- Чакъырылмай келген къонакъ сыйланмай кетер.
- Бичгенде ашыкъма, тикгенде ашыкъ.
- Тилчи тилден къаныкъмаз.
- Ашлыкъ – бюртюкден, джюн – тюкден.
- Бермеген къол, алмайды.
- Айныгъанлы алты кюн, тогъайгъанлы тогъуз кюн.
- Ашын ашагъанынгы, башын да сыйла.
- Тёзген – тёш ашар!
- Мал ёлсе, сюек къалыр, адам ёлсе, иши къалыр.
- Сагъышы джокъ – джукъучу, акъылы джокъ – къаугъачы.
- Тас болгъан бычакъны сабы – алтын.
- Элге къуллукъ этмеген, элге ие болмаз.
- Джахил болса анасы, не билликди баласы?
- Тюкюрюк баш джармаз, налат кёз чыгъармаз!
- Аурууну келиую тынч, кетиую – къыйын.
- Рысхы – сют юсюнде кёмюк кибикди.
- Тил джюрекге джол ишлейди.
- Миллетни бойну – базыкъ, аны бла кюрешген – джазыкъ.
- Бозаны арты дауур болур.
- Ашха уста, юйюнде болсун
- Урама да – ёледи, сатама да – келеди.
- Ёгюзню мюйюзлери ауурлукъ этмейдиле.
- Эки къатын алгъанны къулагъы тынгнгаймаз.
- Термилгенинги табмазса, кюлгенинге тюберсе.
- Ханнга да келеди хариблик.
- Башсыз урчукъ тюзюне айланмаз.
- Кесине оноу эте билмеген, халкъына да эте билмез.
- Соргъан айыб тюлдю, билмеген айыбды.
- Ат да турмайды бир териде.
- Сёлеш деб шай берген, тохта деб, сом берген.
- Телиге акъыл салгъандан эсе, ёлгеннге джан салырса.
- Кёрмегеннге кебек – танг, битмегеннге сакъал – танг.
- Келгинчи, къонакъ уялыр, келгенден сора, къонакъбай уялыр.
- Таукел тауну аудурур.
- Кёзюнде тереги болгъан, чёбю болгъаннга кюле эди.
- Бетинги сатма, малынгы сат.
- Джигер – джаннга къыйынлыкъ.
- Аш хазыр болса, иш харам болур.
- Джаханимни кёрмей, джандетге кёл салмазса.
- От кюйдюрген, сау болса да, тот кюйдюрген, сау болмаз.
- Олтуруб кёрюнмей эди да, ёрге туруб кёрюне эди.
- Билим къая тешер.
- Ариу – кёзге, акъыл – джюрекге.
- Адам сёзге тынгыла, акъыл сёзню ангыла.
- Таугъа чыгъаллыкъ эсенг, тюзде къалма.
- Сабийни джумушха джибер да, ызындан бар.
- Къонагъы джокъну – шоху джокъ.
- Ауурну тюбю бла, дженгилни башы бла джюрюген.
- Сыфатында болмагъаны, суратында болмаз.
- Джылыгъа джылан илешир.
ХАЛКЪ ДЕГЕН НЕДИ? ХАЛКЪНЫ САКЪЛАРЫКЪ ДА НЕДИ?
24.03.2010 01:26:09
Халкъыбызны сакълар джанындан оюмла джазыла турсунла деб, ачылады бу тема. Теманы Батчаланы Хидаетни интервьюсу бла башлайбыз.
«КЮЗГЮ» ЖУРНАЛНЫ РЕДАКТОРУ ХИДАЕТ БАХЧЕНИ КЪАРАЧАЙ ХАЛКЪНЫ «ДЖАМАГЪАТ» АТЛЫ ДЕМОКРАТ ОРГАНИЗАЦИЯСЫНЫ БАШЧЫСЫ КЕЧЕРУКЪЛАНЫ АЗРЕТ-АЛИЙ ХАДЖИ БЛА НАУРУЗ КЮНДЕ БАРДЫРГЪАН УШАГЪЫ: - Ассалам алейкум, Азрет-Алий хаджи. Ушагъыбызны башланырыны аллы бла, Науруз Байрамыгъыз бла алгъышлайма. Аллах айтса, Джуртда халкъыбыз тынч-эсен болур, биз къоркъар, къыйналыр зат болмаз, кесигиз да иги болурсуз. - Алейкум ассалам. Аллахха шукур, джокъду бюгюнлюкде хатабыз. Къазауат болмаса, сюргюн болмаса, къалгъан затха чыдай, соруулагъа да джууаб излей, джашай барыргъа боллукъду. - Къаллай сорууладыла ала, кеслерине да джууаб табаламысыз? - Эм баш сорууну орнундан тебдиралмай, арыб, тохтаб турабыз. Ол соруу да неди десегиз - Сталин ибилис 1943-чю джыл къурутхан энчи Къарачай областны ызына къайтартыуду. Мен ангылагъаннга кёре, бу иш тынмай, бизни халкъ халкълыгъын сакълаяллыкъ тюлдю, тынгысы-тынчлыгъы да боллукъ тюлдю. - Биз эшитген хапарлагъа кёре, Къарачай-Черкес республиканы халкълары бирге джашаргъа излейдиле, кърал да Къарачай областны аны ючюн къуратдырмайды дейдиле. - Тюзю алай тюлдю. Къарачайны оноуу башхалагъа джетмезге керекди. 