюк затды, деб кёлюме келеди. Биз Къазахстанны Джамбул областыны Будённовка элинде джашай эдик. Эл уллу, колхозу бай болгъаны себебли тёгерекде къазах элчикледе джашагъан къарачайлыла не этиб да ары кёчерге дыгалас эте эдиле. Элде МТС, сельпо, радиоузел, тюкенле, ресторан эмда базар бар эдиле. Элни къурагъан орус, украин кулакла эмда немцала болгъанлары себебли, айтханымча, байлыгъы уллу, хар неси да джарашыб эди. Бир кюн «Кърал Л. П. Берияны анасын, эгечин, къарнашын бизни элге ссылкагъа ашыргъанды» деген хапар джайылды. Кёб турмай, бир эркишини (ким эсе да билмедик) бизни элден къоратдыла. Берияны эгечи бизни школгъа библиотекарь болуб джарашды. Элни кёбюсю акъкъалачыла эдиле. Берияны анасыны юйю Тоторкъулланы Гуппуну юйюнден узакъ тюл эди. Тал тереклени ортасында салыннган скамейкада эки амма хаман да олтуруб ушакъ этиб туруучан эдиле. Ай медет, ала не сёлешгенлеринден хапар билирге мени болумум болмагъанды. Берияны анасы алаша, токъ тиширыу эди. Хаман да башында къара джаулугъу, юсюнде къара чепкени болуучан эди. Берияны эгечи узун бойлу бек ариу тиширыу эди. Школну библиотекасын ариу джарашдыргъан эди, сохталагъа болуша эди, аланы иги окъурларын излей эди. Китаб алгъан сохталадан, окъугъанынгдан хапар айт деб, соруучан эди. Китабны алыб, суратларына къараб, ат башындан окъуучуланы уялтхан да эте эди.

1957-чи джыл мен школну бошайма. Аттестатымы алыр ючюн, библиотекагъа китаб борчлу болмагъаныма Берияны эгечи къол салыргъа керек эди къагъытха. Аны школда табмагъанымда, Берияны анасыны юйюне салыб барама. Эшик аллында анасына нек келгеними айтама. Ол мени юйге чакъырады.

Кирген печибиз алай уллу тюл эди. Ортада, биз эски картлада кёрюучюбюзча, гитче столчукъ, анга да полгъа джете стол джабыу салыныб эди. Меннге шиндик салыб, стол джанына олтуртду. Олсагъатда, бюгюнледеча, ручкала болмагъанлары амалтын, чернильница бла ручканы столгъа салды. Мен да, тёгерегиме къарайма, ёмюрюмде кёрмеген ариу комодну кёреме. Аны юсюнде 3-4 сагъат. Аланы бири, джез болур эди, меннге алтынча кёрюндю.

Биз алай эте тургъанлай, башха печден эшик ачылды да, Берияны эгечи чыкъды. Мен туруб саламлашдым. «Библиотекагъа берлик китабынг бармыды?» - деб сорду. «Огъай», дегенимде, къагъытыма къол салды. Биз алай эте тургъан сагъатда Берияны анасы сюелиб бизге къараб тура эди. Къызы меннге: «Счастливого вам пути на Родину», деди. Мен, «сау бол» дегенлей, анасы мени къатыма келиб, къучакълаб, кёзюнден джыламукъла агъа, былай айтды: «Вы счастливые, вас возвращают на Родину, а мы не знаем, что будет с нами...» Мен, сейир болуб, не айтыргъа билмей сирелиб турдум. Ма бюгюн да кёз аллымда турады Берияны анасыны джылагъан тюрсюню. Олсагъатда аны баласы Лаврентий, Сталинни башчылыгъы бла, миллетлеге къаллай къыйынлыкъла салгъанындан хапарым джокъ эди. Заманла ётдюле, Берияны анасы мени къучакълаб, баласы къыйынлыкъ салгъан бир гитче миллетни уланыны аллында, аны Ата джуртуна кете башлагъанына сукълана, джыламукъла тёкгенин унуталмайма. Бир-бирде ананы не гюнахы бар эди деб, кёлюме келеди. Алай а, джалдатны (палачны) табханды ол ана, тюзлюк джетмей къалмайды эртде-кеч болса да, деб не айтыргъа билмей къалама бюгюнлюкде да. Ананы не гюнахы барды деб, дагъыда анга ауама.

Къалайды энди болумубуз?

Ата джуртубузгъа къайтханыбызгъа аталгъан къууанчха хазырланабыз. Джангы тёлюле ёсгендиле. Миллетибиз окъууда, ишде, джашауда уллу джетишимлеге джетгенди. Аллахха шукур, къуру республикабызда къарачайлыла 90-нга джууукъ элледе, район аралыкълада эмда шахарлада джашайдыла. Башха регионлада да аз тюлдюле. Алай а, бюгюнлюкде джюрегибизни сескекли этген кёб затла бардыла. Сюргюнню заманында «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, Ата джуртха барлыкъбыз» деген термилген сёзлени бюгюнлюк бла байламлы этерге орун джокъду дерге боллукъбуз.

СССР-ни чачылгъанын, заводланы, предприятиелени, колхозланы, совхозланы къуругъанларын, эллерибиз да таркъая баргъанларын кёребиз. Базар система, ёмюрледе не бек къыйын кюнюбюзде да бир-бирибизни сыйлагъаныбызны къурута, татыусузлукъну джаяды. Бюгюнлюкде кёчгюнчюлюкню джылларында халкъына кече-кюн да халал джумуш этген джашларыбызча, джигер къызларыбызча бармыдыла? Огъай дерге джарамаз. Алай а, халкъыбыз къауум-къауумгъа юлешиниб, бир-бирибиз бла кюрешгенибизге да кишини сёзю болмаз. Хар небиз да бар, алай а, тынчлыгъыбыз, бир-бирибизге сюймеклигибиз - аздан аз. Тиширыуларыбыз балаларын къоюб, къралны базарлары къой эсенг, тыш къраллагъа джайылгъандыла. Бир-бир эркишилерибиз, тартынмай, тюкен къатында аракъы ичерге джарашхандыла. Уру-гуду, адам ёлтюрген энди кишини да сейирсиндирмейдиле. Къыйналыб джыйгъан рысхыбызны керексиз адетлеге джоюб, джангы юйленнгенлени джалан къоябыз. Ма ол затла амалтын, джаш тёлюбюз заманында юйленмей, миллетибизни саны азая барады. Кёб къыз, джаш юйдеги къурамай, къартаядыла. Джыллада миллетибизни ёсген статистикасына къарасакъ, сёз ючюн, 1989-чу джылдан 2003-чю джылгъа халкъыбызда 30 мингнге джууукъ сабий туумай къалгъанды. Миллетибиз къралыбызны кёб шахарларына джайылыб, анда туугъан сабийле тиллерин унутуб, артда Ата джуртларына келирге унарыкъ тюлдюле.

Къралыбызда бола тургъан тарихли процесслени киши тохтаталлыкъ тюлдю. Алай а, къайдадыла Къарачайны бай джашлары? Къайдадыла халкъына иш берген, сый берген заводлуфабрикалы адамларыбыз? Саныбыз ёсмесе, къралда чачылыб барсакъ, кимге къалырла аламат джерлерибиз, сууларыбыз? Кимле аллыкъдыла аланы, кимлеге ата джуртубузда къул боллукъбуз биз? 50-100 джылдан миллетибиз, джерибиз, сууубуз къалай болурла? «Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...» деген сёзлени джангыдан айтыргъа болурбузму?

Бюгюнлюкде миллетлени автономиялары болгъанлыкъгъа, халкъ кеси джарлылыгъына кеси къарарын излейди федерал аралыкъ. Аны амалтын, табышлы адамларыбызгъа, халкъны аты бла къуралгъан джамагъат бирлешликлеге уллу борч салынады. Халкъны, джерибизни, сууубузну сакълауда, кърал тамадала бла бирге, аланы уллу борчлары барды. Джамагъат бирлешликле бу затланы юслеринден оюмлагъа сагъыш эте, миллетибизни сакъларгъа керекдиле.

Бюгюнлюкден башлаб, кёчгюнчюлюкню джылларындача, бир-бирибизни сыйыбызны кёрюб, тилибизни, джерлерибизни, сууларыбызны багъалатыб, «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, башха джерде бизге джурт джокъду» деб, туудукъларыбызгъа хаман да айта, миллетибизни сакъларгъа керекбиз.

ТЕБУЛАНЫ Рамазан,
Гуманитар академияны
академиги.
2007 дж.

Armiyanı Generali Semenlanı Vladimir'ni
1991 cıl Sentyabr (Eylül) 20. kün
Karaçay gazetada çıkhan uşağı...

2017 дж. октябрны 21 "КЪАРАЧАЙ"
ГОШАЯХ КЪАЛА

Гошаях бийчени юсюнден айтылгъан зат Къарачай-Малкъарда керти хапарланы бириди. Таурух халда джюрюй, Гошаях бийчени хапары магъана джаны бла да тюрлене келгенди.



Къарачай-малкъар халкъны аууз творчествосундан биринчи болуб, орус тилде басмаланнганды. Къарачай бла Малкъарда 1848-чи джылда болгъан къонакъланы бири Г.-Д. Санкт-Петербургда «Библиотека для чтения» деген журналда 1848-чи джылда басмаланнганды («Поездка к южному отклону Элъбруса в 1848 г.»). Гошаях бийчени хапарын Бийчесында Сын-Таш бла байламлы этеди. Хапарны атына Бийчесынны юсюнден легенда, деб джазады... Къысхача, былайды джазгъаны.

Кърымшаухалланы Къаншау (джазылгъаны Аншау И. Ш.) Чегем элде джашагъанды. Аны байлыгъы бла батырлыгъы, Къара тенгизден башлаб, Къобан, Терк сууланы энгишге эниб, Каспий тенгизге дери джайылыбды. Къаншауну мюлкюню учукъыйыры кёрюнмегенди, хыйсабсыз кёб болгъанды мал саны, тергеусюз эди сабан ызы. Барында да джесирлери бла джалчылары уруннгандыла.

Къаншау джаугъа ётгюрлюгюн танытханды, узакъдан келген джолоучугъа, арыб тохтагъан уучугъа чомарт къонакъбай болгъанды.

Болса да, аны акъыллы башын сагъышла басхандыла. Къаншау Чегем элинде уллу къалын бериб алгъан къатынындан аз да къууанмагъанды: ол аны джюрегин чапырмагъанды, терен сагъышларын чачмагъанды. Къаны бузулгъан Къаншау джюреги алмагъан къатынын отоудан кетериб, эмчек къарнашыны юйюне ашыргъанды. Андан бери Чегемни къызларыны бири да Къаншауну кёзлерин джарытмагъандыла. Ол ичинден кюйюб-джаныб, сора хоншу халкъланы бийче къызларыны бири бла джашауун байлар мурат этгенди. Аны мийик, ачыкъ муратлары толмай, инджилгенди - алай тынч тюлдю бийни къызындан эркинлик алгъан.

