Войти на сайт
28 Марта  2024 года

 

  • Къазанны башы ачыкъ болса, итге уят керекди.
  • Байдан умут эте, джарлыдан ёгюз багъасы къорады.
  • Джарашыу сюйген – джалынчакъ.
  • Таула не мийик болсала да, аууш табылыр.
  • Айтхан сёзюне табылгъан.
  • Тойгъан антын унутур.
  • Къарын къуру болса, джюрек уру болур.
  • Ариу джол аджал келтирмез.
  • Иги сеники эсе да, сюйген кесимикин этеме.
  • Эрни эр этерик да, къара джер этерик да, тиширыуду.
  • Биреуню тёрюнден, кесинги эшик артынг игиди.
  • Сёз – кюмюш, джыр – алтын.
  • Туз, гырджын аша, тюзлюк бла джаша.
  • Эринчекни аурууу – кёб.
  • Эртде тургъан джылкъычыны эркек аты тай табар.
  • Адамны аманы адамны бети бла ойнар.
  • Къартны бурнун сюрт да, оноугъа тут.
  • Ана къойну – балагъа джандет.
  • Татлы тилде – сёз ариу, чемер къолда – иш ариу.
  • Кеси юйюмде мен да ханма.
  • Арпа, будай – ащды, алтын, кюмюш а – ташды.
  • Соргъан айыб тюлдю, билмеген айыбды.
  • Игини сыйлагъан адетди.
  • Ёлген эшек бёрюден къоркъмайды.
  • Мадар болса, къадар болур.
  • Сормай – алма, чакъырылмай – барма.
  • Ётюрюк хапар аякъ тюбю бла джюрюйдю.
  • Байлыкъ адамны сокъур этер.
  • Байлыкъ тауусулур, билим тауусулмаз.
  • Таш ата билмеген, башына урур.
  • Сабий болмагъан джерде, мёлек болмаз.
  • Арба аугъандан сора, джол кёргюзтюучю кёб болур.
  • Кёлю джокъну – джолу джокъ.
  • Къая джолда джортма, ачыкъ сёзден къоркъма.
  • Ашхы атаны – джашы ашхы, ашхы ананы – къызы ашхы.
  • Гугурук къычырмаса да, тангны атары къалмаз.
  • Къатын байлыкъны сюер, эр саулукъну сюер.
  • Кёз – сюйген джерде, къол – ауругъан джерде.
  • Телиге от эт десенг, юйюнге от салыр.
  • Итли къонакъ джарашмаз.
  • Ашлыкъны арба юйге келтирир, чана базаргъа элтир.
  • Кёб къычыргъандан – къоркъма, тынч олтургъандан – къоркъ.
  • Байлыкъдан саулукъ ашхыды.
  • Кийим тукъум сордурур.
  • Мураты болгъанны джюрек тебюую башхады.
  • Окъуусуз билим – джокъ, билимсиз кюнюнг – джокъ.
  • Берекет берсин деген джерде, берекет болур.
  • Билимли ёлмез, билимсиз кёрмез.
  • Ач – эснер, ат – кишнер.
  • Адамны аты башхача, акъылы да башхады.

 

Страницы: 1
RSS
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ТАУРУХЛА
 
Хурметли жамауат, мен къарачай-малкъар таурухланы (легендаланы) эрттеден бери жыяма. Была аланы бир къауумудула. Сиз да, къыйынсынмай, билген таурухларыгъызны бери ие турсагъыз эди, бек уллу иш этерик эдигиз. Биз кёлден айтылгъан алтын хазнабызны келир тёлюлеге сакъларгъа борчлубуз. Аны унутмайыкъ. Алайсыз да кёп затыбыз тас болгъанды.

ЁЛМЕЗЛАНЫ МУРАДИН



ТЮЛКЮ БЛА БЁРЮ

Тюлкю бла бёрю шуёхла эдиле.
Бир жол ала агъачда кетип бара, эгери бла келе тургъан уучуну кёргендиле.
? Ой-ой-ой! ? деп къалтырагъанды тюлкю, - эгер тутуп мени ашап къоярыкъды.
? Артыкъ сени уа нек? ? деп соргъанды бёрю, къоркъаракъ да болуп.
? Сен уллуса, къарыулуса! Тенглик эт да, къачхан кибик эт, мен а былай бугъайым, - деп тюлкю тюккюч тюбюне киргенди.
Бёрю къачханды, огъурсуз ит а ызындан сюргенди. Сюре барып, жетгенди да, кёкюреги бла уруп, бёрюню тёнгеретгенди.
? Тюлкю, болуш, маржа, ансы ит мени бууады?! ? деп къычыргъанды бёрю.
? Айып болсун санга, къалай хорлатаса ол маскечикге?! Тут да, жырт да къой! ? дегенди тюлкю уа.
Бёрю бла ит, тюклери бара, талаша тургъанлай, уучу жетгенди да бёрюню ёлтюргенди.
Уучу кетгенден сора, тюлкю бёрю мыллыгын ашай:
? Да, багъалы тенгим, къадаргъа мадар жокъ, ? дегенди. ? Сен ёлгенден ары мен тоюп къалайым.
Тюлкю хамашхар эди: ашай-ашай, тулукъча кёпгенди.
Уучу уа, бёрюню терисин сыдырама деп, артха къайтханды.
Ауурланнган тюлкю не дыгалас этген эсе да, къачалмагъанды.
Уучу аны да ёлтюргенди.


ТЮЛКЮНЮ ДЕРТИ

Къыш эди.
? Тюлкю, сен былай къалай семиргенсе, ай мындан алгъа ауана кибик эдинг да? ? деп соргъанды бир арыкъ бёрю, тюлкюге жолугъуп.
? Къалай семириб а! Жур улакъ тутама да ашайма, - дегенди тюлкю.
? Мен туталмагъан журну сен къалай тутаса да? ? деп сейирсинди бёрю.
? Къамишге киреме да, кёзлерими къаты къысып жатама. Шыхырдагъан тууш эшитсем, аны жууукъ келме къояма да, юсюне секиреме, ? дегенди тюлкю.
Бёрю къамишге кирип, кёзлерин къысып жатханлай, тюлкю къамишге от салгъанды. От чыкъыр-чыкъыр эте, бёрю жатхан жерге жетгенди да, бёрю арсарсыз отха секиргенди. Алай терисин юйютюп, ёртенден жаны сау кючден къутулгъанды. Хыйлачы тюлкю уа, бёрю танып, бир балахха къоймасын деп, кюлге аунагъанды да, ойсураргъа къалгъанды.
? Ол онгмазлыкъ тюлкю къайры къачды?! ? деп къыжырагъанды бёрю, хыйлачыны танымай.
? Былай ары, ? деп агъач таба кёргюзтгенди тюлкю. ? Мени да ол къуртха къууурмадымы!
? Ай къолума уа бир тийсин! ? деп жаныгъанды бёрю. Къой башныча юйютюп къойду да!
? Чабып бар да, бузгъа ауна, - дегенди тюлкю. ? Олду сени дарманынг.
Бёрю кетгенлей, тюлкю къаргъа аунагъанды да, юсюн ариула-гъанды. Бёрю уа барып бузгъа жатханды.
Тюлкю аны бузгъа иги бузлама къоюп, къатына келгенди да:
? Эсингдемиди, бёрю, аман кюн башымы къысып, тутхан къоянымы сыйырып ашагъанынг?! ? дегенди.
? Ай, хыйлачы къуртха уа! Шекли уа болгъан эдим, - деп ажым этгенди бёрю. ? Манга этеригинги этдинг!
? Сен сууну керахат этгенсе, тиширыула суу алыргъа келселе, ала этерикни да бир кёр! ? деп кёл кенгдире, тюлкю агъачха кирип кетгенди.

КЪАПЛАН БЛА ТЮЛКЮ

Бир тюлкю къамишде ач къапланнга тюбеп къалгъанды.
Энди не этсин тюлкю? Талашыргъа къарыуу жокъ, къачса уа, бир секирип, жетерикди.
Къалтырауукъ тийген тюлкю къапландан хыйла бла къутулур умут этип:
? Ха-ха-ха! ? деп кюлюп башлагъанды, къалтырай эсем, кюлген-ден къалтырагъан сунсун дегенликден.
Къаплан сейирге къалып:
? Хиккичик, неге кюлесе былай? ? деп соргъанды.
? Санга кюлеме, жазыкъ! - дегенди тюлкю. - Сен мени ашарыкъ сунуп тураса, алай сенден энди бир жан да къоркъмайды. Ха-ха-ха!
Къаплан: ?Тюлкю керти айта эсе уа? Аны ашайма деп, кесими ашатып къоярма да. Несине база эсе да, бир базгъан жери уа барды, ансы къарачы, къалай батыр сёлешеди?, - деп къапланны ичине къоркъуу киргенди.
? Къарайма да сен экили болуп тураса, - дегенди тюлкю. ? Кёремисе ол сабандан келген адамланы?
? Хау, кёреме, - дегенди къаплан.
? Ызымдан тебре, мен аланы къалай къоркъутсам да, бир къара! ? деп тюлкю жол таба чапханды.
Бийик кырдыкдан тюлкючюкню жалан да къуйрукъ учу къарай
эди. Сабанчыла юслерине чабып келген къапланны кёрюп, аямай къачхандыла.
? Кёремисе, ? дегенди сора тюлкю, ? ала мени къуйрукъ учумдан къалай къачдыла, кесими кёрселе уа жанлары чыгъып окъуна къаллыкъ эдиле. Сени уа ала эслеген да этмедиле!
Тели къаплан ассыры уялгъандан, баш тёбен болуп, агъачха кирип кетгенди.
Энди тюлкю кёлю бла кюле эди.