1943-чю джыл кърал Къарачай областны къурутуб, джуртубузну, мюлкюбюзню да кесек-кесек этиб, хоншулагъа чачыб, кесибизни уа - къарачай халкъны - башдан аякъ барын сюрюб барыб, Азияны къумларына, Сибирияны бузларына 558 кесек этиб, къуш тюгюнлей чачханды. Сталин ёлюб, Хрущевну кёзюуюнде, 1957-чи джыл 14-джыллыкъ тутмакъдан-сюргюнден халкъыбызны сау къалгъан джарымы ызына къайыталгъанды. Алай а, бизге оноу сормай, автономиябызны ызына бермей, Черкесге къошуб, Къарачай-Черкес област этиб къойгъандыла. - Алай болгъаны - Къарачайны Черкес областха къошулгъаны - иги болгъанды дегенле бардыла. «Сюргюнден къайытханларында къарачайлыла Черкесск шахарны тёгерегинде, джашаугъа табыракъ тюз джерлеге, тюшгендиле. Къарачайны олсагъатдагъы тамадалары халкъны таулагъа иймей тыйыб, тюзлеге орнатханлары - бек оюмлу, акъыллы иш болгъанды» деген хапарла джюрюйдюле. - Билмеген адамны башын тубаннга иерча бир ётюрюкдю бу. Къарачайлыланы, башха таулуланы да, тауладан тюзлеге кёчюрюу - орус патчахланы да, коммунист патчахланы да иннетлери эди, сиясетлери эди. Муратлары - алай бла бизни джуртубуздан, тауларыбыздан айырыб, башхала бла къатышдырыб, ассимиле этиу. Къарачайны башчылары да ол политиканы бардырыргъа кюрешгенден ары, халкъ къайгъылы тюл эдиле. Ма алай бла джерлешгенди халкъыбызны бир кесеги тюзледе. Тохтамай, тау эллерине къайытханлагъа, джашарча таблыкъла къуратмагъандыла. Бюгюн тау эллени тюб бола баргъанлары ол заманладан келеди. Къарачай башчыла халкъыбызгъа алай джан аурутханла болсала, кърал сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа буюргъан ачханы хоншулагъа ашатыб къоймаз эдиле. Ол ачханы кёбюсю черкес районлагъа, Черкесск шахаргъа джоюлуб кетгенди. Алийланы Умарча, Гюрджюланы Къурманча башчылары болса эдиле халкъны 1957-чи джыл - Къарачай областны да ызына къайтартыр эдиле, кърал къарачайлылагъа джоралагъан ачхагъа да тау эллени, Къарачай шахарны айнытыр эдиле. Бюгюн Къарачай шахарны, тау эллени тозураб тургъанлары - энчи Къарачай област (республика) болмагъанынданды. - Сора, къарачай халкъны мындан ары тас болмай джашары-къалыры энчи Къарачай республиканы къуралыуу бла байламлыды дейсиз. Алай эсе, Къарачай халкъ аны нек ангыларгъа унамайды? - Халкъ ангылайды. Ангыламаса, 1957-чи джыл тюзледе тохтаргъа унамай, мыллыгын тау эллерине атмаз эди. 1989-чу джыл 70 минг акъыл-балыкъ болгъан къарачайлы - алай демек , ой берирге, сайлаулада чёб атаргъа эркинлиги болгъанла бары - «Сталин къурутхан Къарачай областыбызны ызына къайтарыгъыз» деб, къралны тамадаларына къагъыт джазмаз эдиле. Къралны тамадасы Ельцин Къарачай областны къурауну хакъындан проекти бла къралны парламентине чыкъгъан эди. 1991-чи джыл «Сюргюннге тюшген халкъланы хакъларын толусу бла къайтарыу - реабилитация этиу» закон да алыннган эди. - Аллай Закон да бар эсе, кърал тамада Ельцин да разы болгъан эсе - нек къуралмай къалды да энчи Къарачай республика? - Аны чуруму бирди. Тамада къуллукъда ишлегенле халкълары къайгъылы тюл, кеслери къайгъылы болгъандыла. Къарачай-Черкес республика экиге - Къарачай бла Черкесге - юлешиннгенлей, ол къуллукъчу къауум орунсуз боллукъ эди. Аны себебли, къралны башына сёзлерин ётдюрюб, ала халкъны оноуун буздургъандыла. «Айырылыу болса, къан тёгюллюкдю» деб, халкъны да къатышдыргъандыла. «Биргеми, башха-башхамы джашаргъа излейсиз?» деб, Къарачайны оноуун башха халкълагъа, къауумлагъа соргъандыла. Ала уа - Къарачайны юлюшюн ашай юреннгенле - Къарачай кеси болсун дерге унамагъандыла. Ма алай бла, къралны законуна, халкъны излемине да къаршчы барыб, бизни тамадала туугъан халкъларын къраллыкъсыз къойгъандыла. - «Къарачай област кеси болса, джашаяллыкъ тюлдю: джери дыккыды, сабаны азды» деген ауазла да чыгъадыла... - Андан уллу ётюрюкню табыб айтхан да къыйынды. Бюгюннгю Къарачай-Черкес республиканы бютеу джери 14300 квадрат километрди. Алгъыннгы Къарачай областны джери 11400 квадрат километрди. Къарачай кеси болгъан сагъатда промышленносту, эл мюлкю, окъуу-культура джаны да терк айныб бара эди. Бютеу джер тюбю байлыкъла (алтындан къоргъашыннга дери) бизни джерибиздедиле. Дуниягъа белгили Минги Тау, Доммай, Архыз - айтыргъа, джер джандет бизни джуртубузду. Аны ючюн излемейдиле бизден айырылыргъа башхала. Къарачай областда къарачайлыла 85% болуучан