Къаншау аны сагъышында Къабартыгъа атланады. Бий юзюкден чыкъгъанын, тюз атын, тукъумун джашырыб, бир къабарты бийге джылкъы джалгъа джарашады. Къыш ётюб, джазгъа чыкъгъанлай, мал иеси Къаншаугъа эмилик юретирге буйрукъ береди. Джигитледен джигит Къаншау эмиликлени арасындан эм маджалын сайлаб алады, сюйгенича кесине юретеди. Джарыкъ кёллю, субай санлы Къаншау къабарты бийни гитче къыз сабийчигин кесине илешдиреди. Бир джол ол алтыджыллыкъ къызчыкъны ат аллына алыб, ойната туруб, бийни арбаз бурууундан атны чынгатыб, къызчыкъ бла тас болуб кетеди. Ёхтем джюрекли Къаншауну бий не кюрешсе да, ызын табалмайды, мюлкюнбайлыгъын джояды.

Къаншау Чегем элине келеди. Кеси къолу бла сослан ташладан къала сюеб, сабийчикни джашырады. Тёрт джанына къарауулла салады. Алай бла къызчыкъдан элде бир деб бир адамны хапары болмайды. Былайда къызчыкъ он къат ариу ийисли раджабны кюнлерин ашырады: Чегем сууну салкъын аязында сабий бала тау мёлеклени чырайына киреди. Оналты джылында къызчыкъ Къаншауну джюрек джауларын сюйюмлюлюгю бла эритеди. Къаншау уллу къууанч, той-оюн этиб, бийче къызны отоугъа кийиреди. Амма, ол кюн огъуна насыбы юзюледи. Къаншауну ауруу къысха джыгъады: этини юсюнде тюк ышан къалмайды, ариу этини юсю табладан толады. Къаншау ол джийиргеншли къатынны хыйнысы къатылгъанын сезеди: къонакъны сыйын кёрмей, къоюлгъан къатыны Къаншауну эмчек уланында ашау-ичиуде эшек мыйыны бозада эритиб, эрине бергенди.

Батыр Къаншауну сакъалын, мыйыгъын отлу боза, джуууб алгъанлай, тас этеди, сюек саулугъун алады. Узакъ Кърымда бир хыйнычы къатынны хапарын эшитиб, Къаншау бешкюнлюк джолгъа атын джерлеб чыгъады. Батыр таулугъа былайда энтда бир азаб тюшеди. Керчни къатында Къаншауну бушуулу хапар джыгъады: «Хыйнычы къатын усталыгъым бла юлюш этер ючюн, къатынынгы унут, мени бла джашаргъа джараш», - дейди. Насыбсыз, бу ишни арты не бла бошаллыгъын билялмай, сюйгенин Чегем элинде таралта, хыйнычы къатынны алыргъа сёз береди да, насыбыны эшигин джабады. Ол тиширыу Къаншауну сау этеди. Арадан бир джыл ёте, ол эрин джолгъа ашырады, андан джыл кёзюуюне ызына къайтырын излеб, сёз алады. «Алайсыз ауруу джангырлыкъды, къайтыб келиб, дарманны ахырын кёрмесенг», - деб хыйнычы къатын ариу айтыб, аманат этеди. Къаншау саппа-сау болуб келеди: къызчыгъы, юй бийчеси къууанчдан толадыла. Элинде джууукъ-тенг сейир-тамаша болуб, той-оюн бла аллына чыгъадыла.

Алай а къууанч джашау терк бошалады. Джыл кёзюую джетиб, Къаншауну уллу сагъыш басады, аны кёз джилтинлеринден хыйнычы къатынны ауангысы не кече, не кюн ташаймайды. Минги Тауну шоркъа суулары ёзенлеге саркъыб тас болгъанча, Къаншауну къууанч кюнлери джыл башына тас боладыла. «Аллах къоймасын аны меннге», - деб, эски азабыны сагъышындан къутулалмай, кёб термиледи. Эм ахырында, сюйген бийче къатынын джап-джалан этиб, анга кёз джилтинлерин аралтады: «Арабин, мындан кёлюм къачар бир зат табар эсем», деб дыгалас этеди. Огъай, бийче къатын эшме чачын ийиб, юсюне тёгюб, ариу чырайын сюйгенине кёргюзмейди. Аны хурметли сыфаты Къаншауну джюрегине ёмюрлюкге сингибди. Чегем ёзенни билгичлери анга джула салмайдыла. Къаншауну санларын биягъы ауруу кючлейди. Кърымгъа кетерге керек болады. Къаншау юйдегисинден къалай айырылсын? Юй бийчесин, къызчыгъын да арбагъа олтуртуб, узакъ джолгъа атланады.

Бара-барыб, къабарты эллени биринде, эки джол айырылгъанда, урланнган къызны бир къарнашы тюбеб джолоучуланы : «Айран иче барыгъыз», - деб, юйге чакъырады. Къаншау аны огъурамайды. Юй бийчеси босагъадан атлар-атламаз, къызчыгъын да алыб, къанатлы учханлай, элден тас болады. Къызчыкъ да, Къаншау да Керчге келедиле...

Мындан ары Къаншауну хапары юзюледи. Чегемчиле андан бери кеслерин Керч тёгерегиндегиле бла къан джууукъгъа къатышханнга санайдыла. Ариу бийчени насыбы уа не бла юзюледи? Хыйнычы бла тенглик джюрютгенсиз, деб, Ата джуртунда джууукъларын кёрюб болмай, джашыртын, биргесине къуру джумушчу къатынны алыб, бийче Къабартыдан Чегемге кече бла къачады. Къачыб баргъан джолоучуланы арыгъанлыкъ эмда къарангы джолда тохтатады. Ала сыртда, Къууаша дуппурну къатында, ачы кюнлерин эсге тюшюре, талай кюн бла кечени ашырадыла. Бушуулу джазыуну сыйына эсгертме ташны саладыла, кюу да этедиле... Андан бери бийче къыз сюеген сын ташны аты Бийчесынды, аны кибик ол таш сюелген гатлешни аты бла аны тёгереги джерлени атлары да Бийчесынды. Бийче эрини джуртунда кёрюнюр-кёрюнмез афендиле: «Энди адет былайды: сени къоюб тас болгъанны къарнашына чыгъаргъа керексе», - деб тохтайдыла. Бийче Къаншауну унутуб къайдан къойсун? Къаншауну къарнашы кеси ёмюрюнде юй, къош тёгерегинден кетиб, экисагъатлыкъ джолгъа чыкъмагъанды. Анга эрге баргъандан эсе, бийчеге ёлген тыйыншлыды... Муну бла бошалады Бийчесынны легендасыны бир варианты.

Энди Акъ Къалада къуллукъчуну, таулуланы гитче тёрелерини председатели Гр. Петровну 1879-чу джыл «Кубанские областные ведомости» деген газетни бетлеринде «Къарачайны легендарлары бла эсгертмелери» деген статьясын толусу бла берейик, статья хазна адамгъа белгили тюлдю.

Къарачайлыла кёб заманны кавказ таулада, уллу Инджик бла Басханны ортасында джер алмашдыра, Къобан ёзенни башында юч уллу элде – Къарт-Джуртда, Учкуланда, Хурзукда - орналгъандыла. Къазауатха учуннган хоншула бла кюрешде кёб къыйынлыкъ чеге келгендиле...

Таулуланы арасында джазманы бек къарыусузлугъундан, джашау турмушларыны хыйсабындан алада летописъ тюбемейди. Ол себебден аланы эски джашауларыны юсюден хапар джазылмагъанды. Аууздан ауузгъа айтылгъан эски хапарланы халкъ азын сакълаб келеди. Бек эски, ата-бабаладан айтыла келген хапарла ала-чола сакъланадыла... Сёз ючюн, къарачайлыланы таурухларында айтылгъан башчылары Къарчаны не заманда чыкъгъаныны юсюнден керти хапар тюбемейди. Халкъ айтыула аны батырлыгъын, джигитлигин аламат суратлайдыла. Джаулукъ этиб келгенле бла ол, керек болса, таукеллигин, хыйлалыгъын, табышлылыгъын кёргюзе сермешгенин сезебиз хапарладан. Къарча ауушхан бла бирге халкъны тарихи артында къалгъан Кърымшаухаллары тукъумну башчысы Шаухалны хапары бла къысха байламлыды. Кърымчы Шаухал Къарчаны къызын алгъанды. Къарчаны эркиши сабийи болмагъаны себебли, башчылыкъ кюёуюне къалгъанды.

Бу тукъумну юсюнден айтылгъан эски хапарла къарачайлыла Басхан суудан Къобанны башына кёчерлерини аллы бла байламлыдыла. Кеслери да Кърымшаухалладан тёрт къарнашны белгилейдиле: Къамгъут, Къаншаубий, Элбуздукъ, Гилястан. Аланы арасында Элбуздукъну бусагъатдагъы Кърымшаухаллары кеслерини уллу аталарына (атауул аталарына) тергейдиле. Ала да, Ахматланы Кърымшаухаллары бла Сафанланы Кърымшаухаллары деб, эки къауумгъа юлешинибдиле.

Къалгъан къарнашланы юзюклери уа кими Къобан ёзеннге кёчгюнчю болгъанды, кими тауусулгъанды. Биринчи юч къарнашны атлары уа бу тюбюнде келген эски хапарны (легенданы) геройлары болуб тюбейдиле.

Къамгъут бир джыл Зеленчукде (Инджикде) болгъаны бла абаза эллени биринде сабийле бла ойнай тургъан бир гитче къызчыкъны, сейирлик ариулугъун кёрюб, тамаша болгъанды, аны сюйюб, бу ариу инсаннга ие болайым деб, талпыгъанды. Къызчыкъ (Гошаях) белгили бийники, Биберт улунукъу, болуб чыкъгъанды. Къызчыкъны атасы, анасы бла келишиб, муратына джетерине базмай, Къамгъут хыйлалыкъ этер кёл алгъанды. Къызгъаны бла экинчи джол, Зеленчукге (Иджикге) келеди да, керти тукъумунатын, чыкъгъан джерин джашырыб, бир башха тукъумну айтыб, Биберт улугъа айлыкъ джалгъа джарашханды. Ол кюнден башлаб, Къамгъут Гошаяхдан кёз алмай, ызындан тюшгенлей, анга ариу айта, ийнакълай, кёб тюрлю оюнчакъла бере, сабийни кесине илешдиргенди. Кюнлени биринде Къамгъут Гошаяхны ойнай тургъан джеринден джашыртын алыб кетгенди.

Басханнга ётдюргенди. Былайда аны ёсдюрюрге, юретирге бир джууукъ къарт аммагъа аманат этгенди. Амма Гошаяхны джер юйге бугъундургъанды. Кёз-къулакъ болуб, ызындан сымарлагъанлай тургъанды. Бир талай джылны Къамгъут къызчыкъны адамладан терен джашырыб, кишиге билдирмей сакълаб тургъанды. Андан сора уа ёхтем Къамгъут Гошаяхны аты бла махтаныб да тебрегенди. Къызчыкъны нюр тёкген ариулугъу тёгерекде адамланы барын сейирсиндиргенди, сукъландыргъанды.

Не этейим, Гошаяхны бир уллу асыл затны сатханча джоюбму къояйым огъесе кесиме юй бийчегеми сайлайым, деген къайгъылагъа керти джууаб табхынчы, Гошаяхха 16 джыл толгъанды, не келсин, Къамгъутну ууахтысы джетиб, ёлюб кетгенди. Гошаях ол заманда Къамгъутну къарнашы Къаншаубийге эрге чыкъгъанды.

