- Игини сыйлагъан адетди.
- Кюлме джашха – келир башха.
- Къумурсхала джыйылсала, пилни да джыгъадыла.
- Биреуню эскиси биреуге джангы болмайды.
- Тойгъан джерден туугъан джер игиди.
- Чабакъсыз кёлге къармакъ салгъанлыкъгъа, чабакъ тутмазса.
- Уллу сёлешме да, уллу къаб.
- Джолунга кёре – джюрюшюнг, джагъанга кёре – юлюшюнг.
- Ауругъанны сау билмез, ач къарынны токъ билмез.
- Ашатыргъа иш – ашхы, ишлетирге аш – ашхы.
- Къартны сыйын кёрмеген, къартлыгъында сыйлы болмаз.
- Миллетни бойну – базыкъ, аны бла кюрешген – джазыкъ.
- Ат да турмайды бир териде.
- Хар сёзню орну барды.
- Тёрде – темир таякълы, къаяда – чыпчыкъ аякълы.
- Баланы адам этген анады.
- Байлыкъ болгъан джерде, тынчлыкъ джокъду.
- Эм уллу байлыкъ – джан саулукъ.
- Олтуруб кёрюнмей эди да, ёрге туруб кёрюне эди.
- Иги джашны ышаны – аз сёлешиб, кёб тынгылар.
- Тюз сёз баргъан сууну тыяр.
- Биреу къой излей, биреу той излей.
- Ач бёрюге мекям джокъ.
- Бет бетге къараса, бет да джерге къарар.
- Джангыз торгъай джырламаз.
- Билимден уллу байлыкъ джокъду.
- Джаханимни кёрмей, джандетге кёл салмазса.
- Ишлегенден, къарагъан уста.
- Хантына кёре тузу, юйюне кёре къызы.
- Дуния малгъа сатылма, кесингден телиге къатылма.
- Аз сёлешген, къайгъысыз турур.
- Мухардан ач ычхынмаз.
- Джарашыу сюйген – джалынчакъ.
- Эл ауузу – элек, анга ийнаннган – халек.
- Тенгинг джокъ эсе – изле, бар эсе – сакъла!
- Чомарт къонакъ юй иесин сыйлар.
- Билмейме деген – бир сёз
- Чарсда алчыны эл кёреди.
- Адамны аманы адамны бети бла ойнар.
- Терек ауса, отунчу – кёб.
- Юй кюйдю да, кюйюз чыкъды, ортасындан тюйюш чыкъды.
- Ашлыкъ – бюртюкден, джюн – тюкден.
- Ким бла джюрюсенг, аны кёзю бла кёрюнюрсе.
- Ёзденликни кёбю ётюрюк.
- Ашхылыкъ джерде джатмайды, аманлыкъ суугъа батмайды.
- Къарнынг ауруса, ауузунгу тый
- Сакъ юйюне сау барыр.
- Джыгъылгъанны сырты джерден тоймаз.
- Алма терегинден кери кетмез.
- Ашыкъгъан cуу, тенгизге джетмез.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Ответы
07.11.2019 19:46:57
2019 дж. аууз-герги айны 10 "КЪАРАЧАЙ"
Къалай улу Аппаны 155-джыллыгъына ДЖЫЛАМУКЪЛА ТУУДУРГЪАН ЧАМЛА Къарачай-малкъар халкъны бусагъатда, энчи къраллыкълары болмагъан башха халкъланыча, бек уллу байлыгъы аны энчи миллет дуниясыды. Миллет адабият бла маданият, халкъ тёреле, дин, иннет байлыкъ саулай халкъыбызны бирикдириб, тарихни къыйын джолунда тас болмазгъа онг берген кючледиле. Бизни тёлюге джетген ана суратлау сёзюбюз халкъыбызны джашау джолунда деменгили ызы болгъанына шагъатды. Алай а адабиятыбызны, башха кёб затыбызныча, тарихи чарсха батылыбды. XIX-чу ёмюрге дери къуралгъан адабиятдан заман бизге ненча закий назмучуну атларын, аланы бир къауум джырларын, назмуларын, поэмаларын сакълагъанды. Ол закий джырчыланы чыгъармаларыны асламысы къарачай-малкъар фольклорну байындыргъандыла. Къурагъанланы атлары унутулсала да, аланы керти сёзлери халкъны ауузунда джашайдыла. Къарачай-малкъар маданиятда «адабият» деген ангылам XIX-чу ёмюрде кесине тыйыншлы орнун алгъанды, ары дери ол ангыламны «назмучулукъ», «джырчылыкъ», «хапарлау» дегенча сёзле джюрютгендиле. Сёзню кючю бла къуралгъан маданият дунияда эки формада айныб келеди халкъны кёлден чыгъармачылгъында эмда джазма халда. XIX-чу ёмюрден башлаб, цивилизацияны алгъа элтген халкъла джазма адабиятны кенг халда ёсдюредиле. Бир-бир халкъла адабиятларын, джазмаларын узакъ ёмюрледен бери айныта, ызы бла уа тас эте келгендиле. Къарачай-малкъар халкъ да аллайланы санындады. Халкъ бюгюн-бюгече да Кязимни назмуларын, зикирлерин, сюймеклик дастанларын, басма болмагъан замандача, кёлден айтады. Фахмуну не ёлчелерге, не тенглешдирирге джарамайды. Алай а башха назмучуларыбызны чыгъармачылыкъларына да Кязимни джазгъанларынача, къараргъа XX-чы ёмюрню 30чу джылларында онг болса, бюгюн биз, XIX-чу ёмюрде джашагъан закий назмучуларыбызны бютеудуния поэзиягъа къошуб, ёхтемленник эдик. Не Кърымшаухалланы Исламны, не Джанибекланы Аппаны, не Акъбайланы Исмаилны, башхаланы айтмай къойсакъ да, алкъын толу китаблары джокъду. Бизге джетген юзюклеге кёре уа ала уллу назмучула эдиле. Джанибекланы Къала-Герийни джашы Аппа (Къалай улу Аппа) Учкулан элде туугъанды. Джаш заманында огъуна сёзге усталыгъы аны тенглеринден айырмалы этгенди. Ол замандан тебреб, Аппа джашауда тюбеген артыкълыкъны кёлтюралмай, тёгерекде байгъабийге самаркъау сёзюн айтыб башлайды. Аны ол халисин джаратмай, эл башында тургъан къуллукъчула, Аппаны ызындан тюшгендиле. Ол элден кетиб, кесине ушаш тынгысыз джашлагъа къошулуб, байла-бийле бла кюрешиб тебрейди. Патчахны мыртазакълары Аппаны ызындан болуб, эки кере тутдургъандыла. «Къабыргъа элтиб, тёрт бюклеб тыкъдыла, Тынчай демейин, бир ишле табдыла, Онгда Мункир, солда Нанкир, Ауузума пашот урдула, Эки къолума темир тачканы тутдурдула, Кётюрем болдум, таш ташыдым, кёмюр къаздым, Ач бёрюлей, джабагъы арталмай къалдым..», деб джазгъанды Сибирде кёрген азабыны юсюнден Къалай улу Аппа. Ол 12 джылны патчахны тузагъында тургъанды. Алай болгъанлыкъгъа, кесин хорлатмай, джырына кертилей къалгъанды. Аппаны сёзю, джити чамы, самаркъауу аны ючюн тохтамагъандыла. Назмучу къуру бай-бий къауумланы сёгюб турмагъанды. Джашауда тюбеген намыссызлыкъ, джутлукъ, дженгиллик дегенча табсыз къылыкъланы Аппа чамны кючю бла андан да эрши кёргюзтгенди: Старшина болама дей да Хуке улу, Сакъалын тарай-тарай тауусду. Ол умут бла дуниядан ауушду. Къалай улу Аппа кеси халисине да джити кёз бла къараб, къылыгъына чам тизгинле къурагъанды: Айры баулагъа ётгенди Кюмюш айылны хапары. Босагъагъа илиннгенди, Хей, марджа, ычхыналмайды Аппаны шалбар сампалы. Алай айтханлыкъгъа, Къалай улу хар джаны бла да тизгинли инсан болгъанды. Назмучуну самаркъауундан, бедишинден къоркъуб, кёбле аны кенгден эслегенлей огъуна эс джыйыб, аны къатында кеслерин таб джюрютюрге кюрешгендиле. Аппа Сибирден къайтхандан сора къошдан къошха, тойдан тойгъа, элден элге кёче алай кечиннгенди. Хар джерде анга джарыкъ тюбегендиле, Аппа айтхан эски джырлагъа, аны накъырдасына, чамына тынгыларгъа сюйгендиле. Къарачай-малкъар адабиятда, маданиятда да Къалай улу