эдиле. Бюгюннгю Къарачай-Черкесде уа 50% болалмай кюрешебиз. Къарачай областда къуру эки халкъ джашай эди: къарачай бла орус. Бюгюннгю Къарачай-Черкесде уа беш халкъ барбыз: къарачай, орус, черкес, абаза, ногъай. Къарачайлыладан тёрт-беш къатха аз болсала да, къарачай бла тенг юлюш аладыла ала. Сёз ючюн, юч абаза бакан, юч черкес бакан, юч къарачай бакан барды Къарачай-Черкес хюкюметде. Неда, хюкюметге байламлы илму-излем институтну алайыкъ. Анда да хар халкъдан онбиришер адам ишлейди. Газетлени алыб къарасакъ да - хар халкъны бирер газети. Хар затда да ма аллай тенглик сакъланады. 200 минг адам саны болгъан къарачай халкъ да, адам саны къыркъ минг болгъан черкес къауум да тенг болуб турадыла. Къарачай-Черкес республикада эм уллу халкъ да Къарачайды, эм юлюшсюз да олду. «Хар халкъны юлюшю адам санына кёре болсун» дегенни къалгъанла унамайдыла. 1957-чи джылдан бери бу болум тюрленмейди. Къабарты-Малкъарда уа хал башха тюрлюдю. Къабарты Малкъардан талай кере кёб болгъаны себебли, хар неде да аллай бир кере артыкъ юлюшлюдю. Аны бла къалмай, Малкъарны джуртун да кючлеб кюрешеди. - Энди талай халкъ Къарачай-Черкес республикада бирге джарашыб джашаб турургъа мадар джокъмуду? - Барды, джангыз хар халкъ неде да юлюшюн санына кёре алыргъа разы болса. Алай болурун а къалгъан халкъла излемейдиле. Быллай юлгю келтирейим. Къарачай-Черкес республикада къарачай халкъны саны черкесден тёрт-беш къатха кёбдю. Ишлеген сагъатда беш къарачайлы бла бир черкесли тенг иш къоратыргъа, хайыр этерге мадар джокъду. Алай а, тюшген хайыр юлешиниуге джетсе, бир черкесли кесине беш къарачайлыгъа джетген юлюш чакълыны даулайды. Къарачай, бюгюнлеге дери бола келгенича, кесини юлюшюн да къалгъанлагъа ашатыб турса, Къарачай-Черкес республика оюлмай турлукъду. Алай а, Къарачай санына кёре юлюшюмю алама десе, черкес-абаза къауум дауур чыгъарыб башлайды. Быллай терсликге Къарачай тёзюб турмаз. Аны себебли, эртде-кеч болса да, Къарачай-Черкес республика чачылмай къаллыкъ тюлдю. Бир кере, бирге джашаялмай, Къарачай бла Черкес 1926-чы джыл бир-биринден айырылыб, энчи областларын къурагъан эдиле. Ол заманда Къарачайны онглу лидерлери бар эди - Алийланы Умар бла, Гюрджюланы Къурман. 1937-чи джыл сталинчи джорукъ аланы къурутхандан сора, аллай башчыла чыкъмагъандыла Къарачайгъа. - Халкъла бирге джашаргъа излейдиле деген керти тюлдю сора? - Аякълансала, къарнашла огъуна бирге джашаялмайдыла - хар бири энчи юй къураб башлайды. Халкъла да алайдыла - энчи Юй къураб джашаргъа излейдиле. Къарыуу джетген энчи кърал болады, алай болалмагъан къралны ичинде миллет республика, област, округ, район болургъа кюрешеди. Кавказда джашагъан бирси халкъладан юлгюле берейим сеннге: Чечен бла Ингуш къарнаш халкъладыла. Алай а, ингушлула энчи республикаларын къурадыла, чеченлиле бла бир республикада джашаргъа излемедиле, излемейдиле. Гюрджюстанны эки халкъы - тегейлиле бла абхазлыла - Россиягъа таяна, Гюрджюден айырылыб, энчи республикала болдула. Къарачай-Черкес республикада эки бурху халкъ - ногъайлыла бла абазалыла - миллет районларын къурадыла. Халкъла къраллыкъ ючюн быллай бир нек кюреше болурла? Джангыз бир мурат бла: кеслерин - джуртларын, тиллерин, тарихлерин, адетлерин - сакълар ючюн. Уллу, гитче да - бютеу халкъла ангылагъанны Къарачай халкъ ангылай болмазмы? Ангылайды, керти башчысы болмагъан ючюн, тюзелмейди иш. - Бусагъатда Къарачай халкъны туруму къалайды? - Халкъны джашауун ангылар ючюн шахарларына, эллерине къараргъа керекди. Бизни халкъны ара шахары бола келген Карачаевскге къара. Не къонакъ юйю, не кинотеатры, не спорткъаласы джокъду. Шахарны бир тозурагъан орус элден башхалыгъы джокъду. Тау эллерибизде джаш тёлюню кёрлюк тюлсе. Хар ким башы къалгъан джерде айланады - халкъны къайгъысын этген башчы болмаса, халкъ чачылыб башлайды. Чачылмай да не этерикди - туугъан тауларында джашамазча этиб турсала. -Эм уллу къоркъуу неди къарачай халкъгъа бусагъатда? - Бюгюнлюкде эм уллу къоркъуугъа тилибизни унутула баргъанын санайма. Тил кетсе - халкъ джокъ болду. 