АСЛАН БЛА КЪОЯНЧЫКЪ
Тау этеги дангыл ёзенде бир огъурсуз аслан жашап болгъанды. Ол кюнюне жыйырма къоян ашай эди.
? Мен анга дерт жетдирмей къоймам! ? деп ант этгенди бир гитче къоянчыкъ.
? Асланнга баз болаллыкъ жаныуар дунияда да жокъду, сора сен аны къалай хорлар эдинг?! ? деп кюлгенди анга къоян жыйын.
? Къара кюч бла аны хорлар амал жокъду, хау. Алай хыйла бла женгерге уа боллукъду, - дегенди къоянчыкъ да женгдирмезден. Дегенди да, асланнга баргъанды.
? Аслан патчах, сени бир уллу, бир огъурсуз жаныуар ашаргъа айтады, неда болсун, кесинге сакъ бол, - дегенди ол шыбырдап.
? Неле жаншайса, хыликкячыкъ?! ? деп ачыуланнганды аслан.
? Эшитгеними айтама, патчахыбыз, ? деп жилямсырагъанды къоянчыкъ.
? Бир кёргюзтчю аны манга! Алай ётюрюк айта эсенг а, уруп, ташха жагъып къоярыкъма, аны билген эт!
? Охо, жюйюсхан.
? Нек тураса, хайда, мени ол огъурсузгъа элт! ? дегенди аслан.
? Аслан патчах, ол бек къарыулуду, бек уллу. Сени ашап къояр деп къоркъама.
? Жаныуарла патчахы менмеми, огъесе олмуду?! Жашаргъа сюе эсенг, хапарынгы къой да, мени анга тюбет!
? Сора ызымдан тебре, ? деп къоянчыкъ таула таба тартханды.
Къая эрнине жетгенлей, къоянчыкъ: ?Эй, ол мени ашаргъа айтхан жаныуар, керти да алай батыр, алай къарыулу эсенг, бери чыкъ деп къычыр? ? дегенди асланнга.
Аслан, къоянчыкъ юйретгенча айтып къычыргъанды да, къаяла, кёк кюкюрегенча зангырдагъандыла.
? Эшитемисе, ол жаныуар сенден эсе къаты къычырады. Къычыргъанда да бир къычырып къойса уа. Къой, бир балах болгъунчу, былайдан терк къачайыкъ, - деп къоянчыкъ къалтырап башлагъанды.
? Мен къачаргъа къоянмы болгъанма?! ? деп ачыуланнганды аслан. Ачыуланнганды да, кючюн салып къычыргъанды. Къаяла уа бютюн да къаты зангырдагъандыла.
? Ай, менден да кючлю бар кёреме! ? деп аслан, ол ачыуу бла, кесин къаядан атханды.

ЭШЕК БЛА ТЮЛКЮ

Бир эшек суу бойнунда отлай болгъанды.
Аны тюлкю кёргенди да, къатына барып:
? Зауаллы кёкбаш, бу шинжилеге къадалып турмай, сууну ол жанында бахча барды, ары ётюп, хууанладан тойсанг а! ? дегенди.
? Узункъуйрукъ хыйлачы, ол аллай тынч иш болса, сен манга келмез эдинг, ? дегенди эшек.
? Тюз айтаса, ? дегенди тюлкю, ? мен жюзе билсем, сангамы келе тура эдим. Сен мени ары ётдюресе, мен а сени хууан бахчагъа элтеме.
Эшек, тюлкюню сыртына миндирип, сууну ары жанына ётдюргенди, тюлкю уа эшекни хууан бахчагъа элтгенди.
Тюлкю терк окъуна тойгъанды да:
? Кел, кетейик, ? дегенди.
? Мен алыкъа тоймагъанма, ? дегенди эшек.
Тюлкю кау-куу этип, салкъында къалкъып тургъан къалауурну уятханды да, къачып букъгъанды.
Къалауур жарлы эшекни къазыкъ бла тюйюп, бахчадан чыгъаргъанлай, тюлкю аны сыртына секирип миннгенди да, суудан ётгенди.
? Ол этгенинг не эди? ? деп ачыуланнганды эшек тюлкюге. ? Къалаур мени ёлтюрюп къоя эди да!
? Ой, къой-къой, кёкбаш шуёхум! Къылыгъым алайды да, тойсам, кау-куу этип башлайма, ? деп къойгъанды тюлкю.
Хыйлачы тюлкю эшекге экинчи кюн да келгенди. Келгенди да:
? Бахчагъа ётермек? ? дегенди.
? Да ётейик, - дегенди эшек да. ? Сыртыма мин.
Эшек, суу ортасына жетгенлей, батып башлагъанды.
? Ой, не этесе?! ? деп къычыргъанды тюлкю, жаны кетип, ? мен жюзе билмейме деген ушай эдим да.
? Не этейим да, хыйлачы досум, суугъа кирсем, къылыгъым алайды, ? дегенди эшек. Дегенди да, сууда аунагъанды. Женгил тюлкючюкге кёпмю керек эди, суу аны алгъанды да кетгенди.


КЪАПЛАН БЛА ЧЫЧХАН

Бир жол чычханчыкъ, агъачда айлана кетип, къапланнга жолукъгъанды.
? Кимчиксе сен? ? деп сейирсиннгенди къаплан.
? Мен чычхама, жюйюсхан къаплан, къалай танымайса мени?! ? деп сейирсиннгенди ол да.
? Кёзюме да кючден илинип, къаллайла сёлешесе?! ? деп ачыуланнганды къаплан.
? Мен алай гитчечикмеми да? ? деп соргъанды чычхан.
? Уллумуса да?
? Хау, уллума! ? дегенди чычхан. ? Мен гитче болсам, адамла манга башмы урлукъ эдиле?
? Гитче болгъанынг бла къалмай, сен ётюрюкчю да кёреме! ? дегенди къаплан, чычханчыкъны эзерге тебрей.
? Ийнанмай эсенг, кесинг кёр, - деп чычханчыкъ ындыр баса тургъан адамлагъа чабып баргъанды. Ала уа, ишлерин да къоюп, чычханчыкъны тутаргъа чапхандыла.
Узакъдан къарап тургъан къаплан къулагъына ийнанмаса да, кёзлерине уа къалай ийнанмаз эди: адамла чычханчыкъгъа ийилгенни къой, тёрт аякълана эдиле.
? Кёрдюнгмю?! ? дегенди чычханчыкъ, ызына къайтып.
? Не эди да! Санга ийилген, манга уа жайралып окъуна къаллыкъдыла! ? деп, къаплан ындыр баса тургъан жыйыннга баргъанды. Алай ындырчыла къапланны къазыкълары бла тюйюп къыстагъандыла.
? Адамла санга баш урдуламы? ? деп соргъанды чычханчыкъ, ишармиш эте.
Не айтырыкъ эди къаплан, баш тёбен болуп, агъачха кирип кетгенди.
 
КЪЫЛЫКЪСЫЗ ХУБОЛЧУКЪ

Айыу бала ? хуболчукъ ? бахчагъа киргенди да, бир уллу харбыз алып келгенди. Аны къалай ашаргъа билмей тургъан хуболчукъгъа гылыучукъ:
? Сюе эсенг, мен юйретейим, ? дегенди.
? Кесим да билеме! ? дегенди ёхтем хуболчукъ. Сора харбыздан къабып кёргенди да, жаратмагъанды.
? Харбызны къабугъун угъай, ичин ашаргъа керекди, ? дегенди гылыучукъ кюлюп.
? Ким билмейди аны?! ? дегенди да хуболчукъ бахчадан хууан келтиргенди. Келтиргенди да, ичин ашап кёргенди, алай аны да жаратмагъанды.
? Хууанны ичнин ариулап алай ашаргъа керекди, - деп юйретгенди биягъы гылыу.
? Сен айтмасанг а биле болмам! ? деп хуболчукъ къоз терекден чий къоз юзгенди да, ичин ариулап къапханды. Къоз къабукъну ачы сууу аузун кюйдюрюп, хуболчукъ амалсыз болгъанды.
? Къозну ичин ашаргъа керекди, - дегенди гылыучукъ, кюллюгюн
тыялмай.
? Ким билмейди аны! ? дегенди биягъы хуболчукъ. Дегенди да, эрик терекден эрик юзгенди. Юзгенди да, тышын ариулап, къапханды.
Къапханды да, тишин сындыргъанды.
Энди гылыучукъ хуболчукъгъа кюлген угъай, жарсыгъан эте эди.


