Войти на сайт
28 Марта  2024 года

 

  • Керек ташны ауурлугъу джокъ.
  • Адеб этмеген, адеб кёрмез.
  • Бет бетге къараса, бет да джерге къарар.
  • Ойнаб айтсанг да, эслеб айт.
  • Кёкдеги болмаса, джердегин кёрмейди.
  • Айтылгъан сёз ызына къайтмаз.
  • Къайгъыны сюйген, къайгъы табар.
  • Босагъа таш юйге кирмей эди, тыбыр таш эшикге чыкъмай эди.
  • Сёлеш деб шай берген, тохта деб, сом берген.
  • Кийиминг бла танылма, адамлыкъ бла таныл.
  • Азыгъы аз, алгъа къабар, аты аман, алгъа чабар.
  • Малны кют, джерни тюрт.
  • Келлик заман – къартлыкъ келтирир, кетген заман – джашлыкъ ёлтюрюр.
  • Оюмсуз атлагъан, аджалсыз ёлюр.
  • Шекер бла туз – бир болмаз, ушамагъан – юй болмаз.
  • Тили узунну, намысы – къысха.
  • Ышармагъан – кюлмез, кюлмеген – къууанчны билмез.
  • Къонакъны къачан кетерин сорма, къачан келлигин сор.
  • Уллу атлама – абынырса, уллу къабма – къарылырса.
  • Эр абынмай, эл танымаз.
  • Аман адам элни бир-бирине джау этер.
  • Джан саулукъ бермей, сан саулукъ бермезсе.
  • Кёрмегеннге кебек – танг, битмегеннге сакъал – танг.
  • Джылкъыдан – ат чыгъар, тукъумдан – джаш чыгъар.
  • Ауругъаннга – кийик саулукъ, джетген къызгъа – чилле джаулукъ.
  • Джукъу тёшек сайламайды.
  • Экиндини кеч къылсанг, чабыб джетер ашхам.
  • Къызгъанчдан ычхыныр, мухардан ычхынмаз.
  • Иги адам абынса да, джангылмаз.
  • Хар сёзню орну барды.
  • Джумушакъ терекни къурт ашар.
  • Айранын берсенг, челегин да къызгъанма.
  • Ашына кёре табагъы, балына кёре къалагъы.
  • Кирсизни – саны таза, халалны – къаны таза.
  • Баш болса, бёрк табылыр.
  • Аман адам этегингден тутса, кес да къач.
  • Окъуусуз билим – джокъ, билимсиз кюнюнг – джокъ.
  • Гугук кесини атын айтыб къычыргъанча, мен, мен деб нек тураса?
  • Сютден ауузу кюйген, суугъа юфгюре эди.
  • Экеу тутушса, биреу джыгъылыр.
  • Хансыз джомакъ болмаз.
  • Халкъны джырын джырласанг, халкъ санга эжиу этер.
  • Юйюнг бла джау болгъандан эсе, элинг бла джау бол.
  • Кёбге таш атма.
  • Ашхы адам – халкъ байлыгъы, ашхы джер – джашау байлыгъы.
  • Ишленмеклик адамлыкъды.
  • Бозанг болмагъан джерге, къалагъынгы сукъма.
  • Мухар, кеси тойса да, кёзю тоймаз.
  • Адамны аты башхача, акъылы да башхады.
  • Сабийликде юретмесенг, уллу болса – тюзелмез.

 

   RSS
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
 
Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.
Страницы: Пред. 1 ... 62 63 64 65 66 ... 70 След.
Ответы
 
2019 дж. алтотур айны 21 "КЪАРАЧАЙ"
«Къарачайны юсюнден хапарла»
КЪАЧАН ДА СЕЙИР ЗАТЛА

Тарихге политика къатышмай къалмайды, ол себебден кёб затны тюрлендиреди, бузады. Бизни джуртубуздан кёчюргенден сора, тегей алим Абаев, «аланланы туудукълары бизбиз», деб джазыб чыгъарады. Ол кёзюуде анга джууаб берир адам болмайды. Къарачайлыла ызларына къайтханларындан сора алим Лайпанланы Къазий бу ётюрюк ишлеге къаршчы турады. Абаев, башха амал табмай: «Аланла тюрк эмда иран тиллиле болгъандыла», - деб башын алады. Арадан талай джыл озгъандан сора тегейлиле, чынг алгъа футбол командаларына, ызы бла республикаларыны атына «Алания» деб атаб чыгъарадыла.

Бизге тюрк тилли миллетледен сора, эм джууукъ тегей миллетди, не ючюн десенг, ала бла биз кёб джюз джылланы бирге джашагъанбыз. Анга шагъатлыкъ этген бирча тукъумларыбыз (Хачирлары, Бытдалары, Джуккалары, Къасайлары д.а.к.), къалгъан тюрк тилледе болмагъан, бирча сёзлерибиз (ныгъыш, къама, апсын, дорбун, сыра...) кёбдюле, ол огъай эсенг, адамларыбызны санлары, сюеклери, сыфатлары да ушайдыла. Сёз ючюн, бусагъатда Тегейде баргъан Терк сууну аты къарачай сёздю, дженгил баргъаны ючюн аталгъанды. Бий-Аслан деген элни атына Беслан деб къоядыла. Татар-Туп деген уллу шахарда (бусагъатда аны къуру минарети къалгъанды) бурун тюрк миллетле джашагъандыла. Аллай затла, бир-бирибизге къаршчы этмей, къарнашлыкъ этдирселе, эки джанына да хайыр боллукъ эди. Алай а журналда бир тегейлини: «Иисус Христос габдешде туугъанды, ол тегейли боллукъду», - деб бир тюрлю затла джазгъанын окъуйма. Лондон шахарны тегейлиле къурагъандыла, деб да айтадыла. Ол себебден, аланланы къуру кеслерине теджегенлерине да айыб джокъду. Эки минг джылны мындан алгъа христиан дин джайылыб тебрейди. Грузияны аты эртделеде Георгия болгъанды, ол себебден къарачайлыла бла малкъарлыла грузинлилеге гюрджюле дейдиле. Алада эм сыйлы шыйыхха Георгий Победоносец саналады. Христиан динни алгъан хазарлыла, аланла (къарачайлыла да аланы ичлеринде) ол атны да алгъандыла: Гиргокъ, Гюргокъа эмда ыйыкъда кюнню аты – гюрге кюн. Аны тышында, Къаракентде (Орджоникидзе посёлок) уллу, 5-6 метр мийиклиги болгъан, таш бар эди. Джумушакъ топуракъгъа басылгъанча, ат туякъла басылыб, аны башына чыгъа эдиле. Ол ташны атына Сосуркъаны эмда Гюргокъну ташы дей эдиле. Аны чачыб, эки этажлы юй ишлеген эдиле. Христиан динден къалгъан кёб сёзге тюбериксе бюгюн да бизни тилибизде, сёз ючюн, «элия урсун» (Илья Громовержец), клиса, бабас/папас (поп) д.а.к. Бизни республикада болгъан храмлагъа (Архыз, Чууана), «къарачайлыланыкъы тюлдюле», деб кюрешгенле джангылгъан этедиле: ала бизни бабаларыбыз христиан динни тутхан заманларындан къалгъандыла. Алкъын ангылашынмагъан сейир затланы бири тешик ташладыла. Тешик ташла Къобан ёзенде, Гумлада кёбдюле. Тамам сейири – ала туура кюн чыкъгъан бла кюн батханнга айланыбдыла, кеслери да ёзенни сол джанындадыла. Эм уллулары Нарсананы къатындады, атына да орусча «Кольцо-гора» дейдиле. Андан да сейири – Мара башында Акъ Къаяны эм мийик джеринде, къаяны «хамхотунда» оджакъ къазылыбды, кеси да тёртгюл болуб, адамла къазгъанлары белгилиди. Андан энгишге къарасанг, джерни тюбюне дери кёрюнеди. Ол бирлери кюн чыкъгъан бла кюн батханнга къарай эселе, бу джерни тюбюне къарайды. Быланы дин джаны бла магъаналары болмаса, аллай бир кёб къыйын кетерлик болмаз эдиле къаяланы тешер ючюн. Дагъыда бир сейир зат – башларында чунгурчукълары болгъан ташла. Аланы уллулары да, гитчелери да, къырыкъчыкълары болгъанла да, болмагъанла да тюбейдиле. Илмуда алагъа «чашечные камни» дейдиле, кеслери да Лаба суудан Терк Башына дери тюбейдиле. Къобан баргъан джанындан къарасанг, къабыргъаланы кюн чыкъгъан джанында табыладыла. Чунгурлары болгъан ташла да нек этилгенлери белгисизди.

НОГЪАЙЛЫЛАНЫ Джагъафар.
 
Цитата
Tinibek пишет:
Абаев, башха амал табмай: «Аланла тюрк эмда иран тиллиле болгъандыла», - деб башын алады.

Abaev aythanlay Alanlılanı (bizni) atababaları mingle cıl alga Şam'dan kelip İran'da bolup alaydan Kafkasga kelgen bolurla dep de sağış etiuçenme. İran'da ol zamanlada da bugün bolganıça Türk em İran tille söleşile boluredi. Bizni aman (osal, ploha), şuuşan (şeşen) sözleribiz alayladan kele bolur.
Изменено: Tinibek - 26.03.2019 13:29:28
 
2019 дж. байрым айны 14 "Къарачай"
Совет аскерлени Афганистандан чыкъгъанларына — 30 джыл
АФГАН ДЖЫРЛА



1979-чу джылдан 1989-чу джылгъа дери Афганистанда баргъан урушда, айтыугъа кёре, 15 031 совет солдат ёлгенди. Анда бизни миллетден да талай джаш ачыгъанды.

Ол заманда болгъан затлагъа бюгюнлюкню кёзю бла къараб, анда уруш этген джашлагъа «терс-тюз» этгенсиз деб багъа бергенден магъана джокъду. 18-19-20 джыл болгъан джаш адамла Ата джуртлары къайры бар десе, ары баргъандыла. къралны аллында борчларын толтургъандыла

Афганистанда уруш эте ёлген джашларыбызны Аллах рахмат этсин. Бюгюнлюкде сауэсен джашагъан джашларыбызгъа уа Аллах саулукъ берсин.

Къолубуздан келиб, алагъа уллу хайыр эталмасакъ да, таза джюрекден джылы сёзюбюзню хар заманда айтыргъа къызгъанмайыкъ.

Биз да Афганистанда уруш этген джашлагъа саулукъ, насыб тилей, эм бек сюйген адамларыгъызны къууанчларын кёре терен къартлыкъгъа дери джашагъыз, дейбиз. Аны бла бирге, озгъан ёмюрню 80чы джылларында Ёзденланы Альбертни афганчы джашлагъа атаб джазгъан джырларындан бир бёлегин окъуучулагъа теджейбиз.


«Къарачай» газетни редакциясы.


АХЫР БЕЛГИ

Ата джуртну буйругъу бла келдик биз,
Болургъа деб афган халкъны джакълагъанла,
Керти кюнде таза болсун бетибиз,
Алсала да ёлюбюзню сакълагъанла.

Солдат бетле танылмайла букъудан,
Ауур хауа солуу бермей, къан ичед,
Хар бир джаш да хапар сакълай Джуртундан,
Рахатлыкъны эсге сала кечинед.

Джашланы уа сен джылларын санасанг,
Уллусуна болгъанд дерсе джыйырма.
«Не кёргенсе сен джашаудан?» — деб сорсанг,
Сагъыш этер, джууаб табмай айтыргъа.

Къанлы сермеш башланнганды джангыдан,
Кёк кюкюреб гюрюлдейди, джер джанад.
Бир солдатны ёшюнюнде джарадан
Джалын басхан гяхиникге къан агъад.

Джансыз бола баргъанлыкъгъа хар саны,
Джазыууна бой салалмай ёчешед,
Бек джутланыб, къысха солуй хауаны,
Тюшюндеча ол кеси бла сёлешед:

«Былай мутхуз кёрюне да болмаз кюн,
Ата джуртун сакълагъаннга тийсе окъ!
Ким ючюннге, не ючюннге ёллюгюн
Билмегенден ачы ёлюк джокъду джокъ!

Ёлюм хорлаб къысылсала кёзлерим,
Хомух болмай ёлгеними кёрюрле,
Ёлюгюмю алыб барлыкъ тенглерим
Минги Таугъа менден салам берирле...»

Тас этди да, эсин джыйды джангыдан,
Дуниягъа ачды мутхуз кёзлерин,
Суратчыкъны чыгъарды да джанындан,
Анга къарай, айтды ахыр сёзлерин:

«Эсингдемид, сен былтырны джазында
Белгиге деб суратынгы бергенинг?
Айталмагъан бир кёб сёзюм ауузумда
Къалгъан эди, энди ахыр тилегим, —


Джаз башында къабырымы табалсанг,
Топуракъ белги алыргъа деб келирсе,
Баш джанымдан наратчыкъны орнатсанг,
Сен да меннге ахыр белги берирсе». 1981 дж.

КЪЫЗНЫ САРЫНЫ

Ой, анам, анам, къалай этейим,
Не дерти баред Аллахны?!
Биргеме алыб къайры кетейим
Мен юйюбюзден палахны?!

Джыл бла юч айны сакълагъан анам,
Нек тёзалмады юч кюннге?!
Ёмюр джукъуну сайлагъанд анам,
Бу кюнню кёрмез ючюннге.

Къабырдан къараб кёралмагъанды
Къалай къайтханын баласы...
Джангыз джашына сандыкъ болгъанды
Афганистанны саугъасы!

Бетине джангыз бирчик къарайым,
Сен бир ач, атам, сандыкъны.
Ол бурма чачын бирчик тарайым,
Джашчыкъ бир кёрсюн джарыкъны.

Сандыкъда джатхан керти ол эсе,
Ачыгъыз башын, кёрейим.
Джашчыкъ сандыкъдан чыгъала эсе,
Аны орнуна кирейим.

Афганистаннга бармайла дейле, —
Къуллукъчуланы джашлары...
Атам, джашынгы букъдуралмалла,
Афган тауланы ташлары...
1982 дж.

ОГЪУРСУЗ КЮН

Солдатны басдырдыкъ Джёгетей элинде.
Бюгюнлю джюрегим эсгертеди кесин.
Ашыкъсам да юйге, джыйылдым ингирде,
Кесекге бешикге бёлюннгенди эсим.

Джукълагъанды рахат туудугъу атамы,
Ышарады ол шашмай ушаб кесиме.
Насыблыма къалай! Даууру элияны
Къартаймаз къайгъыны чакъырды эсиме.

Бешикде балачыкъ, илгениб элиядан,
Уянды, джылады, джукълады джангыдан,
Хапарсызды джашчыкъ огъурсуз дуниядан,
Хапарсызча солдат бегиген сандыкъдан.

Солдатны анасы сандыкъгъа къабланды,
«Ой, Аллах, аяусузса», — деб эс ташлады,
Къарнашы анасын кёлтюрюб атлады,
Эгечи къалтыраб сарынын башлады.

Ауузундан сёзю чыкъмай тургъан атасы,
Ол сюйсе да, атача, туугъан баласын,
Оялмаз таулада намысны къаласын,
Тёзюмю мелиуан джылауну багъасы!

Бетими сылатама бала тылпыугъа,
Бурулады, хойнухча, тиним тёгерек.
Солдатны атасыча джарсый бушуугъа,
Бешикде джашчыкъгъа къайгъырады джюрек.

1986 дж.
Изменено: Tinibek - 26.03.2019 17:52:06
 
2019 дж. байрым айны 14 "Къарачай"
Ма санга!..
73 джылдан табылгъан ана


Ирландияда джашагъан Дублина Паулина Джонсха 73 джыл болгъанды. Ол туугъан анасы ким болгъанын билмей джашагъанды.

Кёб джылны узагъына аны асырагъан ата бла ананы кесини атасы бла анасына санаб тургъанды. Алай а къаллайла эсе да, аны табхан ана башха болгъанын билиб къойгъанды.

Кёб джылны ол кесини анасын излеб тургъанды. Узакъ джууукъ джетген адамланы табыб, ала аны анасы ким болгъанын айтхандыла.

Аны асырагъан ата бла ананы джюреклерин къыйнайма деб къоркъгъандан ол иги кесек заманны ДНКтест этдирирге таукел болмай тургъанды.

Ахырында ДНК-тест этдириб, кесини анасы ол болгъанына ажымсыз ийнаннганды. 2018-чи джыл абыстол (ноябрь) айда ана 94 джыл болгъан Кэтлин болгъанын билгенди.

- Анам бла мен бир-бирибизге асыры бек ушагъандан аны биринчи кере кёргенимде, таб, къоркъаракъ да болдум. Къолубузну, ауузубузну къымылдагъанларына дери ушайдыла, - дегенди Дублина Паулина.
 
2019 дж. байрым айны 14 "Къарачай"
Билсегиз, джарар
Компьютерде тюз ишлеу

Бусагъат заманны излемине кёре адамла компьютерсиз болмайдыла – ишде, юйде да кёбюсюне сау кюнню аны аллында ашырадыла. Алай ишлеб тургъан адамны кёзлери къызарадыла, сырты муккур болады, бет къаны тюрленеди. Быллай затладан сакъланыр ючюн бир талай амалсыз этилирге керек затны айтайыкъ.

1) Компьютерге деб ишленнген кресло сатыб алыргъа керекди. Тюз шиндик джарарыкъ тюлдю – шиндикде сыртыгъызны бюгюб олтурлукъсуз. Креслону уа кесигизге табыча ёрге, энгишге этиб джарашдырыргъа боллукъду. Кесин да бек джумушакъ болмагъанны сайларгъа керекди.

2) Ноутбукдан эсе компьютер сатыб алсагъыз игиди. Алай а сизни ноутбугугъуз бар эсе, тюбюне анга деб ишленнген тиреу сатыб алыгъыз. Алайсыз ноутбукда ишлеген сагъатда сыртыгъызны бюгюб, билеклеригизге да кюч джетдириб турлукъсуз. Тиреуню уа кесигизге табыча джарашдырыб экран кёзлеригизни туурасында болурча этериксиз. Эсигизде болсун экран бла сизни арагъыз 50 сантиметр болургъа керекди.

3) Сау кюнню компьютерни аллында олтуруб ишлеб тургъан адамны къаны иги джюрюмей тебрейди. Адамны тёнгегини тюб джанына кюч джетеди. Омурауларыгъызгъа чымылтыр (грыжа) чыгъаргъа, джик ауруула къозгъалыргъа боллукъдула.

Сау кюнню тохтаусуз кёзюгюзню, башыгъызны чабакъ этлерине (мышцы) кюч джетдириб турсагъыз башыгъыз ауруучу боллукъду. Аны амалтын къымылдай турургъа керекди. Хар 60 такъыйкъадан ишден бёлюнюгюз. Мадар бар эсе эшикге, хауагъа, чыгъыгъыз. Алимле айтханнга кёре, 15 такъыйкъаны эшикде айланнган адам 2 сагъат ишлерча бир къарыу алады.

4) Терезени туурасында олтуруб ишлемегиз. Андан ургъан кёлекке сизни джунчутуб турлукъду. Ингирде неда кече компьютерде ишлесегиз тепсиге салыныучу лампа джандырыгъыз. Къарангыда ишлесегиз кёзлеригизге кюч джетерикди.

5) Компьютерде ишлеген сагъатда столгъа джукъ артыкъ зат салмагъыз. Салсагъыз да арлакъ тюртюгюз. Бир джанындан ала сизни эсигизни бёлюб турлукъдула, экинчиси къолларыгъызны таб, тюз салыб ишлерге орун боллукъ тюлдю. Алай бла джик ауруу башланыргъа боллукъду.

БАЙЧОРАЛАНы Алина
джарашдыргъанды.
 
2019 дж. байрым айны 28 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхыла
ТАУЧУ — ТАБИГЪАТНЫ САКЪЛАУЧУ

Тутхан ишине толу берилиб, аны деменгили толтурургъа тырмашхан керти уланланы бириди мен хапарын айтыргъа излеген таулу Хапаланы Биймырзаны джашы Таучу. Ол 1955-чи джыл къыркъар (август) айны 16да, халкъыбыз кёчгюнчюлюкде болгъан сагъатда, Къазахстанда туугъанды. Эркинлик берилиб, кёчюрюлген халкъла джуртларына къайтханларында, Хапаланы Биймырзаны юйюрю да туугъан элине, Хурзукга, келиб тюшеди. Таучу былайда Къасайланы Осман атлы школда сегиз классны бошайды. Къартладан халкъны ашхы адетлерине юреннген, адебни-намысны тёрюнде ёсген джигер джаш Къасайланы Осман атлы совхозну 2-чи бёлюмюне тамада къойчу болуб ишге киреди. Ишлей тургъанлай, кечеги школгъа джюрюб, 10 классны тауусады. Гитче къарнашы Тауджигит, башха иш нёгерлери да болуша, ол 1000 къарачай къойдан къуралгъан сюрюу джюрютеди. Къошу Бийчесында болады. Таучуну башчылыгъы бла къойчула къолларындан келгенни этиб кюрешедиле.

Хапа ул, алай бла 1974-чю джыл 1000 къойдан 1000 къозу алыб, алчы къойчуланы тизимине киреди. Ол джыл аны Ставрополь край управлениеден «Социалист урунууда хорлагъан» деген белги бла саугъалайдыла. 1975-чи джыл Таучугъа 100 къойгъа 75 къозу план бериледи. Хапа улу, къойчуланы бирикдириб, кече-кюн демей кюрешиб, ана къойланы ариу кютюб, аланы семиртиб, къозу тёлюню да сакълаб, 1000 къойдан 1000 къозу алады. Къозуланы ёсдюрюб, алты айдан къралгъа ётдюреди. Джюнню да анга кёре кърал берген пландан артыкъ толтурады. Аны Коммунист партиягъа членнге аладыла. Джигер къарачайлы «Социалист урунууда хорлагъан» деген белгиге экинчи кере да ие болады. Хапа улу аны бла тохтаб къалмайды.



Къой малгъа къарагъан бек къыйынды. Ол адамдан фахму, билим, джюрек кенглик да излейди. Таучу, сынамын ёсдюре, билимини кючюн джая, джангы мадарла, амалла къураб башлайды. Къой сюрюуюн 4-ге, 5-ге юлешиб, чагъым этиб, аланы башха тутуб, хар бирине энчи къараб тебрейди. Джерле излеб, совхозну къысыр тууар маллары тау джайлыкълагъа кёчген сагъатда 200-шер юлешген къойларын аланы орунларына элтиб да къарайды. Аны магъанасы мал не къадар аз болса, аллай бир чырмаусуз, иги болады. Къойла ашдан, кырдыкдан тоюб къозласала уа, къозу чарпымайды. Алай этиб кюрешгени анга уллу джетишимле келтиреди.

1977-чи джыл кърал анга салгъан планны артыгъы бла толтуруб, хар 100 ана къойдан 101 къозу алыб, аланы сау-саламат ёсдюреди. Кърал, аны уллу къыйынына тыйыншлы багъа бере, 20 джыл болгъан таулу джашны, ол джыл СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы бла «Хурмет Белгиси» орден бла саугъалайды. АЗК маркалы «Москвич» машина да береди.

Таучуну заманы джетиб аскерге барады. Ол Челябинск областха тюшеди. Анда аны джетишимлерине сый бере, коммунистни бирджыллыкъ партия школда окъутадыла. Тири къарачайлы инженер-техника ракета аскерледе атын сый бла айтдырыб, юлгюлю къуллукъ этеди. Аны бла байламлы анга «Коммунист урунууну джигерини» удостоверениесин бередиле.

Замполитни политика джанындан орунбасары къуллукъну толтура, комсомол организацияны да секретары болуб, политика джаны бла къуллукъ этгенди. Аны, 1979-чу джыл чабыб ротада биринчи орунну алгъаны ючюн, «Воин-спортсмен» деген белги бла саугъалагъандыла.

Хапаланы Таучу, 1979-чу джыл аскер къуллугъун сый бла толтуруб, туугъан элине къайтыб келеди. Мында совхозда атасыны къарнашы бла малчы болуб ишлеб башлайды. Ала яклагъа, къарачай къойлагъа, тууарлагъа да къарагъандыла. 1986-чы джыл ол Къарачай район чегетчиликни Худесдеги участогуна ишге джарашады. Алайда 34 джылны ичинде атын махтау бла айтдыра, чегетчиликни устасы болуб ишлейди. Чегетлени болумарына контроль этген кърал инспекторду. Чегетлени Худес участогуну тамадасы Батчаланы Муссады. Ол бу ишинде 45 джылдан артыкъ заманны ишлегенди. Бусагъатда ол къуллукъну аны джашы Тимур толтурады. Ала чегетлени сакълай тереклеге, адамлагъа терен къайгъырыб, эс бёлюб кюрешедиле.