Джигит Къаншаубий Хадагъжукъ улуну къатыны бла энчи ишлени джюрютгенди. Бир кере ол, барыучусуча, Атажукъ улуда къонакъда болады. Къабарты бийче анга сыйлау тепси салады да, боза бла эсиртеди. Къонакъбайла, аны бла къалмай, бозагъа от къошуб ичиргенлери себебли Къаншаубий къыйын ауруйду. Сора ол мычымай ауруууна къаратыргъа Персияны чеги таба кетеди. Былайда Къаншаубийни ариулугъуна сукъланнгандан бир джылы келген къарткъуртха хыйнычы къатын:

- Мени юй бийчеге алыргъа сёз бере эсенг, аурууунгдан саппа-сау этейим, - дейди да, Къаншаубийни юйюне элтеди. Къаншаубий хыйнычы къатыннга бой салады. Кесине къаратады. Маджалдан маджал болгъаны эсленеди. Къаншаубий узакъ Персияны чегинде талай заманны джашайды. Сау да болады. Сора Къаншаубий къарткъуртхагъа: «Мен ата джуртума кемсиз тансыкъ болгъанма», - деб билдиреди. Хыйнычы къатын Къаншаубийни ата юйюне ашыра:

- Юч джылдан сора амалсыз ызынга къайтыб кел. Ауруу джангырмаз ючюн, бу дармандан ич. Ата джуртунга баргъанлай, юй бийченги джап-джаланлай орундукъдан тыбыр ташха дери юч кере бармагъа къой, - дейди. Къаншаубий джуртуна саппа-сау болуб къайтыб келеди. Элде той-оюн этедиле. Ол юй бийчесине хапарын айтады, ант сёзюн ачыкъ этеди. Гошаяхны кийимлерин тешиб, джалан этеди. «Мени кёлюмю чыгъарырча, муну юсюнде бир къыяулу джери болур да», - деб умут этеди. Гошаях бийче узун эшме чачын энгишге тозуратады, чырайын, тюрсюнюн Къаншаубийден джабханлай, юч кере орундукъдан тыбыр ташха дери барыб къайтады. Къаншаубий муратына джеталмай, къарткъуртха къатынны айтханына сагъышланыб къалады.

Кюнле-кечеле седирей, Къаншаубийни юч джыл болджалы джетеди. Къарткъуртханы айтханын унутмай тургъан Къаншаубий дарманын ичеди. Олсагъатлай огъуна аны эски аурууу джангырады да, къарткъуртхагъа къайтыргъа керек болады.

Алай бла Къаншаубий джолгъа хазырланады. Биргесине Гошаяхдан туугъан эки къызчыгъын - Къоз бла Къантинни алады (бир-бир айтыулагъа кёре, къызчыкъла джолдан сыйырылыб, аналарына къайтадыла). Салыб къарткъуртха къатынны юйюне келгенлей, Къаншаубийни аурууу тас болады. Алай а Персияны чеги сюремде баргъан урушланы бирине къатышыб, джигитлик бла ёхтемликни юлгюсюн кёргюзте, сермешулени биринде къан тёгюб, ёлюб кетеди.

Гошаях бийче кёб заманны Къаншаубийден хапарсыз болуб джашаб турады. Алай а аман хапар кенгнге джайылады. Гошаяхны джюрегин титирете, анга да джетеди хапар. Гошаях эрини бушуулу хапарын эшитиб, джылай-джылай, кёз джауларын тауусады.

Андан сора Гошаях, Басханны къоюб, Джёгетей сууну башына кёчюб, кириш тауланы арасында сюелген къалада джашайды. Андан бери къаланы аты «Гошаях бийчени къаласы» болуб келеди. Алайдагъы тауланы аты да Гошаях сыртды. Андан бери кёб ёмюрле ётселе да, бюгюн бюгече да сауду къала.

Къаншаубийни кичи къарнашы Элбуздукъ ол кёзюуде Къобан ёзеннге кёчюб джашагъанды. Гошаяхны хапарын эшитиб, ол муслиман адетге кёре кесине юй бийчеге тилегенди. Алай а Гошаях: «Мен ол затны эталлыкъ тюлме, эрими бушууу джукъланмай», - деб, Элбуздукъну тилегин къабыл кёрмей, талай кере джууаб бергенди. Элбуздукъ да, айтханы чёб болуб джерге тюшмеучю бир адам, муратындан артха турмай, нёгерликге аскер кюч алыб, Гошаях бийчени джангызлыкъда къалада тургъан джеринден, алыб келиб, некях этдиргенди. Амма, андан не келсин. Элбуздукъ бла да насыбы тутмагъанды. Гошаях Къарачайда кёб джылланы джангызлыкъда джашаб ауушханды. Бийчени Къарт-Джуртну джамагъат къабырларында, Къобан сууну сол джагъасында, басдыргъандыла. Андан бери Кърымшаухаллары ёлюклерин алайда асыраб келедиле.

Алайда архитектура джаны бла бир-бирине ушаш юч кешене айырылыб белгилидиле. Эм уллусунда, айтыулагъа кёре, Гошаях бийче асыралгъанды. Хапарлагъа кёре, Гошаях сейир тукъум уллу сюекли, субай санлы, чыммакъ этли, къалын айбат чачы бла керме къашлары, адамны сейир тукъум кесине тартхан кёзлери бла сюйюмлю инсан болгъанды. Аны бла бирге Гошаях адебни-намысны шартларыны юлгюсю болуб тургъанды.

Гошаяхны кешенеси керкилмеген хыршы ташладан тытыр бла тёртгюл салыннганды. Башы ташдан узунуна тогъай джабылыбды. Узунлугъу – 7,75 аршын, кенглиги - 5 аршын, мийиклиги 8 аршын. Къыбылагъа айланнган узун къабыргъасында 1,25 аршын мийиклиги, 0,75 аршын кенглиги болгъан терезе айырылыбды. Аны бла кешенени ичине тынч кирирге боллукъду. Ичини штукатуркасы ариу сакъланнганды. Ортасында наратдан къангала - аркъаула - кешенени таш башын тутуб турадыла. Кешенени тытыр бла къумдан ишленнген цементи, штукатурыкасы аллай бир кючлю тутубду, бир-биринден таш бла уруб кючден айырлыкъса.

Гошаях ёлгенли, аны кешенеси ишленнгенли 250 джыл болады, дейдиле. Аллында бу хапар 1879-чу джыл басмаланнганды. Андан бери Къарачайны эсгертмелерин, аланы арасында Гошаях бийчеге аталгъан кешенелени, талай алим тинтиб келгенди. 1896-чы джыл былайда биринчи археология ишлени Къобан областда устаз болуб ишлеген В.М. Сысоев бардыргъанды. 1910чу джыл Токъланы Наны Къобан областны музейини Къарачайдан къуллукъчусу Гошаях бийчени кешенесинден талай затны музейге саугъагъа джибергенди. Совет джылланы кёзюуюнде былайда Лайпан улу Хамит, Л. И. Лавров, Мизи улу Исмаил, Биджи улу Ханафий археология ишлеге къатышхандыла.

Бюгюн бюгече да Къызыл Къалада Гошаях бийчени къаласы сауду. Аны кибик, Басханда сууну сол джанында, эски Элджурт элни къатында Гошаях къала сакъланады. Эл тюбюнден къалагъа дери джер тюбю бла баргъан таша джол эсленеди. Басхан сууну онг джагъасында, элни туурасы бла эски къарачай къабырлада Къамгъутну кешенеси сакъланады. Кешенени къабыргъаларында адам къол, айтханыбызча, къыпты, таракъ, буу суратла кёрюнедиле. Была христиан динни шартларыдыла.

Бусагъатда Къарачай бла Малкъарда джюрюген хапарлагъа кёре, Гошаях бийче Кърымшаухал улу Къаншаубийни къатыны болгъанды. Аны юсюнден аууз хапарладан сора да эски халкъ джырла («Гошаях бийчени кюую», «Къаншаубийни джыры») шагъатлыкъ этедиле.

Гр.Петровну Гошаях бийчени юсюнден джазгъан хапарындача, Къаншаубийге зарауатлыкъ Хадагъжукъ улуну бийчесинден джетгенди. Гошаяхны «айлана келиб Къарачайда» ёлюб, къабыры Къарт-Джуртну кюнбет къабырларында кешенеде салыннганы айтылады. «Гошаяхны джыры» Къарачай бла Малкъарда, Черкесде, Къабартыда да барды. Къаншаубийни джырында Кърымшаухалланы Бекмырзаны джашлары

Къамгъутну, Къаншаубийни, Элбуздукъ бла Гилястанны хапарлары Гр. Петров джазгъан хапардачады. Алай а бу башында хапарладан башхалыкъ да барды джырда. Аланы биринде болмагъаны башхасында тюбей, хапарны толу этерге болушады. Ол себебден джырда айтылгъан хапарны да берейик.

Къамгъут бий сабий къызчыкъны урлайды. Элджуртда эмчек анасына асыратыргъа береди. Гошаях деб, анга былайда атайдыда, ёсдюредиле. Ёсюб джетгенлей, Гошаях алгъы бурун Къамгъут бийге барады. Кёб джашамай, «тул къатынлай къалады». Андан сора Гошаях бийче Къаншаубийге чыгъады. Ариу Къаншаубийни Хадагъжукъланы Гюргокъ деб эмчек къарнашы болгъанды. Гюргокъ бийни къатыны бла Къаншаубий ачыкъ сёзлю болгъанды. Гошаях бийче аны эшитиб:

- Гюргокълагъа барма, ала хыйны-халмеш биледиле, - деб тилегенди эринден. Андан сора Гюргокъ бийни къатыны Къаншаубийден тюнгюлюб, къонакълыкъны бир кюнюнде Къаншаубийге бозагъа от къошуб бергенди. Къаншаубий бозаны ичиб, мыйыкъларын сюртгенлей, мыйыкълары къолуна келгендиле. Эрлай генджа тайгъа миниб (айтыулагъа кёре, генджа тайны къанатлары барды), Къаншаубий, къуш учханлай, Дагъыстанда бир уста къатыннга мукъут болуб кетгенди. Къатын Къаншаубийни ауруудан сау этгенди, биргесине джашаб тургъанды. Сора Къаншаубийни къатыны болгъанын сезиб:

- Бар энди джанынгдан сюйген Гошаяхны бир кёр. Алай а джыл кёзюуге къайтыб манга келмесенг, ауруу джангырыр», - дегенди, дарман бериб ашыргъанды. Къаншаубий келсе, Гошаях бийчени Басханда табмайды. Ол, эрин излей, Къарачайгъа кетгенди. Къаншаубий аны эшитиб, ызындан тюшгенди. Къарачайда ала джашаргъа оноулашыб, джыл кёзюуюнде биягъы дарманны къабханлай, мыйыкълары къолуна келиб къалгъандыла. Ол себебден Къаншаубий ёлмесем, къайтыб келирме, - деб Дагъыстаннга кетгенди. * * *

Ишек джокъду бу сюжетни халкъны арасында энтда талай варианты болгъанына. Амма, тарихге аланы бютеу джыйымы биргелей тыйыншлы хапар берирге болур.