БЁРЮ БЛА ЭЧКИ

Бир эчки сириуден айырылгъанды.
Ыз ызлай, алайгъа бёрю келгенди да эчкини кёрюп:
? Бусагъат мен сени ашайма! ? деп тохтагъанды.
? Сора не-е-ек? ? деп жилягъанды эчки.
? Ачма, ёзге уа нек! ? дегенди бёрю.
? Жан аурут да, кетмеге къой, ? деп жалыннганды эчки.
? Не жан аурутхан хапарды ол? Кёрмеймисе, къарным ичине къатып турады!
? Да сора аша, ? дегенди эчки.
? Ай, иги эчки, акъыллы эчки, ? дегенди бёрю, эчкини ашаргъа хазырлана.
? Бёрю, ? дегенди эчки биягъы, ? сен мени эзе, чайнай турма да, аузунгу кенгнге ач, мен а, чаба келип, ичинге кирейим да кетейим.
Ырахын бёрю эчкини акъылын бек жаратханды, сора аузун кенгнге ачып, тёрт аягъын да тиреп, эчкини жутаргъа хазырланнганды. Эчки уа, чаба келип, ол къызыуу бла бёрюню уруп ийгенди да, бёрю, топча чартлап, ташха тийгенди.
Бир кесекден бёрю аязгъанды. Алай эчки аны сакълапмы турлукъ эди, къачханды да кетгенди.


ТЮЛКЮ БЛА ХОРАЗ

Тюлкю бла хораз шуёхла эдиле.
?Къарнынг токъда, шуёхлукъ, тенглик да ашхы, - деп сагъыш эте эди тюлкю, ? алай ачлыкъ кирсе уа, не этериксе, хоразны тутарма да ашарма!?
Хораз да андан тели тюйюл эди: ?Жалгъан тенгинг болгъандан эсе, акъыллы жауунг болгъан игиди. Тюлкю уста уучу болгъаны къадарда, мен ачдан къыйналлыкъ тюйюлме. Аман акъыл этип башласа уа, жашыртын кетерме да къалырма?,- деп ойлай эди.
Бир жол тюлкю агъачда кёп айланнганды, алай чычхан да кёрмегенди. Келе келгенлей, тюлкю хоразгъа чапханды да, тутханды.
? Кукурийку-кук! ? деп къычыргъанды хораз, жаны къуруп, - биз шуёхла ушайбыз да, не этгенлигингди бу?!
? Хау, сен мени шуёхум эдинг, алай энди уа тюйюлсе.
? Жаным, тюлкючюк, сора нек?
? Сен юч кечилмезлик гюнахынг барды.
? Не гюнахладыла ала, багъалы тенгим?
? Ала уа ма быладыла: сен эрттен сайын къычыраса да, татлы жукълап тургъаныбызлай, элгендирип уятаса. Ол ? бири. Экинчиси ? сен башха жаныуарлача бирер къатын угъай, жыйырма къатын тутаса. Ючюнчюсю уа ? мешхут къаза, къурт-къумурсха ашайса да, кёлюбюз аман этеди. Аллай гюнахлагъа ким тёзерикди? Хазыр бол, мен сени ашагъан этеме! ? деп къыжырагъанды тюлкю.
Хораз тюлкюден къутлур амал излей, былай дегенди:
? Терслигиме женгдиреме, багъалы тенгим. Ашайса да ашайса, мени бир тилегими къабыл эт.
? Айт, не тилек эсе да! ? деп ашыкъдыргъанды тюлкю.
? Тилек этип, алай аша, ким биледи, жаннетге тюшер эсем а.
Ол а къыйын тилек тюйюлдю, шуёхум, аны уа бусагъат! ? деп тюлкю къол жайгъанлай, хораз учуп, терек бутакъгъа къоннганды да, тюлкю эрнин-бурнун жалай къалгъанды.
Азыкъ аз болса, тенг харам болады деп, баям, аллай бирден айтхан болурла.


ТЮЛКЮ БЛА ЗУРНУК

Тюлкю бла зурнук къош болуп жашагъандыла.
Бир ауукъдан зурнук гурт жатханды да, юч бала чыгъаргъанды.
Зурнук балаларына бек сакъ эди: ашларын тапдырып, жанлыдан сакълап тургъанды.
Харам тенгинг къанлы жауунг этмезни этер.
Бир жол тюлкю бла зурнук уугъа чыкъгъандыла. Зурнук кёлге учуп кетгенди, тюлкю уа ызына къайтханды да, балаладан бек семизин сайлап, ашагъанды.
Зурнук къайтханды. Тюлкю уа, жилямсырап:
? Балаларынгы бири тас болгъанды, - дегенди.
Жарлы зурнук тангнга жиляп чкъгъанды.
Ол ингирде биягъы бир баласы тас болгъанды.
? Агъаз элтген болур, - дегенди тюлкю.
Ючюнчю кюн тюлкю зурнукну ючюнчю баласын да ашагъанды.
Зурнук, шекли болуп, тюлкюге къараса, аны эрнине балачыгъыны тюкчюгю жабышып.
Зурнук ишни болушун ангылагъанды да:
? Халал тенгим, энди бизге мында тынчлыкъ жокъду, кел, кёлню ары жанана ётейик, ? дегенди, ? аш да анда эркинди.
? Да мен кёлню ары жанына къалай ёталлыкъма ансы, сюйюп да барыр эдим, ? дегенди тюлкю.
? Мен ётдюрюрме, ? дегенди Зурнук.
Зурнук тюлкюню сыртына алып, кёкге учханды.
? Тюлкю, жер кёрюнемиди? ? деп соргъанды зурнук бир кесекден.
? Хау, кёрюнеди, ? дегенди Тюлкю.
Зурнук андан да бийикге чыкъгъанды.
? Энди уа кёрюнемиди?
? Хау, кёрюнеди.
Зурнук андан да бийикге чыкъгъанды.
? Энди уа? ? деп соргъанды зурнук.
? Угъай, энди уа кёрюнмейди, ? дегенди тюлкю.
? Игиди сора! ? деп зурнук тюлкюню сыртындан атып ийгенди.
Зурнук учханды да кетгенди, харам акъыллы тюлкю уа ташлагъа тийип, чачылып къалгъанды.


КЪУУ ЖАСТЫКЪЛА

Тауукъла тюлкюден тарыгъа, агъач иеси ? айыугъа баргъандыла.
? Агъач иеси пелиуан айыу, ? дегендиле ала, ? бизге тюлкюден жашау жокъду. Бир амал эт деп келгенбиз. Кече сайын бирибизни элтеди.
? Тюлкюмю дейсиз?! Къарачы сен анга! ? деп айыу тюлкюню жаныгъанды. ? Мен аны къуйругъундан тутуп, букъусун бардырырма, къоркъмагъыз сиз!
Агъач иеси ? айыу тюлкюню чакъыртханды. Келгенди тюлкю, тюклю къуйругъун булгъай. Келгенди да былай кокаланнганды:
? Жюйюсхан айыу, мен санга къуу жастыкъ келтиргенме, сууукъ ташха таянып, ауруу табаса да. Былай мынга бир таянчы, ? деп жастыгъын айыу таянып тургъан ташха салгъанды. ? Санга жастыкъ этеме деп, тауукъ жулкъа, кечелерими жукъусуз ашыргъанымдан бу тюгаякъланы хапарлары жокъду. Мен а санга къайгъырама, ханыбыз.
Къуу жастыкъ жумушакъ эди. Айыу анга таянып, тауукълагъа сыртын бургъанды.
? Сора бизге этерик оноуунг олмуду? ? деп къангкъылдагъандыла тауукъла.
? Кёзюмден къуругъуз! ? деп къычыргъанды айыу. Аллай болмачы затчыкъла бла жукъуму энтда бир бёлсегиз, эшитмегенбиз демегиз!
Не этерик эдиле тауукъла, ызларына мугурайып къайтхандыла.
Ол кече тюлкю эки тауукъ элтгенди.
Тауукъла тарыгъыуларын айта, бёрюге баргъандыла. Бёрю айыуну ёзюрю эди.
? Жюйюсхан ёзюр, бизни тюлкю аузундан къутхар ансы, бизни къырып бошайды, ? деп жалыннгандыла.
Бёрю тюлкюню чакъыртханды.
? Жюйюсхан ёзюр! ? деп кирпилдегенди тюлкю, къуйругъун булгъай, мен санга къуу жастыкъ келтиргенме, жатхан жеринг бир къаты кёрюнеди.
Тюлкю келтирген жастыгъын бёрюге узатып, тауукъланы къагъа:
? Бу тюгаякъла уа санга къайгъыргъанымы ангыларгъа унамайдыла, ? дегенди.
Бёрю къуу жастыкъгъа таян кёргенди да аны бек даратханды. Сора тауукълагъа къыжырап:
? Думп болугъуз бусагъат! Тюлкю этерин биледи! ? деп жеринден секирип тургъанды.
Тауукъла, къычырыкъ эте, чач-тюк болгъандыла.
Тюлкю ол кече юч тауукъ элтгенди.