Таучуну биргесине ишлегенлени, башхаланы арасында да сыйы уллуду. Тохтаусуз усталыкъ дараджасын ёсдюре, джангы чыкъгъан законланы, марданы ачыкълагъан документ къагъытланы окъугъанлай, тинтгенлей турады. Хапа улу хар адамгъа игилик излеген джумушакъ тилли адамды. Къарачай район чегетчилик бардыргъан ишлеге тири къошулады.

Къуллугъуну юсюнден мени бла ушакъ эте, Таучу андан ары сёзюнде айтхандан, аны иши джууаблыды, къыйынды. Хапа улу, эки нёгери Батчаланы Мусса бла аны джашы Тимур кече-кюн чегетлени отдан, кесгенден сакълаб кюрешедиле. Отун, башха агъач керекге, къуу болгъан, суу келтирген, отдан джарсыб, джараусуз болгъан, ауруу тийген тереклени, адамны ачхасына кёре, 25-50 кубометр агъачха бёлмеле этедиле. Юч терекден бирин, тёртден экисин белгилеб, къолларына къагъыт бериб, къралгъа ачха тёлегенден сора аланы кесдиредиле. Ала, участокга барыб къараб, бутакъ, джонгурчха къоймай ариулатадыла. Алайын трактор сюргенден сора къалгъан нызы тереклени гагаракларындан тюшген урлукъну джел чачыб, алай бла джангы терекле чыгъыб къаладыла.

Халкъда джюрюген айтыугъа кёре, чегетчи башхаладан басымлы, сабыр болургъа керекди. Таучу да ол мардада джашайды. Адамлагъа багъышлагъан сёзюн хазыр этиб алай айтады. Чегетде хата эте тургъан бир адамгъа тюбесе, аны бла тюйюшюб башламайды. Ариу айтыб, законну-джорукъну излемин ангылатыб, тазир салынныгъын, тутулургъа боллугъун билдириб, аны бла таб келишеди.

Джаз келиб, къар эриб, сабийле чегетлеге чыгъыб башлагъан заманда Къарт-Джурт, Эльбрусский эллени школларына барыб, ала бла ангылатыу ишле бардырады. Гагарак, сибирткиликле джыябыз деб, табсыз тереклеге миниб, тюшалмайын, кеслерине заран джетдирирге боллукъларын айтыб ангылатады. Чегет бизни багъалы байлыгъыбыз болгъанын, аны сакъларгъа кереклисин билдириб, сабийлеге къагъытха къол салдырады. Чегетде уучулагъа тюбесе, аланы шкокларын тинтиб къарайды. Окъдан от тюшерге болады. Окъ барыб, къаты ташха тийсе, андан чыкъгъан джилтинден къаудан къабыныб кетеди. Чегетлени аладан, башха чурумладан сакълай, ол хар терекге, кесини багъалы тенгине къарагъанча, эс бёледи. Алты айдан элледе джыйылыула этиб, бу джаны бла ангылатыу ишле бардырады.

Таучу юй бийчеси Биджиланы Ахматны къызы Захара бла эки джаш бла, бир къыз ёсдюргенди. Ала баш билим алыб, толу юйдегиле болуб, республиканы тюрлютюрлю санагъатларында атларын иги бла айтдырыб ишлейдиле.

Хапаланы Таучу 2015-чи джылдан бери Эресей Федерацияны урунуу ветераныды, джигер урунууда алгъан саугъаларыны арасында Эресейни профсоюзлары, Къарачай-Черкесияны Ветеранларыны совети берген медаллары, «10 лет службы в государственной лесной охране» деген белги аны кёкюрегин джасайдыла. Къарачай район чегетчиликни управлениесинден, районну администрациясындан, Ставрополь крайдан, республикан дараджада алгъан 20-дан артыкъ Хурмет грамотасы, Бюсюреу къагъыты барды.

Анга 2016-чы джыл «Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу чегетчиси» деген сыйлы ат аталгъанды.

Ол, бусагъатда да къарыуун-кючюн аямай, тутхан ишине толу берилиб ишлейди.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.
 
2019 дж. байрым айны 16 "КЪАРАЧАЙ"
Совет аскерлени Афганистандан чыкъгъанларына — 30 джыл
АТА ДЖУРТХА КЕРТИЛЕЙ КЪАЛГЪАНДЫЛА

Нек керек болгъан эди бизни аскерлеге Афганистанны джерине кирирге?


Афганистанны юсюнден сагъынылса, эм алгъа Совет Союзну Къоруулау Кючлерини аскерлери ары киргенлерини юсюнден сагъышла келедиле кимни да башына. Алай болса да, анда аскер къаугъала кёбден бери баргъандыла. Афганистанны ичинде къазауат, таб, бюгюнлюкде да тохтамагъанды. 40 джылны мындан алда, 1978-чи джылдан башлаб, Афганистанны правительствосуну башчылары Совет Союздан болушлукъ излеб Леонид Ильич Брежневге 20 кере тилек къагъыт джазгъандыла. Афганистанны ичинде бара тургъан къалабалыкълагъа совет кърал алгъы бурун къатышыргъа излемей тургъанды. Алай болса да аны къаугъалары совет къралны Афганистан бла джууукъ тургъан республикаларыны чеклерине къоркъуу салгъанлары амалтын, Совет Союз къарнаш афган халкъгъа болушлукъ этерге керек болгъанды.

Алай бла 1979-чу джыл эндреуюк (декабрь) айны 25де Туркменистан бла Афганистанны байлагъан кёпюрню юсю бла Совет Союзну Къоруулау Кючлерини 40-чы аскери Афганистанны джерине киргенди. Совет аскерле анда 1989-чу джыл байрым (февраль) айны 15-не дери тургъандыла. Ол заманны ичинде Совет Союздан Афганистанда къазауатха 620 минг адам къошулгъанды. Аны 520 минги аскерчиле, 90 минги чекчиле бла кърал къоркъуусузлукъну комитетини (КГБ) къуллукъчулары, 5 минги да СССР-ни Ич ишлерини аскерлериндеги къаууму болгъандыла. Башында сагъынылгъан джылланы ичинде хар джыл сайын совет аскерледен бу къауумгъа 80 мингден 104 мингнге дери аскерчиле къошулуб баргъандыла. Статистика билдиргенден, аланы 15 мингнге джууугъу анда ёлгенди, 53 мингден асламы да сакъат болуб къайтханды джуртуна.



Тогъуз джылдан аслам заманны ичинде анда къазауатны юсюнден кюнде-кечеде хар совет адам хапар билирге излегенлей тургъанды. Ол къралны миллети бла тенг Афганистанда бола тургъан ишлеге бизни къралда да сагъыш этмеген адам хазна болмаз эди. Кёб совет ананы анда сабийлери окъ тюбюнде айланнганлары амалтын, аланы тынчлыкълары бузулуб, сагъышларына сагъыш къошулгъан эди. Бир къауумгъа ол кюн байрам болса да, бир къауумгъа уа анда, къазауатда, джанларын берген аскерчи джашланы эсгериу кюндю.

Алайды да, бизни Къарачай-Черкесиядан къуллукъ этерге чакъырылгъан аскерчилени арасында Афганистанны джеринде 2238 кюнню ичинде 1200 адамы урушха къошулгъанды. Бу кёргюзюм алкъын толу ачыкъланыб бошалмагъанды. Аны ичинде 42 джердешибиз аскер борчун толтура, Ата джуртну аллында этген антына кертилей къалыр ючюн анда джан бергенди. Аланы 16-сы да къарачай уланладыла. Къазауатдан джанларын сау-эсен келтиргенлени 300-ден асламы анда алгъан джараларындан, бирси чурумладан дуниядан кетгенди. Афганчыланы къалгъан къаууму да бюгюн кече тюшлеринде афган къазауатны кёргенлей, инджилиб джашайдыла.



Андан бери, 30 джыл ётсе да, къралда кёб тюрлениуле болгъандыла. Джашауну эбине тюшерге кимден да бек ол къауумгъа къыйын тийгенди. Нек десегиз, къазауатны афганчыла отлу джолларындан ётюб, джашлай сакъат болуб, туугъан рахат къралыбызгъа келдик деб тургъанлай, эс джыйгъынчы, уллу кърал чачылыб, алагъа тыйыншлысыча эс бёлюнмей къалгъанды. Ол джыллада совет къралны тамадасы Михаил Горбачёв сау-эсен къайтхан совет аскерчилени кереклилерине тыйыншлысыча къараргъа керек болгъанын ачыкъ айтхан эди.

Архив документледен ачыкълагъаныбызгъа кёре, 1988-чи джыл байрым (февраль) айда бютеу совет басмада КПСС-ни Ара Комитетини Баш Секретары М. С. Горбачёв Афганистан бла байламлы билдириу этген эди. Кърал башчыла кенгешиб Совет аскерлени Афганистанны джеринден чыгъарыргъа деген оюмну юсюнден да басмаланады. Анда былай джазылады: «...Афганистанда аскер къаугъа кёбден бери барады. Ол эм къыйын эмда ачыулу регион къаугъаланы бириди. Бусагъатда болумгъа кёре, анда халны политика джаны бла джарашдырыр ючюн белгили таблыкъла къуралгъандыла. Ол себебден совет къралгъа башчы бёлек кесини оюмларын айтыргъа, кесини тутхан джолун аягъына дери ачыкъларгъа тыйыншлыгъа санайды. Джууукъ заманда Женевада Афганистан бла Пакистанны арасында БМО-ну (ООН) Баш секретарыны энчи адамы да къошулуб сёлешиулени кёзюулю ушагъы боллукъду. Ол ушакъ тамамланырлай болургъа иги танг мадары барды...

Афганистандан совет аскерлени чыгъарыуну хар кимге да джараулу болджалларын белгилерге керекди. Неден да алгъа болджалланы юсюнден, не ючюн десегиз, совет аскерлени чыгъарыуну юсюнден принципли политика бегимни афган башчылыкъ бла талай заманны алгъа огъуна къабыл этген эдик, аны юсюнден ол заманда билдирген эдик...



Ишни политика джаны уа, Афганистанны ич ишлерине къатышыуну болдурмауну тамалында совет аскерлени чыгъарыуду. Ол джумушну баджарыуну мадарлары энди къуралгъандыла.

Женевада афган-пакистан сёлешиулени дженгил эмда джетишимли тамамларгъа кёлтюргючлюк этерге тырмашыб, СССР бла Афганистан республиканы правительстволары совет аскерлени чыгъарыб башлауну кескин болджалын белгилерге келишгендиле – 1988чи джыл хычаман (май) айны 15-де башларгъа эмда аланы чыгъарыуну он айны ичинде тамамларгъа...

Миллет келишиуню политикасыны джетишимлери афган джерлени бир бёлегинден совет аскерчилени чыгъарыргъа мадар бергенди. Бусагъатда 13 афган провинцияда аскер къаршчылыкъла тохтагъанлары себебли, алайда совет аскерле джокъдула. Афган джерде рахатлыкъны орнатыуну джюрюшю не къадар дженгил болса, совет аскерлеге андан чыгъаргъа тынч боллукъду...»

Алай болса да, киши джуртда не ючюн, ким ючюн къазауат этгенлерин да толу ангыламай, 18-19 джылларында замансызлай башлары агъарыб, джашаугъа бир башха кёзден къараб келген эди ол къауумну асламысы. Джанлары, санлары ачыгъанларын кеслеринден иги бир адам да ангыламагъанды. «Ат басханны джер биледи» дегенлей, бюгюнлюкге дери афганчыла джанларын джюрютюрге кюреше, саулукъларын бегитирге излей джашаргъа кюреше баргъанлары хакъды. Эки джыйырма джылны ичинде медицина болушлукъ, социал джакълау джаны бла да кёб зат тюрленнгенди. Ол мадарла бла толу хайырланыргъа эмда афганчылагъа не джаны бла да болушлукъ этерге кереклисини юсюнден М. Горбачёв кесини докладында чертиб былай айтхан эди ол джыллада: «...Энди бизни джашланы, Афганистанда бизни аскерчилени юслеринден: ала керти ётгюрлюк бла джигитлик таныта, кеслерини борчларын таза толтуруб тургъандыла эмда толтурадыла. Афганистанда аскер къуллукъларын баджаргъанлагъа бизни халкъ терен сюймеклигин танытады. Кърал алагъа иги билим, сейир эмда тыйыншлы иш табаргъа эм иги мадарланы береди. Афганистанда джигитлеча ёлгенле бизге бек сыйлыдыла. Партия, совет органла ёлген аскерчилени юйдегилерине, джууукъларына уллу эс бёлюнюрча, толу къайгъырылырча болум къураргъа борчлудула.

Афганистанда ишни ахырына дери политика джаны бла келишдириу регионал дауланы сынджырын юзюб чачыуда биринчи атлам боллукъду...»


Алай болса да алагъа башында айтылгъан болушлукъла этилмегенлерин барыбыз да толу билебиз. Кърал чачылгъан кёзюуге салыб къоядыла сылтауну. Ол тюзмюдю да? Ол огъай эсенг джарсыуу болгъан афганчы болушлукъ излеб не медицина учреждениеге, неда къралны толтуруучу властларыны органларына барыб билдирсе, джюреклери къыйналыб, баргъанларына сокъураныб къайтыучан эдиле. Нек десегиз, «...ары сени менми ийген эдим?..» деген джууабны эшитгенлей тургъанларын ветеранла бюгюн да джашырмай айтадыла. Алай бла аланы асламысы джуртларында не бола тургъанын танг кесек заманны иги ангылаялмай, тургъандыла. Алай а, ол джашланы къачан да миллетине, джуртха сюймекликлери сууумайды эмда къайгъысыз, рахат къралда джашагъанлары алагъа себеблик бергенлей турады.

Ала борчларын толтургъандыла...

Бу арт джыллада афганчыланы юслеринден кёб тюрлю хапар эшитгенлей турабыз. Бир къауумла, «ким ийген эди, аланы кеслерини сайлаулары болгъанды...» дейдиле, бир къауумла да, «аланы этген къуллукълары керти джигитликни юлгюсюдю...» дейдиле. Аны дагъыда афганчыланы бу кюнлери бла байламлы сорууланы Къарачай-Черкесияда талай кърал къуллукъчугъа эмда джамагъат бирлешликлени келечилерине, ветеранлагъа соргъанбыз. Ала бюгюн джангы джашауда ол затлагъа къалай къарагъанларын, Афганистанда къазауатха къаллай багъа бергенлерин эмда кеслерини оюмларын газетге билдиргендиле.

КъЧР-ни Джамагъат палатасыны председатели Вера Молдованова:

«Совет Союзну чеклеринден ётюб, тыш къралда къуллукъ этген джашланы аналарын кёзюме кёргюземе, эм алгъы бурун. Ана кёзден къараб айтсам, ол кёзюу бизни къралда кесича мутхуз ыз къойгъанды. Нек десегиз, Афган къазауатдан сауэсен келгенликлерине, ол джашланы окъдан-тобдан ангылары, санлары джарсыб, бютеу саулукъларыны чархы бузулуб келгенлери амалтын, аланы кёбюсю джашауларын къураялмай къалгъандыла. Юйдегили болгъанланы да асламысы айырылыб къалгъанды. Аллай бир джашаудан суууй баргъан джаш адамлагъа уа ким къайгъыргъанды, дейсе. Дагъыда къазауатны отлу джолларындан чыгъыб туугъан джуртларына былай келгенлей, кёб турмай кърал чачылыб, ала да атылыб, сансыз болуб къалгъандыла. Сагъыш этсенг, ол затла барысы да адам мыйыгъа бек ауур тиерик сагъышладыла. Хар бирибизни, хазна къалмай, анда джууугъу неда тенги болмай къалмагъанды. Аны айтханым, бюгюн да ала тюшлеринде окъ-тоб атылгъан тауушлагъа илгениб уянадыла. Аланы ангыларындан, эслеринден кетмегендиле джанларын къолларына алгъан къоркъуулу кюнлери. Арадан заман не кёб озса да, аланы джарсыулары сёнгерик тюлдюле, джюрек джаралары сау боллукъ тюлдюле. Ёсюб келген тёлюге уа айтырым, Афганистаннга баргъан тёлюле керти патриот сезимледе ёсгендиле. Ол затлагъа аланы аскерде кеслерин джюрюте билгенлери, къоркъуу тюшген кёзюуде батырлыкълары, Ата джуртха кертиликлери шагъатдыла. Аны себебли, бюгюннгю джаш адамлагъа ол ашхы шартланы сингдирир ючюн, алагъа афганчыланы юслеринден хапар айтханлай, тюрлю-тюрлю тюбешиуле, джарыкълыкъ ишле бардыргъанлай турургъа амалсыз керекди. Афганчыла бизни бюгюннгю джигитлерибиздиле, аскер борчну бериуде аскерчилени юлгюсюдюле».

Шимал Кавказны Муслиманларыны координа- цион советини председатели, Къарачай-Черкесияны муфтийи Бердиланы Исмаил хаджи:

«Джылдан джылгъа джашау тюрлене баргъанча, къралыбызда да хар не анга кёре бола баргъаны хакъды. Бюгюнлюкде, Аллахха болсун махтаула, динлеге эркинлик берилген рахат къралыбызда джашайбыз, ол да бир насыбды, шукур этерге керекбиз. Афганчыланы юслеринден а мен башымдан ётген эмда бир затха шагъат болгъан затны айтайым.

Афганистанда къазауат башланнган джыллада, мен Бухарада дин институтну студенти эдим. Биргеме Къабарты-Малкъардан Шарафутдин аты бла бир джаш окъуй эди. Ол аскерге алкъын бармагъаны себебли, алайдан чакъырылгъан эди аскер борчун берирге. Не эди амал – Ата джуртха борчун бермеклик ол да эркишини бир борчу болгъанды. Алай бла ол джаш Афганистаннга джиберилген эди. Аны барын сагъыннганым, бюгюнлюкде джамагъатны эки бёлюрге чакъыргъан «Ала дин къарнашларын ёлтюрюрге баргъандыла» дегенча керексиз сёзле джюрюб тебрегендиле. Аллай сёзлени тюз сагъыш эте билмеген, динден хапары болмагъан эмда джашагъан къралына аманлыкъ излеген адам айтырыкъды. Ол сёзлеге киши тынгыламасын. Джашагъан къралыны закону бла къалайгъа ашырылгъан эсе ол джаш, алайда аскер борчун берирге керекди. Мени уа айтырым, Афганистанда аскер къуллукъларын этиб келгенлеге: ала Ата джуртларына къуллукъ борчларын толусу бла бергендиле, мен аланы джигитлеге санайма. Аллаху Тагъаланы буйругъу болмай джукъ болмайды. Ол себебден, ол къауум джашлагъа да ары барыргъа Аллахны буйругъу болуб тюшгенди. Кеслери да бек къыйын сынамны тёзюмлю ётгендиле. Алагъа барыбыз да бюгюнлюкде «сау болугъуз» деб, разылыгъыбызны айтыргъа керекбиз. Ата джуртларына къайтханларында да ала уллу къралыбызны чачылгъан заманына тюшюб бек къыйналгъандыла. Ол тёлюню андан да бек джарсыулары мында болгъандыла, десем, тюздю. Анда ёлгенлени Аллах джандет ахлула этсин, адамларына да даулет берсин».

КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутаты, Байрамукъланы Халимат атлы республикан библиотеканы тамадасы Хапчаланы Салых:

«Бусагъатда афган къазауатны юсюнден кёб тюрлю затланы кёребиз, иги да, аман да эшитебиз. Ол огъай эсенг, джамагъатны эки бёлюрге излеб, афганчыланы юсю бла къаугъаланы чыгъарыргъа излегенле да табыладыла. Алай болса да, барыбыз да бир затны ангыларгъа борчлубуз. Къралны буйругъун тыйыншлы тындырыргъа аны ичинде джашагъан халкълагъа борч болгъаны хакъды. Ол себебден бизни аскерчилерибиз керти джигитледиле, ала Ата джуртларына керти къуллукъ этгендиле. Аланы хар бирини юсюнден толу хапар джыяргъа керекди.

Бу арт джыллада Ленинград къуршоуда, Кавказ урушда дагъыда башха Ата джуртубузда ётген къазауатлада, къаугъалада урушлагъа къошулгъан адамларыбызны юслеринден толу хапар джыйыб кюрешебиз. Аланы тамамлаб бошасакъ, афганчыланы юслеринден материалла джыяргъа муратлыбыз. Аланы юслеринден бирер тюрлю ачыкъланыб джазылады. Аны себебли, ненча аскерчи къошулгъаны, анда башсыз-хапарсыз болгъаны, бери келгенден сора ауушханланы саны дагъыда аны кибик талай зат толу ачыкъланыб бошалмагъанды. Ол бек уллу ишди, аны республикада аскер комиссариатны бёлюмлерини къуллукъчуларыны эмда муниципал районланы башчыларыны болушлукълары бла бардырлыкъбыз. Анга хар бирибиз да къолубуздан келгенича юлюш къошаргъа керекбиз.

Бюгюннгю джаш тёлюге уа айтырым: Уллу Ата джурт къазауатны ветеранлары, суу саркъгъанлай, таркъайыб баргъанлары, ай медет, бизни барыбызны да мыдах этедиле. Алай болса да, къазауатны сынамлы джолларын ётген афганчы ветеранланы джигитликлерини юсюнден джаш адамла кеслери къулакълары бла эшитиб, аланы кеслери бла тюбешиуле бардырыб турсала, тамбласында джашауларына себеб боллукъ эдиле. Бюгюнню джигитлерин – афганчыланы - сыйларгъа борчлубуз барыбыз да. Ала керти джигитледиле, ёсюб келген тёлюлеге эркишиликни танытхан патриот сезимлени уясыдыла, Ата джуртха уллу сюймекликни деу белгисидиле.

Бизни тюненеги уллу къралыбызны политикасына терен кириб, анда тинтиуле бардырсакъ, олсагъатда иги ангыларыкъбыз, ол джыллада Совет Союзну Къоруулау Кючлерини аскерлери нек джиберилгенлерини чурумун да. Аны себебли, къралыбызгъа керек кюнде ёрге туруб Ата джуртуна къуллукъ этиу эркишиге эм уллу сыйды».

КъЧР-ни миллет ишлерини, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы хакъындан министрини заместители Хубийланы Ислам:

«СССР-ни Афганистанда баргъан къазауатха къошулгъаныны дуния магъанасы болгъанды. Анда уллу совет къралдан къоранч аз болмагъаны хакъды. Эксперт устала, политологла ачыкълагъаннга кёре, «мардаланнган контингентни» кючю бла Афганистандан келиучю наркотрафик тохтатылгъанды эмда терроризм иги танг заманнга дери ыхтырылгъанды. Бир къауум политикле бюгюнлюкде «...ол джумушда Совет Союз кесини халкъларын терроргъа къаршчы салыб аяусуз этгенди» деб, Совет къралны башчыларын терслеген да этедиле. Алай болса да, биз билирге керекли Ата джуртну буйругъуна бойсунуб, борчларын толусу бла берген совет аскерчилени ол кюрешде къыйынлары уллуду. Аны барыбыз да билирге керекбиз. Ол джашла барысы да Эресейни патриотларыдыла, джигитлеридиле. Ёсюб келген тёлюлеге аскер къуллукъну, аскерчилени этген антларына кертиликни юлгюсю болгъанларын ангылатыргъа керекбиз барыбыз да. Афганчы джашларыбызны хар бири да къыйын кёзюуледе джигитлик, ётгюрлюк танытыб миллетлерини атларын да айтдыргъандыла».

Афганистанны Эресейде Ветеранларыны союзуну КъЧР-де регионал организациясыны тамадасы, отставкадагъы подполковник Мамчуланы Исса-Алий:

«Мында, таулу джуртлада, джашлыгъыбыз ёте, джаш адамла болуб, джашауда насыб къалала ишлерикбиз деб муратла салыб, «аякъ тюбюбюзде чёб сынмагъан» сагъатыбызда, къолубузгъа сауут-саба алыб Ата джуртубузну буйругъуна ёрге тургъан эдик. Биз борчубузну бергенбиз. Анда, кирпик къакъгъанча, бир кесек заманны ичинде, джанларын кёб аскерчи бергенди. Аланы эсгерирге бизге борчду. Афганистанны ауур хауа болуму, тюрлю-тюрлю джукъгъан ауруула да бизни аскерчилерибизге заран салыр ючюн къалмагъандыла, таб, бюгюнлюкде да ол чурумладан арабызда талай джашны саулукълары абызырагъанды, бир къаууму да ол аурууланы заранындан дуниядан кетгенди.