ШАМАНЛАНЫ Ибрахим.

2017 дж. октябрны 26 "КЪАРАЧАЙ"
Ёзденланы Абугалийге - 120 джыл
ГАССЫ БЛА
КЪАРНАШЫ

БИЙ ТИШЛИКЛИК ДЖЫЙГЪАН АДЕТИН КЪОЙДУ

Бир джолда эртденнгиде Гассы бла къарнашы Сыгынчыгъа, Къарамырза деген бийни эки келечиси келиб: «Бийибиз сизни Къарт-Джуртха чакъырады», - дейдиле. Къарнашла бир семиз эркечни алагъа бериб, сылтаула этедиле да бармайдыла.

Атлыла кетгенлеринде: «Муну бла къойсала, шукур этиб къой. Алай а къоярыкъ тюлдю бий. Биягъынлай, халкъдан тишлик джыйыгъыз дерикди шериулерине. Бу джол унамазгъа!..» - дейди Гассы.

- Кел, кеч этмейик да, ёгюзню къоратайыкъ, къоярыкъ тюл эсе, - дейди Сыгынчы да.

Бийни келечилерини кёзлерине илиннген, асыралгъан бир мазаллы ёгюзлери бар эди да, къарнашланы кёзлери къыймаса да, кесмей къояргъа амаллары болмайды. Кюнорта бола, иш была къоркъгъанча болады. Биягъы атлыла келиб, алыб кетген мазаллы семиз эркечлерин да бюсюреусюз ызына къайтарыб:

- Бий чакъырса, олмуду башыгъызны аурутхан?! Керек тюлдю анга сизни джаман эчкигиз! Асыралгъан ёгюзюгюз барды деб эшитгенди...», - дейдиле.

- Ёгюз эт биз да ашайбыз, - дейдиле къарнашла. Аны бла бийни келечилерин къуру ашырадыла. Алай а экинчи кюн дагъыда келечиле келиб: «Юч кюнден урушха хазыр болугъуз, келликбиз», - деб кетедиле.

Хурзукда от, окъ керекли затла хазырлагъан дорбунла болгъандыла. Къалай эсе да къая букъудан - кюкюртден - от этгендиле, къоргъашын ёзеклени да билиб, кюрешиб окъла этиб тургъандыла алайда.

Къарнашла эки-юч кюнлерин алайда ашырыб, бий бла къазауат этерге хазыр болгъандыла.

Къарамырза бий сёзюне толу болуб, ючюнчю кюн джыйырма атлыгъа джууукъ шериу аскерчиги бла Хурзукну тёбен джанындан киреди (Шериу деб джасакъ джыя келген аскерге айтылгъанды).

- Къарнашчыгъым, - дейди Гассы Сыгынчыгъа, сау къалсакъ - ол бизни насыбыбызды. Бир-эки кере бийге болушханыбызны да аман этген эдик. Айлана да аны ючюн келиб турады. Бий бий болгъанлыкъгъа, халкъны ёзеги бизбиз. Ма аны ючюн, бизден кёл табмагъан халкъ, бизге онгсунмай къарайды. Сау къалгъаныбыз болса, эсибизде тутарбыз: элинг бла болургъа керексе, тышындан келген залимден эсе. Бюгюн эркишилик да, сый да билинирге керекдиле, джамагъатыбызгъа, уялмай, бетлерине къарарча болайыкъ. Эл а къысылыб къалгъанды. Кёремисе бир эркек улан орамда?

- Огъай... Майна, аскерни аллына бир тиширыу келалгъаныча келеди джаяулай, - дейди Сыгынчы.

Ол тиширыу дуния таныгъан Хужады. Джетитон Хужа деучен эдиле. Ишде, сёзде, оноуда да мунсуз зат тынмайды. Сёзю ётген, сыйы элни аллында тургъан тиширыу. Хужа, чабыб келгенин бузмагъанлай, джетиб, бийни аллына уллу чилле джаулугъун башындан тешиб атады.

- Бийим, джаным, эки камсык джаш чёрчекликлерин кёргюзгендиле деб, керекмиди, акъыллы, сеннге къан тёгерге? Ойлаш! дейди Хужа. Къарамырза, джаулукъну теблемей, тохтайды. Алай а, атдан тюшюб, джаулукъну иесине узатмайды. Бий аман къан алыб турса да, джаулукъну теблеб, озуб да кеталмайды. («Тиширыуну джаулугъу къан бериуню къайтарыр...» деб, ма быллай ишде айтылыб тебреген болур).

- Джаулугъунгу ары ал, къатын! Мен ойлашдырайым аланы! Алкъын онглуонгсуз ким болгъанын билмеген кийиклеге билдирейим мен бюгюн! Ары ал джаулугъунгу! - деб, бий сёзюн тюгел айтыб да бошагъынчы, шкок атылды. Окъ, бийни ат джерни агъарыб тургъан ал акъ къашыны тюбюнден кириб, атха, юсюндеги Къарамырзагъа да хата этмей, арт къашдан чыгъыб кетди. Бийни аскерчилери шкокну къайдан атылгъанын билмей, къалабалыкъ боладыла. Къарамырза эрлай атдан секириб тюшюб, джаулукъну Джетитон Хужагъа берди.

- Бери тюшюгюз, аллай мараучула эсегиз, атышайыкъ! - деб къычырды бий. Башында къаяладан экеулен тюшюб тебрейдиле. Ала Сыгынчы бла Гассы боладыла. Гассы рахат, ашыкъмай атлай, къарнашы уа, артхаракъда, шкокну аллына тутуб, джукъ къаугъа чыкъгъанлай мараб атаргъа хазыр болгъанын билдире, эки къарнаш ёзеннге саркъадыла. Келиб, саламлашыб, тынчлыкъ-эсенлик сорулгъандан сора, ол дау ёгюзню джапхагъын къара этиб салыб, атышыб тебрейдиле. Къарамырзаны юч адамы атыб тийдиралмайдыла. Гассы бир атханлай джапхакъны тюрсюнюн бузады.

Бир кесекден къолларында сауут-сабалары болгъан элчи эркишиле, аланы ызларындан сабий-сюбий, къарт, тиширыу, къысхасыча айтыргъа, элчиле акъыртын-акъыртын кёрюнюб тебрейдиле.

Ма алай бла Гассы бла Сыгынчы, миллетни аллында сыйларын тюшюрмей, бу халкъда да ётгюрлюк болгъанын танытадыла. Была бла джау болгъандан эсе, шох болургъа керек болгъанына тюшюнеди бий да. Алай бла Къарамырза келиб тишликлик джыйгъан адетин къояды.

Артда Гассы Хурзукдан Къарт-Джуртха кёчеди, гитче къарнашы Сыгынчы уа Хурзукда къалады.

Гассы бизни уллу атабызды. Бизни атауулубузгъа Гассылары дейдиле.

2020 дж. аууз-герги айны 8 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхыла
ДЖЮРЕК БЛА САЙЛАННГАН УСТАЛЫКЪ

Бир къауум юйдегилеге къарагъанда, алагъа бу усталыкъ аналарыны сютю, аталарыны къаны бла сингнген болурму деб, келеди кёлюнге. Нек дегенде, туугъанларына, туудукъларына дери ата-аналарыны санагъат джолларын сайлаб, ол ишде, тамам алача, бет джарыкълы бола, махтау таба ишлегенле бардыла.



Байрамкъулланы Османны джашы Солтан бла аны юй бийчеси Айбазланы Ханапийни къызы Зариятны Элтаркъач элде танымагъан, аланы атларын эшитмеген адам джокъду. Ол эки адам окъутуб, билим бериб чыгъаргъан сохталаны кёбюсю бютеу республикабызгъа белгили, онглу адамладыла, тюрлю-тюрлю санагъатлада бет джарыкълы урунуб, атларын игилик бла айтдыргъанлай да турадыла.

Солтанны атын мен юйюбюзде бек сабий заманымдан да эшитгенлей тургъанма. Ашхы устазланы атлары, аланы сохталары сау болуб, унутулмайды.

Байрамкъулланы Солтан 1940-чы джыл Элтаркъачда Осман бла Залимханны юйдегилеринде ючюнчю джаш болуб туугъанды. Аталары Осман 1941-чи джыл Уллу Ата джурт къазауатха кетиб, ай медет, андан къайтмай къалады. Аны аты бюгюнбюгече да белгисиз тас болгъанланы тизимлериндеди. Къарачайгъа кёчгюнлюк къыйынлыкъ келген кюн аналары Залимхан юч баласын да къойнуна къысыб, белгисизликни джолуна кетеди. Алай а ортанчы уланы кёчгюнчюлюкню азабын кёлтюрмей, Орта Азияны тюзлеринде кесини къабыр юлюшюн табады. Залимхан миллети бла бирге джуртуна къайтыб келеди да, эки джашы, Нюрлю бла Солтан, туугъан элге тюшеди.

Гитчелигинден окъургъа тырмашхан Солтан, Къазахстанда джылларында да айырмагъа окъугъаны бла махтау къагъытла алгъанлай, атын юлгюге айтдыргъанлай тургъанды. 1958-чи джыл Элтаркъачда орта школну айырмагъа тауусуб, Къабарты-Малкъар кърал университетни физика-математика факультетине окъургъа киреди. 1962-чи джыл Совет Аскерде къуллукъ этерге чакъырылады. Андан ол лейтенант чында, запасдагъы абычар болуб, 1965-чи джыл къайтады. Нальчикде окъууун андан ары бардырады. 1966-чы джыл окъууун бошагъанында Тырныауз шахарны къатында бир элчикни школуна физикадан устаз болуб ашырылады. Анда юч джылны ишлейди. Алай а 1969-чу джыл джюреги анасы, къарнашы болгъан джерге тартыб, элине къайтыб келеди да, кеси окъугъан школгъа устаз болуб джарашады. 1986-чы джылгъа дери физикадан, аскерге хазырланыудан (НВП) устаз болуб ишлейди. Билими, адамлыгъы, чамы-оюну, хар бир сохта бла аны кесини тилинде сёлеше билиую бла аланы барына да кесин сюйдюреди. Болумлу джаш устазлыкъ иши бла къалмай, шахмат ойнагъанды, областда тюрлю-тюрлю спорт эришиулеге къошулгъанды, аланы кёб къалмай барында да алчы болгъанлай да тургъанды. Алай бла сохталарына кесини юсюнде юлгю кёргюзюб, санларын чыныкъдыргъан бла биргелей, мыйыны да ишлетиб турургъа кереклисин юретгенлей тургъанды.

Элтаркъашчы Айбазланы Ханапий бла Ёлмезханны 9 башлы уллу юйдегилери бар эди. Зарият аланы ючюнчю сабийлериди, ол Орта Азияда 1952-чи джыл туугъанды. 1969-чу джыл Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну физика-математика факультетине окъуугъа кириб, 1974-чю джыл аны айырмагъа бошаб чыкъгъанды.