БАТЫРЧЫКЪ

Буруулу къолда бир къоянчыкъ жашагънды. Анга Батырчыкъ дей эдиле, алай аныча къоркъакъ къоянчыгъ а дуниягъа да туугъан болмаз эди. Махтаннганына къарасанг а, аны аслан сунар эдинг.
? Бёрюню бир уруп, айыуну эки уруп аудурлукъма! Тюлкюге уа ?уф? деп юфгюрсем, къуш тюгюча, учуп кетерикди! Къоркъгъан менден къоркъсун, мен нек къоркъама?! ? деп къычыра эди ол.
? Къоян болгъанлыкъгъа, къарачы, къалай батырды! ? деп сейирсине эдиле анга Бёрюлю къолдан келген къоянла окъуна.
Биягъы Батырчыкъ, тюккючге минип, махтана тургъан-лай, къоянлагъа бёрю чапханды.
Батырчыкъ ассыры къоркъгъандан, кёзлерин да къаты къысып секиргенди. Секиргенди да бёрюню башына ?до-о-оп? тийгенди. Бёрю абызырагъанды, Батырчыгъ а чартлап, тюккюч тюбюне букъгъанды.
Батырчыкъ ассыры къоркъгъандан, тюккюч тюбюнден чыгъалмай ингир къарангысына дери тургъанды. Сора ызындан тюлкю сюргенча,чабып юйге киргенди да, къоянланы абызырап тургъанларын кёрюп:
? Къалайсыз, къоркъакъчыкъла?! ? деп кесин батырчыкъ этгенди.
? Биз а сени бёрю ашагъан сунуп тура эдик, ? деп къууаннгандыла къоянчыкъла.
? Къалай ашатыр эди мен кесими бёрюге?! Секирип башына миннгеними кёрген эдигиз да! Сол аягъым бла сермедим да, бёрюню жаны чыкъды да къалды!
? Къоянчыкъла сейир-тамаша болуп:
? Сен бизни огъурсуз бёрюден къутхардынг, ой, жашагъын сен! ? деп Батырчыкъгъа махтау салгъандыла.
? Хау, ол уллу, ол огъурсуз, ол хамашхар бёрюню жойдум! Энди ол хыйлачы тюлкюню дуниядан къурутсам, зауукъ жашарсыз! ? деп махтаннганды Батырчыкъ.
Алай Батырчыкъны ауузчугъу махтаннганлыкъгъа, жегейчиги уа къалтырай тура эди.
 
АЧ БЁРЮ

Бёрю, марай барып, бир токълуну тутханды. Ач эди бёрю, токълу уа ? семиз.
? Токълучукъ, мен сени ашаргъа керекме! ? дегенди бёрю.
Токълу къоркъгъанын билдирмезге кюреше:
? Да аша, керек эсе. Алай адам этгенча жарашдырып ашасанг, кёп да татыулу болур эдим.
? Адам а къалай этеди? ? дегенди бёрю.
? Адам а биширген этеди.
? Да сени биширир ючюн манга къазан керекди сора уа! ? дегенди бёрю.
? Къазан ишмиди! Къошха бар да, къойчуладан тиле. Берирле.
Бёрю чабып къойчу къошха баргъанды да:
? Эй, къойчула, манга къазаныгъызны берчигиз, ? дегенди. ? Токълучугъуму биширип ашарыкъ эдим да, къазаным жокъду!
Къойчула уа, бирер къазыкъ алып:
? Ма санга къазан! Ма санга от! ? деп ач бёрюню аямай тюйгендиле.
Жанын алып кючден къутулгъанды бёрю. Токълучугъ а, бёрю кёзден ташайгъанлай окъуна къачхан эди.
Бёрю: ?Энди уа не этейим?! ? деп сынсый тургъанлай, жолну келе тургъан къарт алашаны кёрюп, аны аллын тыйгъанды да:
? Къарт алаша, мен сени ашайма! ? деп тишлерин зарх-зурх этиргенди.
? Да нек ашамайса, аша! Сени кёрюп келе тура ушайма да. Атанг: ?Жашым уллу болса, сени ол ашар!? ? деп манга тиймей къойгъан эди.
? Алаймыды?! ? деп къууаннганды бёрю.
? Ийнанмай эсенг, арт туягъыма къара, анда атанг салгъан тамгъа болургъа керекди.
Бёрюню, атасы салгъан тамгъагъа къарарыгъы келип:
? Сора аягъынгы бир кётюрчю! ? дегенди.
? Ма, кёр! ? деп къарт алаша бёрюню эки арт аягъы бла да тенг сермегенди.
Бёрю, топча тёнгерей барып, ташха тийгенди да, жаны аузу бла чартлап чыкъгъанды да къалгъанды.


ЭКИ ЭЧКИ

Къайда эсе да, эки эчки болгъанды.
Бирде ала тар кёпюрчюкде жолукъгъандыла. Кёпюр бийик эди, суу а ? терк. Экисинден бири жол къоймай, ётер амал жокъ, анга жетер баш а къайда?
? Эй, манга жол къой! ? деп макъыргъанды бири.
? Керек эсе кесинг къой! ? дегенди башхасы.
? Сора нек къоя эдим?! ? деп ачыуланнганды бири.
? Мен а нек къояма?! ? дегенди башхасы.
Алай эте, тюрте-тюртюше, кёп даулашхандыла. Сора болмазын кёрюп, экиси да арт аякъларына тургъандыла да, мюйюз таууш этдирип, бир бирлерин ургъандыла. Ургъандыла да, экиси да бийик кёпюрден сууугъа кетгендиле.


КЪЫЗГЪАНЧ ИТ

Бир хамашхар ит болгъанды.
Бир кюн ол талаша тургъан итлени сюеклерин алып къачханды.
Къангнга кёпюрчюкню ётюп бара, сууда кесича бир итни кёрюп тохтагъанды. Аны аузунда да бир уллу сюек бар эди. Къызгъанч ит, аны сюегин да сыйырайым деп, тишлерин ачып, хырылдагъанды.
Суудан къарап тургъан ит да ачханды тишлерин.
? Да бу уа мени сюегими сыйырыр гынтты эте кёреме! Угъай, тейри, сыйыргъан а мен этерикме! ? деп кесин суудан къарап тургъан итге атханды.
Аузуна суу кирген ит тунчугъуп башлагъанды да, сюегин тюшюргенди да къойгъанды.
Къызгъанч ит батаргъа аздан къалып, суудан кючден чыкъгъанды.


АКЪЫЛМАН ЭШЕК

Къайда эсе да бирде бир кёкбаш эшек жашагъанды. Ол айлана-жюрюй кетип, бир терек бахчагъа киргенди. Къараса, уллу терекде гитче алмачыкъла, жерге жайылып ёсген къарыусуз сабакълада уа ? уллу хыярла.
Кёкбаш, тенглешдирип кёргенча, биягъы алмалагъа, ызы бла хыярлагъа къарагъанды да:
? Аллахны да терс иши кёпдю тейри лязим, ? деп ахтыннганды. ? Энди бу уллу терекде, сабий жумдурукълача алмачыкъла, бу къарыусуз сабакълада уа башым тенгли хыярламы битерге керек эдиле?
Эшек терен сагъышха кирип тургъанлай, терекден алма юзюлгенди да, аны башына тийгенди.
? Аллах, санга минг кере шукур! ? дегенди кёкбаш, тобагъа къайта, - хыяр терекде битген болса, башымы чачып къоймаймы эди?!


ХОРАЗ БЛА ПИЛ

Бир кюн хораз пилни кёргенди да:
? Кукурий-кукук! Кукурий-кукук! ? деп къычыргъанды.
Пил онгсунмай:
? Былай ачы нек къычыраса, сангырау тюйюл ушайма да! ? дегенди.
Хораз а, багуш къаза, къурт-къумусха чёплей:
? Кукурий-кукук! Кукурий-кукук! ? деп къычыргъанды биягъы, бойнун да созуп.
Пил хоразгъа къарай кетгенди да:
? Экибизден къайсыбыз кёп ашай болурбуз? ? деп соргъанды.
? Мен! ? дегенди хораз, сагъыш эте да турмай.
? Угъай! ? дегенди пил.
? Хау! ? дегенди хораз.
Сора, даулашдан хайыр болмазын ангылап, сынап кёрюрге келишгендиле.
Пил отлай кетгенди да, тоюп, къалкъыгъанды.
Азмы, кёпмю къалкъыгъанды, ким билсин, алай пил уянып къараса, хораз нартюх чёплей. Пил биягъы отлай кетгенди да, тоюп, къалкъыгъанды. Ингирде уянып къараса, хораз будай чёплей.
?Къалай хамашхарды! ? деп сейир этгенди пил. ? Мен мунуча малкёз кёрмегенме?.
? Кукурий-кукук! Къайсыбыз хорладыкъ?! ? деп къычыргъанды хораз.
? Сен, ? деп женгдиргенди пил. Хораз:
? Дуния мени кёрсюн! ? деп, учуп пилни сыртына къоннганлай, пил:
? О-ха-хай! Бу желмаууз мени да ашап къояды! ? деп къычырыкъ этип, агъачха къачханды. Хораз а учуп чалманнга къоннганды да, къачып баргъан пилни ызындан ёхтем къарагъанды. Сора, бойнун созуп, къанатларын къагъа:
? Кукурий-кукук! Кукурий-кукук! Мен пилден да къарыулума! ? деп махтаннганды.