Алайды да, ары баргъан тёлюлени гитче классладан башлаб, юйдегини ичинде да къралны сюерге, Ата джуртха керек сагъатда ёрге турургъа юретгенлей тура эдиле бизни. Патриот иннет бла пионер, комсомол органзиацияла да ёсдюре эдиле. Бюгюнлюкде ол шартланы ёсюб келгенлеге биз бермесек, аланы ол затлагъа киши да юретирик тюлдю. Афганистан бизни ёмюрлюкге багъылмаз джарабыз болгъанын а чыртда унутмайыкъ.

Хар бири да къолундан келгенича къыйын къошханды

Афган миллетни тынчлыгъын сакъларгъа, республиканы миллетини джашау болумун иги этерге деген нюзюр бла кюрешге анда къуру аскерчиле болуб къалмай, бирси совет адамла да къошулгъандыла. Аланы хар бири кесича Совет къралны башчылыгъыны оноуу бла шахарлада институтлада окъуй тургъан студентле да Афганистанда къазауатха ашырылгъандыла. Сёз ючюн, бюгюннгю ветеран тиширыу Къарачай райондан Семенланы Тамара эки гитче сабийчигин да анасына аманат этиб, Ташкентде окъуй тургъан медицина училищеден Афганистаннга кетген эди. Аны кибик Абайханланы Азрет-Алий да, МГУ-ну студенти, Москвадан ашырылгъанды. Бу тизимни арты узунду. Аланы барысын да джангыз бир зат байлагъанды – Ата джуртха сюймеклик сезимлери. Былайда айтыргъа борчлубуз дагъыда къарачай миллетни атын айтдыргъан генералполковник Махаметланы Солтанны, авиацияны полковниги Джатдоланы Шакъманны. Аланы Афганистанда этген джигитликлери бюгюн-бюгече да айтылгъанлай турадыла.

Аны тышында да Афганистанда джашагъан миллетле джашау-турмуш болумларын совет къралны болушлугъу бла иги джанына тюрлендирген эдиле. Сёзден, афганчы джаш тёлю Москвада, Ленинградда, Ташкентде, Минскеде дагъыда бирси уллу шахарланы институтларында окъуб, инженер, устаз, врач, къурулушчу, ала кибик башха усталыкъланы алгъанды. Ол билимлерин анда хайырландырыргъа да совет устала барыб болушханлай тургъанларыны юслеринден бюгюнлюкде хазна киши сагъынмайды.

Алайды да, афганчылагъа аталгъан кюнде –байрым айны 15-де - болуб къалмай, аланы барысын да эсибизге тюшюрюрге эмда сыйларгъа, аланы юслеринден толу хапар джыяргъа керекбиз. Ала бизни бюгюннгю ветеранларыбыздыла, Ата джуртха къуллукъ этиуню юлгюсюдюле.

Бетни БАТЧАЛАНЫ Фатима
джарашдыргъанды.

 
2019 дж. алтотур айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Эсге тюшюрюу
МИЛЛЕТИНИ ДАГЪАНЫ ЭДИ

Джерни юсюне джаратылгъан адам джер тюбюне кирмей къалмайды. Ол джашауну тюрленмеген джоругъуду. Бир къауумла дуниядан кетгенлей, аланы атлары унутулуб къаладыла. Бир къауумланы атлары уа, ёлюмге бойсунмай, миллетни эсинде джашайдыла, ёсюб келген тёлюлеге юлгю боладыла.

Аллайланы бири эди Къочхарланы Сейитбийни джашы Казбек - белгили спортчу, Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу тренери, эркин эмда миллет тутушдан спортну устасы, Шимал Кавказны талай кере чемпиону, халкъла арасы ветеран эришиулени ёчюню иеси, кимге да къолундан келгенича болушлукъ этерге артха турмагъан халал адам.

Казбек джашаууну асламысын джаш спортчуланы ёсдюрюуге бергенди. Аны сохталары, Эресей, Европа эмда дуния дараджада эришиулеге къошулуб, ёчлю орунлагъа ие болуб, халкъыбызны, Къарачай-Черкесияны, таб, Кавказны да атларын айтдырыб тургъандыла. 1990-чы джыллада спортчуланы аякъ юсюне салыр ючюн, аланы тюрлютюрлю уллу эришиулеге элтир ючюн, ачха керек болгъанын ангылаб, Казбек табышлылыкъ иш бла кюрешиб тебрейди. Алай а тюшген ачхасын ол, юйюне-юйдегисине джоймай, спортчулукъну айнытыугъа береди. Ол кесини ачхасына халкъыбызны атын айтдырлыкъ джашланы Эресейни эмда Европаны тюрлю-тюрлю шахарларында чемпионатлагъа элтиб тургъанды. Ол огъай эсенг, Къарачай шахарны спортчулары аны башчылыгъы эмда болушлугъу бла Американы Бирлешген Штатларына дери джетгендиле. Халал, кирсиз, кенг джюрекли Казбекге кетген джылны аякъ сюреминде 60 джыл толлукъ эди.

Джарыкъ джаныб джукъланнган джулдуз, дейдиле анга аны иги таныгъанла. Аны сохталары, тенглери, ол кеси джашагъан Къарачай шахарны джамагъаты аны эслеринде тутадыла – ол тюлмюдю адамгъа дунияда эм уллу саугъа. Айхай да, ол мийик саугъагъа Аллахны сюйген къуллары ие боладыла.

Къочхарланы Сейитбий бла юй бийчеси Атабийланы Кулийни юч джашлары бла тёрт къызлары болгъанды. Юч джашны ортанчылары эди Казбек. Аталары Сейитбий джашларын бек чыныкъдырыб ёсдюргенди. Ол, джалкъаулукъну сабийлерини къатларына джууукъ иймез ючюн, ала аякъ юсюне турур турмаз, чалкъы ызгъа салгъанды. Сейитбий, элчи



Къочхарланы Казбек.

сабийледен джыйын къураб, кеси да анга тамада болуб, бир джылгъа къралгъа 300 тоннагъа джууукъ асыулу бичен бериб тургъанды.

Казбек, сабий кюнюнден башлаб, ишден баш джанлатмагъанды, не затны къолгъа алса да, аны джикджигине дери джетдириб тургъанды.

Тёбен Марада сегизджыллыкъ школну тауусхандан сора, ол Огъары Марада орта школгъа джюрюгенди. Ол кёзюуде Огъары Мараны орта школунда завуч болуб ишлеген Хайыркъызланы Рамазан айтханнга кёре, Казбек школда окъугъан джылларында да юлгюлю сохта болгъанды. Спортну эмда шахматланы бек сюйгенди. Кёб сабий аны юлгюсю бла шахмат ойнаргъа алланнганды.

Эркин тутуш бла Къочхар улу Эресей Федерацияны махтаулу тренери Мелекерланы Юрийни башчылыгъы бла кюрешиб башлагъанды. 1979-чу джыл ол, Орджоникидзе шахарда биринчи кере эркин тутушдан уллу спорт эришиулеге къошулуб, ёчлю орунну алады. Ставрополда политехника институтну Черкесскеде орналгъан филиалын тауусхандан сора, ол «Мара» совхозда электрик болуб ишлеб тебрейди.

«Урожай» ДСО-ну регион советини председатели Алботланы Альберт бла бирге 80-чы джылланы ара сюреминде Совет Союзну Джигитини ёчюне миллет тутушдан Бютеусоюз эришиулени бардырады. Ол эришиулеге алгъыннгы СССР-ни айтылыб тургъан тутуш джыйынлары келедиле. Бурят поэт-тутушуучу Булат Бутунаев былай джазгъанды: «Раньше тутуш в Карачае знали на тое да в детской игре. От Карачая до Байкала ныне тутуш на борцовском ковре».

1986-чы джылны къышында КПСС-ни XXVII-чи съезди ачылады. Эресейни Спорт комитети Къарачай райондан юч эм иги спортчуну съездни делегатларына джораланнган спорт къууанчха къошулургъа чакъырады. Айхай да, аланы бири Къочхарланы Казбек болады. 60 секундну ичине Казбек тенглери бла, миллет кийимлери да юслеринде, халкъыбызны тепсеуюн, тутушун да кёргюзюб, Къарачайны бетин чыгъарадыла.



- 90-чы джылланы ара сюреминде «Звёзды спорта Карачаево-Черкесии» деген китаб чыкъгъан эди, анга спонсорлукъ этгенлени бири Къочхарланы Казбек эди, деб эсине тюшюреди спортну устасы, Къарачай районда окъуу управлениени физкультура бла спорт бёлюмюню тамадасы Ахтауланы Сейит-Умар. - РФ-ны махтаулу тренери, спортну устасы Сираж Гаджиагаев бла джангы чыкъгъан китабны юсюнден сёлеше тургъанлай, Казбек келиб къалды. «Салам, джашла, солургъа заман джокъду. Швейцарияда ветеранланы арасында эркин тутушдан чемпионатха барлыкъбыз, хазырланыгъыз», - деди. Ойнай тура болур, деб келди кёлюбюзге. Алай а ол ойнамагъанын терк ангыладыкъ. Сагъыш бир этигиз, районда спорт эришиулени бардырыр ючюн, къаллай бир джоюм керекди. Казбек кесини ачхасына бизни алыб Швейцариягъа, Болгариягъа да барды. Биз ветеранлагъа багъышланнган эришиуледе ёчлю орунлагъа ие болуб къайтхан эдик.

Эки джылны мындан алгъа Къарачай шахарда «Олимп» деб спорт къала ачылгъанды. Анда ёсюб келген джаш тёлюню спорт бла кюреширге мадар табханы бек уллу ашхылыкъды – спорт къаланы бассейни да барды. Былайгъа, таб, кемизли адамла да джюрюйдюле. Бу мекямны тамалын салгъан, аны къабыргъаларын сюеген да Къочхарланы Казбек болгъанды. Ол бу спорт къаланы кесини ачхасына ишлеб башлагъанды, алай а къралдан болушлукъ табалмай, иш тохтаб къалгъан эди. Алай а 2015-чи джыл, насыбха, ол федерал программагъа кириб, ишлениб, хайырланыугъа теджелгенди. Халал джюрекли Казбек кёб ашхы спортчугъа джол бергенди.

- 1991-чи джыл эди. Мен, эркин тутушдан СССР-ни биринчилиги ючюн баргъан эришиуледе алчы оруннга ие болуб, къралны джыйым командасыны къурамына киреме, - дейди Джуртубайланы Осман – спортну устасы, джаш адамланы арасында эркин тутушдан дунияны чемпиону. – Турнир Канаданы Алма шахарында бардырыллыкъ эди. Ай медет, ары барыргъа кърал джанындан бир тюрлю бир болушлукъ табалмадым. Казбек, мени хапарымы эшитиб, болушлукъгъа джетди. Ол, ачха бериб, мени Канадагъа ашырды. Мен андан чемпион атны алыб къайтдым. Казбек Олимпия резервни сабийджаш тёлю спорт школунда ишлеген заманда кёб онглу гёджебни ёсдюргенди: Къочхарланы Борисни, Каканайланы Казимни, Токъланы Русланны, Шаугенланы Къурманны дагъыда башхаланы.

Ёлюмсюзлюкню джолун сайлатханды

Казбекни чексиз халаллыгъы ёлюмсюзлюкню джолун сайлатханына шагъатлыкъ этген юлгюле кёбдюле. Аны таныгъанла, билгенле аны юсюнден дунияда эм ариу сёзлени айтадыла. Аны бла бирге Къочхар улуну джюрегинде кёб къыйынлыкъ, зарауатлыкъ да чекген миллетине уллу сюймеклиги болгъанын да чертерге дурусду. Аны не къадар айнытыр, тирилтир, атын иги бла айтдырыр ючюн, ол бир джугъун да аямагъанды. Ол шартны биз аны тамада къарнашы, белгили джамагъат къуллукъчу, халкъына халал джумуш этген Къочхарланы Джашарбекни юсюнде да кёребиз. Бир да ишексиз, бу зат аланы къанларында болур, дерибиз келеди.

Къолундан келгенича миллетге джарагъан, къайгъыргъан адам эди Казбек. Аны иги таныгъаным себебли, бир тукъум уллу кёллюлюгю, махтанчакълыгъы болмагъанын ариу билеме. Ол этгенни ондан бирин этмегенле къалай уллу сёлешгенлерин да кёргенбиз. Мени кёлюме келген бла, Казбек, джаш тёлюню спортха илешдириб, аны кенг, тюз джолгъа салыр ючюн, бу дунияда бир затын да аямагъанды. Намыслы, адебли, уллу ишленмеклиги болгъан Казбек миллетини дагъаны эди.

- 1990-чы джылланы аллында эди. Биз, КъарачайЧеркес Республиканы джыйым командасы, ол кёзюуде Минскеде эдик. Ары да эркин тутушдан юч кере олимпия чемпион Александр Медведни ёчюне аталгъан турнирге къошулургъа баргъан эдик, - деб хапар айтады Эресей Федерацияны махтаулу тренери Джанкетланы Азрет. – Казбек да бизнесни юсю бла Ригада эди. Бизни хапарыбызны эшитиб, не ишин да къоюб, Казбек Минскеге келеди – бизге кёл берир иннетде.

Биз «Минск» деген къонакъ юйде тургъанлай, ол келиб къалды. Къонакъ юйню ичине кирген джеринде мийиклиги адам тенгли, кёзюнгю алалмазча бир ариу джелпекни (парус) макети салыныб тура эди. Казбек анга къараб туруб: «Джашла, Александр Медведь мени сабийлигимден бери да эм сюйген спортчумду. Келигиз, бизни команданы атындан анга бу джелпекни саугъа этейик», - деди.

Бюгюн да ангылаялмайма, къонакъ юйню тамадаларына не зат айтыб, къалай тукъум алгъанын ол сейирлик затны. Талай такъыйкъаны ичине джелпек бизники болду. Бешеулен болуб, Спортну къаласына имбашларыбызгъа салыб, аны алыб бардыкъ. «Медведге саугъаны берген заманда мени атымы сагъыныб айланмагъыз, бизни команда сизге бу саугъаны береди деб къоюгъуз», - деб къаты айтды...

Казбекни чомартлыгъыны, адамланы къууандыра билгенини хакъындан миллетде кёб тюрлю хапар джюрюйдю.

Бюгюнлюкде Огъары Мараны спорт комплекси Къочхарланы Казбекни атын джюрютеди. Ол, Мара ёзенде ёсюб келген джаш адамланы спортну джолуна салыр ючюн, не заманын, не рысхысын аямай кюрешгенди. Акъыллы, онглу джаш болгъаны себебли, табышлылыкъ иш бла кюрешген заманда да джолу болгъанды. Алай а тюшюрген хайырыны бир бурхусундан къалгъанын, ол адамлагъа чачыб тургъанды. Бютюн да спортчулада аны айырылыб уллу къыйыны барды.

Аны болушлугъу бла бизни джаш спортчуларыбыз, алгъыннгы Совет Союзну джер-джеринде къой эсенг, Американы Бирлешген Штатларында, Египетде, Тюркде, Европада уллу эришиулеге къошулуб, Къарачай-Черкесиягъа сый, махтау келтиргендиле.

Бир кере ачха бек керек болгъанында, арам-къарам этмей, эки юйюн сатыб, спортчу джашланы къолларына тутдургъанды.

Казбек ёмюрде не аракъы, не тютюн ичмеген бир юлгюлю улан эди. Ол кесим деб, башына тартыб турса, миллетибизде эм бай адамланы бири боллукъ эди, он уллу шахарда беш этажлы он юй ишлерик эди. Алай а ол анга керек тюл эди. Аллахны, адамны да эсгерген Казбек джерни юсюнде ёмюрлюкге киши къалмагъанын, биргесине адам джукъ кёлтюрюб кетмегенин билгенди.

Къызгъанчлыкъ адамны эки кёзюн сокъур, эки къулагъын сангырау этгенин ангылагъанды, дунияда къаллыкъ адамны этген ашхы ишлери болгъанын сезгенди.

«Мен ёмюрде бай боллукъ тюлме»

Казбекни бизнеси тамам кючлю баргъан кёзюуде ол ышаннган тенглерини бири эркин тутушдан дунияны чемпиону Бердиланы Шамилге былай айтханды: «Мен ёмюрде бай боллукъ тюлме, нек десенг, рысхымы адамлагъа чачыб турлукъма».

Ол айтхан сёзюне да толу болгъанды. Джерни юсюнде мингле бла джылланы анга дери джашагъан сыйлы мубареклени джолу бла баргъанды – мюлк-рысхы этиб, джамагъатны кереклисине джойгъанды, адамланы муратларына джетдиргенди, онгсузлагъа болушханды, спорт санагъатны айнытханды.

Къарачай халкъда «ушамагъан джукъмайды» деб бир аламат сёз барды. Казбекни юй бийчеси Блимгъотланы Добайны къызы Хаулат джаш заманында дуниягъа айтылырча бир ариу къыз болгъанды. Ариу, субай тиширыу болгъаны бла да къалмай, акъыллы, басымлы, намыслы, тёзюмлю болгъаны бла да къайынларындан бюсюреу табханды. Казбек ачхасын спортха джойгъан заманда анга сёз айтыб, къаршчы барыб, аны джюрегин къыйнамагъанды. «Бизге бергени да джетерикди», - деб тургъанды. Ёмюрде да Казбекни ачхасына джутлукъ этиб, аны бетин уялтмагъанды.

Казбек бла Хаулатны юч сабийлери болгъанды: Кемал, Мадина, Шамил. Аланы да ата бла ана халкъыбызны бурундан келген ашхы адетлерин тамалгъа тутуб ёсдюргендиле. Казбек бла Хаулат 22 джылны бирге джашагъандыла. 2003-чю джыл элия (июль) айны 1-де 45-джыллыкъ Казбек, Къарачай шахарны мэриясыны аллында башхагъа джораланнган, джалгъан, окъ тийиб, ауушханды.

Аны ахыр джолгъа ашырыргъа келген миллетни учу-къыйыры джокъ эди – бютеу Шимал Кавказда джашагъан миллетлени келечилери бары да бар эдиле. Ёлюрюню аллы бла Къочхар улу Элистада ветеранланы-тутушчуланы чемпионатындан биринчи оруннга ие болуб къайтхан эди. Кеси да Венгрияда турнирге хазырлана тура эди.

Шимал Кавказны миллет тутушдан тогъуз кере чемпиону, Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу тренери, меценат, сууаблыкъ ишни неден да баш салгъан Казбекни аты КъарачайЧеркес Республиканы спорт тарихинде алтын харифле бла джазылгъанды. Аны атына, сыйына аталыб таймаздан бардырылгъан уллу спорт эришиуле ол затха толу шагъатлыкъ этедиле.

Айтыргъа, озгъан джылны ахыр кюнлеринде Къарачай районну Джангы Къарачай элинде 2002-чи 2007-чи джыллада туугъанланы араларында, Къочхарланы Казбекни 60джыллыгъына аталыб, миллет тутушдан эришиуле ётгендиле.

Кеслерини къарыуларын-кючлерин сынаргъа КъЧР-ни шахарлары бла эллеринден бу турнирге 400-ге джууукъ джаш адам келген эди. Бу спорт байрамны Къарачай муниципал районну администрациясы, «Бирикген Эресей» партияны Къарачай район бёлюмю эмда Казбекни тенглери, сохталары къурагъан эдиле.

Онеки сагъатны баргъан эришиуледе спортчула 23 къауум ауурлукъда тутушхандыла, аланы усталыкъларына, кючлерине 12 сюдю тёрелик этгенди.

Турнирге Хаулат къызы Мадина эмда аны сабийлери бла келген эди. Ай медет, Казбекни эки джашы да, Кемал бла Шамил, замансызлай илинмек аджалны юсю бла дуниядан кетгендиле. Шамилни эки къызчыгъы ёседи. Къарачай районну башчысы Къушджетерланы Спартак Хаулатха гокка хансла бериб, сыйлы джерге олтуртханында, джыйылгъан миллет уллу разылыгъын билдирди.

Турнир мийик дараджада бардырылды. Кёб адам Казбекни уллу спортчу, ашхы адам, чомарт меценат болгъанын чертиб сёлешдиле. Къарачай шахарда «Олимп» деген спорт къалагъа Къочхарланы Казбекни атын атаргъа эмда джыл сайын аны сыйына атаб эркин тутушдан эришиуле бардырыргъа деген оюм да айтылды. Спортчула, джыйылгъан адамла – ала 800-ден аслам эдиле – бу оноугъа разылыкъларын харс уруб билдирдиле.

Турнирде биринчи оруннга Ногъай районну командасы чыгъыб, анга 100 минг сом ачха берилди. Экинчи оруннга Къарачай районну командасы ие болуб, 60 минг сом бла саугъаланды. Ючюнчю орун да Къарачай шахар округну командасына джетди – анга да 40 минг сом ёч теджелди. Хорлагъанлагъа эмда ёчлю орунланы алгъанлагъа медалла, грамотала, дипломла, ачха берилдиле.

Казбекни къарнашы Джашарбек – «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни Къарачай район бёлюмюню тамадасы, «Мара» ассоциацияны башчысы спортчулагъа, джыйылгъан миллетге да разылыгъын билдирди. Тюз тёрелик этген сюдюлеге да бюсюреу-сыпас этди.

Дунияда эм уллу байлыкъ адамла берген багъады. Алай эсе уа, Къочхарланы Казбек дунияда эм бай адамланы бири болгъанды.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
 
2019 дж. алтотур айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Адетлерибиз
АЛЛАХ АЙТСА, ХАР НЕБИЗ ДА ТАБ БОЛУР

Кёб болмай бир ауругъан болуб аны Кавминводда Горленко Владимир Владимирович деген онколог врачха элтгенем. Кюнортада солугъан заманнга тюшюб къалгъанлыкъгъа, орталыкъда аны да, мени да таныгъан адамла болдула да, сау болсун Владимир Владимирович, бизге эс бёлдю. Ушакъ этдик. «Бу аман ауруу къайсы миллетде да кёбмюдю огъесе къуру бизни миллетдемиди былай кёб?» – деб сордум.

- Къайда да ауругъан кёбдю. Арт заманда, мен сынагъаннга кёре, Къарачайда бир да кёб болгъанды... Ол сёзюн да бошагъынчы мен ашыгъыб: «Кёбюсюне неден болады? Ашарыкъданмы?» – деб сордум.

- Аны кёб чуруму барды. Кюнден да, хауадан да, суудан да, ашарыкъдан да болады. Бизге келишмеген тышындан келген кёб хант барды... – деди.

Мени эсиме бир зат тюшдю. Машинам бла хоншу республикадан келе тургъанлай джолда сатыла тургъан ариу алмаланы кёрюб, тохтадым. Алма сатханны къатына барыб: «Бир ящик алма берсенг эди», – деб джашха ачханы узатдым. Ол ышарылыб ачханы алды.

«Тюзюн бир айт, алма тереклеге ненча кере дарман къуйгъанса?» – деб соргъанымда, ол меннге сынагъанча къараб: «14 кере къуйгъанма», – деди. Ол адам меннге тюз хапар айтханнга санадым. Ол тюзюн айтхандан сора, мен аны алмаларын алмай, «ачхамы ызына къайтар» десем, ол артда адамланы алдаб сатарыгъы эсиме келиб, ящик алмасын алдым. Джолда келе алмаланы бирин да ашамадым, кишиге да бермедим, маллагъа да бермедим.

Горленко деген врач мени эсим башха джары кетгенин ангылаб: «Нек эсе да терен сагъышха кирдинг...» – деб, кёзюме къарады.

- Адамны къайгъысы кёб болса, джюрекни джарсытхан сагъышы да кёб болуб, ауруула да аны ючюн кючлей болурла, – дедим. Ол мен айтханнга «хо» дегенча башын силкди.

Врач не дарман-дары джарарын, мындан ары не этерге кереклисин айтыб, биз да анга разылыгъыбызни билдириб, джумушубузну тамамлагъаныкъда, юйге атландыкъ. Бир сагъышдан бирине кёче келеме. «Ауруула бир джанындан, къууанчда, бушууда джангы чыкъгъан къуджур адетлерибиз да бир джанындан джарсыта... Биз къалай джашаргъа керекбиз?» – деб кесиме соруула соргъанлыкъгъа кескин джууаб табалмай джарсыйма.

Юйге келгенимде, мутхуз сагъышларымы чачар умутда, джангы келиб тургъан «Къарачай» газетни кёрюб, къолума алдым. Байрым (февраль) айны 14-де чыкъгъан газетни 3-чю бетинде «Ассалам алейкум, сыйлы джамагъат!» деген статьяны кёрюб, окъуб башладым.

Аллахны буйругъу болур эди бюгюн мен ол врачха да тюбеб, бу газетде статьяны да окъугъаным...