Аппаны аты къуру да назмучулукъ бла байламлы тюлдю. Ол гинджи сахначылыкъ бла да атын айтдыргъанды. Гинджи сахначылыкъ бизни маданиятыбызда бурун заманладан бери келеди. Аппа ол иш бла кюрешгенлени бек кечлеринден эди. Гинджилени Аппа кеси агъач бутакъчыкъладан, кийиз кесекледен, халыла бла чалышдырыб, джурунчукъладан кийимле тигиб, алай ишлегенди. Аны «сахнасында» джигит джашла, ариу къызла, эринчек кишиле, къылыкъсыз къатынла, байла, мыртазакъла, къойчула, сюрюучюле хар бири ёз сыфаты, ауазы бла ойнагъанды. Бирде гинджилени тепсетиб, аякъ бюкдюрюб, джырлатыб, айтыш айтдырыб, алай джюрютгенди. Аппа гинджилени агъач кюбюрчекде айландыргъанды. Кюбюрчекни ачса, аны башы сахна болуб къала эди. Гинджи сахнасында Аппа гитче пьесала салгъанды, джыр оюнла кёргюзтгенди. Оюнларында гинджилеге Аппа кеси къурагъан самаркъауларын айтдыргъанды. Кёбюсюнде ала бийлегебайлагъа къаджау келгендиле. Аны ючюн ол къауум Аппаны тутсала, биринчи гинджилери бла кюбюрчегин кюйдюргендиле. Къалай улу уа гинджи кюбюрчегин джангыдан къурагъанды, оюнларын джангыдан кёргюзюб, халкъдан разылыкъ алгъанды. Къалай улу Аппаны юйюрю, юйдегиси болмагъанды. Бир кёзюуде Аппа къатын алыргъа мурат этгенди. Алай а сагъыш эте кетиб, ол зат анга келишмегенин ангылаб, баш азатлыгъын сайлагъанды. Аппаны ол сагъышларыны юсюнденди «Юйдегиленсем» деген назмусу. Заманында джыйылмагъаны амалтын, Къалай улу Аппаны кёб назмусу, чамы фольклоргъа сингиб къалгъанды. Аппа чам-накъырдадан, самаркъаудан сора да ийнарла джарашдырыргъа уста болгъанына аны «Сокъур тюлме, кёреме...» деген назмусу шагъатлыкъ этеди. Бу кёзюуде поэтни сюймеклик сезими джумушакъ, къайгъырыулу болгъаны ачыкъ кёрюнеди. Назмучу сюйген къызын кюн тыякъгъа тенг этеди, къадарын Аппа бла бир этсе, къыйналырын ангылата, аны аяб, ёз сезимин да тунчукъдурургъа кюрешеди. XXчы ёмюрге дери къарачай-малкъар поэзияда уллу орунну айтышла аладыла. Атлары айтылгъан джырчыла, хапарчыла, чамчыла бир-бирлери бла эришиб, бир затны юсюнден кеси оюмларын суратлау сёзню юсю бла айтхандыла. Къалай улу Аппаны чыгъармачылыгъында да айтышла белгили орун аладыла. Тойлада, къош, чалкъычы джыйынлада джырчыла бир затны чурумгъа тутуб, аны юсюнден ким терен, ким дженгил айталыр деген эришиуге киргендиле. Аллай бир айтыш Аппа бла Гогуйланы Ахлау деген бир джашны арасында бардырылгъанды. Аппа джашны сёзге чемерлигине къууаныб, бу айтышда кесин хорлатханнга санагъанды. Багъыр улу Къасбот бла бардырылгъан айтышха уа Аппаны ёз усталыгъына къарамы башха тюрлю эди. Аланы арасында бардырылгъан айтышдан бюгюнлюкде аз тизгин сакъланнганды. «Сен Багъыр эсенг, Мен Къалай. Сен къалай эсенг, Мен алай», деб танышханды Аппа Къасбот бла. Ала кечени узунуна айтыш къургъандыла. Къошха джыйылгъанла Къасботну хорлагъаннга чыгъаргъанларында, Аппа ол оюмгъа бой салмагъанды да, былай джууаб бергенди: Къабыргъада къалайла джетмегеннге джалгъайла. Къалай улу Аппадан Багъыр улу Къасботну сайлайла. Огъай, ол тюз тюлдю, Аны къонакъды деб сыйлайла, Мени «хорлатдынг», деб къыйнайла. Ол ашхамдан