20 джыл ана тил бла адабиятдан дерс китабла чыкъмагъанлы. Школлада аланы окъутуу заманны къысхарта барадыла. Къарачай шахарда университетде ана тил бла литературадан кафедраны да джаба айланадыла. Къарачай-Черкес республикада эм уллу халкъны - къарачай халкъны тилинде джангыз бир газет чыгъады, ол да - ыйыкъгъа эки кере. Айтыргъа, къралны политикасы да, бизни башчыланы къайгъырмагъанлыкълары да бир-бирине къошулуб, халкъыбызны тилсиз эте, ассимиле эте барадыла. Бу барыудан барса, биз бу ёмюрде огъуна тас болуб кетерге боллукъбуз. - Сиз айтхан боллукъ болса, халкъыбызны сакълар ючюн не этерик эдигиз? - Эм алгъа, «Сюргюн этилген халкъланы хакъындан реабилитация» законнга таяна, 1943-чю джыл болгъан чеклери бла энчи Къарачай республиканы къуратырыкъ эдим. Экинчи этерим, чекледе эллени бегитирик эдим, ызы бла бютеу тау эллени айнытыугъа кёчерик эдим. Халкъны халкълыгъын, тилин, адетин-тёресин да сакълай келгенле - элледиле. Ючюнчю этерим а - Къарачайда ичкини не тюрлюсю да къымылдамазча этерик эдим. Харамдан, гюнахдан кесибизни тыйыб, ислам динибиз айтханча джашаргъа керекбиз. Кёбдю этиллик зат - алай а кюч джетмейди. Кюреше-кюреше саулукъ да кетди, джылыбыз да келди. Биз ахырына джетдиралмагъанны, джаш тёлю джетдиралырмы, къайдам. Алай болса да, халкъ кесин бир эсгерлик болур. Умут Аллахданды. - Кёб къыйынлыкъ кёрген къарачай халкъыбызгъа уллу Аллах кеси болушсун. Аллахха аманат болугъуз барыгъыз да. - Биргелей, мубарек, биргелей. Тюркде къарачай джамагъатха да бизден уллу салам айтыгъыз. - Уа Алейкум Ас-Салам. 21.03.2010 |
|
|
|
13.09.2011 13:28:42
Кергелен:
Мен бир затны ангыламайма ,атала,анала сабийлери бла нени юсюнден ушакъ этедиле? Не зат юретедиле? Вообще что движет жизнь? |
|
|
|
03.01.2012 02:52:19
Bilal LAYPAN
ДЖАНГЫ ДЖЫЛДА ДА ЭСКИ САГЪЫШЛА Эки дунияны да джаратхан - Аллахды. Бири ючюн башхасын атмам, бу дуниягъа да табсыз сёз айтмам: эки дунияны да джаратхан - Аллахды. Къадар бизден болса да кючлю, джашаргъа керекбиз алай - эки дуниядан да юлюшлю болурча. Джулдуз бла Ай сын ташыбыздан да къарарча, къарагъан кибик джети къат Кёкден. Ёзге, баш болургъа керекбиз — чыгъарча, Ёлюм деген къуршоудан-чекден. Ёлюм бла - неда - джаханюм бла тауусулмазгъа керекди джол. Тауусулмазгъа да болур ол, джашасакъ - Китаб бла, Билим бла. Джаны саулай джандетге кирирге адам улугъа болмазмы насыб? Джандет Юйню уа кеси ишлерге ангысы-эси джетмезми аны? Джандет джуртунда джандет Юйюн ишлеялмагъан инсаннга - ёлсе-къалса да джандет эшиги ачылырмы? Ишеклиме анга. Аллах берген динин, тилин, джерин, ёзюн сакъламагъаннга, джандет Джуртун джандет Юй этиб, Миллет болуб джашамагъаннга - Аллах къайтара да джандет джуртланы бере турмазлыгъы — хакъды. Берилгенни сыйлай, сакълай билмеген - болалырмы адам да, халкъ да?! Джурт, тил берилгенди бизге, Ангы-эс берилгенди бизге, Къалам, Китаб берилгенди бизге... не керекди андан сора? Дагъыда, Джазыуубузну джазалмай эсек, оноуубузну эталмай эсек, Хакъ джолда баралмай эсек - Сора, барындан да къаллыкъбыз къуру. Боллукъ тюлдю Джуртубуз, Элибиз да, Къаллыкъ тюлдю динибиз, тилибиз да - Башхалагъа боллукъбуз къул. Къара таныгъанлыкъгъа, окъуб, Китаб айтханны ангылаялмайбыз, Анда буюрулгъанча, атлаялмайбыз - тамблабызгъа къарайма къоркъуб. Юлгю тюлдюле бюгюн не Шаркъ, не Баты - харамгъа, гюнахха туралла батыб. Барыр ючюн алгъа — къайытыргъа керекди артха: Ал Сёзге, Къаламгъа, Китабха. Алайсыз, къалыб джулдузсуз, Айсыз, кириб чарсха-тубаннга - кетерикбиз джардан-къаядан. Болурму къайгъы андан уллу? Анаяса этмей кесине Сёзню, Къайры барады адам улу? Барады къайры халкъыбыз да бизни?