«Миллетибизни джарсыуларына сагъыш этген джашларыбыз алкъын бар кёреме... Аллахдан бир болушлукъ болуб, халкъыбыз кесин джарсытмай джашарча джолгъа тюшергеми тебрегенди?» – деб, кёлюм тогъуракъча болду.

Керти-кертиси да, юйдегиде къыз да, джаш да джетиб, ана да ауруб тёшекге тюшюб, сабийле да: «Керекли затны атабыз этерикди», – деб, сени кёзюнге къараб, сен да нени къайры джетдирирге билмей, тёгерегинге къарасанг, айыб этмегиз, таб шашарынг келеди.

«Ассалам алейкум, сыйлы джамагъат!» деген статьяны джазгъан джашланы кёбюсюн мен таныйма, бек онглу джашладыла. Ачхалары бла, болумлары бла бир махтанныкъ адам болса, ала махтанныкъ эдиле. Ала бу джангы чыкъгъан, «халкъны къанын ичген адетлени къояйыкъ» деб, болумсузла болуб айтмайдыла. Тамам да халкъгъа джанлары ауруб айтадыла. Мени сартын, аланы айтханлары, мени джюрегиме бек джарайды. Оноу этген къыйын затды, оноугъа тынгылагъан андан да къыйынды. Быллай бир джаш оноу этген эселе, биз оноугъа тынгыларгъа, сыйыныргъа керекбиз.

Аны бла бирге, мадарлары болгъанла, бачхаларыбызгъа кесибиз гардош салайыкъ, кёгет тереклеге да кесибиз къарайыкъ, бачхалагъа, тереклеге химия затланы къуймайыкъ, порошокдан этилген айранны да ичмейик. Джангы тууарыкъ сабийлеге аман къанны сингдирмейик, джетиб келген джаш тёлюню наркоманлыкъгъа, ичкичиликге бошламайыкъ, ийнамыбызгъа сакъ болайыкъ. Къысхасыча айтыргъа, «Ассалам алейкум, сыйлы джамагъат!» деген статьяны джазгъан джашланы ашхы фикирлерине хар бирибиз дагъан болургъа кюрешейик. Аллах айтса, бизни хар небиз да таб болур.

ЛАЙПАНЛАНЫ Исхакъ.
Ючкекен эл.
 
2019 дж.алтотур айны 30 Къарачай"
Кърымшаухалланы Исламны 155-джыллыгъына
УЛЛУ КЪЫЙЫНЫ КИРГЕНДИ



Къарачай-малкъар халкъны профессионал маданиятыны тамалын салгъан фахмулу адамланы бири, суратчы, джазыучу, маданият къуллукъчу, джамагъат ишчи Кърымшаухалланы Пачаны джашы Ислам (Ислам Тебердичи) 1864-чю джыл алтотур айны (мартны) 31-де Къарачайны эм эски эллерини биринде – Къарт-Джуртда - туугъанды.

(Исламны къарт атасыны атасы Кърымшаухалланы Исламны XIX-чу ёмюрню ал сюреминде Къарачайгъа олийге сайлагъандыла.

1828-чи джыл болгъан Хасаука урушдан сора, Къарачай Эресейни къурамына кирген сагъатда Къарачайдан келишиу этерик келечилеге башчылыкъ этген да, кесамат къагъытха бизникиледен биринчи къол салгъан да Кърымшаухалланы Ислам болгъанды).

1877-чи джыл Исламгъа 13 джыл бола Ставрополда гимназиягъа кириб окъуб башлагъанды. Анда эки джыл окъугъанындан сора, юйюне къайтханды.

1880-чы джыл орус патчахны аскерине къуллукъгъа чакъырылыб, СанктПетербургда патчахны сакълагъан бёлекде (конвой) къуллукъ этгенди. Анда Кърымшаухал улу орус, араб, ингилиз, тюрк тиллеге юреннгенди, орус маданият бла, тарих бла терен шагъырей болгъанды, суратла салгъанды, орус, къарачаймалкъар тилледе назмула, хапарла, статьяла джазгъанды. Ол театрлада, музыка, адабият салонлада Петербургну фахмулу адамлары бла танышханды.

1884-чю джыл Кърымшаухалланы Ислам абычар чын да алыб Ата джуртуна къайтханды.

Джашаууну арт онбеш джылын ол халкъыны арасында джарыкълыкъны, билимни джаяр джанындан къайгъырыуда ашыргъанды. Латин харифлени тамалында къарачай тилден элибле джарашдыргъанды, алай а аны чыгъаргъынчы дуниясын алмашдыргъанды.

Кърымшаухалланы Пачаны джашы Ислам 1910-чу джыл башил (январь) айны 3-де Ялтада ауушханды. Тебердиде джамагъат къабырлада асыралгъанды.

Курорт Тебердиде Кърымшаухалланы Пачаны джашы Ислам эртделеде джашагъан юйню бюгюнлюкде музей этгендиле.

Бу арт джыллада къарачай-малкъар халкъны айныууна санат, адабият, илму, экономика, джамагъат ишле бла эм уллу юлюш къошхан адамланы Кърымшаухалланы Исламны атын джюрютген джамагъат медаль бла саугъалайдыла.

Бара баргъан заманда Кърымшаухалланы Пачаны джашы Исламны къарачаймалкъар халкъны тин хазнасын айнытыугъа уллу къыйыны киргенин бютюн бек ангылаб, тыйыншлы багъа берирбиз деб ышанабыз.

Бюгюн а окъуучулагъа Кърымшаухалланы Исламны «Бёрю бла киштик» деген чыгъармасын теджейбиз.

ДЖАЗАЛАНЫ Лида,
КъЧР-ни махтаулу журналисти.

БЁРЮ БЛА КИШТИК
Аманлыкъны къоймагъан,
Ашаб, ашдан тоймагъан,
Чегетледе, тапхырда,
Кёлеккеде, салкъында
Къуйрукъ учун къайырыб,
Бёрю деген джашаед,
Мал эслесе, джайылыб,
Тутаед да ашаед.
Урлагъандан талмаед,
Улакъ-тумакъ айырмай,
Бир кечени къалмаед,
Сыртха, къолгъа джайылмай.
Итле алыб, тууайлаб,
Мараучула чабдыла,
Мыллыклагъа сойланыб,
Уручуну табдыла.
Къуйругъундан, къойнундан,
Къулагъындан, бойнундан
Джабышдыла, къабдыла,
Ёрге-энгишге тартдыла,

Хахай этиб, сермешиб,
Джагъалашыб, ёрелешиб,
Арты-аллы джулкъунду,
Кючден-бутдан къутулду Къаты туруб талагъы,
Хыр-хыр этиб тамагъы,
Ауузу-тили ачылыб,
Силегейлери чачылыб,
Эрни-бурну къан болуб,
Тёрт санына тер уруб,
Бёрю келди тийреге –
Бугъунургъа юйлеге.
Арбазлагъа кирирге
Адамладан къоркъаед,
Тынчырагъын билирге
Ёрге-энгишге джортаед.
Юй артында айланыб,
Кёкге къараб эснеди,
Кюнтурушда сойланыб
Бир киштикни эследи.

Кёзлеринден тёнгереб,
Джыламукъла ташлады,
Къуйругъундан чёгелеб,
Былай айтыб башлады:
- Киштик, джаным, акъыллы!
Меннге шкокла атылды.
Мени сюрюб джетелле,
Саудан тулукъ этелле.
Арбазлада, юйледе,
Сен джашагъан тийреде,
Намысына уяллыкъ,
Кимди къонакъ къояллыкъ?
Киштик турду кёрюрге,
Джол кёргюздю бёрюге:
- Салам айт да, кир юйге
Кийик улу Алийге.
- Алийгеми?..
- Алийге!
Арбазында парийге
Тууайлатыб тутдурур.
Хатерими кёрмейин,
Мени саулай джутдурур:

Кёб болмайын, джууукъда,
Джауум кече, сууукъда,
Бау ичине кирмейин,
Арбазында джатханем,
Къарангыда, билмейин,
Таначыгъын къабханем.
- Шахым улу Чомакъгъа
Барсанг, алыр къонакъгъа...
- Ортабызда тил джюрюб,
Хатам джокъду, мен билиб,
Ол айтыудан — джети мал!
Аны меннге дерти бар.
- Бусагъатдан мычымай,
Башынг къалды айыбха
Сен салыб бар, джунчумай,
Батчаланы Найыбха.
- Найыбхамы?
- Найыбха!
- Найыб мени джаулайды,
Бир текечик даулайды!
- Джорт, алай эсе, алайгъа -
Лайпанланы Шамайгъа.

- Шамайгъамы?
- Шамайгъа!
- Тас болгъанды бек эртде,
Бир бугъачыгъы джеркде...
Ким этгенин билмейди,
Мени аны ючюн сюймейди!..
- Аманлыкъгъа юрениб,
Къарнынг джерге сюйрелиб!
Сагъыш этсем, къорарыкъ,
Хаталадан тёбесе!
Сени юйюне къоярыкъ
Киши джокъду, кёресе.
Кесинг сюрген сабанлыкъ
Сеннге азыкъ-аш болду,
Кесинг этген аманлыкъ
Таякъ болду, таш болду...

Киштик сёзюн бошаргъа,
Итле бла уучула
Хырылдашыб джетдиле,
Ура кириб, бёрюню
Саудан тулукъ этдиле.
 
Арттотур айны 1— Чамны-накъырданы кюню
2019 дж.алтотур айны 30 Къарачай"
ЙАЧАРАКДАН КЪОНГУРАУ

Американы Президенти Джордж Герберд Уокер Бушну телефону зынгырдады. Телефонну чолпусун кёлтюре: «Тынгылайма», – деди Президент. Ёмюрюнде эшитмеген бир къуджур ауазны эшитиб, не тилде сёлешгенин да ангыламай, сейир-тамаша болду. Не да болсун, Буш джунчуб къалмай, кнопканы басыб, ол сёлешгенни диктофоннга джаздырыб башлады. Джорджну кёлюне: «Бир ишексиз, Эресейни башчысыны тартханчыгъы болуб, кимни эсе да сёлешдириб мени къозургъа излей турады...» – деб келди да, орусча къыйдыра: «Коллега, свиязь очин плох, потом говорит будим», – деб телефонун джукълатды. Президент терк огъуна болушчуларын чакъырды. Болушчула ол ангылашынмагъан тилни диктофондан джаздырыб алыб эрлай компьютерге тыкъдыла. Сен кёрген, ол Бушха сёлешген инсанны ауазы гюрбени ичинденча чыкъса да, тили таза къарачай тилге ушагъан бир тил болуб чыкъды! Къарачайлыны излерге керек болду...

Джордж Бушну спецслужбаларындан бир джити джаш эрлай Нью-Джерси штатны Паттерсон шахарына истребитель самолёт бла джетиб, анда джашагъан Батчаланы Мухаммат деген къарачай джашны да миндириб, Акъ Юйге терк огъуна джетдирди. Батча улу Буш бла саламлашыб, тынчлыкъ-эсенлик соруб бошаргъа – биягъы къонгурау!!! Джордж эрлай телефонну алыб, кёз къысхан кибик эте, ма сёлеш дегенча, телефонун аллында сюелген Мухамматха берди.

- Тынгылайма... – деди Мухаммат аз-буз джунчуюракъ бола.

- Аллахха шукур, бизнича сёлешген да бир инсан чыкъды. Атынг къалайды?

- Мухаммат...

- Мен сизни Джерден 9 триллион 876 миллиард 543 мелиуан 210 минг километр узакълыкъда орналгъан Йачарак деген планетада джашагъан инсанланы патчахыма. Джангылмай эсем сен Чудай Мухаммат болурса?

- Кет амандан Чудай болмагъын. Мен Батча Мухамматма!

- Чудай Мухаммат а къайдады?

- Да Русияда, Къарачай шахарда, юйюнде болур... мен къайдан

билейим? Энди сен патчах-матчах деб омакълана турма да ким болгъанынгы айт, иги джаш, ансы Американы Президенти бла быллай къуджурла ойнагъанынг ючюн, сени кереклинги табдырлыкъдыла!

- Джаш, сен мени бла аллайла сёлешме! Мен сеннге энтда бир кере айтама, мен Йачарак деген планетада джашагъан инсанланы патчахларыма! Мен айтханны этиб бармасагъыз, сагъышны джюрюшю бла терк джетиб, президентинги да, кесинги да кереклигизни табдырлыкъма! – деген ауаз чыкъды биягъы телефондан.

Батча улу кёргюзюучю бармагъын кесини хончасыны баш джанына тийириб ары-бери бура, Бушха къараб, эшитгенин ары-бери бурдурмай, ингилиз тилге кёчюрюб айтды.

Буш тамам ачыуланыб: «How stupid you are! (Не тели эдинг сен!)» – деб къыджырай, телефонну чолпусун таркъ этдириб орнуна салыб, Мухамматха къараб (ингилизча): «Энди, Батча улу, кёргенинги, эшитгенинги чыртда кишиге айтма, ол кърал тахсады! Башынга бошса...» – деди.

Мухаммат чыгъа тебрегенлей, биягъы телефон зынгырдады. Джордж Мухамматха: «Тохта, кетме! Алчы телефонну джангыдан!» – деди.

Мухаммат ызына къайтыб телефонну алыб: «Эй, сен не къуджур адам болдунг?! Сен Къарачайдан къонгурау ачыб, бизни Президентни нек ачыуландыраса?! Сен ойнадынг да къутулдунг, артда сени дертинги бизге джетдирликди Буш. Ойнама бизни бетибиз бла! Аллай залим джаш эсенг, уруб къачханча этме да бери кел, мында сёлеширбиз... Сеннге бу къонгурауну кърал тамадагъыз этдире тура болур? Бизни Президент ачыуланса, тамадагъызны да, сени да аякъларыгъызны бузда бардырлыкъды! Сёлешме бери бу джолдан сора!» – деди.

Ол кёзюучюкде спецслужбаладан биреу Президентни кабинетине чартлаб кириб: «Джюйюсхан Президент! Не кёб кюрешдик эсе да...» – дей къулагъына бир затланы шыбырдады. Джордж Бушну башында тюклери ёрге туруб, ауузу ачылыб, бир кесекни сир къатыб турду. Батча улу уа телефон бла къарачайча дау айырыуну бардырады. Буш эсин джыйыб, Мухамматны аллына келиб, кёргюзюучю бармагъын эки эрнине кёнделен салыб, «тиш-ш-ш, сабыр сёлеш, сабыр сёлеш» дегенча бирси къолун энгишге-энгишге силкди. Мухаммат Джорджну излемин толтура, тамагъына «кишен» салды. Телефонну чолпусуну тёбен джанын къол аязы бла къыса: «Не болгъанды?» – деб шыбырдаб, Бушха соруулу къарады.

- Сен сёлешген джерчи инсан тюлдю. Башха планетаданды! Не дей эсе да иги тынгыла... – деди Президент.

Мухаммат аны айтханына ийнанмаса да, ичинден, «тамада айтханны этейим» дей, телефонну чолпусундан къол аязын алыб, къулагъына джууукъ келтире: «Айт, тынгылайма, Патчах!» – деди.

- Хы, энди харсха келе тебредигиз... Къысхасыча айтыргъа, мелиуан джылны мындан алгъа, биз сизни планетагъа барыб, сизни сёлеширге да юретиб, бир бёлек инсаныбызны да сизде къоюб, келечилерибизге башчылыкъ этген джашха: «Къара джай бу кийик инсанлагъа!» – деб буйрукъ бериб кетген эдик. Ол да къара джая, адамланы окъута келиб, «немеле бла джыйылгъан ат не эсе да бир» дегенлей, эригиб, кеси да бир адам къызны алыб, кийигирек болуб къалгъан эди. Не боллукъду быланы артлары деб, биз да сынаб, къараб турдукъ. Чынг ахырында, сизни заманыгъызгъа кёре ХХ-чы ёмюрню ахыр сюреминде ол бизден баргъан келечини туудугъу Мухаммат Чудай деген кесини ким болгъанын эсгериб, «Карачаевцы – народ, избранный Богом», «Адам был чистокровным карачаевцем», «Династия карачаевских царей в Атлантиде», «Койсанские народы произошли от карачаевцев» деген китабланы да джазыб кюрешди. Алай а аны киши ангыламады.

Энди, арттотур айны биринчи кюнюнде, эртденбла сагъат онда, мен аскерлерим бла учуб Къарачай шахаргъа тюшерикме. Чудай Мухамматны китабларыны байрамын да этиб, кесине да «Къой Джолну акъылман алими» деген сыйлы атны берликбиз. Баш кюн джерде болгъан къралланы башчылары да Къарачай шахарны стадионуна джыйылсынла! Аякъ юсюне сюелелген къарачай-малкъарлыланы уа бири да къалмай келсинле алайгъа! Орун джетмей къалмазча хар ким юйлеринден шиндикчиклерин да ала келсинле. Джыйылмай къалсагъыз сизге этерибизни кесибиз билебиз... Акъылман Чудайны уа кесигизге бий этиб тыйыншлысыча сыйын чыгъармасагъыз, биргебизге, Йачарак планетагъа, алыб кетерикбиз. Сора кёрюрсюз кюнюгюзню... Ангыладынгмы?! Энди, мен айтханны кёчюр тамадагъызгъа! – деб, патчах телефонун джукълатды.

Биягъы Батча улу Йачарак патчахны сёзюн сёзча АБШ-ны Президентине кёчюрдю.

Мыйысын къайгъы кючлеген Буш: «Баш кюннге самолётуму хазыр этигиз! Къарачай шахаргъа учарыкъма!» – деб буйрукъ берди.

Ол кюн АБШ-ны Президенти паникагъа кириб, бу къоркъунчлу сейир хапарны дуниягъа джайыб чыкъды.

Энди, арттотур айны биринчи кюнюн саулай адам улу ашыгъыб сакълайды. Не боллукъ эсе да бир кёрюрбюз...

ТОМПАЛАНЫ Алибек.
 
2019 дж. арттотур айны 11 "КЪАРАЧАЙ"
Миллет шартланы сакълай
АТАЛАРЫБЫЗЧА КИЙИНИРГЕ ЫЙЛЫКЪМАЙЫКЪ



Дружба элни акъсакъаллары миллет кийимлерибизни халкъыбызгъа къайтарайыкъ, деген акъылда уллу байрамлада, къууанчбушуу кюнледе, къарачай кийимле адамланы эслеринде сакъланырча этерге эмда аланы сыйларын алгъыннгы дараджагъа чыгъарыу ишлени да кенг джаяргъа, деб кюрешедиле. Ала кеслери да алай кийиниб, къарачай кийимлени адамланы юслерине таб джарашханларын эмда аллай кийимлени юслери бла тиширыуланы намысларын, ырызларын сакълаугъа юлгю кёргюзюб кюрешедиле.

Джашыракъ адамла да аладан кёргенлерин эте барадыла. Бюгюнлюкде онла бла саналгъан къарачай кийимле энчи юйледе, къууанчлагъа барлыкъ иелерин сакълай, тагъыладыла. «Ол зат барыбызны да джюреклерибизни бек къууандырады, адамланы кеслерин тутуулары, джюрютюулери да иги джанына тюрлене барлыкъларына ышандырады», - дейди Дружба элде межгитни азанчысы Катчиланы Халид хаджи.

- Къарачай тукъумлу атланы тутхан адамла къарачай кийимлени киерге да уялмасынла! «Джылан кесини къабындан джийиргене эди» дегенлей, ата-бабаларыбыз кийиучю кийимлеге ыйлыкъмайыкъ, деб кюрешебиз. Алай кийиниу джашау джоругъубузда, алгъын замандача, орунлу болурун излеб кюрешебиз, биз, къартла. Аны бла къарачай кийимлени да кийиб, республикабызны районларында болгъан къууанчлада эмда башха джерледе къонакъда болгъанбыз. Къайры барсакъ да адамла тауча кийиннгенибизни бек онгсунадыла, къууаныб тюбейдиле.

Алтотур (март) айны 28де малкъар халкъны туугъан джуртуна къайтханына аталгъан байрам бла алгъышларгъа излеб, 14 адамдан къуралгъан делегация, Дружба элни азанчысы Катчиланы Халид хаджини башчылыгъы бла - Орусланы Абдуллах хаджи, Эрикгенланы Борис хаджи, Джанибекланы Солтан хаджи, Къобанланы Юсуф хаджи, Къобанланы Хамзат хаджи, Лепшокъланы Расул хаджи, Бостанланы Абу-Бекир хаджи, Орусланы Ханафий хаджи, Байрамкъулланы Асхат хаджи, Бытдаланы Азнаур хаджи, Орусланы Кемал бла Байрамкъулланы Расул хаджи эмда Кипкеланы Аслан хаджи - Малкъаргъа джол тутхан эдиле.

«Уллу Малкъаргъа джетгеникде, Къашха-Тау элни Джарыкълыкъ юйюнде къууанч тамам къызыу бара тура эди. Биз къууанчны ахыр сюремине джетген эдик. Делегациябыз тизилиб эшикден киргенинде, адамла къууанчны тохтатыб, бары бирден ёрге туруб, сый бере, биз олтурур джерибизге ётгюнчю, тохтаусуз харс ургъанлай турдула. Къонакъбайла делегацияны тёрге ётдюрдюле эмда сёз бердиле. Биз да аланы джылы алгъышладыкъ, игиликле теджедик. Шунгарланы Хорлам джырлаучу бир джырны да къартланы атларындан саугъа этдик. Алай бла байрам бошалды, бизни да къурулуб, джасалыб тургъан тепсилеге чакъырдыла эмда тёр бердиле.

Къашха-Тау элни администрациясыны башчысы Уяналаны Азрет хаджиди. Ол диннге толу берилген ашхы адамланы бириди. Джарыкълыкъ юйден чыкъгъанлай, Азрет хаджи къонакъбайлыкъ джумушну бойнуна алгъан эди. Керти муслиман халили, тюз адам болгъаны да бет къанында танылыб тура эди. Барыбызны да сыйыбызны мийик кёрюб, багъалы къонакъларыбыз деб, бек сыйлады.

Экинчи кюн Уллу Малкъаргъа барабыз да, алайдагъы межгитде джума къылабыз. Бек кёб адам келген эди джумагъа. Сюргюн болурдан алгъа, Уллу Малкъарда джарашыб ишлеб тургъан межгитни мекямы арт джыллада тууар орун болуб тургъанын айтхан эдиле хапарда. Талай заманны алайыны имамы болуб ишлеген Цийкъанланы Мухаджир хаджини джашы элчилеге кеси башчылыкъ этиб, ол межгитни юйюн джангыдан ишлетдиргенди, джарашдыртханды. Бюгюнлюкде элчиле хар джангы айны ал кюнюнде ол межгитге келиб, джума, гъайыт намазларын да анда къыладыла. Биз алайгъа баргъаныкъда алгъыннгы имамны, Мухаджир хаджини да, алайгъа алыб келдиле. Джылы келсе да, алкъын тирилей тургъан къарт, бизге бек джылы тюбеди, ариу сёлешди.

Сора алайда Уллу Малкъарда ветеранланы советини председатели, джазыучу Къазакъланы Борис бла да танышдыкъ. Ол бизге кеси джазгъан бир къауум назмуну окъуду. Ызы бла «Сто шагов к Къайсыну» деген фондну председатели Тетуланы Хадис фондну иши бла шагъырей этди бизни.

Тюркде, башха джерледе да бола келгенбиз. Алай болгъанлыкъгъа къарачай кийимлени юсюнде бизге спонсорлукъ этген адам болмагъанды. Нек дегенде, аланы къурар ючюн, кёб ачха джояргъа керек болады. Юлгюге айтсакъ, къаманы багъасы, орта тергеу бла, 50-60 минг сомду. 40 минг сомдан атлайды белибауну багъасы да. Къалгъан затланы багъалары да алагъа кёреди...

Бу джол Малкъаргъа тебрегенибизде уа, миллетибизни кемсиз бек сюйген бир уланыбыз (ким болгъанын айтырыбызны излемегенди) бизни кесини ачхасына джолгъа къураб, имамыбыз бла бир оноулу болуб, ашыргъандыла. Алай бла къартларыбыз, джашыракъладан артха къалмагъанлай, чырмаусуз джыйылгъанбыз юйюбюзге, Аллахха шукурла болсунла», деб бошады джолоучулукъну юсюнден сёзюн Халид хаджи.

СОЗАРУКЪЛАНЫ Норий.
 
2019 дж. арттотур айны 11 "КЪАРАЧАЙ"
Халкъыбызда джюрюген адетле
САЛАМЛАШЫУ

САЛАМ БЕРИУНЮ СЫЙЫ

«Салам Аллахны саламыды», деучендиле халкъда. Къанлы джауунг эсе да, ол салам берсе, саламын алыргъа керексе.