танг аласына дери айтылгъан айтышдан бу гитче юзюк къалгъаны кибик, Аппаны уллу чыгъармачылыгъындан да бизге аллай гитче юзюк джетгенди дерге боллукъбуз. Къарачай-малкъар поэзия XIX-чу ёмюрде джарыкъ ауазлы эди. Ол затха Къасбот бла Аппаны «Джёрмелери», Аппаны чам, самаркъау, накъырда назмулары, «Гычыны чамлары» шагъатлыкъ этедиле. Бу тукъум джырлада, назмулада халкъыбызны иннет саулугъу, таза кёллюлюгю, дуниягъа джюрек ачыкълыгъы туура кёрюнюбдюле. Сёз ючюн, Къасботну «Сандырагъы». Закий джырчы мында кесини юч тюрлю фахмусун ачыкълайды: сёзге, макъамгъа, тепсеуге. Джыр нени юсюнден болгъанын айтхан къыйынды. Алай а бу джырда джарыкъ ауаз, уллу фахму, адамлагъа, дуниягъа сюймеклик шарт билинедиле. «Джёрме» да анга ушашды. Сылпагъарланы Хако бла Аджиланы Таулан - аскерчи джашла - 1878-чи джыл, биринчи болуб, «Джёрмени» къурагъандыла. Аланы ызындан а халкъ ичинде кеси «джёрмелерин» кёб джырчы такъгъанды. Къалай улу Аппаны чыгъармачылыгъын халкъ саулай да ауузундан кетермей сакълагъанды. Биринчи кере аны «Бырмамыт башын сайладыла» деген назмусун Хубийланы Ислам (Къарачайлы) «Революция и горец» деген журналда басмалагъанды. Ызы бла, 1962-чи джыл, Аппаны бир къауум назмусун «Къарачай поэзияны антологиясында» бередиле. Ортабайланы Римма «Къара сууну къатында» деген китабында биринчи кере Аппаны юсюнден тынгылы статья джазыб, белгили болмагъан бир къауум назмусун да басмалагъан эди. 1995-чи джылда уа Ортабайланы Римма Биджиланы Ахия бла бирча «Къалай улу Аппаны ызын ызлай» деген аты бла чыгъаргъан китабларында къарачай-малкъар поэзияны классиги Джанибекланы Аппаны чыгъармачылыгъын толу басмалаб, тынгылы тинтгендиле. Къалай улу Аппаны назмуларында болгъан чам, самаркъау заман оза баргъанлыкъгъа мутхуз болмай, къуралгъан кюнлериндеча, адамлагъа джарыкълыкъ келтиргенлей, сагъыш этдиргенлей турадыла. Аны поэзиясы XIX-чу ёмюрдеги ана поэзиябызны бир айырмалы бетиди, бир башха назму хатха ушамай, кесичалай къалады. Къарачай-малкъар халкъны фахмулу назмучусу, чамчысы, сахначысы Джанибекланы Аппа джашаууну ахыр кюнлерине дери джамагъатха сёзю бла джараб тургъанды. Ол ариу айтыргъа сюймеген эсе да, керти сёзге уа баш ургъанды. Аны чамы-накъырдасы асыры кертиден ангылагъан адамлагъа джыламукъла туудургъандыла. БИТТИРЛАНЫ Тамара, филология илмуланы доктору.
Изменено: |
|
|
|
11.01.2020 09:19:19
Я самая классная на форуме))))))))))))))
|
|||
|
|
17.01.2020 03:12:55
Ekinçi ayatta ese Mucizala sağınılıp "Ala bir muciza körsele betlerin aylandıradıla, "Bu (...) közbaudu" derle" deniledi. Bu ayatlanı tafsir etkenlede bu ayat ay'nı carılğanın hapar beredi değenle bolğanıça, oğay bu ayatta aynı carılğanı aytılmaydı, başha zat aytıladı değenle de bardı. Alay a haman bu ayatnı artından kelgen ekinçi ayatta Mucizala sağınıladı. NASA da başhala da bugünlükte köp zatnı körüp işlerine kelmeğenden adam uludan caşıradıla, ofitsial aytala bolmazla. 54. sura Kamer 1-5 ayatla: " Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla
Изменено: |
|||||||
|
|
Читают тему (гостей: 1)