Изменено: |
|
|
|
05.01.2012 06:55:06
Башында статья он джылны мындан алгъа джазылгъанды. Ким да болсун, алгъа, ангылатыб, ариу сёлешиб кёрюрге керекди. Тохтамаса, анга кёре. Башында айтылгъан адам, оюм этген болур - андан бери табсыз джазгъанына тюртюлмегенме. Бизни халкъгъа къаршчы джазгъанла, реабилитациябызгъа къаршчы баргъанла джетишедиле. Кърал закон алыргъа керекди: "1940 джыллада халкъланы джуртларындан кёчюргенлери-сюргенлери геноцид болгъанды деб. Анга къаршчы болгъан къой, ишекли болгъанын билдирген да - тюрмеге тюшерге керекди". Аллай закон болмаса - реабилитациябызгъа къаршчы джазгъанла тохтарыкъ тюлдюле. Бютеу кёчюрюлген миллетле биригиб, къралда аллай закон алдыралсала - (Европаны къралларында чуутлула, эрменлиле аллай законла алдырыб кюрешедиле, алдыргъан да этедиле) - бизге ётюрюк дау айтыучула тынч боллукъ эдиле. |
|||
|
|
12.01.2012 07:02:59
БИЗ БИР ХАЛКЪ ЭСЕК - АДАБИЯТ ТИЛИБИЗ ДА БИР БОЛУРГЪА КЕРЕКДИ
1960-чы джыллада Къарачайда-Малкъарда да бир дерс китабла бла окъуй эдиле къарачай-малкъар тилни. Бираздан а - малкъар алимлени бир къаууму, "малкъар тилден" джангы учебникле чыгъарды - алада уа - джазылыу джорукъ да, таб бир-бир харифле да башха тюрлю эдиле. Алийланы Умар Баблашевични дерс китабларын харам этиб, джангы учебниклеге кёчдю Малкъар джаны. Алай башланды къарачай-малкъар халкъны адабият тили экиге бёлюнюб. Ансы къарагъыз, 1960-чы джыллада малкъар газетде, къарачай газетде да джазыу джорукъ бирча эди. Ол джангы учебникле кимни оноуу бла, не ючюн чыкъгъанларын, авторлары да кимле болгъанларын билген бар эсе, былайгъа бир джазыгъыз. Алийланы Умар Баблаш улу джарашдыргъан дерс китаблагъа къайытмай, бизде бир адабият тил боллукъ тиюлдю. Бир халкъ эсе - бир адабият тил болмай мадар джокъду. "ЗЕЛЕНЧУК ДЖАЗЫУНУ" МАЛКЪАР ТИЛНИ МУРДОРУНДА ОКЪУБ КЁРЮУ "Коммунизмге Джол", 14 Февр 1965 Малкъар, къарачай миллетлени озгъан ёмюрледе историяларыны бир къауум белгисиз джерлерин ачыкъларгъа онг' берлик (бизни акъылыбызгъа кёре) бир шагъатлыкъ 1888 джылда Къарачайда бусагъатдагъы Архыз (Ырхыз) элден узакъ бармай табылгъанды. Илмуда ол «Зеленчук таш» деб белгиленеди. Бу бир шырхы ташдан этилген сынды. Ташны юсюне джазыу керкилиб, грек харфла бла этилгенди. Алай грекча окъуб кёргенде бир да магъана чыгъаралмагъандыла. Андан сора академик В. Ф. Миллер 1893 джылда ташны джазыуун дюгерча (осетинча) окъургъа кюрешгенди. Алай ол окъуу да доюнду дерге къыйынды. Миллерни окъугъанын, эндиледе (совет заманда) проф. В. И. Абаев, проф. Б. А. Алборов эм доцеит Г.Ф. Турчанинов бир бири ызындан игилендириб кёргендиле. Болса да, джазыудан къуру да адам атладан башха хазна зат чыгъаралмагъандыла. Аны да джазыуда болмагъан харфланы къоша, джазыуда болгъан харфланы уа джартысын ата кетгенден сора болдуралгъандыла. Бу башда айтылгъан алимлени окъугъанларын шарайыблары эм къолайсызлыкълары А. Ж. Кафоевну 1963 джылда Нальчикде чыкъгъан «Адыгские памятники» деген китабында толу тохташдырылады. Андан ары аны юсюнден айта турмай, окъуучуну ол китабха джиберебиз. А. Ж. Кафоев бу аты айтылгъан китабында ол джазыуну къабарты тилде окъургъа кюрешеди. Болса да аны окъуууну шарайыблары, терс джерлери «Зеленчук ташны» джазыуун андан алгъа окъугъанланы шарайыбларындан аз тюйюлдюле. Былайда аладан джангыз бек чюйре келген бир-эки шартны айтыб чекленейик. Джюз джылла бла христиан сын ташлада ΙΣ ΧΣ деген эки къысхартылыб джазылгъан сёз Иисус Христос (Исса файгъамбар) деб окъулуб келгенди. Кафоев'а аланы «ищхьэщ» деб окъуйду (бу сёзню магъанасын ол «аны башы» деб береди). деген сёзню бла 7-чи тизгинде I харфны магъаналарын'а затха да келтиралмай къояды. Ма дагъы да аны окъугъанында бир сёзню магъанасыны юсюнден. айтайыкъ. Ол сёз ташны 19-чу эм 20-чы тизгинлеринде харфладан