Санында сакъаты болгъан неда ёрге къобалмазча ауруб тургъан адам болмаса, олтуруб неда джатыб тургъанлай салам берген-алгъан адет болмайды.

Уллу кёллюлюк этиб, бир кере сени саламынгы алмай къойгъан адамгъа, экинчи тюбеген заманынгда, ол кесини терслигин эсгериб кечгинлик тилемесе, салам бермей къояргъа эркинлигинг барды.

Сен танымагъан адамгъа бир сорлугъунг болса, чынг алгъа салам бер. Къабырлада ауазынгы чыгъарыб салам бериб айланма да, къол тутуб къой. Аякъ джолдан чыгъыб келген адамгъа салам бермейдиле, къол а чыртда тутмайдыла.

САЛАМ БЕРИУ

Экеулен тюбешселе, джылы бла ким гитче эсе, ол биринчи салам берирге керекди.

Огъартын келген бла тёбентин келген джыллары бла тенгиш эселе, огъартын келген тёбентин келгеннге биринчи салам береди.

Эшикден кирген – юйде тургъаннга; келе тургъан – сюелиб тургъаннга салам берирге керекди. Бир адам сюелиб тургъанлай къатына бёлек адам келди эсе, ол келген къауумда эм тамада ким эсе, ол салам береди. Ол къол тута эсе, къалгъанла да тамадаларыны ызындан къол тутадыла.

Бир бёлек адам сюелиб тургъанлай, биреу келсе, ол келген адам салам береди да, аны саламын бёлекни ичинде джылы бла тамада ким эсе ол алады.

Кесингден тамада бла неда тиширыу бла сёлеширик болсанг, аланы къатларына джетгинчи, машинангдан, атынгдан тюшюб, къатларына барыб, саламлашыб (кюн ашхы бериб) бошаб, хапарынгы алай башларгъа керексе.

Салам берген, салам алгъан заманынгда ауазынгы бек къаты да, бек акъырын да чыгъарма. Бек къаты къычырыб саламлашсанг – дюргенча, телича; шыбырдагъанча саламлашсанг – кёлсюзча, къызбайча кёрюннюксе.

КЪОЛ ТУТУУ

Тамада къолун узатса, эки къолунг бла тут, ол къолун узатмаса къолунгу узатма. Къол ким алгъа узатса ол къолун алгъа алады. Къол узатхан адамны бармакъларындан тутма, къол аязын къол аязынга тийириб тут. Адамны къолун къаты къысма, кесинги къолунгу да «бусхулча» этме. Къол тутханынгдан сора адамны къолун джибермей кёб тутуб турма. Бир бёлек адам тёгереклешиб сюелиб тура эсе, саламлашыб, къол тутама десенг, биринчи тамаданы къолун тут да, андан сора онг джанынга (сагъат джюрюгенча) барыб къол тутуб чыкъ. Эркиши тиширыугъа къолун узатмайды.

КЪУЧАКЪЛАШЫУ

Къарачай-малкъар эркишиледе къучакълашхан адет болмагъанды. Бурун заманлада эркишиле кёб заманны бир-бирлерин кёрмей туруб тюбешселе, бири сол къолун, бири да онг къолун аз аллына созаракъ эте, сора къабыргъаларын бир-бирине тийиргенча этгендиле. «Адамгъа къабыргъасын берген адам» деб, таза иннетли, адамла бла джаулукъ джюрютмеген, келишмеклиги болгъан адамгъа айтхандыла.

ОРАМДА САЛАМ БЕРИУ

Буруннгу элледе орамла тар болгъандыла, юйле бирбирине къысыкъ ишленнгендиле. Келген атлы элни къыйырындан киргенлей огъуна атындан тюшюб, аны джюгенинден тартыб баргъанды.

Бюгюнлюкде элледе орамла кенгдиле. Атха миниб адам болмагъан орамда бара эсенг да, атны чабдырмай акъырын бар. Адам кёб джюрюген орамны къыйырындан киргенлей, атдан тюшюб, атны джюгенинден тартыб барсанг дурусду. Ныгъышха, адам кёб джыйылгъан джерге джетсенг, атны башын тартыб кёбчюлюкню ичине кириб бармай, кенгирекден салам бер.

Сен атда баргъанлай аллынга джаяу келген адам чыкъса, атынгдан тюшюб саламлашыргъа керексе.

Эркиши орамда озуб бара эсе, тиширыу юй джанында ныгъышчыкъда олтуруб тура эсе, эркиши «кюн ашхы» берирге керекди. Тиширыуну уа ёрге турурча къарыуу бар эсе, ёрге туруб: «Ашхылыкъ кёрюгюз», дерге керекди.

Ишлей тургъан адамланы къатлары бла алгъыш этмей, озма.

Сен бир юйге киргенлей ауузлана тургъан адамланы кёрсенг, салам бер, алай а къолларын тутма. Аш тепсини джанында ашай тургъан адамны къолун тутмагъан ол тазалыкъны сакълагъанлыкъды.

ЮЙДЕ, КЪОШДА, НЫГЪЫШДА САЛАМЛАШЫУЛА

Эки эркиши тюбешселе, джылы бла гитче къайсы эсе ол: «Ассалам (салам) алейкум!» – дейди. Ол салам алгъан да: «Уалейкум салам! – деб джууаб къайтарады.

Келген адам юйге кирсе: «Юйге да игилик!» – дейди. Юй иеси да: «Келгеннге да игилик! Хош кел, джууукъ бол!» – дейди.

Къошха келген: «Къошха игилик!» – десе, къош иеси да: «Келгеннге да игилик! Хош кел, джууукъ бол!» – дейди. Келген адам: «Къошугъуз майлы болсун!» – десе, къош иеси да: «Джашауунг хайырлы болсун! Сау кел, джууукъ бол!» – дейди. Ныгъышны къатына келген: «Табула болсун ныгъышха!» Неда: «Ныгъышыгъыз толу болсун!» – дейди. Олтургъанла: «Сау бол, джууукъ бол ныгъышха!» – дейдиле. Олтургъанлада келгенден джылы бла гитчерек ёрге туруб, ол келгеннге орнун береди.

- Ассалам алийкум, ныгъыш!

- Уалийкум салам, ахшы улан (къонакъ, тамада, джаш)! Джууукъ бол, ушакъ нёгер этейик! – деб да саламлашадыла ныгъышда.

КЮНДЕ ЗАМАННГА КЁРЕ САЛАМЛАШЫУЛА Эркишиле бла тиширыула тюбешселе, эшикде, юйде, орамда болсун, бир-бирлерине былай салам бередиле:

- Танг ашхы болсун!
- Ашхылыкъ кёр!
- Эртден ашхы болсун!
- Ашхылыкъ кёр!
- Кюн ашхы болсун!
- Ашхылыкъ кёр!
- Ингир ашхы болсун!
- Ашхылыкъ кёр!
- Кече ашхы болсун!
- Ашхылыкъ кёр!
Айырыла башлаб айтадыла:

- Хайда сора, сау къалыгъыз!
- Аллах саулукъ берсин!
- Ашхы кюнлю болугъуз!
- Аллах ашхылыкъ берсин!
- Ашхы ингирли къалыгъыз!
- Аллах ашхылыкъгъа джолукъдурсун!
- Тынч кечели къалыгъыз!
- Аллах тынчлыкъ берсин!
- Сау тангнга чыгъыгъыз!
- Аллах саулукъ берсин!

БОЛУМГЪА КЁРЕ САЛАМЛАШЫУ

- Иш къолай болсун! (Не ишни да ишлей тургъаннга).

- Сау бол, къолайлы бол!
- Кёб болсун! (Мал кютген адамгъа).
- Сау бол, Аллах кёб насыб берсин!
- Мюрзеуюнг кёб болсун! (Тирменчиге).
- Сау бол, джашар джылынг кёб болсун!

- Мекямыгъыз огъур болсун! (Юй ишлей тургъанлагъа). - Аллах разы болсун, къууанчлагъа келиучю бол!

- Берекет болсун! (Сабанчыгъа).

- Сау бол, берекетли бол!
- Бачха толу болсун! (Бачхада ишлей тургъаннга).
- Сау бол, насыбынг толу болсун!

- Кёб берсин Аллах! (Уучугъа).

- Сау бол, Аллах сеннге да кёб насыб берсин!

- Саугъанынг таркъаймасын! (Ийнек сауа тургъан тиширыугъа).

- Сау бол, насыбынг таркъаймасын!

- Акъдан къуру болмагъыз! (Ийнек сауа тургъан эркишиге).

- Сау бол, берекетинг къурумасын!

- Базар болсун! (Базарда сатыу этгеннге).

- Сау бол, Аллах берекет берсин!

- Джол болсун! (Джолда тюбешселе).

- Сау бол, джашау джолунг джарыкъ болсун!

- Аурууунгу алайым! Къатдыр кесинги! (Ауругъан адамгъа аны кёре келген айтады).

- Сау бол, Аллах саулукъ берсин! Сау бол, Аллах разы болсун!

- Мамырлы бол! (Ишден солуй тургъан кёзюуде).

- Сау бол, мамырлыкъ Аллах берсин!

- Аш татлы болсун! (Ашай тургъан адамгъа).

- Сау бол, джашауунг татлы болсун!

- Байрамыгъыз къууанч болсун! (Юйню иелерине тойгъа келген айтады).

- Сау бол, къууанчдан Аллах айырмасын! Кир юйге, къонакъ этейик сени да.

- Къууанч бла келигиз, хош келигиз! Келген аякъларыгъызгъа кёкюрегим кёпюр болсун, аркъа узунум джол болсун! (Узакъдан келген къонакълагъа юйню иеси айтады).

- Сау кел, огъурлу кюнде кел! (Узакъ джерде кёб туруб къайтхан адамгъа неда биреуню къонагъына алай салам бередиле).

- Сау бол, огъур, насыб Аллах берсин!

- Айыб этме, кимсе, кимледенсе? (Атын айтса, кесини атын айтыб). Огъурлу кюнде танышайыкъ.

- Огъурлулукъ Аллах берсин.

АЙЫРЫЛА БАШЛАБ

Ишлей тургъан адамла бла ушакъ этиб, кете тебрегенлей былай айтылады:

- Сау (хайырлы, огъурлу, къууанч, насыб) иш этигиз!

Ишигизни Аллаху Тагъала къурасын! Аллаху Тагъала онг берсин (сизге)! Башлагъан ишигиз оюлмасын! Башлагъан ишигизни къууанч бла бошагъыз! Тутхан ишигизден къууаныгъыз! Къол ызынг бузулмасын! Усталыгъынга къошула барсын! (Устагъа). Сеннге – саулукъ, меннге – эсенлик! (Джолда танышхан адамгъа). Сеннге – игилик, меннге – ашхылыкъ! (Тенгле, джолоучу болуб, айырылгъан заманда).

- Джабагъы да джюндю, джолукъмазлыкъ кимди?

- Иншаллах, энтда да тюбеширбиз. (Джангы танышханла).

- Менден да, салам айт. (Экиси да таныгъан адамгъа).

- Саламынг узакъ болсун. Аллах буюрса айтырма.

- Къолунг толу, башынг сау къайт, ахшы джолгъа бар! (Уучуну алай айтыб ашырадыла - юйюнден да, джолда тюбегенле да).

- Сенден меннге хайыр джокъ, менден сеннге хайыр джокъ. (Эки тенг джаш бир-бирине базынмай башласала, бири джерден бир чёбню алыб, къыйырын тенгине тутдуруб, алай айтыб, чёбню эки юзюб, джерге атыб, «энди тенглигибиз, шохлугъубуз тауусулду», дегенни билдириб кетгенди.

КЪАЙЫНЛАГЪА АЙТЫЛГЪАН АЛГЪЫШЛА

Келген келинигиз огъурлу болсун! Келген келинигиз огъур аякъ бла келсин! Келген келин уланла бешигин тебретсин! Келген келинни аягъы балда болсун! (Келин джаш табса, аны аягъын балгъа салгъан адет болгъанды). Толу юйюрлю болсун! Уланла атасы болсун! (Джашны атасына, анасына айтадыла). Кюёуюгюз огъурлу болсун! Джангы джууукъларыгъыз огъурлу болсунла! Тукъум-джукъ болсунла! (Келинни, кюёуню джууукъларына). Огъур бла келсин! Ахшы кюнде келсин! Ашхылыкъ бла келсин! (Ол-бу юйге келин келгенин эшитген адамла).

САБИЙ ТУУГЪАНДА АЙТЫУЛА

Ол юйню адамларына келген-тюбеген адамла айтадыла: Джашар сюек болсун! Туугъанындан джашагъанына къууаныгъыз!

Аллах бу сабийге сюек саулукъ берсин! Онгнганлагъа (ашхылагъа) нёгер болсун! Атасын, анасын къууандырыучу болсун! Тукъумун, халкъын иги бла айтдыргъан джаш (къыз) болсун! Къууанч кюнюне къууанч бла джетер насыб Аллаху Тагъала берсин барыбызгъа да!

Джыйгъан, хазырлагъан кёзюуде Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» китабында болгъан материалла бла да хайырланнганбыз.

БОТАШЛАНЫ Ансар.
 
2019 дж. арттотур айны 13 "КЪАРАЧАЙ"
Хубийланы Магометни 90-джыллыгъына
БАТМАЗ ДЖУЛДУЗ



Хубийланы Ахияны джашы Магомет 1929-чу джыл арттотур (апрель) айда Огъары Тебердиде туугъанды. Орта школну Къыргъызстанда бошагъанды. Джуртубузгъа къайтхандан сора, Къабарты-Малкъар кърал университетде баш билим алыб чыгъады. Урунуу джолун «По Ленинскому пути» деген район газетде башлайды. Андан сора Къарачай-Черкес кърал институтха ишге киреди. Аны орус эмда тыш кърал адабият кафедрасыны доценти болуб ишлеб тебрейди. 1960-чы джылдан башлаб, керти дуниягъа кетгинчи (1987-чи джыл), ол къуллукъну сый бла баджарыб турады. Ол кёзюуню ичинде диссертациясын джакълаб, филология илмуланы кандидаты да болады. Къарачай-малкъар фольклорну, республиканы халкъларыны адабиятларыны эмда тыш къраллы классиклени юслеринден илму ишлерин басмалайды. Талай джылны областны школларында адабият дерслени Хубий улу джарашдыргъан окъуу китабла бла бардыргъандыла.

Магомет халкъны тин байлыгъын тинтиуге, джыйыугъа, джайыугъа уллу юлюш къошханды. 1979-чу джыл басмаланнган статьясында: «Сен халкъынга не этгенсе, деб сорсала, 1200 джыр джыйгъанма, деб махтаныргъа боллукъма», - деб джазгъанды.

Хубийланы Магомет сегиз китабны автору эди. Аланы арасында «Алан», «Къарачай-малкъар халкъ джырла», «Ёрлеу», «Батмаз джулдузну джарыгъы» дагъыда башхала бардыла. Аны чыгъармалары алты джыйым китабда да басмаланнган эдиле. СССР-ни Джазыучуларыны эмда Журналистлерини союзларыны члени эди.

Магометни джашау, чыгъармачылыкъ джолларыны юсюнден къарачай, орус тилледе да статьяла чыгъар ючюн къалмагъандыла. Аланы адамла окъугъандыла, энтда окъуйдула. Аны себебли, ол затлагъа терен сингмей, эсде къалгъан тюбешиуледен талайын айтайым. Ала Магометни адамлыкъ шартлары бла байламлыдыла.

Джарашыулу, дюргенлиги болмагъан адам сёлешген, даулашхан джерледе ариу бла араны айырыргъа, оюмун сингдирирге кюреше эди. Болмаса, ичинден къыйналгъанын сезе эдик, тышындан а хыны этгени
болмай эди.

Хубий улу алтмышынчы джыл институтда ансамбль къурады. Кеси мандолинаны тамам да ариу согъа эди. Скрипканы согъаргъа джангы юрениб башлагъанча кёрюне эди. Неге да фахмусу болгъан адам, анга да дженгил тюзелди. Джетеуленни, мен да аланы бири болуб, мандолина согъаргъа юретди, кеси эски, джангы джырланы да кёб биле эди, ауазы да ариу эди. Джырлагъанла дагъыда бар эдиле. Шахарда, Къарачай, Джёгетей Аягъы районланы эллеринде концертле кёргюздюк. Джарыкълыкъны джаяргъа кюрешгенини тышында да, миллет шартланы сингдириу баш мураты болгъанын артда ангыладыкъ.

Магомет дагъыда халкъ маданиятны саудан, адебни, намысны, башха адамлыкъ шартланы да кёбчюлюкге сингдириб кюреше эди. Бизни ол кёзюуледе, андан тогъуз-он джылгъа джаш болгъаныбыз амалтын, къатында ауазыбызны кёлтюртюб, кимге болса да хыны этиб, бир аман сёз айтыб, къайдам, адебсизлик этди деб, адам ишекли болурча джугъубуз чыкъмай эди. Аны джылындагъыланы къатларында уа кесибизни
туура алай тутханбыз, деб билмейме. Алай а сейир неди десегиз, Магометден уллула да эслеб сёлеше эдиле, эслеб атлай эдиле ол биргелерине болса. Ала да, андан тартыныб, кеслерин бошламай тургъанларын кеч
ангыладым. Бир джерде оюмлу сёлешген, оюмлу атлагъан башха джерде да алай этерге ёчдю. Магомет кесин къайда да, не болумда да ариу тутханыны къалгъанлагъа магъанасы болгъанына шагъатдыла ол затла. Аны дагъыда мен бек сукъланнган бир аламат шарты бар эди. Ол да неди десегиз, аз-кёб эсе да, адамны этген затыны багъасын чыгъара биле эди.

Теберди тауланы къойнунда туугъан, сабийлик джылларын да ол сейир джерде ашыргъан адам джуртха сюймеклик, иннет тазалыкъ, ёхтемлик, адамлыкъ да табигъатыбызны тамалында джаратыладыла, бегийдиле, деген оюмну тута эди. Не аз фахмусу болгъаннга да, чыгъармачылыкъ ишде ёсюмюне бек болуша эди. Студентледен къуралгъан адабият бирлешликни членлерин кёзюукёзюую бла Теберди, Къобан ёзенледе ариу джерлеге, тау джайлыкълагъа алыб чыгъыучусу да эсимдеди. Джол усталыкъ да эте, табигъат эсгертмеледен да хапар айта, алда да кеси барыучан эди. Шынгкъарт джандырыб, назмула окъуй, аланы сюзе, джырла джырлай, суу джагъалада, чегет ичинде кече къалгъаныбыз да бола эди. Институтда да биз къауумгъа бек эс бёле эди. «Келир заманда адабиятыбызны, маданиятыбызны алгъа элтирик сизсиз, кюрешигиз, заманыгъызны бош иймегиз», - дегенлей тура эди. Анга хар сагъат, хар минут багъалы эди. Къуру да ашыкъгъанлай, джюз тюрлю затны айтыб, аланы тындырыргъа керекди, дегенлей айлана эди. Къайсы ишни къачан тындырыргъа кереклиси, талай кюнню алгъа, сагъатына дери, джазылыб эди.

Кеси замансызлай дуниядан кетсе да, джашауда къойгъан сокъмагъы кёблеге тин байлыгъыбызны мийигине чыгъаргъа онг бергени хакъды. 1968-чи джыл орус тилде басмаланнган "Карачаево-балкарские народные песни современного периода" деген китабы да джол усталыкъ этериклени бириди.

Кеси тенглилеча, Магомет да джашауда тыйгъычлагъа, табсыз кёзюулеге, бушуугъа, джарсыугъа да тюбей келген адам эди. Алай а, тенглерини бир къауумуча болмай, бу тири, не да иги джанына тюрленнигине ышаннган, чырмаулагъа бой салмагъан адам эди.

1987-чи джылны ал сюреми эди. Джазыучуланы биздеги бёлюмюнде бир джыйылыу болуб, алайда тюбешдик. Сёзю, кесин джарыкъ тутханы алгъынча болса да, бети аман эди. Халын джаратмай, ол кюнню джыйылыуун андан кёз алмагъанча ашырдым. Джыйылыу да бошалыб, келгенле да чачылгъанларындан сора, сабыр болуб, уллу къарнашы Осман бла бирге чыкъдыкъ. «Саулугъу къалайды?» деб андан сордум. "Къайдам, халын мен да таб кёрмейме, былай деб джукъ айтмайды сорсам", - деди ол. 1987-чи джыл къыркъар (август) айны 19-да ауушду, джандетли болсун.

Ол кёзюуде "Ёрлеу" деб назму китабы чыгъа тура эди. Артда, 1989-чу джыл, 60-джыллыкъ юбилейи бла байламлы да "Батмаз джулдузну джарыгъы" деген ат бла сайламаларындан къуралгъан китабы басмаланды.

Ол керти да батмаз джулдуз эди. Мындан ары да ол магъанасы сакъланыр, деб умут этеме.

АППАЛАНЫ Билял.
 
2019 дж. арттотур айны 13 "КЪАРАЧАЙ"
Басмаланнганны ызы бла
«... АНАЛАРЫГЪЫЗНЫ ЭСИГИЗГЕ ТЮШЮРЕ БИР ТУРУГЪУЗ»

Ассалам алейкум, багъалы «Къарачай» газетни редакциясы!

Арттотур (апрель) айны 4-де чыкъгъан «Къарачай» газетни 25-чи номеринде «Джазыуну ызындан сюрмейик!» деген ат бла бир магъаналы статья басмаланнган эди. Анда Ючкекенден «Аманат» деген бёлекни членлери джолда джюрюген джаш тёлюге этген чакъырыуну бек эс бёлюб окъудум. Артыкъ да бек: «Багъалы джаш адамла! Машинагъызда къызыу баргъан заманыгъызда аналарыгъызны эсигизге тюшюре бир туругъуз...» - деген сёзле эсимде къалгъандыла.

Кертиси бла, хар бир ана баласына къайгъыргъаны ол хакъды. Джолда джюрюген заманыбызда, къайсы бирибизни анабыз да сагъышлы болуб, джетдими экен барлыкъ джерине не уа бу не болду, деб сабийин эсге тюшюргенлей турады. Сора бир джукъ болгъаны болса, аналагъа джетген кюнню айтыб айталмазчады. Дагъыда статьяда машина джюрютюрге эркинликлери болмагъан, акъыл-балыкъ болмагъан сабийлеригизни рулгъа олтуртмагъыз деб, атала бла аналагъа да тилекчи боладыла. Ол бары да сабийлени керексиз эркелетиуду. Бир-бир атала-анала, бизни балабыз хар кимден да иги, аламат болсун деб, бирер машина алыб берирге ёч боладыла. Сабийле да эркинлик къагъытлары болмагъанлай, асыры ёхтем болуб, джолда джюрюген заманда машинаны къызыу сюргенлери бла башлары палахха къалады. Мен да, 20 джыл болгъан джаш адам, ол статьяда айтылгъанны барын да тюзге санайма. Эм бек «...аналарыгъызны эсигизге тюшюре бир туругъуз» деген сёзле эсимде къалгъандыла. Арт кёзюуде джол чарпыула асламыракъ болгъандыла. Ала кёбюсюне джаш адамланы къызыу джюрюгенлери бла байламлыдыла. Артда джаралы боладыла неда замансызлай дунияларын ауушдурадыла. Аны амалтын, келигиз джашланы айтханларын эсге ала, кесибизни илинмек аджалдан сакълайыкъ.

Ол статьяны джазгъан джашлагъа Аллах саулукъ берсин! Миллетибизни адетлерини, тилибизни, башха джарсыуларыбызны юслеринден джыйылыула бардырыб, алада этген оюмларын «Къарачай» газетни юсю бла джамагъатха билдиргенлей тургъанлары ючюн, сау болсунла. Мен оюм этгенден, быллай ишле республикабызны эллеринде, шахарларында бардырылсала тилибиз, адетлерибиз, намысыбыз сакъланныкъдыла, хар небиз да алгъа барлыкъды.

САЛПАГЪАРЛАНЫ Умар.
Къарачай шахар.
 
2019 дж. арттотур айны 13 "КЪАРАЧАЙ"
Редакциягъа келген письмоладан
ТИЛИБИЗ БЕК БАЙДЫ

Мен сексенден атлагъан адамма. Джашауну саркъыуу кёб затны тюрлендиреди, бары да иги джанына тюрлениб бармайды, ансы. Ана тилибиз а къалай болур деб, сагъыш эте келиб, къартладан да сора, кесим эшитгенлени да эсиме тюшюре, къарачай сёзлени джазыб тургъанма. Арт джыллада газетибиз да бу затха уллу магъана бергенине къууанама. Была да чыкъсала джарарла, деген умутда, иги ангыларла деб, орусча къалай болгъанларын да айта, джыйгъанларымы бир кесегин окъуучулагъа теджейме.