Къыз институтну 3-чю курсунда окъугъан заманында туугъан элини школунда физикадан экзаменле бардырыладыла да, ол кесини адамларына джан аурутургъа барады. Алайда физикадан джаш устаз бла танышады. Солтан чырайлы, адебли къызны кёргенлей джаратады, талай заманны тилеб да кюрешеди. Алай а Зарият окъууун бошагъынчы юйдегилениу хапарны атын эшитирге да унамайды. 1974-чю джыл окъууну бошагъаны бла Зариятны да башха элге ишлерге ашырадыла, алай а ол анда бир ыйыкъ да ишлегинчи, Байрамкъулланы юйлерине келин болуб киреди.

1974-чю джылдан 1986чы джылгъа дери джаш адамла элде юлгюге айтылгъан юйдеги болуб джашайдыла, экиси да элни орта школунда устазла болуб ишлейдиле, Зарият да ёмюрю математикадан устаз болуб тургъанды. Юйдегиге эки къызчыкъ да тууады. Мадина бла Зульфия да акъыллы, билимге тырмашхан болумлу сабийле болуб ёседиле. Алай а... Джаш адамланы насыблары кёб бармайды, 1986-чы джыл, къыркъаууз (сентябрь) айны 8-де Солтанны джюреги тохтайды... Къызларына ол заманда 11 бла 6 джыл болгъан эди. «Атам мени школгъа къуру 8 кюнню джюрютген эди. Эсимдеди, аны «Москвич» машинасы меннге дунияда эм омакъ машинача кёрюне эди. Атам бла анам бир-бирлерин бек эркелете эдиле, бир-бири сыйларын да бек кёре эдиле, ай медет, бирге кёб джашамадыла», - деб хапар айтады гитче къызлары Зульфия.

Солтанны анасы Залимхан гитче джашыны къолунда джашаб тургъан эди. Гитче уланы да ауушханында, эки баласын джерге кёмген тиширыу, джашындан сора 6 ай джашаб, керти дуниягъа кетеди.

Солтан мени анамы, аны эгечлерин, къарнашларын да окъутханды, аланы хапарларындан мен аны кесим ёмюрюм таныб тургъанча билеме. Бюгюн-бюгече да аны атын сагъыннганлай, къаллай адам эди ол, дегенлей турадыла. Зариятны къолуна уа мен кесим сохта болуб баргъан эдим. Терен билимли, ишине хакъ джюреги бла берилген тиширыу, бир джангыз дерсни зырафына ийдиртмей эди. Хар бирибиз бла кюрешиб, кесини дерсин не къадар терен сингдирирге кюреше эди. Ол школда 35 джыл ишлеб, солуугъа 2010-чу джыл кетгенди. Кеси да урунууну ветераныды. Школну ол заманда директоруна, джандетли болсун, Эдиланы Наурузну джашы Мустафагъа: «Арыгъанма, къарыуум джетмейди, мени ишден башыма бош этигиз», - деб баргъанында, эки кере да аны заявлениесин алыргъа излемей, ызына ашыргъанды. Ючюнчю кере: «Зарият Ханапиевна, къаллай бир десенг да отпуска берейим, кесинг излегенингча бир солу да чыкъ ызынга», - деб да тилегенди, аны кетерин излемей. Алай болса да, кесини сохталарыны бири, школну бюгюннгю директору Боташланы Аминат математикадан устаз болуб къайтханында: «Энди сабийлени билимлерине тынчлыкълыма», - деб, ишден кетгенди. Бюгюнлюкде ол туудукълары бла булджуна джашайды.

Байрамкъулланы уллу къызлары Мадина Элтаркъач школда медаль алыб чыкъгъан биринчи сохта болгъан эди. Школну айырмагъа бошаб, ол да ата-анасыны джолларын сайлагъан эди. Къарачай-Черкес кърал устаз институтну физика-математика факультетин тауусуб чыкъгъанды. Джангы Джёгетей элни орта школунда талай заманны ишлегенди, бюгюнлюкде Джёгетей Аягъы шахарны 7чи номерли лицейинде устазлыкъ этеди. Баш иеси Акъбайланы Шамил бла бир джаш бла эки къызны ёсдюргендиле, гитче къызлары Фатима да анасыны джолун сайлаб, устазлыкъгъа окъуй турады.

Солтан бла Зариятны гитче къызлары Зульфия устазлыкъгъа барыргъа излемей, юристликни сайлагъанды. Ол да орта школну айырмагъа бошаб, алтын медаль алыб чыкъгъан эди. Юристлик окъууун да къызыл диплом бла тауусханды. Алай а, 2011-чи джыл «Къарачай» газетге келиб, ишлерге, джазаргъа излегенин билдирген эди да, бюгюнлюкде фахмулу, джити къаламы болгъан, чемер сёзлю журналистлени бириди. Ишни тышында уа сюйген анады, эки сейирлик джашчыкъны ёсдюреди.

Сейирди джашау. Кюнлени биринде асыулу, ашаулу джерге тюшген урлукъ джашнаб чагъыб, бир уллу сабаннга джетерча бир битим береди. Байрамкъулланы Солтанны да кюнлени биринде хакъ джюреги бла сайлагъан усталыгъы бир юйдегини джашау джолу болуб барады. Ай медет, ол кеси джашаудан алай джашлай кетсе да, аны джарыкъ тюрсюню, уллу сыйы сабийлерини, ол окъутхан сохталаны джюреклеринде ёмюрлюкге сакъланныкъды.

ХУБИЙЛАНЫ Фатима.

2020 дж. абыстол айны 12 "КЪАРАЧАЙ"
Хубийланы Абу-Хасанны 80-джыллыгъына
ОГЪУР АЯКЪ
КЪОЮБ КЕТГЕНДИ

Совет басманы айырмасы, Эресей Федерацияны маданиятыны сыйлы къуллукъчусу, Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу журналисти, «Къарачай» газетни редакторуну алгъыннгы заместители, огъурлу адамыбыз Хубийланы Хамитни джашы Абу-Хасан сау болса, бу кюнледе 80-джыллыгъын белгилерик эди.



Абу-Хасанча адамны джашаудан кетгени къуру эт адамларына тюл, миллетибизни тин хазнасына къоранч болуб тюшеди. Ай медет, къуру быйыл джыл джарымны ичинде джазыучуларыбызны тёртюсюнден айырылдыкъ. Хубийланы Назир, Джазаланы Балуа, Ёденланы Борис, Акъбайланы Азрет бир-бири ызларындан кетдиле. Аллахны рахматында болсунла, тёртюсю да къаламчыларыбызны абадан тёлюсюнден эдиле. Назир бла Балуа кёб джылланы газетде ишлегендиле, Борис бла Азрет да аны эртдегили авторлары эдиле. Басманы, адабиятыбызны бешигин тебретген газетибиз алача кёблеге къанат бергенди.

Абу-Хасан (джандетли боллукъ) да ол тёлюден эди, бюгюннгю миллет журналистикабызны джюгюн аркъасында элтгенлени бири эди кеси да. Джашаууну сау 50 джылын бергенди ол ана тилибизде чыкъгъан газетибизге. Бу ишге джюреги бла байланнган адам тураллыкъды газетде аллай бир заманны – къыйын ишди, бирде уа - бюсюреусюз ишди. Къарнынгы май этмегенин алай къояйыкъ, керти къаламчы болуб, ол ишге берилгенлени арасында китаб джазаргъа, башха тюрлю чыгъармачылыкъгъа узалыргъа заман, къарыукюч да табмай, ёмюрлерин ашыргъан ненча адамны билеме. Бир кюнню джашагъан газетге мыйынгы «сыгъыб», оюмунгу, сёз байлыгъынгы да «къотарыб» барыргъа керексе.

Бюгюн бизни редакцияда ишлегенлени арасында газетде Абу-Хасандан кёб къыйыны кирген джокъду десек джангыллыкъ тюлбюз. Арт 45 джылны редакторну орунбасары болуб бёлмей ишлей, газетчилени кёб тёлюсюн ауушдургъанды. Ата юйю болуб бошагъан редакциягъа эртде келиб, кеч кетиб, бауурун столгъа тирегенлей, хар материалны сыбабхадан ётдюрюб кюреше, алай ашыргъанды джашаууну эм иги джылларын. Эсимдеди 70-джыллыкъ юбилейинде этген ушагъыбыз. «Газетге келгениме сокъуранмайма. Урунуу джолуму джангыдан сайларгъа тюшсе, энтда бу джолну сайларыкъ эдим», деген эди. Бир масхабда туруу деменгилиликни, тамамлылыкъны ышаны болур, эшта. Сора джууаблылыкъны терен сезиу. Кеси джазгъан затлада да джашау кертиликден джанламай, хар затны керти болумуча кёргюзюрге тырмашханлай тургъанды. Сёзге джууаблылыкъны неден да баш кёре эди. «Хар джазгъан сёзюбюзге Аллахны аллында джууаб тутарыкъбыз. Джазгъан адамны джюрегинде Аллахы болургъа керекди. Ма ол шартны бюгюн къалам тутаргъа тырмашханлагъа сингдирелсек эди, ансы ала компьютерни тиегин басаргъа бизледен эсе устадыла», - деучен эди.

Башында чертгенибизча, газет ишден айырылмагъанлай суратлау литература бла кюрешген журналистле бизде алай кёб тюлдюле. Хубий улу уа ары таукел узалгъанды. Джаш джылларында огъуна аны хапарлары, новеллалары, очерклери джыйым китаблада басмалана тургъандыла. «Ахыр кюннге дери» деген романы да адабиятыбызгъа тыйыншлы зат болуб къошулгъан эди.

Абу-Хасанны Къур’аннга тылмачлыкъ этген адамныча да таныйды бизни джамагъат. Шимал Кавказда биринчилени бири болуб Сыйлы Къур’анны ана тилге кёчюрген олду. Джукъламай тангларын атдырыб, 20 джыл чакълы бир заманны кюрешгенди. Биз, джамагъат, аны бла хайырланалсакъ файдалы эди деб дыгалас этгенди. Ол иннети, Ин ша Аллах, ахыратына джарар.

Газет ишде джаш къауумгъа эс бёлгенлей, эрикмей юретгенлей туруучан эди. Редакцияда ишлегенлени кимине тенгча, кимине тамада къарнашча, кёблеге уа атача эди джылы бла. Уллу кёллюлюгю болмагъан джууаш адам эди, биреуню къыйынлыгъына, зауукълугъуна да сансыз тюл эди, адамгъа сый, багъа бере биле эди. Дженгил хауасы бар эди, къайсы бирибиз бла да келише, керексиз сёзге, дауургъа къатышмай эди. Кече биле эди, терслигин сезсе, кечмеклик тилемей да къоймай эди. Джумушакълыгъы, джарашыулугъу халисинде кёрюннгенлей тура эди. Адеби-намысы ишленмеклиги уа къачан да юсюнде эдиле. Ол шартлары ючюн биргесине ишлегенле аны бек сыйлай эдик. Джылы бла, къуллугъу бла да уллу болгъанлыкъгъа, къайсы бирибиз да, атасыны атын айтыб айланмай, «Абу-Хасан» деб къоя эдик...

Мындан алда, туугъан кюнюнде, бу затланы сагъыныб, арабыздан кетгенине джыл бла джарым заман озса да, алкъын ийнанмагъанча болуб турабыз, деб сёлешдик коллективде.