къуралады: ΚΑΝΗΤЭΗΡ. Ол сёзню А. Ж. Кафоев «къантазыр» деб окъуйду. Бу харфладан быллай сёз чыкъмайды, ол бири. Экинчиси уа, «къан» — тюрк, «тазыр» а араб сёзледиле. Бу эки сёз адыг тилледен биринде V ёмюрде (эндиги тергеу бла) табыллыкъ болурму эдиле? Анда да, «къантазыр» деген сёзню магъанасын бир да келишдиралмайды. Башха джерлеринде да джетишим'сйзликле эм ачыкъ терсликле кёбдюле. Мен Зеленчукда табылгъан ташны джазыуун малкъар-къарачай тилде окъуб кёреме. Былайда къысха, аны бла байламлы оюмладан бир къауумун айтама. Анга кёре, окъуучу кеси Зеленчукдагъы сын ташда джазыу, малкъар тилни Черек аузунда (Малкъар ауузу) бусагъатдагъы тилини мурдорунда этилгенин кёрлюкдю. Алай мында сёзлени бусагъатда тас болгъан не да тюрленнген сыфатлары да барды. Болса да, анда малкъарлы не да къарачайлы сёзлени асламын бёк тынч ангыларчады. Джазыуда болгъан харфланы эм белгилени мен былай чыгъарама: ΙΣ ΧΣ ΟΑΓΣ НКОЛАОΣ ΣΑΧΗΡΝ ΦΟΙΧΟΒΣΗ ΟΡΣΗΦΟΣΡΤΠΑ ΚΑΘΑΡΠΑ ΚΑΟΑИΦΟГΡΤ ΑΝ ΠΑЛΑΝΑΠΑ ЛАNНФОΓРТЛАКА ΝΗΤЭΗΡ ОЕ. ОО ΣЛ. Джазыуну сёзлеге былай бёлеме (мен мындан башха тюрлю да бёлюб кёргенме): джазыуну сёзлеге бир джети тюрлю бёлюб кёргенде, бирде джазыу азыракъ, бирде уа аслам тюрлениб окъулады: былайда бу айтылгъан джети тюрлюден бирин келтиребиз: ΙΣ ΧΣ ΟΑΓΣ НКOЛАOΣ ΣΑΧ НРИФ ΟΙ ΧΟΒΣΗ ΟΡΣΗΦ ΟΣΡΤ ΠΑΚΑΘΑΡ ПА КАОАИФ ОГРТАН ПАЛ ΑΝΑ ПАЛАΝФ ОГРТЛАКА ΝΗΤЭΗΡ ΘΕ. ОО ΣΑ. Грекча ол заманда харфланы бла тауушланы келишиулерини, юсюнден джангыз бир ненча сёз бла чекленебиз (башха джерде тынгылы статьяда мында айтылгъанланы барында да• ишекликге джер къоймай, тынгылы бегимлерме). Византияны тилинде δ таууш болмагъанды. Аны себебли Π харф δ тауушну да белгисиди. Аны Миллер бла Абаев да айтадыла, В уа в тауушну белгисиди. Тюз анга ушаш, Σ бла Н, Ц бла Ы тауушну да белгилейдиле. Окъугъанда джазыуну 9-чу тизгини бек къыйнайды (суратха къараса ол белгили кёрюнеди). Эшта, анда джазыуну этген О-ну ызындан Р-ны джазарыгъын унутуб Σ ни джазыб тебрегенди. Р-уа О-ну бла Σ-ни арасында къалгъан мардадан аз джерчикге сыйыныргъа, андан да къыйын'а, ташны ол джерини эки джанында О-ну бла Σ-ни джазгъан заманда, гирдахланиган кесеклерин. къобармай, джазаргъа онг къалмагъанчады. Ол заманда джазыуну этгениге, тюз бу 9-чу тизгиндеча, РР-ны Σ-ни ызындан джазыб, сора ызлыкъла бла Р-ны О-ну бла Σ ни арасында окъулургъа керекди деб кёргюзгенден таб акъыл табыллыкъ болмаз эди. Алай эсе уа 9-чу тизгинни ΟΡΣΗΦ деб окъургъа керекди. Бек алдагъы ΙΣ XΣ деген эки къысхартылгъан сёзню Иисус Христос деб окъуйбуз. Тюз аныча, 21-чн тизгинде ΘΕ дегенни да, къысхартылгъан сёзге тергеб, джазыуну къалгъаныны магъанасына кёре, бу джол ТЭЙРЭ деб окъуйбуз. Греклиледеча тергесек, 21-чи тизгинде 79 деген санны кёргюзтеди. (Андан башха сан келишмейди). . Ахырда, джазыуда тюбеген эки дифтонгну юсюнден: ОА-ны ё-ча окъуйбуз, ΟΣ-ни уа орус ю-ча не да йу-ча. Энди джазыуну тюз болгъанынлай (шёндюгю тилге кёчюрмей бусагъатдагъы малкъар алфавит бла беребиз. (э узун — э-ни белгисиди): «Иисус Христос. Ёгс Ыколаос. Цах эриф οй ховсэ. Орсыф Осрт бакъатар ба. Къатаиф Юртан Бал Ана баланыф. Юртлака нэтэр Тэйри? 79 зл». Бу джазыуну былайлай окъуна къыйналмай кёб таулу, артыгъыракъ да черек ауузчу малкъарлыла, ангылаяллыкъдыла. Алай шёндюгю литература тилге келишмеген джерлери уа кёбдю. Анга сейир этерге керек болмаз. Нек десенг, бу джазыугъа минг джылгъа джууукъ болады. (Аны юсюнден артдаракъда антырыкъбыз). Андан бери уа тилде тюрлениуле бек кёб болгъандыла. Бусагъатда Малкъарда, Къарачайда юйге «ой» деб айтмайла. Бурун'а, эштада, Кавказ-да тюрк тилли халкълада алай айтхан адет болгъан болур. Анга ийнаныр ючюн Москвада 1963 джылда чыкъгъан «Тюркологические исследования» деген китабпы 143-чю бетин ачыб Э. Р. Тенишевну статья сына