Хокумат - правительство.
Мерекеп - чернила.
Джатхана - больница.
Китабхана - библиотека.
Дарманхана - аптека.
Батагъа майдан - площадь.
Терк - океан.
Ингиз, булкъан - вулкан.
Джелпек - парус.
Джеллек - флюгер.
Къаратан - печь.
Шорбат - карниз.
Къууукъеж - мумия.
Миширти - морг.
Зурум къала - Римгора.
Чахтана - туалет.
Барамта - карантин.
Тарх - цифра.
Чынды - трос.
Къараташ - карандаш.
Азар къабырла - кладбище.
Мюкюл - признание.
Къаза - наказание.
Тизме - список.
Токъалт - столб ворот.
Сес - эхо.
Хара - марш.
Къабат - этаж.
Мусук - арка.
Санджох - цокаль.
Сагъакъ - сайгак.
Хумджу - масса.
Текшериу - проверки.

Наршаб - металл.
Накъыш - орнамент.
Опракъ - роба.
Уюл - полюс.
Сонгу - матка.
Патауа - доказательство.
Сабакъ - кочан.
Керехат - харам.
Дурус - халал, тыйыншлы,
къабыл.
Шакий - перо.
Багъымчакъ дарман лекарство.
Тарлау - поле.
Ырхыз - икра.
Сабах - стебель.
Пес - шляпа.
Сауда - торг.
Сурахат - жираф.
Магъадан - руда.
Тарпан - зебра.
Учхуч - лётчик.
Къычырым - километр.
Кюбюрчек - чемодан.
Къыр - утёс.
Джыйы - вонь, запах.
Аш юй - столовая.
Хант юй - кухня.
Джер юй - подвал.
Ачала тютюн - дым.
Ашлау - поднос.
Бача, чакъасы - шакал.
Татран - горчица.

Тохана - трон.
Машакъ - знахарь, врач.
Мангы - монета.

Былайда энтда талай затны юсюнден айтыргъа тыйыншлыды. Адамла кеслеринден кёбге тамаданы, оноучу эсе уа артыкъ да бек, атын айтыб къояргъа тартынадыла. Сора «Хасан Муссаевич», «Алибек Иссаевич» деб къоядыла. Алгъынча «Хасан Мусса улу», «Алибек Исса улу» десек таб болурму?

Тышындан къошулгъан сёзле къайсы тилледе да бардыла. Биз да аласыз боллукъ тюлбюз. Алай а кесибизде бола тургъан сёзлени башха миллетледен алгъан, ол тюз тюлдю. Сёзлюклеге къараб, адамлагъа соруб, «бу бизде джокъду, ёмюрде да болмагъанды» деген сёзле тюбеселе, аланы хайырландырайыкъ.

Башхаладача бизни халкъда да саламлашыуну джоругъу-джолу болгъанды. Уллу, гитче да, эркиши, тиширыу да «салам» деб саламлашхандыла. Бу сёз «саулукъ» дегенни магъанасын тутады, дейдиле. Алай эсе, тюбеген сагъатда экиси да бир-бирине саулукъ теджегендиле.

Адамла арбазгъа кирселе: «Арбазгъа игилик», - дейдиле. Алайдагъыла да: «Келгеннге да игилик, келигиз, джууукъ болугъуз», - дейдиле. Арбазда къууанч бара тура эсе: «Кюнде кюнюгюз да былай болсун», - деселе, ала да: «Сау болугъуз, келигиз, къошулугъуз», - дейдиле. «Иш къолай болсун», - десе ишлей тургъаннга, «сау бол, ишим а былай болду да къалды», деб къолларында затланы джерге салыб, олтурадыла. Келгенле да быланы бир зат бла атларын табаргъа борчлу боладыла. Бачхада эсе «бачха толу болсун» – «сау бол», джолоучу эсе «джолугъуз болсун» - «сау бол», базарда эсе «базарыгъыз болсун» - «сау бол», мал кюте тургъаннга тюбеген «кёб болсун» - «сау бол», ашай тургъаннга келселе, «аш татлы болсун» «сау бол, кел, олтур» дагъыда былагъа ушаш саламлашадыла. Талай адам болсала уа, кёбчюлюк халда айтадыла.

Эркиши тиширыугъа, тиширыу тиширыугъа «кюн ашхы» берирге болады. Алай а тиширыу эркишиге, эркиши эркишиге алай салам берген адет джокъду. Тиширыу бла «танг ашхы болсун», «эртден ашхы болсун», «кюн ашхы болсун», «кече ашхы болсун», деб саламлашадыла. Ала да: «Ашхылыкъ кёр (кёрюгюз)», - деб джууаб къайтарадыла, олтуруб тура эсле, ёрге турадыла. Къартла эселе турмай къалыргъа да боллукъдула. «Салам» деген бир сёз, андан къалгъан 9-10 сёзню орнун тутады. Мен билиб, башха халкълада бу зат бла байламлы аллай бир сёз джокъду.

ХАПАЛАНЫ Исмаил.
Ючкекен эл.
 
2019 дж.хычаман айны 16 Къарачай"
ХУБИЙЛАНЫ
Хамитни джашы Абу-Хасан



Къарачай-Черкесияда журналистиканы ёсюмюне эм уллу юлюш къошхан фахмулу адамланы бири Хубийланы Хамитни джашы Абу-Хасан керти дуниягъа кетди, Аллах джандетли этсин.

Абу-Хасан 1940-чы джыл аууз-герги (октябрь) айда Архызда туугъанды. Атасы къазауатда джуртубузну сакълай, уллу сермешлени биринде ёлгенди. Кёчгюнчюлюкню ал джылларында анасы да ауушуб, Абу-Хасан ёксюз къалады. Бери къайтхандан сора Даусузда орта школну бошаб, Зеленчук районда чегет мюлкде бир кесек ишлейди. Андан сора Къабарты-Малкъар Геофизика экспедицияда урунады. Артда Черкесскеде НВА заводда ишлей тургъанлай, аскерге аладыла. Ол борчун толтуруб къайтханлай, 1965-чи – 1969-чу джыллада Къарачай-Черкес кърал пединститутда окъуйду.

Хубий улу школну огъары классларында окъугъан заманында огъуна статьяла джазыб башлагъан эди. Аланы область радио бла бериб, «Ленинни байрагъы» газетде да чыгъарыб тургъан эдиле. Ол себебден институтну бошагъанлай радиокомитетге чакъырадыла. Анда редактор болуб бир бёлек заманны ишлегенден сора, «Ленинни байрагъы» газетге энчи корреспондент болуб джарашады. Узаймай аны редакцияда партия бёлюмге тамада этедиле. Алайдан, 1972-чи джыл, Ростов шахарда Баш партия школгъа ашырадыла. Аны бошаб къайтханында областны Маданият управлениесини тамадасыны орунбасары этедиле. Кёб турмай биягъы редакциягъа къайтыб, партия бёлюмню тамадасы болады. 1976чы джыл газетни баш редакторуну орунбасары къуллукъгъа кёчюредиле. Джашаууну ахыр кюнлерине дери ол ишин сый бла баджарыб да турады. Аллай бир джылны ичинде журналистикада биринчи атламла этген джаш адамлагъа болушханлай тургъанды, аланы бир бёлегине редакциягъа джол ачханды, ол юретгенлени талайы энтда ишлейдиле.

Абу-Хасанны журналистикада къыйынын белгилей, анга «Совет басманы айырмасы» деген сыйлы ат атагъан эдиле. Очерклерин, статьяларын миллет сюйюб окъуй эди. Аны хапарлары талай джыйым китабда басмаланнгандыла. Окъуучула «Ёлгюнчюннге дери» романы бла да шагъырейдиле.

Алай болса да Хубий улу джашауунда эм уллу джетишимге Къур’анны ана тилибизге кёчюргенин санай эди. Бу бек джууаблы, къыйын ишге ёмюрюню джыйырма джылын бергенине аны таныгъанла шагъатбыз. Къарачай тилде биринчи чыкъгъан Къур’анны бусагъатда уллу, гитче да окъуйдула.

Ариу сёзлю, кимге да игилик излеген, къолундан келген бла болушхан, джумушакъ адам эди. Биз аны ёмюрде да унутурукъ тюлбюз. Юйдегисине, джууукъларына уллу бушуу этгенибизни билдире, къайгъы сёз беребиз. Джатхан джери джумушакъ болсун.

«Къарачай» газетни коллективи,
«Къарачай – алан халкъ» джамагъат
бирлешлик,
Къарачай-Черкес республикан китаб басманы
коллективи.


«Къарачай» газетни баш редакторуну заместители, СССР-ни басмасыны сыйлы къуллукъчусу, РФ-ны Журналистлерини союзуну члени, КъЧР-ни махтаулу журналисти

Хубийланы Хамитни джашы Абу-Хасан

79 джылгъа келе ауушханына терен бушуу этиб, юйдегисине, джууукъ адамларына къайгъы сёз беребиз.

КъЧР-ни Миллет ишлерини, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы юслеринден министерствосуну коллективи.


«Къарачай» газетни баш редакторуну орунбасары, СССР-ни басмасыны сыйлы къуллукъчусу, РФ-ны Журналистлерини союзуну члени, КъЧР-ни махтаулу журналисти

Хубийланы Хамитни джашы Абу-Хасанны ауушханына бушуу этиб, юйдегисине, джууукъ адамларына эмда «Къарачай» газетни редакциясына къайгъы сёз беребиз.

Миллет журналистиканы айнытыргъа Абу-Хасан Хамит улуну уллу къыйыны киргенди. Ол патриот эди, керти интернационалист эди. Аны джарыкъ сыфаты ёмюрлюкге бизни джюреклерибизде сакъланныкъды.

«Абазашта», «День республики», «Ногъай давысы», «Черкес хэку» газетлени коллективлери.

КъЧР-ни Башчысы бла Правительствосуну пресскъуллугъуну управлениесини тамадасы Переславцева Людмила Геннадьевнагъа эгечи
Спицина Оксананы
ауушханына терен бушуу этиб, къайгъы сёз беребиз.

«День республики», «Къарачай», «Абазашта», «Черкес хэку», «Ногъай давысы» газетлени коллективлери.
 
2019 дж. къыркъаууз айны 7 "КЪАРАЧАЙ"
Редакциягъа келген письмоладан
КЕСИНИ СУРАТЫ САЛЫНСЫН ДЕБ ТИЛЕЙМЕ

Багъалы редакция, мен газет окъуучуларыгъызны бириме. Газет алмай бир джылны да къалмайма. Газетибизде бек кёб иги статьяла чыгъадыла. Мамчуланы Динаны, Ёзденланы Якъубну, Семенланы Аминатны, Томпаланы Алибекни, Аппаланы Билялны, Лепшокъланы Хусеинни, тарихчилерибиз джазгъан статьяланы бек сюйюб окъуйма. Ёзденланы Альбертни кёб болмай басмаланнган «Халкъны чайкъамагъыз» деген статьясы да бек кёб затха ойлашдырады. Семенланы Аминат бардыргъан «Ёлюмсюз полк» деген рубриканы ёсюб келген джаш тёлюге юлгюге, миллетибизни атын иги бла айтдырыуда къаллай уллу магъанасы барды. Аталарыбыз къазауатда къан тёге тургъанлай атыбызгъа бандитле атаб, адам ашаучула келедиле деб, юйюбюзден, джерибизден кёчюрюб ийгенлеринде азмы къыйналгъанбыз.

Газетибизни магъанасы кюнден кюннге уллу бола барады. Тарихчилерибиз белгили адамларыбызны юсюнден излеб, табыб джазадыла. Мени тилегим, ашхы адамларыбызны юсюнден джазыб, суратларын салгъан заманда джангылмазгъа кюрешигиз. Джангылычла кёб боладыла газетде. Биреуню этген ишини юсюнден джазыб, сураты уа башха адамныкъы салынса, ол бек терс болады.

Мени джюрегими къыйнагъан бир зат болгъанды, аны юсюнден джазмай къоялмайма. Газетден болушлукъ излейме эмда тилейме, мен айтхан ётюрюк неда кесим къурашдыргъан хапар тюлдю.

«Къарачай» газетни 2010-чу джыл, никкол (июнь) айны 3-де чыкъгъан 41-чи номеринде тарих илмуланы кандидаты Батчаланы Шамил «Ол джашауун халкъгъа бергенди» деген статьясында огъарытебердичи Акъбайланы Исмаилны (Чокуна афендини) юсюнден джазады. Аны суратын салыр орнуна уа мени къарт атамы, Абайланы Махтини, суратын (кёкюрегинден ёргесин) салады. Статьяны окъуб, мени къарт атамы суратын нек салгъан болурла деб тургъанлай, ол джыл огъуна 43-чю номерде Абайланы Махтини юйдегиси бла тюшген суратын кёреме. Суратны тюбюнде былай джазылыбды: «Исмаил къарнашыны туудугъу Руслан эмда келини Биджиланы Чичикай бла». Ол суратда уа Абайланы Къалтур хаджини джашы Махти, аны юй бийчеси, Огъары Тебердиден Семенланы Тутарны къызы Шахий, къойнунда сабий да аланы къызлары Нузула – мени анам боладыла.

Бурун заманда адеб-намыс бек кючлю болгъанды. Чичикай къайын атасыны къарнашыны къатында сирелиб, сабийни аны къойнуна бериб, суратха тюшерикми эди? Чичикай учкуланчы Биджиланы Адейни эгечи болгъанды.

«Къарачай» газетни 2010-чу джыл никкол (июнь) айны 17-де чыкъгъан 45-чи номеринде басмаланнган статьяда суратда Акъбайланы Исмаил эгечлери бла тюшгенди. Ма ол, керти да, Чокуна афендини суратыды.

Махти узунджаякъ, уллу сюекли адам болгъанды, Исмаил а назигирек, орта бойлу. Махтини анасы Акъбайладан болгъанды, Исмаилгъа къысха джууукъ джетгенди, аны эгечи Сапият бла бек татлы джашагъандыла. Сапият: «Мени Исмаилгъа бек ушатадыла», - деб джылаб, хапар айтыучан эди.

2010-чу джыл чыкъгъан 43-чю бла 45-чи номерли газетледе суратланы тенглешдириб къарагъан, экиси бир адам болмагъанларын ангыларыкъды.


Абайланы Махти.

2011-чи джыл алтотур (март) айны 5-де чыкъгъан 18-чи номерли, 2014-чю джыл эндреуюк (декабрь) айны 2-де чыкъгъан 93-чю, 94-чю номерли газетледе ол сурат, Интернетде ол сурат, Акъбайланы Харун чыгъаргъан «Харифледе» ол сурат, Хатууланы Рашидни китабында ол сурат. Акъбайланы Исмаилны (Чокуна афендини) юсюнден джазыб, биягъы суратны саладыла. Бир джерде Чокуна афендини кесини сураты салынмайды. Аны этген ишлерини юсюнден джазылыб, сора башханы сураты салынса ол тюзлюкмюдю?

Бу эки къарт Огъары Тебердиде джашагъандыла, бир-бирине джууукъ джетгендиле. Экиси да керти дуниягъа кетгендиле, джандетли болсунла. Ол дунияда быланы бир-бирине къаршчы этмейик, гюнах алмайыкъ. Экиси да къыйынлыкъ кёрюб ауушхандыла.

Бу ишни юсюнде джазыучуларыбыз джангылгъандыла. Бу иш былай тереннге кетерик болмаз эди, заманында айтылгъаннга тынгылаб, эс бёлселе.


Акъбайланы Исмаил.

Биринчиси, мен 2010-чу джыл «Къарачай» газетни 43-чю номеринде суратны кёргенлей да айтхан эдим, айтдыргъан да этген эдим, барыб да айланнган эдим, алай а: «Киши ийнанмайды, кишини тынгылар акъылы да джокъду», - деген эдиле меннге. Мен муну барын да биле тургъанлай, айтмай къойсам, гюнахы меннге келликди, биле тургъанлай, тюзетмей къойсала гюнахы джазгъанланы боллукъду.

Экинчиси, бу газетни бетиди, аны сыйыды. Терсликле кимде да боладыла, алай а билгенибизни тюзете барыргъа керекбиз.

Чокуна афендини кесини суратын салыргъа нек болмайды? Бири биринден кёчюрюб баргъанча, хар джерде да бир сурат. Суратланы Исмаилны эгечи Сапият бла аны къызы Лейладан алгъандыла ол заманда. Меннге да къарт атамы суратларын ол берген эди. Алайда эки суратны да кёрюб, джангылгъан болурла. «Меннге бу суратланы Махти кеси берген эди, энди къарт атангы суратын кесинге берейим, кесинг тут», - деген эди ол заманда Сапият. Кесини атасыны суратын джангылыч берликми эди ол меннге?

Багъалы «Къарачай» газет! Сизден тилекчи болуб джазама, бу джангылычны тюзетирге болушугъуз. Абайланы Махтини суратын, Акъбайланы Исмаилны (Чокуна афендини) суратын да иеме сизге, тенглешдиригиз да къарагъыз. Суратла чыкъгъан газетле:

2010-чу джыл 41-чи номер – Батчаланы Шамилни «Ол джашауун халкъгъа бергенди» деген статьясы;

2010-чу джыл 43-чю номер;

2010-чу джыл 45-чи номер (бу суратда Исмаил кесиди);

2011-чи джыл 18-чи номер – Къарачай орузлама;

2014-чю джыл 93-чю-94чю номерле – газетни алгъыннгы редакторлары;

2015-чи джыл 3-чю номер – Хатууланы Рашидни китабыны презентациясы;

2015-чи джыл «День республики» газетни 3-чю номери – Мемориал къанганы ачылыуундан материал;

2015-чи джыл 6-чы номер – Ана тилни джылы;

2019-чу джыл 50-чи номер – Джазаланы Лидияны статьясы.

Аны тышында «Харифле» китабда, Интернетде да ол сурат салыныбды.

КЪАРАМЫРЗАЛАНЫ
Радимхан,
82 джыл.
Къарачай шахар.
 
2019 дж. къыркъаууз айны 7 "КЪАРАЧАЙ"
Дин
ИМАМ БЛА УШАКЪ

«Къарачай» газетни корреспонденти КЪОБАНЛАНЫ Махмут мындан алда Ючкекен элни межгитини имамы Чотчаланы Хаджини джашы Асхат хаджиге тюбеб ушакъ этгенди.



- Джаш тёлюню ариу халиге юретиуню, аманлыкъчыла бла кюрешиуню дагъыда башха ишлени юсюнден тыйыншлы хапар айтсанг эди.

- Дин, къуллукъчуламы, башха санагъатда ишлегенлеми боладыла, барыбыз да бирден къолгъа алыб, джаш тёлюбюзню ариу халиге юретиб, джашауда юлгюлю адамла болурча этерге керекбиз. Джаш тёлю тамблагъы кюнюбюзню адамларыдыла. Алагъа кёре боллукъду абадан къауумну джашауу да. Ала юлгюлю адамла болсала, биз да рахат джашарыкъбыз.

Бу арт джыллада Гитче Къарачай районну дин къуллукъчулары, артыкъ да бек межгитлени имамлары джаш тёлюню диннге тартыргъа кюрешедиле. Керти, таза дин адамны аманнга юретмейди, игиликге юретеди. «Хоншунг инджилиб тура эсе, болуш анга», дейди дин.

Бусагъатда джаш тёлюню арасында межгитге джюрюгенле аслам болуб барадыла. Намаз этиб, ишлерин бошаб, аны бла кетиб къалмайдыла. Къатыма келиб, дин бла байламлы тюрлю-тюрлю сорууланы бериб, джууаб этерими сакълаб турадыла.

Мени дагъыда бир зат къууандырады: джаш тёлю ички бла кюрешмегенни орнундады. Ол себебден къууанч болгъан джерледе дауур-сюйюр болмайды, юйленнген джаш адамланы сабийлери саулукълу сабийле болуб тууадыла.

- Джаш тёлюню ариу халиге юретиуде районну джамагъат бирлешликлери, кърал къуллукъчулары да юлюшлерин къоша болурла?

- Алайды, алай болса да, «бир асхакъ токълу болса, сюрюуню бузар» дегенлей, анда-санда дегенча кеслерин эркин, табсыз джюрютюрге излеген джаш адамла да тюбеучендиле. Алай а, аллайла МВД-ны Гитче Къарачай районда бёлюмю, Батчаланы Рашидни джашы Маратны башчылыгъы бла, къаты кюреш бардырыб, ала районда болмазча неда бек аз болурча мадарла къурайды. «Бюгюн болмаса да тамбла аманлыкъчыны айыбына джолукъдурурбуз», деб сакълаб турмайдыла. Ол кюн огъуна аманлыкъчыланы ызларындан тюшюб, айыбларына джолукъдурадыла. 2013-чю джылдан бери бёлюмню тамадасы Батчаланы Рашидни джашы Марат болгъанлы алай тири ишлейдиле. Анга дери районда мал, автомобиль урлау, юй тонау, тюйюш-дауур аслам болуучан эди. Энди ол ишле унутула барадыла. Бусагъатда адамланы асламысы автомобиллерин, гаражгъа джыймай, арбазда, орамда къоюб да олтуруучандыла. Хазна киши тиймейди, аланы сюрюб кетмейди дегенлигимди. Алгъын джыллада джангы автомобилинги къой, чачыла тургъан автомобилинги да арбаздан къоратыб кетиучен эдиле. Къысхача айтсам, Батча улу МВД-ны Гитче Къарачай районда бёлюмюню тамадасы болгъанлы районну джамагъаты аманлыкъчыладан хазна хата кёрмей, тынчлыкълы джашайды.

Батча улу бла мен бирбирибиз бла тюбешиученбиз. Джууаблы ишде ишлесе да, бир да огъурлу, халал адамды. Инджилиб джашагъанлагъа сууаблыкъ ишле да этеди. Мен эшитгеннге кёре, Батча улу башчылыкъ этген бёлюм озгъан джыл эмда быйылны алты айында республикада биринчи орунну алыб келеди.

- Сау бол айтхан хапарынга. Таза динни шартларын адамлагъа, артыкъсыз да джаш тёлюге сингдириб кюрешиу ишигизде Аллах болушсун.
Изменено: Tinibek - 13.09.2019 14:53:43
 
2019 дж. къыркъаууз айны 7 "КЪАРАЧАЙ"
Окъуучуну оюму
АУУШХАННЫ СЫЙЫН КЁРМЕГЕН, САУУН СЫЙЛАМАЗ

Ауушханла (ёлгенле) тарыкъмазла, саула унутмазла

Тюбеген джерингде танышларынга: «Алан, къабырлагъа джюрюймюсюз?» - деб сорсанг, бек аз адам айтырыкъды «джюрюйбюз эмда кёб болмай анда болгъанбыз», деб. Джашагъан ёмюрюнде къабырлагъа адамларына иш этиб бармагъанла да тюбейдиле. Айтыугъа кёре, Индияда пиллени да къабыр орунлары барды. Пилле бир джылда алайгъа келиб, бир эки кере тёгерегине айланыб кетедиле дейдиле. Сора бир-бир адамланы пиллеча бир сезимлери джокъмуду? Къабырлагъа кирсенг а, XXI-чи ёмюрде джашагъанынгы унутуб, ёмюрледен къалгъан шыякыланы ичлеринде зиярат этгенча боласа. Бюгюнлюкде джамагъат къабырланы асламысы джюрек къыйналырча халдадыла. Юслерин ханс басханды, бир-бир къабырла ичине батхандыла. Чычхан, кеселекке, лобан тешиклери болгъанла, ит, тюлкю къазгъан къабырла да аз тюлдюле. Ханс асыры мийик ёсгенден, бир къабырдан экинчиге джырыб ёталмайса. Аланы сын ташлары да къолайсыз халдадыла. Юслеринде джазыулары онгнгандыла, окъуяллыкъ тюлсе. Обаланы арасы бла баргъан джаяу джолчукъланы юслеринден а айтмай къояйыкъ. Энди бу затлада кимле терсдиле, аны ачыкълайыкъ. Терслик не алгъыннгы коммунистледе, не бюгюннгю тамадалада тюлдю, къуп-къуру адамланы кеслериндеди. Не коммунистлени, не бюгюннгю тамадаланы бири да айтмагъанды къабырлагъа бармагъыз, къабырларыгъызны ариуламагъыз деб. Бир-бир афендиле, дагъыда бир къауумла хансха тиймегиз, къабырны джангыртсагъыз адам ёледи, дегенча айтадыла. Бусагъатда динден хапарлары болгъанла джетишедиле, алай а къабырла бла байламлы болгъан затлагъа хазна къатышмайдыла. Къабырлада не сюйсегиз аны этигиз, деб тургъанча кёрюнедиле. Алай этерге уа джарамайды. Неда этиб, биз барыбыз да къабырланы ариу, таза тутаргъа керекбиз. Алай этер ючюн а джылда бир кере тюл, болмаз къалса айда бир кере бара турургъа тыйыншлыды. Адам ауушханына къыйналыб, аны къабырын ариу этерге излей эсе, киши да анга дау салмазгъа керекди. Ол этди эсе, этала эсенг сен да эт.