Багъалы Абу-Хасаныбыз! 70-джыллыкъ юбилейингде, къууанч тепсингде олтуруб, алгъыш этген эдик. 80 джыл боллукъ кюнюнгю сенсиз сагъындыкъ – Аллахны буйругъу. Ызынгдан огъур аякъ къойгъанса. Унутмагъанбыз, джарыкъ сыфатынг джюрегибизде турлукъду. Заман газет къагъытны саргъалтханлыкъгъа, эсибизден кетереллик тюлдю. Джандетни тёрюнде боллукълагъа Аллах нёгер этсин сени!

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.

2020 дж. абыстол айны 12 "КЪАРАЧАЙ"
Халкъ адетле
БАЙРАМУКЪЛАНЫ Халимат

Кюбюрчек оюн

Нек эсе да оюнну аты алай эди. Къачан эсе да бир кёзюуде шиндикни орнуна кюбюрчекчикге олтуртхан болурму эдиле ыстым тойгъа джыйылгъан заманда? Билмейме. Къызла бла джашла бир-бирде кечеги тойгъа джыйылыб тепсеген, ойнагъан, джырлагъан этиучен эдиле. Ол кёбюсюне ыстым той болуучан эди, алай демеклик, сабий туугъанны къууанчына джыйылмакълыкъ - не биринчи сабий неда улан сабий тууса. Тепсеб, джырлаб эрикселе, кюбюрчек оюнну ойнаучан эдиле. Юйню арасына гитче шиндикчикни салыб, анга кёзюу-кёзюу къызла, джашла чёгюучен эдиле. Ол былай болуучан эди: къаты бурулуб тургъан суу джугъу джан джаулукъну къайсы болса да бир джаш къолуна алыб, олтуруб сакълаб тургъан къызлагъа аны учун аз-аз тийире келиб, сора бир къызны иги огъуна къакъса, ол къыз чыгъыб шиндикге олтура эди. Джан джаулукъ бла къызны тобукъларындан башха джерине урургъа болмай эди. Къыз санын-къолун джыйыб, ариу олтурургъа керек эди. Джаш къолунда джан джаулугъу бла къызны тёгерегине айланыб, аны тобукъларына къагъа эди. Джыйылгъанла уа ашыгъыш сакълайдыла не бла бошаллыкъды деб. Джаш ол къызны сюе эсе, аны тобукъларын иги огъуна да къыздырыучан эди, сансыз эте эсе уа, джан джаулукъну аз-буз тийириб, тёгерегине бир-эки айланыб, сора джан джаулукъну къызны тобукъларына салыб орнуна олтурады. Бу джашны бу къызгъа сюймеклиги джокъду.

Энди къыз джан джаулукъну да алыб къобады. Джашлагъа ууакъ-ууакъ тие келиб, къайсы болса да бирин маджалыракъ къакъса, ол джаш къобуб шиндикчикге олтурады. Джашны имбашларына, къолларына урургъа да болады. Алай бла къыз джашны сюе эсе, джашны уа андан хапары джокъ эсе, къыз аны джан джаулукъ бла иги огъуна къыздырыб, кесини сюймеклигин билдиргенди. Джаш бла къыз тойну тышында тюбешмегендиле – бирбирлерине сезимлерин келечи бла айтыб тургъандыла. Кечеги тойда кюбюрчек оюнда ким кимни ачытыб урса, ол анга кесини сюймеклигин айтханлыгъы болгъанды.

Атны юсюнден

Ат элде бек сюйген хайуанларыны бириди. Адам бла ат бир-бирлерин бек сюедиле. Алай болмаса, таулу эркиши гитче джашчыкъны эртде огъуна ат белине олтуртурукъ тюл эди. Тёртбеш джыл болгъан джашчыкъны кёпчекге олтурта, атасы адам бла сёлешгенча, ат бла ичинден ушакъ этеди: «Билмейме, шохум, алаша, мен бу сабийни да, сени да бирча сюеме. Сен акъыллыса, къарыулуса, бу сабий а алкъын акъыл-балыкъ болмагъанды, сеннге аманат этиб олтуртама. «Да быллай гитчечикни нек къондураса мени юсюме?» - дей болурса. Тюз сораса. Алай а, билемисе, сенсиз таулу эркиши джигитлик этмегенди, къалайгъа да сени бла джетгенди. Сен анга къуру да болушханлай келесе, къанат бересе. Ма ол себебден, къанат не зат болгъанын бу сабий да сезсе сюеме. Сенден бек бир тукъум бир машина сездирлик тюлдю анга ол сезимни». Къулакъларын ары бла бери аудура, ат кесини иесине тынгылайды. Бирбирде джумушакъ эринлери бла иесини бетине, къолуна тиеди. Иеси да аны башын кёкюрегине къысыб къучакълайды.

Белинде джашчыкъ бла ат акъырын джюрюш алады. Джюген ат джерни къашына байланыбды, джашчыкъ да къолчукълары бла кёпчекни агъачындан къадалыб, къууанч тыбырлы болуб барады. Ат арбазда акъырын джорта, бир-эки тёгерек айланыб, сора иесини къатына келиб сиреледи.

«Бу джол мындан кёбню джюрютмейик. Джашчыкъ аферимди, белчигин къатдырыб олтурду. Ол бла мен бир-бири тилибизни ангыларыкъбыз», деб ат иесине алай айта болур... Ат бла джашчыкъ керти да бир-бирин ангыларыкъдыла. Джашчыкъны атасы аны биледи. Джашчыкъны сыртчыгъындан да бир-эки къагъыб, атасы атдан алады. Джашчыкъны уа насыбы ичине сыйыныб болмайды. Атасы бла ат да насыблыдыла - ётгюрлюк, джигитлик не зат болгъанын джашауунда биринчи болуб ала джашчыкъгъа сездирдиле.

Мындан арысы басмаланныкъды.

2020 дж. абыстол айны 19
"КЪАРАЧАЙ"
Халкъ адетле
БАЙРАМУКЪЛАНЫ Халимат
КЪАРАЧАЙНЫ
КЪАДАУ ТАШЫ

Бу таш Уллу Къарачайгьа бара, Ташчыгъа джетерге аз къалыб, джолну сол джанындады. Ташны джерге ташаймагъан джаны тёгерекди. Былайда таш кёбдю, ала бары да суу ташладыла, бу уа кёксюлдюм къара ташды. Ауурлугъу 30-40 тоннадан ауур болмаз. Къарачайны не къыйынлыкъдан да сакълауда бу ташха артыкъ магъана нек берген болурла? Бу соруугъа джууаб этиу къыйынды. Мындан эсе уллуракъ ташны сайларгъа боллукъ эдиле. Бети къалгъан ташлагъа ушамагъаны ючюн сайлагъан болурламы? Метеорит а тюлдю. Алай болса, анга кёкден тюшген таш дерик эдиле. Неден да бек ол вулкан ташха ушайды, юсю чирчикди.

Ёмюрлери къарачайлыла аны къатына джетселе тохтамай озмагъандыла. Тохтаб, тёгерегине айланыб, кёрюб, орнунда тургъанына джюреклери рахат бола, джолларына кетгендиле. Бу ташха баш урмагъандыла, багъалы уа кёргендиле. Ол Къарачайгъа «кирит» болуб, къыйынлыкъны аллын кесиб тургъаннга саналгъанды, алай а аны ючюн къыйынлыкъ джол табар ючюн къалмагъанды. Ташха юренчек болуб джашагъандыла. Кюнлени бир кюнюнде ол таш тас болуб къалса уа, аны Къарачайгъа къыйынлыкъгъа санарыкъ эдиле. Къарачайны Къадау ташын бюгюн аз адам биледи, таныгъан а андан да азды.

ХОНШУЛУКЪ

Сабий заманымда хоншулукъну аз ташымагъанма. Къууанч бла насыбдан башха алкъын джукъ билмеген джюрегинг, юйде эм иги сауут бла хоншулукъ алыб баргъанынга асыры къууаннгандан гып-гып этиучен эди. Керек болса-болмаса да, чабмай джюрюмеучю аякъларынг, хоншулукъну къолунга алгъанлай, акъыллы болуб къалыб, къолунгда алыб баргъан затынгы абыныб тёкмезлей, эслеб атлаучан эдинг. Джюрегинг «дженгил бара кир» дей тургъанлыкъгъа, сен а сауутну ийиб къоюб, ичиндегин барыр джерине джетдиргинчи тёгюб къояма деб, эки къолчугъунг бла да къадалыб барыучан эдинг. Сени сабийге кёрюб калак ит джетиб къолунгда табакъдан хоншулукъну сермеб алыб да кетиучен эди, алай этсе уа, сора джерге джат да зырнайны тарт. Тёгерекде кишини кёрмей, не джукъ эшитмей, ол къолунгдагъы къайгъылы болуб, атламларынгы санагъанча эслеб бараса, сеннге ышарыб, ариу айтыб тюбериклерин билиб, эртдеден къууаныб бараса, тёппенги да уппа этерикдиле, эркелетиб джумушакъ джеринге да къагъарыкъдыла. Таб алай этмей къойсала да, сеннге дери ёмюрлени сени халкъынгда джюрюб тургъан хоншулукъну сен алыб барыб бергенинг джюрегинги къууандырады. Бюгюн сен хоншулукъгъа эт кесекни элтдинг болур, нек десенг, сизни юйде къой сойгъандыла, хоншуларыгъыз а соймагъандыла. Неда сени ананг джангы сыгъылгъан бышлакъны иерге боллукъду, артыкъсыз да къой бышлакъ сыкъгъан эсе, къой бышлакъны къарачайлыла бек сюйюучендиле. Къысхача айтыргъа, бюгюн сени юйюнгде болуб, хоншулада болмагъан затдан этиучендиле хоншулукъну. Тауда кийик ёлтюрюб келселе, хоншулагъа артыкъ да бек чачадыла. Хоншулукъгъа бир-бирде къойну джартысы кетиб да къалады. Къайгъырмаз. Аны ючюн, юйде киши гурушха этмейди - тийреде хар кимни да тилине тийди, бир хантны кёрдюле, сен а хоншулукъну чачханынга къууанч тыбырлы болдунг. Сени табагъынгы бошатыб, ызына къуру иймейдиле: не конфетле, не къурмач, неда элде бек сюйюучю тюйню къуюб ашырадыла. Табакъны къуру къайтарлыкъ тюлдюле. Ызынга, юйге, адетингча, дыбыртлаб келесе, бергенинг ючюн, джюрегинг къууанч тыбырлы болгъанды. Ким биледи, хоншулукъ элтген кюнюнгден башлаб, адам адамгъа берирге керек болгъанын ангылай тебрей болурса.

Кюз чегетде кёгет бишсе, тиширыула бла сабийле аны джыяргъа чаууллагъа чыгъадыла. Арысала да ингирде сауутлары толуб элге къайтадыла. Барыб наныкъ джыяргъа адам хар юйдегиде да табылыб къалмайды, аны амалтын келтирген кёгетлеринден аллай юйдегилеге хоншулукъ этедиле. Хоншулукъ бир-бирин эслемекликди, бир туздамны ашамакълыкъды.

Мындан арысы басмаланныкъды.