къарайыкъ. Анда айтханнга кёре, бюгюнледе Къытайдагъы уй-гурланы (тюрк тилли халкъ) яркендча сёлешген къаууму «ой» деб юйге айтады. Бусагъатда таулула йурт — «юрт» демейдиле, «джурт» дейдилё. Алгъынигы джолун'а Зеленчукну ташында джазыу ангылатады. Андан сора да аны юсюнден шёндюгю тилден эки юлгю эскертейим: «ат йер» — «атджер» эм «бу ийыл» — «быйыл» деб, «ат джер» (джер-иер) эм «бу джыл» (джыл-йыл) деген бла бирге, бир магъананы берирге, эсге келгенича, бирин биринден игиге санамай джюрютебиз. Суу Ана, Жел Ана д. а. к. (эртеде ийнаныулагъа кёре) сууну, джелни д. а. к. затланы иеси, оноучусу барды деген магъанада джюрюген хапарланы ким эштмегенди? Бу ташда уа «Бал Ананы» аты къабырына таш салыниган киши джылны къайсы кезиуюнде ёлгенин белгилерге айтылады. «Бал Ана балланыф» деген сёз «малла ёрге ётген заманда» деуню иёгериди. «Бла» деген сёзюбюз бла бирге не да аны орнуна «ба» деген, бусагъатдагъы тюрк тиллени бир кьауумунда джюрютюлген, сёз бу ташны джазгъанланы тиллеринде да болур эди. Атланы юсюнден бир кесек айт-хандан сора, сюзюле тургъан джазыуну къалгъаны шёндюгю тилде белгиленир. Иисус-Христос бла Тейрэ кёчюрюлюр керекли тюйюлдюле. Ёгс Ёгюз сынны иесини кристан дин берген Ыколаос деген аты бла тенг джюрютюлюб болгъан кесини миллетини тёрелериндеча аталгъан атыды. Осрт — сьнны иеси бла къачан эсе да урушхан багъатырны атыды. Бу тюрк тилли миллетледе джюрюген атладан болмагъаннга ушайды. «Бакъатар» деген сёзню не энчи атха не да дукъум атха санаргъа боллукъду. Аны ючюн джазыуну магъанасы аз тюрленеди. Татаркъанны джырында ол сёз барды: «Багъатыр улу Татаркъан, бойнунга салдыиг ат аркъан...». Энди джазыуну Малкъарны эм Къарачайны бюгюннгю тиллеринде джазайыкъ (Чегемни тилинде): «Иисус Христос. Ёгюс Ыколаос. Чакъ эриб юй къойубса. Урушуб Осрт багъатыр бла. Къатайыб джуртдан Бал Ана балланыб. Журтлагъа не этер Тейри? 79 джыл». Кезиу бу сын таш къайсы заманда салыннганын сюзерге джетгенди. Кесигиз суратда кёргенча, бу ташны юсюнде джору барды. Ташны ям джазыуну башха сын ташла бла эм джазыула бла тенглешдириб кёрюб, академик В. Ф. Миллер Зеленчук таш 1013 джылда (биз джазгъаннга тохташдыргъанды). Биз да алыкъа ол оюмдабыз. Алайды да, ташха 951 джыл болады. Башда айтылгъандан бу зат тохташдырылады. Зеленчукда табылгъан бу башда этилген джазыу малкъар-къарачай тилде окъулады эм да малкъар-къарачай халкъланы буруннгу тёлюлери этген джазыуду дерчады. Тили артыгъыракъ да черек ауузлу малкъарлыланы тиллерине джууукъду. Алай эсе, малкъарлыла бла къарачайлыла шёндю джерлеринде (кёбле эндиге дери санагъанча XIII—XIV ёмюрден бери угъай) не аздан тергегенде да XI ёмюрню башындан бери джашайдыла. Ала XI ёмюрде кристиан динни тутхандыла, аны бла бирге грек алфавитни мурдорунда кеслерине алфавит къураб, окъуулу - джазыулу болгъандыла. Бу джазыуда грек алфавитде болмагъан эки харф барды: Э бла И. Бу эки харф болгарлы Кирилл (Константин) тохташдыргъан эсги славян алфавитде бардыла. Энди сёа историклениди. Бу шартлагъа тыяна, Шимал Кавказны халкъларыны историясын джангыдан таб джарашдырыргъа онг чыгъады. Зеленчукдагъы ташны джазыууну («Зеленчук» деген сёз малкъарча «Зыланчыкъ» деген сёздю. Аны орусча айтханда бузуб, «Зеленчук» дегендиле) 1963 джылда малкъарча окъуб, аны юсюнден 1964 джылны 23 октябрында Къабарты-Малкъар илму-излем институтну малкъар тил эм археология секторларыны бирге джыйылыуларында айтхан эдим. М. КУДАЕВ, физика-математика илмуланы кандидаты. Суратда: Зеленчук сында джазыуну 1888 джылда Д. М. Струков этген сураты. Аны 1893 джылда В. Миллер китабда чыгъаргъанды. Сурат репродукция А. Горностаевнуду. |
|
|
|
12.01.2012 18:31:24
источник: М.А.Хабичев "Краткий грамматический очерк карачаево-баокарского языка" (карачаево-балкарско-русский словарь).