Ауушханны асырарны аллы бла джыйылгъан халкъ, джер-джерге чачылыб, къабырын ким ариу тутады, ким ушагъыусуз сын таш салады деб, къабырлагъа барыб, къараб айланыучандыла. Сын ташы да ариу болуб, къабыр кеси да таза эсе, джамагъат аны адамларына уллу бюсюреу этиученди. Юсюн да ханс басыб, сын ташы да кёрюнмей, анда джазылгъанны да окъургъа мадар болмай къалса, джюрегинг къыйналады, къабырны адамларына айыб этеринг келеди. Бу арт джыллада бир къауумла эт джууукъ адамларыны къабырлары ариу, ушагъыулу болурларына эс бёледиле. Ол затланы джаратмагъанла да бардыла. Динде айтылгъаннга кёре, алай этерге болмайды дейдиле. Мен алай айтханнга хош тюлме. Адамларынгы багъалата эсенг, къарыуунгдан келе эсе, мардадан озмай ариу сын таш да сал, аны тёгерегин да таб джарашдыр. Къур’ан окъугъанла иги биледиле, анда не ишле, не ишлеме, не тазалама, не ариулама деб, бир сёз да джазылмагъанды. Энди бир эки оюмну сизге теджейме.

Биринчи оюмум. Къабырла ичине оюлгъанларын барыбыз да кёребиз, алай а аны себеби не болгъанын хазна адам ангыламай «къангалагъа саладыла терсликни». Ол тюз тюлдю. Къабырны оюлгъаны тахтадан болады. Тахта кенг терен къазылса, аны юсюне да ауур кулдала салынсала «ол дорбунчукъну» юсюн энгишге басыб, бош джаны энгишге джерге тюшюб къалады. Аны ауушханны салгъандан сора да, салгъынчы тюшюб да кёредиле. Кесигиз иги билесиз къабыр къангала тюз салынадыла сюелиб, сора биз къабыргъаны джонуб ауушханны ичине салсакъ къаллай «дорбунчукъ» болады? Мен оюм этгенден, ол алай болмаз ючюн, «къабыр къангаланы орнуна бетон плитала этиб, бир кесек ичлерин тюблерине тартыб, тюппе-тюз болмай джатламаракъ этиб салсакъ, тахтаны тар этиб, джюрегибиз хош боллукъ болур эди.

Андан да игиси уа тарихчи Будай М. айтханча этсек. Ол къабырны узунлугъун 2 метр, кенглигин ауушханнга кёре, теренлигин 1,60 сантиметр ёрге тахтаны тюз тюбюнде этдиреди. Юсюне да бетон плитала салдырады. Тахта этедиле тюбюнде.

Бу вариант таб, иги, узакъ заманнга чыдарыкъ болур. Топуракъ да ауушханны юсюне къуюллукъ тюлдю. Сыйлы къартла, джамагъат, джаш тёлю, афендиле, биригиб, къолгъа алсала, бу ишни къалай таб боллугъун, оюм этиб ачыкъларла.

Экинчи оюмум. Сын ташлагъа джазмай пластикалагъа джазыб, аны хырла бла сын ташха бегитсек ол ёмюрлюк боллукъду.

Ючюнчю оюмум. Ол афенди, бу хаджи, башха бюреу алай айтханды, деб турмай, къабырланы юслерин, тёгереклерин ариу, таза этерге керекди. Юсюнде хансны мийик ёсдюрмей тёгерегин да ариулаб, таза этиб, келсенг олтуруб окъургъа не скамейка, неда 1-2 шиндик салыргъа да тыйыншлыды.

Тёртюнчю оюмум. Болджал этиб турмай, хар ыйыкъда неда хар айда байрым кюн къабыргъа келиб окъуб, тилек тилеб, ариулаб кетерге, хар адамны бойнунда борчуду, дерикме мени сартын. Динде да айтылады: «Сиз обалагъа барыучу болугъуз, ол заманда ауушхан адамыгъыз эсигизге тюшюб, динни иги тутарыкъсыз. Ораза бла Къурманда уа къабырлагъа бармай къалмагъыз», - деб.

Биз а къайры барлыкъбыз хансны джырыб ёталмасакъ, къабырыбызны къайда болгъанын билмей, биреуге соруб айлансакъ... Бу бек айыб затды.

ХАПАЛАНЫ Исмаил.
Ючкекен.
 
2019 дж. къыркъаууз айны 7 "КЪАРАЧАЙ"
Халкъда джюрюген хапар
«ДЖЁРМЕ»

Эресей бла Тюркню арасында баргъан уруш 1878-чи джыл бошалыб, Эресей аскерни къурамында къуллукъ этген сегиз къарачай джаш да башларына бош болуб, эллеринеджерлерине къайтыб келе болгъандыла. Айтыугъа кёре, таулу джашла джолну къысхартабыз деб, тау ауушладан аууб келгендиле. Алай бла Морх башына джетгендиле. Узакъ, къыйын джолоучулукъда ач болгъан аскерчиле тауда бир арыкъ кийик эчкиге тюртюлгендиле да, аны ургъандыла. Джашла бирлешиб, эрлай эчкини союб, таб джерчикде от этиб, эчкини этин къазанчыкъгъа асхандыла. Урушну от тютюнюнден солуй-солуй безген аскерчиле, отдан аз арлакъчыкъда дорбунчаракъ ишленнген бир джатма къаяны тюбюне джамчыларын джайыб, алагъа таяныб, лахордан келме къойгъандыла.

Урушда джанлары сау къалгъан инсанла чамнакъырда эте, ойнай-кюле, этни бишерин сакълагъандыла. Джашланы араларында сёзге, джыргъа тамам устала - Сылпагъарланы Хако бла Аджиланы Таулан - болгъандыла. Ала кёллерине келгенни соза турмай, джыргъа салыб, айтыб да баралгъандыла. Араларында Чотчаланы Шымауха деген а, дунияда болмагъанча бир огъурлу джаш болгъанды. Айтыугъа кёре, Шымауха урушда джигитлик этиб, алтын саугъа да алгъанды. Ол ёмюрюнде не бир сыйсыз сёз сёлешмегенди, неда ётюрюк айтмагъанды. Чотча улу джылы бла къалгъанладан джашыракъ болгъаны амалтын, адетдеча, шапалыкъ этерге керек болгъанды.

Бу аскер джыйынчыкъгъа башчылыкъ этген къайсы болгъан эсе да Шымаухагъа: «Иги джашча, эт бишди эсе, бар да бир къара», – дегенди. Шымауха барыб, къазанчыкъдан бир эт кесекни алыб, къабыб кёргенди да: «Бишгенди», – деб джууаб бергенди.

- Да келтир бери, – дегенди тамада.

Шымауха къазанчыкъны отдан алыб, келтириб тенглерини алларына салгъанды. Чотча улу да, адетдеча, джаурун къалакъны тамадагъа бергенди, андан ары хар кимни джылына кёре эт юлюшлени салгъанды.

Ач болуб келген, аждагъанлача, аскерчилеге бир арыгъан эчкини эти азлыкъ этгенди. Джашладан бири, сюйсе, Сылпагъарланы Хако болсун, сюйсе, Аджиланы Таулан болсун, безигенди да, шапагъа башын буруб: «Алан, шапа, эчкини джёрмелери уа къайдадыла?» – дегенди. Ол бир чамчы джаш да, тенгини нек соргъанын терк ангылагъанды да: «Оллахий, мен да эслемедим. Ким эсе да джёрмелени къымды», – дегенди. Дагъыда биреу: «Да ким баргъан эди къазанны къатына? Ким баргъан эсе, ол къымгъан болур джёрмелени», – деб ышаргъанды.

- Да менден сора къазанны къатына киши да бармагъанды... Болмагъанны нек сёлешесиз?! Арыгъан эчкиден не джёрмеле чыгъарыкъ эдиле?! Не къымгъан хапарны айтасыз?! – дегенди Чотча улу. Безигенледен дагъыда бири: «Оллахий, Чотча улу джёрмелени хурджунуна салыб джашыргъан болур...» – дегенди. Бир башха да: « Чотча улу джёрмелени керти урлагъан эсе, ол хурджунундан озуб шалбар аууна-затха салыб къояргъа да боллукъду», – деб кюлгенди.

Джашланы тели оюнлары чекден чыгъа тебрегенинде, Шымауханны тамам бурнуна ётгенди да, тенглерине айталгъанын айтханды. Аны чарлагъанын кёргенлейлерине Сылпагъарланы Хако бла Аджиланы Таулан секириб ёрге туруб, бир макъамны да къураб:

«Санайма да джёрмелени бири джокъду, ой-ой!

Джёрме урларгъа Шымаухадан тири джокъду, ой-ой!» - деб джырлаб, абезекге баргъанча этиб тебрегендиле. Макъам ариу макъам болгъаны амалтын, магъанасыз сёзлеге къанат бергенди да, Сылпагъар улу бла Аджи улуну да ойнай билгенлери анга къошула, джашла бу болумну джаратыб, уллу къууанч этгендиле.

Ма алай бла, Хако бла Таулан джангы джыргъа бир магъанасыз сёзлени къоша, хайда джырны иги соза, джолну джол узуну джырлай, тенглери да «ой-ой», деб эжиу эте келгендиле.

Джашла эллерине келиб, къууанчлада бу джырны джырласала, халкъ да кюлюб, эрикгенин кетергенди.

Артда-артда бу джырдан учуна, Багъыр улу Къаспот бла Къалай улу Аппа да къурагъандыла «Джёрме» атлы джырла. Ала джарашдыргъан «джёрмелени» да хар бирини энчи макъамлары, джангы оюмлары бардыла. Ма алай бла «Джёрме» джыр халкъгъа тамам сингнгенди.

Бюгюн биз, кёбчюлюкню ауузунда джюрюген «Джёрме» джырны Сылпагъарланы Хако бла Аджиланы Таулан этген вариантын «Къарачай» газетни окъуучуларына теджейбиз.

   ДЖЁРМЕ

Тау Артындан чыкъгъан эди малгар аскер, ой-ой,
Тау аллындан баргъан эди зытчыу аскер, ой-ой.

Бара барыб Къыл кёпюрден атладыла, ой-ой.
Изледиле чийбыдырны, табмадыла, ой-ой.

Чийбыдырны нёгерликге алмадыла, ой-ой,
Къамчи бла бирер кере сермедиле, ой-ой,

Чаба-джорта тау башына ёрледиле, ой-ой,
Ёрледиле анда эчки кёрмедиле, ой-ой,

Тесукъагъа чыртда орун бермедиле, ой-ой.
Тау башында ёлтюрдюле семиз доммай, ой-ой,

Ол доммайны эндирдиле сегиз лохпай, ой-ой.
Доммай ашхын эчки ашхындан керме-керме, ой-ой,

Ол доммайдан этгенелле сегиз джёрме, ой-ой,
Джёрмелени бурадыла кирме-кирме, ой-ой,

Байлайдыла ичеги бла кюрме-кюрме, ой-ой.
Эт къайнайды къазанлада джёрме къатыш, ой-ой,

Джёрме бурулад, ичегиси – чалдыш-чалдыш, ой-ой.
- Санайма да джёрмелени бири джокъду! ой-ой.

- Джёрме урларгъа Шымаухадан тири джокъду! ой-ой.
- Мени джёрмем тас болгъанды, кёрюрмегиз? ой-ой,

Тилей барсам, ма, деб бери берирмегиз? ой-ой.
Аны ашаргъа олсагъатха бёрюмегиз? ой-ой.

Андан къарылыб биригиз ёлюрмегиз? ой-ой.
Огъай-огъай, джёрме тюлдю, ногъанады! ой-ой.

Мени джёрмем сау аскерге багъанады! ой-ой,
Мени джёрмем багъанадан базыкъ эди! ой-ой,

Джангызгъа къой, сау аскерге азыкъ эди! ой-ой.
Мени джёрмем джёрме тюлед – къазыкъ эди, ой-ой,

Мени джёрмем бир къарыннга джазыкъ эди! ой-ой,
Джёрме кетгенд Шымаухада шалбар аугъа, ой-ой,

Чотчалары не айтырла джёрме даугъа? ой-ой.
Джёрме кетди, алай болса, аллым бла, ой-ой,

Къан салгъанма джёрмелеге къарным бла, ой-ой,
Джау къуйгъанма тору атымы туягъына, ой-ой,

Джёрме кетди аргъы бетни аягъына, ой-ой.
Бир джёрмени эндиргенем, къарнымдады,ой-ой,

Бир джёрме уа ташадады-къойнумдады, ой-ой,
Къазандагъы джёрмелерим аллымдалла, ой-ой,

Джёрмелени бир бёлеги бойнумдалла, ой-ой.
Мен джёрмеме салгъан шатык доммай джауум,

Алты улоугъа джюк болады, джокъду дауум, ой-ой!
Тыш джанындан мен чырмагъан къара ичегим, ой-ой,

Джети улоугъа джиб болады – къаты бегим, ой-ой!
Джёрмеледен джау агъады, тамчы кибик, ой-ой,

Джёрмелени дауу келгенд, къамчы кибик, ой-ой,
Джёрме десенг, туз чартлайды табасында, ой-ой,

Шымауха джаш узалыучанд къамасына, ой-ой.
От тюшеди Генджаханны обасына, ой-ой,

Ийнанмагъыз Чотчаланы тобасына, ой-ой.
Джёрме дауну чырт айтмагъыз Шымаухагъа, ой-ой,

Айтсагъыз а башыгъыз къаллыкъды даугъа, ой-ой.
Сёз айтмагъыз Шымаухагъа, алтынлыгъа, ой-ой,

Тарыгъыгъыз Чотчалада къатынлагъа, ой-ой,
Джёрмеледен ашаб чыртда тоймагъанла, ой-ой!

Эртденбла эртденликде къобмагъанла, ой-ой,
Габашларын юйде излеб табмагъанла, ой-ой,

Табсала да, бурунларын къаблагъанла, ой-ой.
Аркъаларын санга буруб олтургъанла, ой-ой,

Отджагъаны бурун суудан толтургъанла, ой-ой,
Ийнелерин шалбар учха тюйрегенле, ой-ой,

Джыл кёзюне, тюй бюртюклей, юйрегенле! ой-ой,
Ой-ра, джёрме, сени эшигинг бир къурусун! ой-ой,

Аллах берсин джёрмелени чынг уллусун! ой-ой.
1878 дж.
 
Цитата
Tinibek пишет:
Бюгюн биз, кёбчюлюкню ауузунда джюрюген «Джёрме» джырны Сылпагъарланы Хако бла Аджиланы Таулан этген вариантын «Къарачай» газетни окъуучуларына теджейбиз.
Бек сюйюб окъудум). Сау болугъуз)
Я самая классная на форуме))))))))))))))
 
2019 дж. къыркъаууз айны 5 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхыла
ДЖЮРЕГИНДЕ УЛЛУ СЮЙМЕКЛИК ДЖАШАЙДЫ

Уллу джашау джолну ётген таулу тиширыу къыйынны, зауукъну да кёргенди. Аны таныгъанла анга уллу махтау бериб сёлешедиле. Джууукъ-тенг адамларына аныча къайгъыргъан, аныча джан аурутхан дунияда болурму, дерча бир адамды ол, дейдиле.

Алайды да, биз хапарын айтыргъа излеген Байчораланы Баблина, Элмырзаны къызы, кесини джашауун ёсюб келген джаш тёлюлеге окъуу-билим бериуге, аланы ариу халиде ёсдюрюуге атагъанды. Ары айланса да, бери бурулса да, ол кесини алгъыннгы сохталарына тюртюлгенлей турады – аланы саны сансыз-санаусуз кёбдю, ичлеринде онглу адамла да аз тюлдюле. Ала барысы да устаз тиширыуну сыйын кёредиле, аны багъасын биледиле.

Баблина 1939-чу джыл Огъары Тебердиде Байчораланы Ачейни джашы Элмырза бла Биджиланы Ильясны къызы Зайнебни сегизинчи сабийлери болуб тууады. Джангыз къызчыкълары Муксуннга энтда бир эгеч къошулгъанында, барысы да бек къууанадыла.



Элмырза бла Зайнеб сабийлери – Муксун, Мухтар, Ансар, Сеит-Мазан, СеитБатдал, Асхат, Къулча, Баблина – тюз адамла болуб ёсер ючюн, кёб къыйын салгъандыла. Ала бир-бирине къайгъыра билген, ишден къоркъмагъан, адебли-намыслы, ишленнген адамла боладыла.

Алай а юйдегини къууанчы узакъ бармайды. Уллу Ата джурт къазауат башланады. «Гюттю юсюне къалач» дегенлей, 1943-чю джыл, къазауат къызыу бара тургъан заманда, къарачай халкъны Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюредиле. Эки джашлары - Мухтар бла Ансар – уруш тюзледе сермешген Элмырза бла Зайнеб къалгъан сабийлери бла Къазах Республиканы Джамбул областыны Меркер районуну Чалдовар элине тюшедиле.



Мухтар аскер къуллукъгъа атланнгынчы эл школну, рабфакны да айырмагъа тауусады. Абычар джаш Сталинград, Белорус, Кюнбатыш, Къыбыла-Кюнбатыш, Ленинград фронтланы къурамында уруш этгенди. Ленинград фронтда артиллеристлени взводуна башчылыкъ этгенди. Уллу Хорламгъа ол Берлинде тюбегенди. Къазауат бошалгъандан сора Германияда къуллугъун бардыргъанды. Отставкагъа, талай кърал саугъаны да алыб, подполковник чын бла чыкъгъанды. Саугъаларыны ичинде «Уллу Ата джурт къазауатда Германияны хорлагъаны ючюн» деген медаль бла Уллу Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени да бардыла.

Къазауат бошалгъынчы ол къарачай халкъны кёчюрюлгенин билмегенди. Билгенден сора, юйдегилерин излеб Алма-Ата шахаргъа барады. Алайда адамларын табалмай, Джамбулгъа атланады. Алайда джашауну джаратмай, комендантла бла келишиб, юйдегилерин Къыргъызстанны Беловодск элине кёчюрюб, ызына къайтады.

Мухтар баш билим алыб, иги кесек заманны Гродно шахарда эл мюлк институтда устаз болуб ишлейди.

- Мухтарны болушлугъу бла биз аякъ тиреген эдик. Ол, бизге къой эсенг, башха къарачайлылагъа да иги болушхан эди, - деб эсине тюшюреди Баблина. – Ансар да, насыбыбыз тутуб, урушдан сау-эсен къайтхан эди.

Къарачай халкъгъа тарих джуртуна къайтыргъа эркинлик бериледи. Байчоралары да Кавказгъа джол тутадыла.

- Арттотур (апрель) айны ахыр кюнлеринде товар вагонлагъа джыйылыб, джолгъа къуралдыкъ, - дейди Баблина. – Бизни ашырыргъа деб биргебизге окъугъанла, атамы ишинде тамадасы Иван Емельянович Волков келген эдиле. Вагонланы ичлери джырдан, къууанчдан толу эди. Бизни бла келген Аджиланы Исмаилны (Дандюуню) къызлары «Ой Светлана-светлячок, озари мне путь далёк...» деген джырны джырлаб келе эдиле. Поезд Къара-къум тюзледе тохтагъанында, биз, чыгъыб, темир джолну тёгерегинде ёсген гокка хансланы джыйыб, вагонну джасагъан эдик. Биринчи май байрамгъа джолда тюбеген эдик. Хычаман (май) айны 7де Джёгетей Аягъында темир джол станседе тохтадыкъ. Адамла, вагонладан чыгъыб, уллу той башланды. Бизни аллыбызгъа автоном областны башчылары чыкъгъан эдиле. Артда атам айтханнга кёре, ала Кавказский посёлокну къатында орналыгъыз, деб тилегендиле. Алай а бизни юйдегибиз Огъары Тебердини сайлагъанды. Ол кюн огъуна биз туугъан элибизге джыйылгъан эдик.

Баблина айтханнга кёре, адамла, машинадан тюшюб, суугъа чабыб джетиб, бауурланыб, иче эдиле. Бу сууну татыууна джетген джукъ джокъду дунияда, дей эдиле.

Баблина, элде школ болмагъаны амалтын, 9-чу классны Къарачай шахарда тауусханды, 10-чу классха кёчгенден сора, Огъары Тебердиде школ ачылады.

Кесини урунуу джолун 1961-чи джыл Огъары Тебердиде ал башланнган классланы устазы болуб башлайды. 1964-чю джыл Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну филология факультетин тауусады. Ол джылны къачында орус тил бла литературадан устаз этиб кёчюредиле. «Уллу къазанда бишген эт чий къалмаз» дегенлей, уллу бирикген юйдегини къызы ишин тынгылы баджаргъаны бла биргесине ишлегенледен, сохталадан, аланы аталарындананаларындан бюсюреу эмда разылыкъ табыб ишлейди.

1971-чи джыл аны ол школда директорну окъууюретиу ишледен орунбасары этиб саладыла.

Алайды, Баблина кесине, сохталарына да излемни къаты сала билгенин барысы да эслейдиле. Аны бла да къалмай, къураучулукъ фахмусун да кёрюб, 1987-чи джыл устаз коллектив аны кесине башчы этиб сайлайды. Кесини туугъан элинде бу тукъум ышанмакълыкъгъа, сыйгъа тыйыншлы болгъан, айхай да, уллу насыбды.

2001-чи джыл Къарачай районда окъуу бёлюмню тамадасы Х.А. Кузнецов анга берген характеристикада былай айтылады: «Баблина, Элмырзаны къызы, устазды, методистди. Орус тил бла литературадан баш категориялы устазды, баш категориялы башчыды, халкъ окъууну айырмасыды. Аны башчылыгъы бла бу школда иш тюз эмда юлгюлю салыннганды, устазла керекли болушлукъну табадыла. Коллектив бир-бирин ангылагъан, бир-бирини хатерин кёрген адамладан къуралгъанды. Аны къолунда ишлегенледен беш устазны баш категориясы, 12 устазны биринчи категориясы бардыла. Ючеулен «Халкъ окъууну айырмасы» деген знак бла саугъаланнгандыла.

1994-чю джыл Байчораланы Баблина районда орус тилни эм иги устазына саналгъанды. Джаш устазлагъа сынамын бергенлей, болушханлай турады. Ол окъуу-билим бериуде алчы сынамны хайырландырыугъа уллу эс бёледи. Бу школну базасында ана тилден устазланы семинарлары, районну школларыны директорларыны семинарлары, математикадан, орус, ингилиз тилледен устазланы, ал башланнган классланы устазларыны семинарлары бардырылгъанлай турадыла.

Директорну башламчылыгъы бла школда экспериментле бардырыладыла: Л.В. Занковну системасы бла ал башланнган класслада дерсле бериледиле, Китайгородскаяны джоругъу бла тамада класслада тыш къралны тиллерине окъутадыла, тау адетлени, аууз чыгъармачылыкъны, компьютерни билиуге уллу эс бёлюнеди. Арт беш джылны ичинде школда КъарачайЧеркесияны халкъларыны эм ашхы адетлерин джашаугъа сингдириу бла таукел кюрешедиле».

Айтыргъа, Баблина бир ишни этдим деб, бир джумушдан артха турмагъанды. Халкъыбызны сюргюнде сынагъан къыйынлыгъын кёзю бла кёрген тиширыу миллетини тин-иннет хазнасын джыйыугъа эмда аны ёсюб келген тёлюлеге бериуге уллу къыйын салгъанды. Ол зат бла байламлы кёб затны да джыйгъанды. Ол ишлеген кёзюуде школда къарачай халкъны эмда Огъары Тебердини тарихи, маданияты, адабияты бла байламлы музей ачылгъанды.

Миллетини не иги затын да сабийлеге сингдирирге эмда башхалагъа кёргюзюрге къаст этиб кюрешген директорну башчылыгъы бла устаз коллектив кёб тюрлю республикан эмда Бютеуэресей конференциялагъа къошулгъанды.

Ишин билген устаз ачыкъ дерслени таймаздан бардыргъанлай, джаш устазланы дерс берирге учундургъанлай тургъаны себебли, аны сёзюне бек тынгылагъандыла, хатерин кёргендиле. Школда ол 45 джылгъа джууукъ заманны ишлегенди, ишни таб къурагъаны ючюн, кёб кере тюрлю-тюрлю дараджада Хурмет грамотала бла да саугъаланнганлай келгенди.