2020 дж. абыстол айны 21 "КЪАРАЧАЙ"
Эски джуртну оюулары
УЛЛУ КЪАРАЧАЙНЫ ЁЗЕНЛЕРИ

Аллы газетни 88-чи номериндеди

Дагъыда Учкулан ёзенни аягъындан кирген джерде онг къолунга кёнделен ёзен айланады. Аны атына Учкулан ичинде Кичкине къол дейдиле. Аны да барды кёлю. Наджю башында эки кёлчюк, Джалпакъ къолну башында да юч кёл бардыла, терекле да кёбдюле.

Ёзенни ичинде белгили талала быладыла: Къарачай шахардан ёрге чыгъыб бара 10-чу километрде - Бутакълы тала, андан озуб Тохтаул чалгъан. Гитче талачыкъла да атсыз тюлдюле: Эгиз къошла, Эски ташчы, Марджа аягъы. Алай бла, 24-чю километрге джетебиз. Алайыны атына уа Индиш аягъы дейдиле, дагъыда эки километрни барсанг, Дууут аягъына джетесе, анга да талачыкъ деб къоюучандыла. Аны сол джанында уа Аман къол тала, чомартлыгъы болмай, Къобаннга къарайды.

28-чи километрде хайт деген талагъа уа Джалан къол аягъы деб къоядыла. Аны туурасындан бир кесек атлагъанлай, Тешеллей бекленнген таланы тюбю бла хыршыланыб ётебиз.

Алай бла, 31-чи километрде Къарачайны тарих сынлары орналгъан джерге (Къарчаны келилери бла Къарачайны эмда Къобанны къадау ташларына барына) Худес аягъы деб къоядыла. Былайдан эки километрни ёрге барыб, Тар ёзенде айтылыб тургъан Ташчыны - магъадан чыгъарыучу шахтаны - тешиклери суу джагъагъа къарайдыла. Суу джагъалары тар болсала да, талай мекям бла эски таш тартхан (магъаданны тартыб, суу бла бирге элеб, сюзюб чыгъаргъан) заводну мекямларына тюбейбиз. Андан ёргерекледен Гитче тюз бла Уллу тюз деген талачыкълада къарачай джолоучула ёгюз ийиб тургъандыла. Бусагъатда Уллу тюзню таласында Ташчыны ишчилери джашагъан мекямла сакъланадыла.

Андан ёрге тебрегенлей, ёзен кенгине айланыб, бир мутхуз джерден джарыкъла ургъанча кёрюнеди. Кёз туурангда уа тёппелери къар басхан кёнделен тау кёрюнеди. Узакъдан келе келиб, Джеркли кёпюрден ётюб, Къарт-Джурт элни къыйырындан киресе. Уллу джолну бойнунда, нарат чегетни этеги бла суу джагъасына дери, сент-мент элчикле тюбейдиле - ала тийре элчикледиле.

Андан сора алайдагъы эсгертмеде минг джашны атлары, тукъумлары, аталарыны атлары джазылыбдыла (талай джюз джашны аты уа былайда да кеслерине орун табалмагъанды). Ол джашла, джашауларын эм багъалы заманларын да къралыбызны джаудан сакълар ючюн, халкъыбыз ёмюрлюкге аякъ тюбюне тюшмез ючюн джашауларын бергендиле. Ала ёмюрде да унутуллукъ тюлдюле.

Алайда эки джол айырылгъандан огъуна тартыб, Базар кёпюрден ётюб, къапхакъдан ёрге таянсанг, сол джанынгда Къасайланы Османны эсгертмеси турады. Аны туугъан джери Хурзукга айландырыб сюегендиле. Аны ал джаны бла къарасанг, Хурзук ёзенни джити тауларыны юсю бла Минги Тау аламат сыфатда кёрюнеди: эки тёппесини белкъауу, кюн батхан джанындагъы къара къаяларына бир заманда да къар-буз бояуларын салалмагъанлары эсленедиле.

Учкуланны (Тёбен Учкуланны) орналгъанлары джерине къарагъан кёб затха оюм этерге боллукъду: хар атламда хуна тёбе болмагъан тилкем джер джокъду. Адамланы къарыулары джетиб, къол кючлери да бла быллай бир ташны бир джерге (тёбеле бла хуналагъа) къалай джыйгъандыла, деб сейирсинирчады. Кертиси бла да, египетли иш керек болгъанды ахлуларыбызгъа!

Джерни дыккылыгъындан, такъырлыгъындан миллетибиз, ёзен ичлеринден тышына чыгъыб, джашау этерге эркинлиги болмагъаны себебли, къаджыкъмай кюрешгенини эсгертмесиди бу.

Тукъум тукъумгъа юлешиниб орналгъанлары бла къалмай, хар тукъум тийрени атауул бёлеклерини джерлери бла къабырлары да энчи белгилениб болгъандыла. Ол тийрелени асламысы бюгюн-бюгече да эсленедиле, талайында уа адам джашамайды, мекямсыздыла. Алгъын заманда ишленнген тёнгертме юйледен, артыкъсыз да аланы топуракъ башларындан, джукъ да къалмагъанды.

Учкуланны огъары джанына чыкъсанг, Эки ара деген талагъа чыгъаса. Айланма кёпюр деб барды. Аны алай аталгъаныны хыйсабы - кёпюрню огъары джанында суу акъырын сюзюлюб келеди, кёпюрден тёбен джанында уа шоркъа башланады.

Айланма кёпюрден ётюб, ёрге къарасанг, сууну бойну кём-кёк къырдышды. Джай ортада ол сюзюлюб келген таза сууда джуууна, ойнай тургъан сабийлени хар къуру да кёрлюксе. Кёпюрню къулагъына ким эсе да Махар суу деб джазгъанды. Ол тюз тюлдю, нек десенг, Махарны сууу бла Гондарайны сууу бир-бирине къошулгъан джерден башлаб, къобанны аты Учкулан сууду. Ол да Хурзук суугъа дери айтылады. Былайда дагъыда эслерге тыйыншлы бир зат: Учкуландан башлаб, хар къулакъны, аланы аякъларында стауатланы ауушха дери атлары бардыла. Алгъы бурун ёзенни кюнбет джанын айтыб чыгъайыкъ. Биринчи къулакъны аты Дотдуланы къолду, аны аягъында Дотдуланы, Байчораланы, Эриккенланы (Абайланы) тийрелери орналгъандыла. Андан ары джанында - Батдыланы къолну аягъында - Батдылары бла Шыдакълары. Эки къолну ортасында уа Долалары, Текелары, Тамбийлары, Семенлары джашагъандыла. Алайдан ары ёрге ётсенг, Тёбен Гаппушлары бла Огъары Гаппушлары джашагъандыла. Гаппушланы огъары джанындан ырхы келеди. Андан ёрге талай къычырымны атлаб, Джер башы къулакъны туурасында Джагъада Сылпагъарланы тийрелери тургъандыла.

Айланма къулакъны туурасы чауулда Огъары Лайпанлары джашагъандыла. Дагъыда арлакъ барсанг, Шонтукъ ёлген къулакъгъа, ары джанында Мыркъакъланы къулакъгъа, аягъында уа аланы атлары бла айтылгъан стауатларына тюбейсе. Алай бла Махар аягъына джетесе, башы уа - Секиртмели къулакъ.

Уллу Махар аягъында ёзен экиге бёлюнеди. Онг джанына айланнган ёзен Махар ёзенди, сол джанындагъы - Гондарай. Махар да эртдеден белгили, аты айтылгъан Баталны стауатыды. Аны тюбюнде - Махарны гарасы. Аны баш джанында - Гымых чат, аягъында - Гитче тала, ызы бла Агъач башы, Чырпы башы ёзенни эки джанында. Аланы аякъларында уа - Уллу тала. Энчи эмда мюлк къошла хар джыл сайын былайгъа чыгъадыла. Андан озсанг - Уллу таллы чат бла Гитче таллы чат. Аланы аягъында - Байтукъа ёлген. Аладан ары ётсенг - Джолсуз чат бла Джолсуз чат аягъы. Алай эте, ауушха джууукълашсанг, Бездирген деб барды. Аны онг джаны Дууут бла Махарны ортасы ауушду. Тюз ёрге чыкъсанг, Уллу аууш бла Эбзелеге (Сванетиягъа) киресе.

Энди ызыбызгъа къайтайыкъ. Гондарай сууну башланнганына Уллу Махар аягъындан ёрге айлансанг, Махар сууну кёпюрюнден ётсенг, Гитче Махар аягъы дейдиле. Гондарай ёзен алайдан башланады. Ёзенни кюнбет джанында уллу къая барды. Солтаначды. Айтыулагъа кёре, Бурун Къарачайда Солтанач деб бир белгили уучу болгъанды.

Кюз къой къыркъгъан заманда тенглери, «бир эт ашат», деб тилегенлеринде, Солтанач, ол къаягъа чыгъыб, кийикни ургъанды. Кийик къая раннга бекленнгенди. Солтанач кийикни къатына секириб тюшеме дегенлей, ранны къырдышы къобуб кетиб, Солтанач да, кийик да къаядан кетгендиле. Уучу заманында къайтмагъанында, тенглери, къайгъылы болуб, излей чыгъыб табхандыла. Джигит Солтанач Биджиладан болгъанды. Бусагъатда Атоммашны солуу къошларыны бирини атына Солтанач атагъандыла.

Алайдан ётгенлей, Джалпакъ къолду, аны аягъында Сылпагъарлары, Мамчулары, Сюйюнбайлары джашагъандыла. Ючюнчю къулакъ Аппачаланы къулакъды, аягъында стауатха Къазанчыкъланы стауат дейдиле. Тёртюнчю къулакъ Кёпюрлю къулакъды, бешинчиге - Нызылы къолду дейдиле. Андан ары джанында Хызыр ёлген къулакъ, аягъы уа - Деппаны дуппуру.

Ызы бла - Семенланы къулакъ, аягъы - Семенланы тала. Андан озсанг - Кертмели башы къулакъ, тюбю - Гитче кертмели бла Уллу кертмели. Былайдан арысы - Юзюк къулакъ, аны аягъы - Джатчилени бау орунлары, аны ёргеси таба къулакъгъа Чыгъыш къулакъ дейдиле, аягъына уа Чыгъыш кёпюр къулагъы атны джюрютедиле.

Кёпюрден ётсенг - Наджю къулакъ бла Наджю аягъы. Бу башында сагъынылгъан ёзенле бла къулакъланы кёбюсюнде кёлле бла стауатла бардыла. Ол себебден аладан къулакъ суучукъла саркъадыла. Сёз ючюн, Учкулан ичи ёзенни 13 кёлю бла бир гарасы бардыла. Ёзен сууну тазалыгъындан аны аккумуляторлагъа къоркъуусуз къуядыла. Аны сапыран чабакълары да айырылыб джылтырауукъдула.

Ёзен башында кёлледе уа чабакъ атына джюрюмейди. Джандарланы Уллу Кичкине къолда юч кёл барды да, аланы бирини атына Уллу кёл дейдиле. Уллу кёлню чабакълары да барды. Халкъда джюрюген хапаргъа кёре, эртде заманлада ол чабакъланы Байчораладан Чорна деб бир киши джайгъанды. Ол кеси да уучу болгъанды. Ол, ёзенде къулакъ суучукъну бир джанына тыйыб, ууакъ чабакъчыкъланы агъач челек бла гыбытха джыйыб, аланы да суудан толтуруб, бир сюрюучю джашчыкъны да болушдуруб, джолда сууларын ауушдура, кёлге дери джетиб, чабакъланы ары джибергенди. Ма ол кюнден бери джашайдыла анда чабакъла.