КИШТИК КЪОНГУРОУ

Бу сиз кёрген чычханланы аппаларыны аппалары сау-саламат жашагъан заманда: ?Энди киштик чычхан тутмайды? деген хапар жайылгъанды.
? Киштик чычхан къалай тутмаз эди? Аллай болмачы таурухха къалай ийнанасыз?! ? деп сёлешгенди бир къарт чычхан.
? Да хажи къылып келгенди дейдиле, ? дегенди жыртыкъкъулакъ чычхан. ? Барып кесине сорайыкъ.
Жыртыкъкъулакъ чычханны айтханын дурус кёрюп чычханла, къоркъсала да, киштикге баргъандыла.
? Жюйюсхан киштик, сен энди чычхан тутмайса деген хапар жюрюйдю. Ол кертимиди? - деп жал баргъандыла.
? Тюз эшитгенсиз, жанларым. Мен энди чычхан ашамайма. Бюгюннге дери этген гюнахларымы жулалсам эди, андан уллу насып жокъ эди манга, - деп тобагъа къайтханды киштик.
Киштик ууаз берип бошагъанды да, чычханла уяларына кирип бара, артда къалгъан бир чычханны тутуп, ашап къойгъанды.
Киштик кюн сайын ууаз бере да, бир чычхан ашай тургъанды.
Къарт чычхан, шекли болуп, чычханланы санагъанды да, жетиси жетмегенди.
? Киштик бизни алдап, кюн сайын бирибизни ашап турады, ? дегенди ол.
? Да сора не этейик? ? деп соргъанды чубуркъуйрукъ чычхан. ? Бир амал этмесек, ол бизни бирем-бирем ашап бошайды.
? Бойнуна къонгуроучукъ тагъайыкъ! ? дегенди бир эсли чычханчыкъ.
? Тюз айтады, тюз айтады! ? деп къууаннгандыла чычханла. ? Къонгуроучукъ таууш этсе, къачарбыз да бугъарбыз.
? Ай, ол а бек тюз айта эди, къонгуроучукъну киштикни бойнуна ким тагъарыкъды ансы? ? дегенди чубуркъуйрукъ.
Чычханчыкъла шум болгъандыла.
? Мен! ? дегенди сора бир гитче чычханчыкъ. ? Мен тагъайым, къайдады къонгуроучугъугъуз?!
? Къалай тагъар эдинг сора сен?! ? деп къутургъанды чычханчыкъны ыннасы анга. ? Бар да, тенглеринг бла ойна.
? Тагъама дей эсе, тыйма, - дегенди жыртыкъулакъ ишармиш этип.
? Хау, такъсын, нек такъмайды?! ? дегенди чубуркъуйрукъ да, кюллюгюн тыялмай.
Экинчи кюн, киштик ууаз берип бошагъанлай, гитче чычханчыкъ артда къалгъанды да, киштик аны къагъып алгъанды.
? Мени бир кюмюш илляуум барды да, сюе эсенг, аны санга береме, - дегенди батыр чычханчыкъ. Сора хуржунундан кюмюш къонгуроучукъну чыгъарып: ? Кёремисе, къалай ариу зынгырдайды? ?деп, аны киштикни бойнуна такъгъанды.
Ол кюнден сора киштик бир чычхан да туталмай, ачдан ёлюп къалгъанды.


КИШТИК БЛА ЧЫЧХАНЛА

Бир гырнау киштик жашай тургъанды да, къарт болгъанды.
Кесинден угъай, ауанасындан жанлары къуруучу чычханла батырдан-батыр бола келип, ахырында аны табагъындан ашап башлагъандыла.
?Тейри, былай а жарарыкъ тюйюлдю?, - деп кёлю сыннган киштик кёп сагъыш этгенди. Сора гумуда бир гитче чычханчыкъны тутуп:
? Мен хажи къылып келгенме да, тамбла ууаз берликме. Биригиз къалмай гумугъа жыйылыгъыз, ? деп айтханды.
Чычханла къарт, къарыусуз киштикни сёзюне ийнанып, гумугъа жыйылгъандыла. Келмей жалан да бир акъсакъ чычхан къалгъанды.
Киштик чычхан тешиклени битегенди да:
? Энди мени сизге бир соруум-дауум барды! ? деп, тишлерин ачып, огъырсуз макъыгъанды ол. ? Сиз къапчыкъны башы ачылып тургъанлай, тюбюн нек тешесиз?!
Чычханла чач-тюк болгъандыла, алай киштик аланы барын да тутуп, къырып къойгъанды.
?Чычханны дукъуму юзюллюк эди, ол келмей къалгъан акъсакъ чычхан болмаса?, деп айтыу алайды.


СЮДЮ КЪАРГЪА

Бир уучу, къаргъа къонуп тургъан терекни тюбюнде терен уру къазгъанды да, башын чырпыла бла жапханды.
? Къакъ-къакъ-къакъ, алай тохта! ? деп къычыргъанды къаргъа, чабып келген къоянчыкъгъа.
? Не болгъанды, къаргъа, мени нек тохтатаса? ? деп соргъанды къоянчыкъ.
? Аллынга къарачы, ? дегенди къаргъа, ? бир уучу уру къазып кетгенди.
? Сау бол, къаргъа, ансы уучугъа аш бола эдим, ? деп секирип урудан ётгенлей, аллындан бёрю чыгъып къалгъанды.
? Татлы къабынчыкъ, ач болуп тура эдим да, не иги болду аллыма кесинг келип къалгъанынг! ? деп харх этип кюлгенди бёрю.
? Жюйюсхан бёрю, не хатамы кёргенсе, мени тёресиз-сюдсюз ашап къояргъа? ? дегенди къоянчыкъ.
? Тюз айтады къоянчыкъ, ? деп сёлешгенди къаргъа да терекден.
? Угъай, терс айтады, ? дегенди тюлкю уа, чырпыладан чыгъып. Къоянла къачан да бёрю ашы эдиле.
? Даулаша турмагъыз да, чабышып экигизден къайсыгъыз хорласа да, тюз ол боллукъду, ? дегенди къаргъа биягъы. ? Тюлкю, сен да чап, бёрю хорласа, санга да бир юлюшчюк жетер.
? Сен а керти да акъыллы къаргъа кёреме, ? деп тюлкю да алагъа къошулгъанды.
? Ол эмен терекни кёремисиз? ? дегенди къаргъа, ? алайдан чабы-шырыкъсыз. Бу мен къонуп тургъан терекге алгъа жетген не этерге да эркинди.
Ючюсю да саф тургъандыла да, къаргъа белги бергенлей, яра чапхандыла.
Къаргъа терекден, тасха билдирмез ючюн:
? Ай, аман кесинг а, хорлатаса, чап, чап! ? деп къычыргъанды артха къалгъан къоянчыкъгъа.
Бёрю бла тюлкю жанаша келе келип, терен уругъа кетгендиле, къоянчыгъ а акъыллы къаргъагъа ыспас этип, чырпыла ичине ташайгъанды.
 
САБАНЧЫНЫ КЮЧЮ

Къайда эсе да бирде бир тажал киши жашагъанды. Ишден арый-тала билмегенди ол. Аны агъач талада сабаны бар эди. Ол, ёгюзлерин да аллына этип, сабаннга тебрегенлей, киштиги да ызындан тагъылгъанды.
Сабанчы сабан агъачха алты ёгюзюн къош жегип, сабан сюрюп башлагъанды.
Киштиги чычхан тутуп, ойнай тургъанлай, агъачдан бир мазаллы къаплан чыкъгъанды да, киштикчикни кёрюп, сейирге къалгъанды.
? Сен кесбизникиледен болурса дейме, алай былай гитчечик, арыкъчыкъ нексе ансы? Къарачы, мен къаллайма! Эшта, санга азап чекдирип турадыла! ? дегенди къаплан.
Киштик аман акъыл этип, мугурайгъанды да:
? Да хау, сени хатанг жокъду, къарындашым. Агъачда жашаса, тойгъунчу ашайса. Къарыуунг-кючюнг! Кишиден къоркъмайса. Мен а сабанчы бла турама. Ол сабан агъачха юч къош ёгюз кеси жегеди, алагъа чыбыкъ урады, къычырады. Алай къарыулуду ол. Кёремисе жерни тюбюн башына айландырып баргъанын. Мен былай жашагъаныма да къууанып турама, ? дегенди. ? Андан сора да ол манга чычхан тутдурады, фуу-фуу!
? Къайдады ол генезир, бир кёргюзтчю аны манга! ? деп къычыргъанды къаплан. ? Мен аны ийматын юйюрейим бусагъат. Къарачы сен къарындашчыгъымы къыйнагъаны кёлюне жетмей, дагъы да анга чычхан тутдуруп, башын бедишлик этип тургъанына!
? Угъай, угъай! Сагъыннган да этме аны. Тутса, санга этериги да алайды.
? Хау, ма былай, къачып тогъуз суудан ётмеге эдим. Агъачда менден къарыулу жокъду, сора мен къайда эсе да бир сабанчыдан къалай къоркъурма!
Киштик къапланны иги къозумагъа къоюп, сабанчыгъа элтип баргъанды. Сабанчы уа, ёгюзлеге къычыра, чыбыкъ жетдире, сабан сюре болгъанды.
Къаплан ачы хырылдап:
? Сен мени къарындашчыгъымы былай нек къыйнайса?! Не къарыуу жокъ, не ёсюмю жокъ! Хайда, тутушхан этебиз! ? деп тохтагъанды.
? Сен айтхан, ? дегенди сабанчы. ? Алай къарыууму юйде къоюп кетгенме, алып келейим да, демлешейик!
? Терк бол, мени заманым жокъду! ? дегенди къаплан.
? Э, да сен а хыйлачы кёреме. Мени юйге чапдырып, кесинг а къачып кетер умут этесе, ? дегенди сабанчы.
? Ийнанмай эсенг мени терекге байла да, чап! ? дегенди къаплан.
Сабанчы къапланны терекге аркъан бла ычхынмазча байлагъанды. Сора, базыкъ къазыкъ алып, тюгюн бардыра, къапланны арыгъынчы тюйгенди. Тюе-тюе, къапланны ырмах этгенди да, аркъанын тешип:
? Кючюмю алып келсем а къалай боллукъ эдинг?! Хайда, агъачынга къуру! ? деп къапланны агъачха къыстап ийгенди. Киштиг а, хата андан чыкъмагъанча, сабанчыны аягъына кесин ышый, татлы мурулдагъанды.