Карачаево-балкарский язык относится к кыпчакско-половецкой (куманской) группе кыпчакской группы тюркских языков. Карачаево-балкарцы издавна называли себя аланами. "Алан" - общее самоназвание карачаевцев и балкарцев, как и "таулу". Частным самоназванием для балкарцев является "малкъарлы", для карачаевцев - "къарачайлы". Язык карачаево-балкарцев является осколком языка тюркского племени, давшего наименование аланскому союзу племен. Исследование особенностей карачаево-балкарского языка приводит к выводу, что он унаследовал черты булгарского, хазарского, куманского и огузских языков, языка рунических надписей древних аланских городищ Карачаево-Черкесии. Карачаево-балкарский язык имеет два диалекта - карачаево-баксанско-чегемский (чокающий), малкарский (цокающий) - и холамо-бызынгиевский смешанный говор. Литературный карачаево-балкарский язык сложился на основе карачаево-баксанско-чегемского диалекта.
Изменено: |
|
|
|
12.01.2012 19:03:05
Опорный диалект характеризуется: идентичностью качеств губных гласных ё, ю качествам соответствующих гласных огузских языков, тогда как в балкарском диалекте ё, ю идентичны соответствующим гласным кыпчакских языков: кюн - кун, кёрюк - корюк;
наличием аффрикат ч и дж (в малк. ц, дз (з) ): четенчик - цетенцик, чач - цац, кёгюрчюн - когюрцюн, джаз тауукъ - заз тауукъ, джууулдар - дзууулдар (зууулдар); употребление на конце слова и перед глухими звонкого б ( в малк. ф ): алыб - алыф, барыб - барыф, чебген - цефхен; отсутствием перехода на конце слова глубокозаднеязычного къ в хъ, заднеязычного к в х, характерного для малкарского диалекта: чыбчыкъ - цыфцыхъ, кёк - кёх; сохранением в притяжательном склонении огузского окончания родительного падежа ед. ч. ы (в малк. мы, сответствует окончанию род. падежа ед.ч. кыпчакских языков): атым-ы - атым-мы, кесинг-и - кесинг-нги; наличием в желательном наклонении 1 л.ед.ч. огузской формы на -ым вместо кипчакской формы на -ын в малкарском диалекте: барай-ым - барай-ын, кёрей-им - кёрейин; использованием форм -ма/-ме, -са/-се в глагольных аффиксах 1 и 2 л.ед.ч. ( в малк. -ман/-мен, -сан/-сен): баргъанма - баргъанман, келгенсе - келгенсен; упортреблением формы мн.ч. -ла/-ле (в малкю -лар/-лер: адамла - адамлар; юйле - юйлер.
Изменено: |
|
|
|
17.01.2012 19:31:58
Халкъны сакъларыкъ къайсы заманда да - бирикмекликди, артыкъсызда ма бу сагъатда бек керекди ол бизни миллетлеге...
Андан сора уа -тил,культура д.а.к. |
|
|
|
18.01.2012 00:10:49
"Тил, культура" дегенча затланы тамалында биригеди халкъ, аладыла халкъны бирикдирген. Ала болмасала, халкъ да боллукъ тюлдю. Къара иннетли билимли кючле миллет не болгъанын, аны тюб этер ючюн несин къурутургъа кереклисин бек ариу билгендиле, биледиле. Сталин миллетни былай суратлайды: "Миллет деб, тарих къадары алай болуб, узакъ заманны ичинде тилини, динини, джуртуну, экономика джашаууну эмда къылыгъыны-халисини, адетини-культурасыны бирлигини тамалында къуралгъан, бирикген къауумгъа-джамагъатха айтадыла. Ол ышанладан джангыз бирин тас этсе да, халкъ миллетлигин тас этиб башлайды...". Башха джерде уа, андан да кескин, андан да ачыкъ, андан да къаты айтады: "Миллетни миллетлиги тюб болур ючюн, ол ышанладан бири кетсе да, джетерикди". |
||||
|
|
|||
Читают тему (гостей: 1)