2003-чю джылдан бери Баблина Алийланы Умар атлы кърал университетде ишлейди. Ол аны окъуу-билим бериуню асыулулугъу бла байламлы бёлюмюню къуллукъчусуду. Бюгюнлюкде да, алгъынча, кесин аямай кюрешеди, ёсюб келген джаш адамланы билимли, адебли-намыслы, ышаннгылы, тюз иннетли болурларын излейди.

- Къарнашым Мухтар «Горец из Теберды» деб китаб джазыб башлагъан эди, алай а аны чыгъарыб, къолуна алгъынчы дуниядан кетген эди, - дейди Баблина. – Мен ол башлагъан ишни аягъына джетдиргениме бек къууанама. Китаб, хазыр болуб, окъуучуланы къолларына тюшгенди.

Алайды да, гвардияны подполковниги Байчораланы Мухтарны эсге тюшюрюулеринден, джашауундан хапар айтхан китабны презентациясы 2019-чу джыл арттотур (апрель) айны 24-де Алийланы Умар атлы Къарачай-Черкес кърал университетде бардырылгъанды.

Китабха ал сёзню Баблина джазгъанды. Аны джигитлери бла байламлы суратланы джарашдырыб салгъанды, къарнашыны письмолары, башха къагъытлары да китабда орун алгъандыла.

Бу кюнледе Байчораланы Элмырзаны къызы Баблина кесини 80-джыллыгъын белгилейди. Аны джууугъутенги, сохталары, аны сюйген, багъалатхан адамла энтда бир кере анга разылыкъларын билдирликдиле. Анга къарагъан адам, бу асыл тиширыугъа анча джыл толады, деб да айтырыкъ тюлдю. Ол тириди, иши къайгъылыды, аны эки къолу да, кимге болушайым дегенча, кенг джайылыб турады, джюрегинде уа халкъына, джуртуна, джууукъларына, ёсюб келгенлеге уллу сюймеклик джашайды.

- Биз кёб затдан ётдюк, кёб къыйынлыкъ чекдик. Аны халкъыбыз унутмазгъа керекди. Бюгюннгю тёлюле биз кёргенни кёрмесинле, ана тиллерине уллу кёллюлюк этмесинле, ариу халили, юлгюлю болсунла, амандан игини айыра билсинле, - дейди Баблина. – Ёсюб джетген джаш адамланы ичлеринде фахмулула, билимлиле, адеблиле, адамлыкълары болгъанла кёбдюле. Ол барыбызгъа да уллу насыбды.

Байчораланы Баблинагъа биз да кючлю саулукъ, узакъ ёмюр, ишинде джетишимле, рахатлыкъ эмда мамырлыкъ теджей, джашаугъа къууаныр кюнлеринг сансыз-санаусуз кёб болсунла, дейбиз.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
 
2019 дж. къыркъаууз айны 5 "КЪАРАЧАЙ"
Джаш тёлю бла ушакъ
АППАНЫ АУАЗ БЕРГЕНИ

Багъалы джаш тёлюбюз! Биз – джыллары 60-дан атлагъанла – сизни аталарыгъыз, къарт аталарыгъыз: «Биз сизден билимлилебиз, сизден фахмулулабыз, сизден акъыллылабыз, сизден къарыулулабыз», – деб айтсакъ, сиз анга чыртда ийнанмагъыз. Къарт джашдан онглу болургъа мадары джокъду. «Биз сизден эсе сынамлылабыз, сизден эсе кёбню кёргенбиз», – десек а ийнаныгъыз.

Талай минг джылладан бери адам баласыны сыфаты хазна тюрленмегенча, халиси да тюрленмегенди. Аны амалтын, ачхалы, рысхылы болуу; уллу къуллукъда ишлеб, кёбчюлюкню кесине бойсундуруу; халкъ таныгъан бай кишини ариу къызына баш ие болургъа умут этиу; «бир кесек терсирек эсем да, мен айтхан болургъа керекди» дегенча эмда башха нафыслагъа кесин хорлатыу шартла адам улуну халисинден кетмегендиле. Аны амалтын, бюгюнлюкде «мерседеследе» айланнган, талай мингсомлукъ телефонланы, компьютерлени тиеклеринден баса билген джашланы бир къаууму: «Къалай къарангыладыла, ангысызладыла аталарыбыз...» - деселе, ала тюз болмагъанларына юлгюле келтирирге боллукъбуз.

Биринчиси, хар заманны да кесини акъылманлары, закийлери болгъандыла. Сёз ючюн, чархны биринчи къурагъан адам, аякъ машинаны къурагъандан фахмусуз неда акъылсыз болмагъанды. XХ-чы ёмюрде джашагъан Нобель саугъаны лауреаты Иосиф Бродский неда ол саугъагъа теджелген Борис Пастернак, XIХ-чу ёмюрню ал сюреминде джашагъан Александр Пушкинден, Михаил Лермонтовдан фахмулула, акъыллыла болмагъандыла. Неда XIX-чу ёмюрде джашагъан Пушкин да, Лермонтов да XVI-чы ёмюрню ахыр, ХVII-чи ёмюрно ал сюреминде джашагъан Шекспирден онглу болмагъандыла. Ёмюр джолланы ызыбызгъа баргъанча, аллыбызгъа барсакъ да, боллугъу алайыракъды. «Гиджах джашау хаман бола баргъанлыкъгъа сир, хар ёмюрню аты башха, магъанасы бир», – деб айтылгъан ол затха шагъатлыкъ эте болур. Къысхасыча айтыргъа, Уильям Шекспирни неда Исаак Ньютонну мыйыларында болгъан акъыл бла, фахму бла, ала XXI-чи ёмюрде джашагъанла болсала, ант этдирсегиз, телефонланы, компьютерлени тиеклеринден баса билмей къаллыкъ тюл эдиле. Алай эсе, билим бла фахмуну, акъылны араларын эсгере, оюмубузну, айтыр сёзюбюзню анга кёре айтайыкъ.

Бу къадар сёзню юлгюге келтириб кюрешгеним, биз – атала - балаларыбызны джанларына тийиб къалмайыкъ деген акъыл бла, кенгден келтириб, сёзню джумушатыб кюрешгенлигимди. Аны бла бирге, биз кёргенибизни, эшитгенибизни балалагъа айтсакъ, сынамыбызны алагъа берсек, ала джашауда биз джангылгъан джерде джангылмазла, биз абыннган джерде абынмазла деб келеди кёлюбюзге.

Бизни тёлю ХХ-чы ёмюрню 70-чи – 80-чы джылларында джетиб бишген къауумду. Аталарыбызгъа кёре биз къазауатланы да, сюргюнню да къыйырларын, бучхакъларын сынагъанбыз. Элибизге, джерибизге джау кириб келиб биз уруш этмегенликге, Совет Союз оюлгъан, ит иесин танымагъан озгъан ёмюрню 90чы джылларында кёбню кёргенбиз. Менчилик, оюмсузлукъ халибизни ал сафына чыгъыб, джюзле бла джашларыбыз бир-бирлерин къырыб къойдула. Ол тири, джигит джашларыбыз Уллу Ата джурт къазауатны заманында джетген джашла болуб, Белоруссияны чегетлеринде Къасайланы Османча уруш этген болсала, ант этдирсегиз, ала «Джигит» атха ие боллукъ эдиле. Ол кёзюуде алагъа «къарачайлыды» деб сыйлы атны бермеселе да, бара баргъан джашауда, 1965-чи джыл Къасайланы Османнга «Совет Союзну Джигити» деген атны бергенча, 1995-чи джыл тогъуз джашыбызгъа «Эресей Федерацияны Джигити» деген атны бергенча, берлик болур эдиле.

Озгъан ёмюрню 90-чы джылларында хаталары, гюнахлары болмагъанлай кетген джашла Аллахны рахматында болсунла; терс ишле этиб дуниядан кетген джашларыбыз да Аллахны аллында джууабларын кеслери берген болурла. Алай болса да, ол залим джашланы магъанасыз ёлгенлерине бек къыйналабыз. Къралда тюрлениуле болгъан заманда джаш адамла ол къатышыулагъа кёре, джанларын, юйдегилерин, эллерин, миллетлерин сакъларча джюрютюрге керек эдиле кеслерин.

Туура бизни тёлю кёргенни кёрлюк тюл эсе да (Аллах уллу палахдан сакъласын), биз кёргеннге ушаш, магъанасы алайыракъ болгъан къатышлагъа тюбеб къалыргъа боллукъду келлик тёлюбюз. Нек? Адам улу уруш-тюйюш, дауур этмезча алкъын бишиб бошамагъанды. Бир къауумла бай болур ючюн, къуллукъчу болур ючюн, кимни болса да кесине бойсундурур ючюн, бир аманлыкъдан да артларына турмаучандыла. Аллай адамла гюнахны, сууабны джукъгъа санамайдыла, къысхасыча айтыргъа, ала Аллахсызладыла. Ма ол Аллахсызланы арбаларына миниб, аланы джырларын джырламазгъа керекдиле бизни джашларыбыз, къызларыбыз.

Эресейни биринчи Президенти Борис Ельцинни: «Берите столько суверенитета, сколько сможете проглотить», – деген оюмсуз сёзлерине тынгылаб, 90чы джыллада чечен халкъ къаллай бир азаб чекди.

1999-чу джыл, КъарачайЧеркес Республикагъа Президент сайлагъан заманда, бизде да къазауат чыгъаргъа аз къалыб, Аллах Кеси сакълады.

Энди, мен 1999-чу джылда болгъан затланы кёбюсюн кёзюм бла кёргеним себебден, къысхасыча джаш тёлюге хапар айтайым.

Барыбыз да билгенден, республикагъа Президент сайлаулагъа къарачайлыладан беш-алты джаш бара эдиле. Черкеслиледен табышлылыкъ бла кюрешген, ол кёзюуде Черкесск шахарны мэри Станислав Дерев бара эди. Бизни миллетни кёбюсю Армияны генералы Семенланы Владимирге джан баса эди. Алай болса да, миллетибизде бирлик болмагъаны амалтын, сайлауланы биринчи турунда Станислав Дерев биринчи оруннга чыкъды, къарачайлыла да чёблерин беш-алтыгъа юлешгенлеринде, Семенланы Владимир кючден бла бутдан сайлауланы экинчи туруна ётдю. Къарачай миллет сюйсе, сюймесе да бирлешди. Экинчи тургъа хазырланыу башланды. Сайлаулада биз хорладыкъ. Алай а, ма андан ары башланды кюрешни къыйыны, уллусу. Хоншу халкъладан бир къауумла ол халгъа бой салалмай, къозгъалдыла.

Мен Семен улуну тёгерегине къысыкъ джыйылгъан бёлекни хапарын иги да билмейме, билгеними айтмайым. Мен, мени тенглерим халкъны ичинде айланнган, кёбчюлюкден бир бёлек эдик.

Биз джыйылыучу джер Семен улуну ара штабындан башха эди. Бизни штабыбыз Черкесск шахарда «Комсомолец» кинотеатрны мекямында эди. Бизни ишибиз – чабыу-джортуу, адам джыйыу... Уруш чыгъыб къалгъаны болса, Черкесскеде, шахар тёгерегинде орналгъан эллерибизде миллетибизге зарауатлыкъ джетмесин деб, хар ким элине-джерине барыб, таукел джашланы чакъырыб келген эдик. Ол келген джашла Черкесск шахарны ичинде бир тыгъырыкълада, шахарны тёгерегинде лесополосалада тура эдиле. Бизни халкъ къозгъалыуубузгъа башчылыкъ этген джашла, башында айтханымча, «Комсомолец» кинотеатрны мекямында орналгъан штабда тура эдиле. Не джашырыу, бизге къаршчы сюелген къарнаш миллетлени джашларындача, кёб ачхалагъа сатылыб алыннган мобильный телефонларыбыз-затларыбыз болмасала да, биз да къарыуубузгъа кёре, бизге чабыуул этгеннге джууаб берирча эдик.

Ма бу къайгъылы, къыйын болумда джашларыбызны хар бирини ким болгъаны ачыкъланнганча кёрюннген эди. Сёз ючюн, рахат заманда хагокла болуб кеслерин джюгеннге ургъанла, кимлерине эсе да базыб, махтаныб ауур сёлешген джашланы кёбюсю не аз да къоркъунчлу халгъа тюшгенлей, бирер сылтау табыб, штабдан къачыб кете эдиле. Рахат джашауда кишиге уллу сёлешмей бирча сабыр тургъан джашла, къыйын кюнде керти эркишилеча тура эдиле. Дагъыда бир сынагъаным, кёбчюлюкню ичинде кёзге тюшмеген, мындан а не чыгъарыкъды, деб тургъан джашладан да бир бёлеги, къыйын халгъа тюшгенлей, кеслерин эм джигитлеча кёргюзе эдиле. Аллай джашла бла ушакъ эте тебресенг, аланы ич дуниялары керти терен, бай болгъаны ачыкълана эди.

Бир кере, терс-тюз хапар болуб чыкъды эсе да, халкъыбызда белгили джашладан бирин ол бизге къаршчы тургъанла тутуб, тюе турадыла деген хапар чыкъды. Биз терк огъуна машиналагъа миниб, ол къуугъун келген джары тебредик. Ариулукъ бламы чачыллыкъбыз огъесе къан тёгюллюкмю эди, биз хапарсыз эдик. Черкесск шахарда Тургенев атлы туракъгъа (остановка) джетерге, бизни джашладан бири машинасыны къалачын онг джанына терк буруб, сафдан чыгъыб, мукъут болду. Ол къачхан джашны сан битгени, къара кючю, Аллахды билген, барыбыздан онглу болур эди. Джашладан бири анга телефон ачыб: «Къайры къачыб бараса?! Ызынга терк къайт!» – деб хахайлады. «Юсюмде спорт кийимлерим болгъандыла да, Акъ юйге кирирге керек болса, уяллыкъма...» – дегенча бир къуджур джууаб чыкъды телефонну ол бир джанындан. «Ой, юйюнг къурумагъан, биз акъ кёлек кийиб, галстук тагъыб, омакъ костюмла кийиб Президентге приёмгъа бара турмайбыз, тюйюшге барабыз. Терк къайт ызынга!» – деб, айталгъанын айтды тенгибиз. Къайры... Ол къачхан къайтмай, тас болуб кетди. Бардыкъ Акъ юйге. Биз джетерге ол «тутулгъан» хапары чыкъгъан джашыбызны да бошланнган хапары чыкъды. Аллахха шукур, кёз чыкъмады, баш тешилмеди, къан тёгюлмеди. Ол кюн огъуна ол къоркъуб къачхан джашны тутуб, ортагъа салыб, налат бериб, кереклисин табдырдыкъ. Ант этиб айтайым, ма ол къызбайны къара кючю менича экиден эсе онглу болур эди.

Ёмюрлеринде башчылыкъ этерге кеслерин теджемеген, рахат кюнде кеслерин джюгеннге урмагъан Джанкёзланы Хамидни джашы Хасанча (джандетли болсун) сабыр, оюмлу джашланы, къыйын кюнде кёбчюлюк кесине башчы этиб къоя эди.

Айла бла баргъан къозгъалыуну ахыр сюреминде табсыз, къоркъунчлу халла кёбден кёб болуб бара эдиле. Джанкёзланы Хасан тамам арыгъан эди. Бир-бирледе джукъу тели болуб, не айтханынгы да ангыламай къала эди. Бизге башчылыкъ этерик джаш а керек эди. Ма ол кёзюуде халкъыбызны белгили, джигит уланы Батчаланы Анзорну джашы Борисге (халкъ эркелетиб атагъан аты «Батча Боря») тилеб, аны башчы этдик.

Бир кюн, бизге къаджау тургъанла бек кёб адам болуб, сайлаулада хорлагъан генерал Семен улуну тургъан джерине барыб, аны къымылдатмазча къуршоугъа алыргъа кюреше эдиле. Батча улу, гуждарча, аллыбызда, биз да талай адам болуб ызындан тебредик. Ант этдирсегиз, тул-тубан джыйылыб тургъан ачыулу адамла Борисни кёргенлейлерине: «Батча Боря, Батча Боря...» - деб шыбырдашыб, эки джанына туруб «живой коридор» этиб джол бердиле. Бир уллу урушда хорлаб келиб, «триумфальная арканы» тюбю бла ётюб баргъанча, кёлюбюз алай уллу болуб бара эдик Батча улуну ызындан.

Кеслерини заманларында, ма аллай къыйын кюнледе Татаркъан, Джандар, Къара-Мусса, Умар, Джатдай дагъыда башхала джанларын артха салмай, «миллет ючюн, намыс ючюн, бет ючюн» атларын ёмюрлюкге айтдыргъандыла. Халкъ джигитлени заманларында бек кёб омакъ, бай-бий джашла да болгъан болурла. Алай а, «ма бу джаш эки къатлы юйде джашагъанды, анасындан туугъанлы бир километр къыйма ашагъанды» деб, кишиге эсгертме салмагъандыла, саллыкъ да тюлдюле. Халкъны эсинде акъыллыла, джигитле, халкъны джакълагъанла къалыучандыла. Джигит джашланы халилерине сынаб къараб турсанг, басымлылыкъны, келишимлиликни кёресе. Къысхасыча айтыргъа, рахат кюнде онглу джашла къамагъа чабмайдыла, ёзексизле, махтанчакъла, тоюмсузла, зарла чабадыла къамагъа. Алай эсе, сабыр, келишимли болургъа кюрешейик. Бир-бирибизге къатылыкъ этмейик. Не джигит эсек да, чыртда къарыуубуз джетмезлик джау бла кюрешебиз деб, кесибизге халеклик салдырмайыкъ. Джаныбызны, юйдегибизни, элибизни, миллетибизни, къралыбызны джакълайыкъ.

Бу къралны этген игиликлери да бек кёбдю, бизнича аз адам саны болгъан миллетлеге. «Къралыбыз» деген сёзню бетсиннгенча, энчи башыбызгъа джукъ излегенча кёрмейик. Нек? Бу къралны къурамында биз джашагъанлы эки ёмюрге джууукъ болуб барады. Мухаджирликни, урушланы, репрессияланы къыйынлыкъларын сынар керекли къалмагъанбыз. Алай болса да, биз, Американы бир къауум индей халкъларыча, къырылыб къалмагъанбыз, биз алкъынчы саубуз. Ана тилибизде сёлеше, окъуй, джаза, джырлай билебиз. Къралны Конституциясына кёре, республикабызны Конституциясына кёре бизге «ана тилигизде сёлешмегиз, окъумагъыз, джазмагъыз, джырламагъыз, ашхы адетлеригизни тутмагъыз!» деб киши тыйгъыч салмайды. Кърал берген эркинлик бла хайырлана билмей эсек, акъылыбыз джетмей эсе, кесибизбиз терс. Кесин сюймегенни киши да сюймейди. Аллахха шукур, бусагъатда джокъду хатабыз. Озгъан ёмюрню 90-чы джыллары бла тенглешдирсек, миллетибиз да, республикабыз да, къралыбыз да айныб барадыла. 2011-чи джылдан бери алыб къарасакъ а, къаллай бир сабий садла, школла, джарыкълыкъ юйле, больницала, спорт аралыкъла, сыйдам джолла, кёпюрле, паркла, терек бачхала, фермала дагъыда кёб тюлю, халкъгъа хайыр келтирген затла ишленнгендиле. Эм баш байлыгъыбыз а – рахатлыкъ, миллетлени араларында шохлукъ. «Джаханимни кёрмеген джандетге бой салмаз», – дегендиле буруннгула. Насыбыбыз биргебизде турса, бир-бирледе анга кереклисича багъа бере билмей къалыучанбыз.

Биз кючлю къаныбыз болгъан залим миллетбиз. Ол кючюбюзню (энергиябызны) кеси кесибизни къурутуугъа бурмайыкъ да, къралны джоругъундан чыкъмагъанлай, келишимлиле, сабырла болуб, биригиб джашаргъа юренирге бурайыкъ. Сабийлерибиз бла юйде ана тилибизде сёлешейик, школда ана тилден берилген дерслеге джюрюрча этейик. Бир-бирибизге махтанмайыкъ, зарланмайыкъ, уллу кёллю болмайыкъ. Таза динибизни терсине бурмайыкъ, ёлю гёбелеккелеча, къаугъала болгъан джерлеге атланмайыкъ. Аллахыбызгъа табына, миллетибизге, Эресей къралыбызгъа таза къуллукъ этейик.

Аллах бизни къарачайлыла этиб джаратхан эсе, Кеси буюргъан кюннге дери миллет шартларыбызны джакълайыкъ, сакълайыкъ.

ТОМПАЛАНЫ Алибек,
алты туудукъну аппасы.
 
Орта кюн, къы ркьаууз ай (сентябрь), 12,2019 жьш
Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru
Ачыу этиу
КОСМОСНУ БОЙСУНДУРУУГЪА УЛЛУ КЪЫЙЫН САЛГЪАН АЙТХЫЛЫКЪ АЛИМ



Ара шахардан ачы хапар келгенди. Малкъар халкъны аламат уланларындан бири, дунияда ракеталань! бла космос аппаратланы учуу жолларын белгилеу жаны бла теория тергеулени чыгъарып, аланы жерге къонарча этген, физикаматематика илмуланы доктору, Россейни илмула академиясыны академиги, Ленинчи саугьаны лауреаты Энейланы Магометни жашы Тимур жашаууну 95-чи жылында дуниясын алышханды.

Ол 1924 жылда 23 сентябрьде Грозныйде туугъанды. Аны атась! - белгили къь!рал къуллукъчу Энейланы Алийни жашы Магомет ол кезиуде Чеченде партия комитетни секретарь! болуп тургъанды. Хайт деген жыл санында аман адамланы хаталарындан жоюлгьанды.

Ол заманда Евгения Петровна Федорова Тимурну бла къызы Лейляны алып, Москвагъа кетгенди. Жаш анда ёсгенди. МГУ-ну механико-математика факультетинде окъугъанды. Уруш заманда къолун алдыргъанды. Болсада космосха учууну механикасындан илму семинарлагъа жюрюгенин а къоймагъанды.

1950 жылда Илмула академияны Математика институтунда М.В. Келдышны башчылыгъы бла механика бёлюм ачылгъанлай, дуниягъа аты айтылгьан алим ары Эней улун чакъыргьанды. Ол «оюмла андан бюркюп чыкъгъан» жашны, анга уа нёгерлери алай айтхандыла, бийик фахмусуна баш ургъанладан бири болгъанды. Аты заман бла тюрлене барса да, Тимур Магометович ол институтда, ол бёлюмде ишлеп тургъанды.

1951 жылда Эней улу ракетаны учурууну, жолун ызлауну тап амалын тапханды. Артда алимле ол онгну мурдорунда Жерни жалгъан спутнигин орбитагьа чь!гъарь!^у программаль! управлениясыны къыйматлы тюрлюсюн жарашдыргъандыла. Коллегалары бла бирге ол дагъыда гьаршны баш къатысында учхан жалгъан спутникни эволюциясы бла байламлы тергеуле да бардыргъанды.

1953 жылда теория сынаула бардыргъандан сора Энейланы Тимур космонавтланы жерге къоркъуусуз къайтарыуну амалын тапханды. Анга кёре 1961 жылда Юрий Гагарин гъаршха учуп. Жерге сау-саламат къоннганды.

Бюгюн космосха учууланы башламчыларыны атлары сагьынылсала, Сергей Королёв бла бирге Энейланы Тимурну да аты айтылып келеди. Алим нёгерлери аны ишине бийик багъа бергендиле, кесин да бек багъалагъандыла. Аны бла ишлегенни ала насыпха санагъандыла.

1978 жылда 27 сентябрьде астроном П.И. Черных аны намысына 5711 деген гитче планетаны ачханды. Анга «Энеев» деп аталгъанды. Ол 1992 жылда РАН-ны Ф.А. Цандер атлы алтын майдалы бла саугъаланнганды, 2006 жылда теориялы эм прикладной космонавтиканы мурдорларын жарашдырыугъа уллу къыйын салгьаны ючюн Демидов саугъагъатийишли болгъанды.

Битеу дуниягъа белгили алимибизни ауушханы бла байламлы тукъумгъа, ахлуларына, битеу жамауатха да уллу бушуу этгенибизни билдиребиз эмда къайгъы сёз беребиз. Билебиз, таурухлу бир журтлубузну деменгили ишлери бир заманда да унутуллукъ тюйюлдюле.

«ЗАМАН»
газетни редакциясы.
Изменено: Tinibek - 15.09.2019 23:03:19
Страницы: Пред. 1 ... 62 63 64 65 66 ... 70 След.
Читают тему (гостей: 1)

 

Написать нам