КЮЙСЮЗ ХАН

Бир кюйсюз хан жашап болгъанды.
Ол бир жарлы жашны тутханды да, зинданнга атханды. Жашны анасы, жиляй-жиляй, ханнга баргъанды да:
? Алтын этегинге баш урама, сыйлы хан, жашыма жазыкъсынмай эсенг да, къартлыгъыма хурмет эт да, жангызымы жибер, ? деп, жал барып, тилегенди.
? Бир ёчюм барды да, жашынг анга амал этсе, иерме, - дегенди хан.
Бегеуюлле жашны ханнга келтиргендиле.
? Эй, жигит! ? дегенди хан. ? Мен санга бир къой да, аны ашарыкъ ашын да берейим. Бир айдан базманнга салып, тартхан этерикме. Къойгъа эт къошулса ? башынг тайды!
Жаш охо дегенди, алай болгъанлыкъгъа не этерге уа билмегенди. Ассыры сагъыш этгенден, башы хайран болуп, жаш орамгъа чыкъгъанды да, бир акъсакъал къартны кёргенди. Сора къатына баргъанды да, салам берип, жарсыуун айтханды.
? Жашым, жарсыма, ? дегенди къарт, ? гатча бёрю тут да, къойгъа жетмезча такъ. Не иги бакъсанг да, къой айнырыкъ тюйюлдю.
Жаш акъсакъал айтханча этгенди.
Къой ашаргъа кюрешгенликге, бёрюден ассыры къоркъгъандан, ашагъаны татымагъанды.
Бир айдан хан къойну базманда тартханды да, къойгъа эт къошулмагъанын кёргенди.
Огъурсуз эди хан, алай сёзюме ёлсем халкъ не айтыр деп, жашны башына эркин этгенди.


ЖЕТИ АКЪЫЛМАН

Жети акъылман базаргъа баргъандыла.
Базарда айлана кетип, ач болгъандыла да, жетиси да жети аякъ айран бла жети къош къалач алгъандыла. Тынч-ырахат ашар умутда, ала, терек салкъыннга киргендиле. Ауузланыр аллында къол-бет жууаргъа кереклисин ала да биле эдиле. Алай суу ким келтирсин ансы?
Тамата акъылман, туруп, былай айтханды:
? Биригиз, чабыгъыз да, суу алып келигиз!
Алай сёз таууш этген болмагъанды.
? Эй, хатерсиз кюлтыпысла! ? дегенди ол. ? Алай эсе, аузугъуздан къойсыгъыз сёз чыгъарсагъыз да, суугъа ол барлыкъды!
Акъылманла ауузларына суу алгъанча, шум болгъандыла.
Алайгъа бир факъырачы келгенди да, садакъа тилегенди. Алай жети акъылмандан бири да къымылдамагъанды. Факъырачы кёп сагъыш эте турмай, бир аякъ айран бла бир къош къалачны ашагъанды. Анга жукъ айтмагъанларын кёрюп, ол энтда бир аякъ айран бла бир къош къалач бошагъанды. Алай эте, факъырачы жети акъылманны юлюшюн да ашап, жолуна кетгенди. Жолуна кетерден алгъа ол факъырачы, ышара-кюле, жети аякъны айран жугъусун жети акъылманны бетине жакъгъан эди.
Акъылманла уа олтура эдиле шум болуп.
Къайдан эсе да алайгъа бир калак ит келгенди. Ол айран аякъланы жалап бошагъагдан сора, акъылманланы бетлерин жалап башлагъанды. Ит тамата акъылманны бетин жалай, къалай эсе да, тилин аны аузуна сукъгъанды.
? Хиррр, хужу къаллыкъ! ? деп къычыргъанды ол.
Акъылман нёгерлери уа:
? Челек ал да, суугъа бар! ? дегендиле бирден.
Алай къол-бет жуугъандан не келсин, ашарыкълары жокъ эди сора.
 
ЖАРАШЫУЛУ КЪАТЫН

Бир элде бир жарлы жаш жашагъанды.
Иш кёллю жаш эди ол. Кече-кюн демей, агъачда отун этгенди. Этген отунун эшегине жюклеп, шахаргъа элтгенди, сатханды. Ол иш эди анасын, кесин да айыпсыз жашатхан. Иши къыйын эсе да, жашаууна ёкюнмегенди.
Бир киши жашха ишекли болгъанды да: ?Бу халал къыйыны бла жашагъан адамгъа ушамайды. Мен муну сынап кёрмей къоймам?, - деп къаст этгенди. Этгенди да, кимни да кёзю къарарча балтасын ол жаш келлик жолгъа атханды. Отун этип келген жаш жолда атылып тургъан балтаны кёргенди да, алгъанды.
Киши бугъуп тургъан жеринден чыгъып:
? Балтамы тюшюргенме да, аны излей барама, кёрген иш эсенг, - деп соргъанды.
? Сен излеген балта бу тюйюлмюдю? ? дегенди жаш, балтаны кишиге узата.
? Ай, Аллах ыразы болсун! ? деп къууаннганды киши.
Шахарда отунун сатып, хакъына аш-азыкъ алып, жаш юйюне къайтханды да, хапарын анасына айтханды.Анасы жашына бек ыразы болгъанды.
Экинчи кюн да жаш, эшегин жегип, отуннга тебрегенди.
Биягъы киши балтасын жолгъа атханды.
Жаш балтаны жерден алгъанлай, киши бугъуп тургъан жеринден чыкъгъанды да:
? Ашхы улан, бюгюн а балта тапмагъанмыса? ? деп соргъанды.
? Хау, тапханма. Бу сени балтанг эсе, ма, ал, - деп жаш балтаны ол кишиге бергенди. ? Манга киши хакъы керек тюйюлдю.
Ол киши жашны ашхы адам болгъанына, ёз къыйыны бла жашагъанына ишексиз болгъанды да: ?Не уллу насыпха да тийиншлиди бу жаш!? ? деп, Аллахха тилек этгенди.
Ючюнчю кюн да тюбегенди киши жашха. Тюбегенди да:
? Ашхы улан, юйюрлю болур заманынг жетип турады, къадарынгы сынап кёрюрмю эдинг? ? дегенди. ? Мен санга бир жарашыулу къыз табайым, сен ?хо? дей эсенг.
Жаш ассыры уялгъандан не ?хау? не ?угъай? деялмагъанды. Юйге келгенлей а хапарын анасына айтханды. Анасы уа:
? Жашым, жарашыуулу къыз санга Аллах берге эди, андан уллу насып бизге къайда, - деп къууаннганды. ? Ким эсе да ол киши бир огъурлу адамды. Тюбесенг, ыразыма де.
Арада эки кюн озгъанды.Ючюнчю кюн ол киши жашха тюбегенди да:
? Не деп тураса?- деп соргъанды.
? Айтханынгча къыз тапсанг, бек ыразы боллукъма, ? дегенди жаш.
Юч кюннге кеч къалгъанса. Ол мен айтхан къызны башха жашха бередиле. Тойлары бюгюндю. Той башланнгынчы жетсенг, ким биледи, ол къыз санга барып да къалыр, - деп жашха бир къуругъан шаптал бутакъчыкъ узатханды. ? Ма, ал, бир жугъунга жарар.
Жаш ол къыз жашагъан элге чабып бара, киеу нёгерлеге тюбеп къалгъанды да:
? Аланла, бу этгенигиз неди?! Ол къыз бла мен эртте сёз тауусханбыз! ? дегенди.
Дауур-даулаш болгъандыла.
? Аууз не да айтыр, шагъатынг бармыды? ? деп соргъанды жыйын тамата.
? Хау, барды, ? дегенди жаш. ? Бу къуругъан чыбыкъчыкъны отха атайым да, ол кюйюп кетсе ? къыз сизни, чагъып башласа уа къызны мен элтеме.
Жаш шаптал бутакъчыкъны шыхыр отха атханды. Бутакъчыкъ жаннган угъай, чагъып, чапыракъ этип башлагъанды.
Киеулюк не бек адыргы этген эсе да, жыйын тамата Аллахны къадарына бойсунмай амал жокъ дегенди да, жыйынын ызына къайтаргъанды. Жаш а, адетдеча, той этип, къатынчыгъы бла жашап башлагъанды.
Кюнлени биринде гудучула гумуларын тонап кетгендиле. Чычхан къабар бурху да къоймагъандыла ала. Энди жаш не этсин? Агъачха барып, отун этер эди, алай отунну ахча этгинчи, ачдан инжилликдиле.
Къатынчыгъы жашны амалсызлыгъын кёрюп:
? Э киши, шахаргъа бар да, гыранчамы сат. Хакъына ашарыкъ алырса, ? дегенди.
Амалы не эди, гыранчаны да алып, жаш базаргъа баргъанды. Базарда анга бир госта кёсечик тюбегенди да:
? Ашхы улан, гыранчангы мени эчкиме алыш, ? дегенди. ? Жюнюн сатарса, сютюн ичерсе.
Жаш гыранчасын эчкиге алышханды.
? Эй, ашхы улан, эчкинги хоразыма алышмазмы эдинг? ? деп соргъанды экинчи кёсе, ызындан жетип. ? Ол сени эрттен намазгъа уята турур эди. Кёремисе, кеси да къалай ариуду.
?Эчки ашхы, алай хораз да аман тюйюл?, - деп ойлагъанды да, жаш эчкисин хоразгъа алышханды.
? Хоразынгы ийнеме алыш? ? дегенди ючюнчю кёсе. ? Къатынчыгъынг тигиу этер, эски жамар. Киши да ийлыкъмаз сизден, зыккылласыз деп.
?Керти айтады. Хоразны къычырыгъындан бизге не? Андан эсе къатынчыгъымы къууандырсам а?, ? деп ойлагъанды да, хоразын ийнеге алышханды.
Юйге келе, жаш къангнга кёпюрчюкде абынып, ийнесин суугъа тюшюргенди. Суугъа кирип, ийнесин излерге ийилгенлей, суугъа бёркю да тюшгенди. Жаш бёркюнден да къуру къалгъанды.
Эшегин алтындан, кюмюшден жюклеп, алайтын бир бай саудюгерчи ётюп бара болгъанды.
? Эй, алан, сууда не излейсе?! ? деп соргъанды ол.
? Ийнеми суугъа тюшюргенме да, аны излейме, ? дегенди жаш.
? Ийнени уа къайдан алгъан эдинг?
? Хоразгъа алышхан эдим.
? Хоразны уа къайдан алгъан эдинг?
? Эчкиге алышхан эдим.
? Эчкини уа къайдан алгъан эдинг?
? Къатынымы гыранчасына алышхан эдим.
? Ай, насыпсыз а, юйге къалай барлыкъса энди, къатынынг этинги чийлей ашар да? ? дегенди саудюгерчи, анга жан аурутуп.- Аны бла да къалмай, бёркюнгю суугъа алдыргъанса.
? Къайгъырма, саудюгерчи. Аны ючюн къатыным манга сёз да айтырыкъ тюйюлдю, - дегенди жаш.
? Къалай айтмаз! Айтханны къой да, ата юйюнгден къыстап ийгенин да кёрюрсе, тейри-лязим. Алай тюйюл эсе, ёчешеме.
? Да ёчешейик, ? дегенди жаш да. ? Къатыным манга сёз айтса, мен санга юч жыл жалчы болама.
? Айтмаса уа, ? дегенди саудюгерчи да, ? алтыным, кюмюшюм ? сени.
Экиси да къол тутушхандыла.
Саудюгерчи: ?Хакъсыз юч жыл ишлерик жалчы тапдым!? - деп къууанч тыпырлы болгъанды.
Экиси да жашны юйюне келгендиле.
Къатынчыгъы босагъадан окъуна жарыкъ ышара:
? Гыранчамы сатдынгмы, - деп соргъанды.
? Хау, ? дегенди жаш.
? Хакъына уа не алдынг?
? Эчки.
? Бек иги этгенсе. Жюню, сютю да ? хайыр. Къайдады эчкинг?
? Хоразгъа алышханма.
? Нечик иги этдинг, эрттен намазгъа уята турур. Къайдады хораз? ? деп соргъанды къатынчыгъы.
? Ийнеге алышханма, ? дегенди жаш.
? Эски жамаргъа ийнем болмай тура эдим, да не ашхы этдинг. Берчи, бир кёрейим.
? Абынып, жыгъылгъанма да суугъа тюшюргенме.
? Ах кюнюм, жугъунгу ачытмай къойдунгму?!
? Кёресе да, жукъ да болмагъанды.
? Ийнени излейме деп суугъа киргенди да, ийилгенлей бёркю да суугъа тюшгенди! ? деп кюлгенди саудюгерчи.
? Тоба-тоба, ол айтханынг неди? ? деп элгеннгенди къатынчыкъ.
? Ол айтханым а ? бёркюн да суу алып кетгенди!
? Уллу Аллах, минг шукур санга! ? дегенди жаш къатынчыкъ.- Суу кесин да алып кетмегени уа!
Саудюгерчи, ичи кюе, эшек жюгю алтын хазнасын жашха берип, жолуна кетгенди.