КЪАЗАНЧЫКЪЛАНЫ
Махмут,
ШАМАНЛАНЫ
Ибрахим,
Учкулан эл. 1994 дж.

Цитата

Tinibek пишет: Таулуланы ичинде кёб джылланы джашагъан орус абычар В.В. Шевцов 1855чи джыл «Москвитянин» деген журналда «Очерк о кавказских горских племенах» деб джазгъан статьясында былай айтады: «Минги Тауну тюбюнде мийикде джашагъан къарачайлыла аз болсала да бек джигитдиле... Аланы атлары Кавказда эм иги тукъумлуладыла, джити ташлы, къыйын тау джоллада, туякълары сыйынса, башха бир ат баралмазлыкъ джерде арымай-талмай, тохтаб къалмай, алгъа тири барадыла. Ташлы, джаргамлы, бек тикли, джерледе, къыйын айланч-буйланчлада, адам не бек тюйюб кюрешсе да, башха ат бараллыкъ тюлдю, джанын сакъларыкъды, ала уа тохтамайдыла».

1855 джылда "племена" демей "народы" десе да боллукъ эди. Алай болса да, атланы юсюнден джазгъаны - хайыр.

Геуюрге кюн, абустолну арт айы (декабрь), 15,2020 жыл
Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru ЗАМАН
Эсде тутуу
Огъурлу, унутулмазлыкъ ыз къоюп кетгендиле



Жашау бара-баргъанда бир затны ангылайса - ол тюбешиуледен къуралгъанын. Бютюн да ол сен таныгъан, хурмет этген адамланы ызлары седирей башласа, ол затны шарт сезесе. Бирле унутулмаз ыз къоядыла жюрегингде, бирле уа кетедиле, этген ишлери, сыфатлары да унутулуп.

Чочайланы Абусаламны жашы Масхут, керти таулу киши, миллетин, анатилин сюйген адам, мени эсимде огъурлулугъу бла жашайды. Ол, аны тамата къарындашы Магомет да, халкъыбызгъа келген къыйынлыкъ - кёчгюнчюлюк сабийликлерин сыйыргъанда да, таукелликлерин тас Этмеген тёлюден эдиле. Къадарны кёп сынауларындан бетлерин сакълап, мангылай жарыкълы, таза ниетли, ариу умутлу болуп ётгендиле. Аланы жашау жолларын урунууну ариулугъу жарытханды.

Таурухла айтханнга кёре, Кёнделен эл жетинчи кере къуралгъанда, ары Бызынгыдан кёчгенлени араларында Чочайланы Кичибатыр деген киши болгъанды. Аны жашы Абусалам анда туугъанды, колхозла къурала башлагъанда, жетген жаш болуп, ара мюлкню аягъы юсюне этиуге къатышханды. Абусалам бла юй бийчеси Доттуланы Мадинахан тёрт сабий къууанчын кёргендиле. Алагъа юч жаш бла къыз туугъандыла; Зейтун, Магомет, Масхут эмда Мариям.

Уллу Ата журт уруш башланырны аллында, ол игиле азап сынагъан жыллада, Абусалам жалгъан дау бла тутулгъанды. Алай бла кёчгюнчюлюкге Мадинахан къолунда тёрт сабийи бла атланнганды. Ала Къыргъызстанда Джалал-Абад жанына тюшгендиле. Алгъа Мариям бла Зейтун, ызы бла 1945 жылда Мадинахан дунияларын алышхандыла.

Бирине - сегиз, бирсине алты жыл болгъан Магомет бла Масхут - эки ёксюз кеслери къалгъанларын эшитип, ахлулары Маглуланы Кезибан аланы кеси жашагъан жерге - Фрунзе тийресинде Чапаев атлы колхозгъа - кёчюргенди. Магомет анда жети классны бошагъанлай, ара мюлкде не жумуш айтсала, жерге салмай, ишлеп башлагъанды; чюгюндюр сабанлада, маллада уруннганды, тирликлени сугъарыу ишде жарагъанды. Андан эки жылгъа кичи Масхут да къарындашына болушургъа кюрешгенди.

Ата журтха къайтханда, ала туугъан эллеринде тохтагъандыла. Магомет жау-бишлакъ заводда ишлеп башлагъанды. Алай ол заманда Тырныауузда тау-металлург комбинатха ишчиле керек болуп, ары чакъыргъанда, аягъы юсюне теркирек турур умут бла, къарындашын да алып, арсарсыз ары кёчгенди эм анда шахтада ишлеп тургъанды.

Аны анда къалай махтаулу уруннганыны юсюнден эски газетледе кёп кере айтылгъанды. Басмадан 1980 жылда чыкъгъан “Тырныаузский характер» деген китапда уа аны урунуу жолундан тынгылы хапар айтылады.

Жер тюбюнде шахтачылагъа жол ызлагъанда, кёп зат билирге керек болады. Ол жаны бла Магомет эсли эди. Болсада табийгъат адамдан къатыды, ёгмезча жерлеге да тюбейдиле тауда проходчикле. Аллай болумлада да тапханды онг Чочайланы Магомет.

Ол Моллаланы Шарафутдин бла бирге да ишлегенди. Аны бригадасына бир жол аз заманны ичине къаялы жерде 170 метр жол ызларгъа керек болгъанды. Мукулан карьерге келтирлик жолну атына “Алтынчы рудоспуск» дегендиле. Ол ишни Чочай улуну бригадасы, бек къыйналса да, болжалдан сегиз кюн алгъа тынгылы этгенин журналист Наталья Черемисина жазады ол аллында сагъынылгъан китапда.

ОЛ заманлада Магомет спорт бла да кюрешгенди. Аны къой, Тутушууда Тырныауузну жыйымдыкъ командасында кёп махтаулагъа, сыйлы къагъыт-лагъа, ыразылыкълагъа тийишли болгъанды. Штанга кётюрюпда ол кёплеге хорлатмагъанды. Футбол ойнаргъа да сюйгенди.

Магомет Ахметланы Хасанбийни къызы Соня бла бир юйюр къурагъанды. Ала юч аламат сабий ёсдюргендиле. Юйюр тамата Арсен Нальчикде эл-мюлк академияны бошагъанды. Гидромег заводда механик болуп ишлейди. Аны бла юй бийчеси Отарланы Людмиланы эки жашлары барды; Ануар бла Шамиль.

Магометни кичи жашы Аслан КъМКъУ-ну къурулуш факульгетин тауусуп, бир къурулуш биригиуде усталыгъына кёре урунады. Ол Ёзденланы Халимат бла бир юйюр къурагъанды. Ала эки жаш бла къыз ёсдюредиле; Мариям, Муслим, Зейтун.

Юйюр ийнагъы Фатима уа, Магометни жангыз къызы, жашауун медицина бла байламлы этгенди. Ол баш иеси Метланы Керим бла эки жаш бла къыз ёсдюреди; Ази-за,Аслан,Омар.

Абусаламны бу жашы башда сагъынылгъан комбинатны шахта управлениясыны къурулуш биригиуюнде уруннганды. Аскерде юч жылны ичинде къуллукъ этип къайтхандан сора да артха кесини коллективине келгенди. Кёп жылланы ол бригадагъа кеси таматалыкъ этип да тургъанды. Масхут бек тынгылы адам эди, иши да анга кёре болгъанды аны. Кёп махтаугъа жетишгенди ол урунуу жолунда - къарындашыча, майдалла, сыйлы къагъытла да алгъанды. Аны къолдан усталыгъын кёпле эслеринде тутадыла бюгюн да.

Масхут Журтубайланы Кезибан бла бирге жаш бла эки къыз ёсдюргенди. Сабийле жаланда бу юйюрню угъай,саулайда малкъар халкъны ёхтемлигидиле. Аминат, Асият, Ахмат - ючюсю да школну алтын майдалла бла бошагъандыла.

Таматалары Аминат медицина илмуланы докторуду.Тиширы-угъа бир да къыйын усталыкъны сайлагъанды ол - нейрохирургду. Мында университетни бошагъандан сора Республикалы клиника больницада ишлеп тургъанды. Ол уруннган бёлюмге тюшген саусузла бир да къыйын болгъандыла, авариядан, башха чырмыкъладан сора. Алагъа операция этерге бёлюмню Таматасы Борис Бе-лимготов кёп кере да Аминатха ышаннганды.

Илму иш бла да кюреше, мында онбеш жылгъа жууукъ ишлегенден сора Аминат Санкт-Петербургга кетип, анда МЧС-ни Экстренный эм радиация медицинаны битеуроссей арасында иш-леп тургъанды. Тюркде жашагъан Къарачайлы жаш Чомаланы Суат бла бирге къыз бла жаш ёсдюреди; Тайбат бла Мухаммат. Быйыл ол доктор диссертациясын къоруулап, къууандыргъанды аны таныгъанланы, танымагъанланы да.

Кичи къызы Асият а физико-математика илмуланы канди-датыды. Кёп жылланы Къабарты-Малкъар къырал университетде доцент болуп ишлегенди. Бусагъатлада ол Москвада “Консультант-Плюс» биригиуде окъуу-методика бёлюмню таматасыды. Доктор диссертациясы да къорууланыргъа хазырды.

Ахмат КъМКъУ-да прикладной математиканы факультетин эмда Пятигорскда Мтравленияны экономика институтун тауусханды. Ызы бла Москвада тыш къыралла бла сатыу этиу жаны бла битеуроссей академияда окъугъанды. Ахмат аны да айырмалы бошагъанды. Аны юй бийчеси Абайланы Асият КъМКъУ-ну филология институтунда студентлеге дерсле береди.

Масхутну огъурлулугъу, ол кетгенде да, жаннет ахлусу болсун, аны юйюнде орналып къалгъан мамыр болумдан билинеди. Жашау Нёгери - жылыулу, ырахатлы, кимге да онг тапдырыргъа излеген Кезибан бла бирге ала элли жылгъа жууукъ атлагъ-андыла, женглери женглерине тие. Ол насыплы жарты ёмюрню ичинде бир бирге бет тюрлен-дирип къарамагъандыла. Ариу жашагъандыла.

Журтубайланы къызлары, баш иеси, аны къарындашы да сынагъан ёксюзлюкню эсинден кетермей, аны унутдурургъа кюрешгенди алагъа. Къартлыкъларында экиси да бирге газет, китап окъугъандыла, бир бирге оюмларын айтхандыла, туудукълагъа къууаннгандыла.

Масхут дуниясын алышхандан сора къолунда тутхан китабында юй адамы Кезибанны сураты чыкъгъаны аланы араларында къаллай ариу сезимле болгъанларына шагъатлыкъ этеди. Сабийлери ата-аналарын, жууукъ-ахлуланы да бирча къууандыргъандыла окъуулары, ишлери бла.

Масхут кесин насыплыгъа са-нагъанды. Аллах аны, Магометни да артда онгнганладан этгенине ийнанып жашагъанды.

МУСУКАЛАНЫ Сакинаг.