КЪАРЫНДАШЛА

Бир элде эр бла къатын жашагъандыла. Жарлы жашагъандыла, къолайсыз. Аланы эки жашлары бар эди.
Заман оза, жашла уллу болгъандыла, бирер юйюр да къурагъандыла. Кичи къарындаш ата-анасы бла къалгъанды, таматалары уа, эл къыйырында юй салып, ары кёчгенди.
Тамата къарындаш бир байгъа жалчы болгъанды. Беш жылдан эки ёгюз бла сабан агъач къурап, къыйналса да, сабийлерин ач этмей ёсдюргенди.
Кичи къарындашха да тынч тюйюл эди юйюр кечиндирген. Сабийлеринден сора да, ол ата-анасына къарай эди.
Бир жыл а, жауун жаумай, сабан кюйюп къалгъанды. Эки къарындаш да сабанларындан жыйгъан арпа онушар къапчыкъ болгъанды ? жан сакъларчы бир.
Тамата къарындаш: ?Кичими юйюрю уллу, атам, анам да аны юсюнде. Тирлиг а аз. Мен анга болушургъа керекме. Кесине айтсам, алыргъа унарыкъ тюйюлдю? ? деп ойлагъанды. Сора, къарындашы кёрюп къоймазча, кече белинде бир къапчыкъ арпаны да кётюрюп, кичисине тебрегенди.
Кече къарангы эди. Тамата къарындаш жюк кётюрюп баргъан бир адамгъа да тюбегенди,алай ким болгъанын эслеялмагъанды. Ол кичи къарындашыны гумусуна жашырын кирип, къапчыгъын аны къапчыкъларына таяндырып кетгенди.
Юйге къайтып келсе, къапчыкълары ? он. ?Бирин къарындашыма элтип келе ушаймада, бу не аламатды?? ? деп тамата къарындаш сейир этгенди. Сора къапчыкъларындан бирин кётюрюп, кичисине тебрегенди.
Китип бара, тамата къарындаш биреуге тюртюлгенди. Къараса, ол а кичи къарындашы.
? Кече белинде, къапчыкъ да кётюрюп, къайрыса? ? деп сейирсиннгенди ол.
Иш а былай болгъанды. Кичи къарындашы да: ?Тамата къарындашым къыш къатыкъсыз къыйналлыкъды, юйдегиси-юйюрю, тирлиги да тирлигимден осал эди. Мен къалай-алай болсам да, ол ач болмасын? - деп ойлагъанды. Сора къапчыкъ арпаны да сыртына алып, кече белинде тамата къарындашына тебрегенди.
Экиси да бир бирлерине хапарларын айтхандыла да, кёз жашлары бетлерин жууа, къаты къучакълашхандыла.
Ма, къарындашла десенг!


ЧЁРЧЕК КЪАТЫН

Бир жарлы кишини бир ариу къызы бар эди. Аны тилеп келген жашха къыз:
? Мен чёрчек къызма! ? деп къоя эди.
Чёрчек къатын а кимге керекди!
? Къызым, юйде къалып къаласа, - деп атасы бек жарсыгъанды, къылыгъын тюрлендиралмагъанды ансы.
Ол ариу къызны хапарын бир жаш эшитгенди. Эшитгенди да, аны тилей баргъанды.
? Ала эсенг, барайым, ашхы жаш. Алай мен чёрчек къызма! ? дегенди. ? Къылыкъ этерме да турурма.
? Къылыкъсызлыгъынг а недеди? ? деп соргъанды жаш.
? Бир бирде мен кесими бийче къыз сунуучума! ? дегенди къыз.
? Да мени къылыгъымы да бир да сурама, ? дегенди жаш да. ? Бир бирде мен да кесими ургъан тели сунуучума.
Да сора биз келишип жашаяллыкъбыз, - дегенди къыз.
Жаш ол ариу къызны алып, жашау этип башлагъанды.
Сабан жетип, аны орургъа жангы къатынлы жаш изеу чакъыргъанды. Къой союп, уча биширгенди да:
? Тюшге бу учаны жылылай келтирирсе, - деп кетгенди.
Эри сабаннга кетгенлей, къатыны ариу да кийинип, кюзгю аллына олтургъанды да, кёзлерине, къашларына къына сала, тюшге дери булжугъанды. Ит учаны элте туруп да тепмегенди жеринден.
Тюш болгъанды, изеу арыгъанды, уча уа жокъ.
Жаш, атын чапдырып, юйге жетгенди да, атдан секирип тюшюп, юйге киргенди. Юйге кирсе, къатынчыгъы кюзгю аллында кокалана, мёлек кёрюмдюсюне сюйюне тура эди.
? Къатын, бу кюз къазауатда олмуду къайгъынг? ? деп ачыуланнганды жаш. Ол а:
? Алан, не къычыраса былай? Тутхан къылыгъым барды деген эдим да, унутханмы этгенсе? ? дегенди, эрин сансыз этип.
? Да къалай ачыуланмагъын, эл аллында башымы жерге къаратдынг. Изеу жыйын, аны ач къояргъа жараймыды?! Къайдады уча, кесим элтейим? ? дегенди жаш.
? Ит алып кетген эди, - дегенди къатын, кёзюн кюзгюден айырмай.
Да сора, багъалычыгъым, тутхан къылыгъым а мени да барды дегеним эсингде болур, жанчыгъынга тиймесин, - деп чёрчек къатынчыгъын къамичи бла яшхы тюйгенди.
? Къор-садагъанг болайым, ёлтюресе, къой! ? деп жалыннганды сора ол, чёрчеклигин унутуп.
Ол кюнден сора ол ариу къатынчыкъ эрин бир да мудах этмегенди.
 
АЛТЫН БАЛТА


Бир элде юч къарындаш жашагъанды.
Ала жашай тургъандыла да, айырылыргъа оноу этгендиле. Таматагъа ? юй, ортанчыгъа - эки ёгюз бла сабан агъач, кичиге уа ? жауур эшек жетгенди.
Не этерик эди кичи къарындаш, эки таматасына жалгъа тохтагъанды. Алай болгъанлыкъгъа ала аны юсюне, башына къарагъанны къой, къарнын да тойдурмагъандыла.
Бир жол тамата къарындашы кичисине:
? Сыртынгдан тюшюп турма да, агъачха барып, къышха отун эт! ? дегенди.
Этмей а не амал! Атасыны балтасын, бир жол азыкъчыкъ кибик да алып, кичи къарындаш агъачха кетгенди.
Юч кюн отун этгенди жаш. Арып, ач, суусап да болуп, ол черекге эннгенди. Алай аягъы тайып кетип, ол суугъа жыгъылгъанды. Балтасын тюшюрюп, батаргъа да аздан къалып, кичи къарындаш жагъагъа кючден чыкъгъанды. Бир кесек солуу алгъандан сора, жаш балтаны сууда кёп излегенди, алай табалмагъанды. Энди не этсин жаш, балтасыз къалай барсын юйге? Къарындашлары ёлтюрюп къоярла да!
? Не аман кюн туугъан эдим дуниягъа! ? деп къычыргъанды ол, жашаууна ёкюнюп. - Ит да жашамайды менича!
Алайлай агъач ичинден, акъ сакъалы да белине жете, бир къарт чыкъгъанды да:
? Не болгъанды, ашхы улан, нек мудахса? ? деп сёлешгенди.
? Да мудах болмай не этейим, балтаны суугъа тюшюргшенме да, тапмайма? ? дегенди жаш. ? Къарындашларым къырс адамладыла, жашаусуз этерле.
Акъсакъал къарт:
? Балтанг бумуду? ? деп, жашха алтын балта кёргюзтгенди.
? Угъай, - дегенди жаш. ? Мени балтам алтын балта тюйюл эди.
? Сора бу болур, - деп къарт кюмюш балта узатханды.
? Хурметли акъсакъал, манга кишини ырысхысы керек тюйюлдю, - дегенди жаш.
? Баям, буду сора! ? деп акъсакъал къарт жашха темир балта узатханды.
? Хау, хурметли тамата, кеси окъунады. Аллах ыразы болсун санга, ансы башым балахха къала эди! ? деп къартха уллу ыспас этгенди кичи къарындаш.
? Сен тюз адамса, анангы сютюнден халалдыла была санга, - деп акъсакъал къарт балталаны ючюсюн да жашха бергенди. Бергенди да, думп болуп къалгъанды.
Кичи къарындаш отун да этип, балталарын да алып, юйге къайтханды да, къартны хапарын айтханды.
Тамата къарындаш аны эшитгенлей, къатынына жол азыкъ этдирип, атасыны балтасын да алып, агъачха кетгенди.
Тамата къарындаш черекге жете келгенлей, балтасын суугъа сызгъанды. Отун эди дейди аны къайгъысы! Сызгъанды да:
? Эй, былайда адам баласы бар эсе, балтамы суугъа тюшюргенме да, табалмайма, ой, бир болушлукъ! ? деп къычыралгъанын къычыргъанды.
Биягъы акъсакъал къарт келгенди да:
? Не болгъанды, ашхы улан, агъач жаныуарланы алындырып къояса да? ? деп соргъанды.
? Атамы балтасын суугъа алдыргъанма сора къычырмай не этейим?! ? деп сытылгъанды тамата къарындаш.
? Бумуду? ? деп къарт анга алтын балта кёргюзтгенди.
Тамата къарындаш, кёзлери жана, къоллары къалтырай:
? Хау, буду! ? деп алтын балтагъа узалгъанды. ? Биргесине кюмюш балта да болургъа керек эди, кюмюш балтам а къайда?!
? Ётюрюк айтаса! ? деп чамланнганды акъсакъал къарт, - сени балтанг суудады, кир да изле!
Не эди амалы ? киргенди. Алай не кёп излеген эсе да тамата къарындаш балтасын табалмагъанды.
Агъачха, насып сынап, ортанчы къарындаш да барлыкъ эди, алай балтасыз не къыймат ансы.


ТИШИРЫУ ХЫЙЛЯ

Бир кишини бир да бир ариу къатынчыгъы болгъанды да, менме деген бир бий улу анга бел буууп айланнганды. Узакъдан кёзю-къашы бла сёлеше, тап тюшсе уа аны къулакъчыгъына ариу сёзле шыбырдай тургъанды.
Садакъа жыя айланнган бир къарт бий улуну муратын билип эди. Ол жашны къатына баргъанды да, садакъа тилегенди. Кете туруб а:
? Тиширыуну хыйласындан сени Аллах сакъласын, ? дегенди жашха.
Бий улу, ачыуланып:
? Не хыйла хапар айтаса? Къайда тиширыугъа аллай акъыл?! ? дегенди.
Бий улуну жууабы ол тиширыугъа ётгенди да: ?Санга бир исси къапдырмасам, мен да мен тюйюлме!? - деп къаст этгенди. Сора гынттылы бий улуна, кёзю-къашы ойнай, ариу ышаргъанды.
Бий улуна къанат битгенди.
? Ариука, къонакъ этер болсанг, юйюнге барыр эдим! ? дегенди таукел.
? Эр кибигим узакъ жолгъа атланып турады да, ол кетгенлей келирсе, ? дегенди къатынчыкъ жойкъулланып.
? Къачан кетеди?! ? деп соргъанды бий улу, мыйыкъ тюбюнден ышара.
? Бюгюн!
Ингир къарангысында гыттылы бий улу жаш къатынчыкъгъа келгенди. Ала ашаргъа олтургъанлай, эшик къагъылгъанды.
? Эринг кетген ушайды да! ? дегенди ол къайгъа къалып.
? Къарындашым болур. Кюбюрге кир ансы ол экибизни да ёлтюрлюкдю! ? деп къатынчыкъ гузаба этгенди.
Жаш кюбюрге киргенди да, къатынчыкъ кюбюрню киритин этгенди. Сора эшикни ачханды да, эрин ийнакълай, эркелете, аш къангнгагъа олтуртханды. Къатынчыкъ, оспар бийни жюреги жарылсын деп, ол эшитирча уллу сёлеше эди. Сора кокаланып:
? Э киши, сен манга керек тюйюлсе! ? дегенди.
? Ол дегенинг?! ? деп абызырагъанды эри.
? Бий улучукъ мени амалтын ёле турады. Мен бий улун таба, сени не этеме!
? Не бий улучукъду ол?! Кеси да къайдады?! ? деп, къамасына жабышып, секирип тургъанды эри.
? Кюбюрде. Ма ачхычы, ийнанмай эсенг, ач да къара!
Бий улуну жаны къуругъанды.
Къаны къартыкъгъа сыйынмай, эри ачхычны сермеп алгъанды. Эри ачхычны алгъанлай, къатынчыгъы харх этип кюлгенди да, эри абызырагъанды.
? Бу этгенинг неди? ? деп соргъанды сора ол.
? Теличик, сен ойнагъанны да билмей кёреме?! ? деп кюлгенди биягъы.
Анга къошулуп эри да харх этип кюлгенди.
? Алай ойнаргъа жараймыды? Атылып, чачылып къала эдим да!
Эрттенликде эри ишге кетгенлей, къатынчыкъ гынттылы бий улун кюбюрден чыгъаргъанды да:
? Ашхы улан, ? дегенди ол, ? билдингми энди тиширыу хыйля не болгъанын? Бийме, чырайлыма деп, тиширыуну намысы бла ойнама, аны кёлюн сындырма. Энди бар! Алай эсингде болсун: башха тиширыу кечмезге боллукъду.


СИЗ АНЫ НЕСИН БИЛЕСИЗ?

Не болгъан эсе да, Хожаны кёкбаш эшеги тангнга ёлюп чыкъгъанды. Хожа эшегин къалай сюйгенин а ким билмей эди! Ёлген эшегине жюреги ассыры къыйналгъандан, Хожа, башын тюе, къычырыкъ этип жилягъанды.
? Айып тюйюлмюдю санга, бу этгенинг неди? ? деп сёлешгендиле хоншулары. ? Бир харам хайыуан ючюн кесинги нек ёлтюресе?
? Сиз аны несин билесиз?! ? дегенди Хожа жиляй. ? Сизге хайыуан болгъанлыкъгъа, ол манга адамдан да багъалы эди.
? Къой-къой, Хожа, тюз алай этерсе деб а турмай эдик!
? Этиб а не этгенме? Эшегиме жиляйма да, аны да огъурамайсыз!
? Бизни эшегинге тенг этип, дагъыда сен уллу сёлешесе, - деп кёлкъалды болгъандыла келгенле.
? Хурметли хоншуларым, мени салпыкъылакъ эшегим манга не сыйлы адамдан да багъалы эди. Тап атамдан да! Мен жарлы эшегимча къайсыгъыз жарагъансыз манга? Биригиз да угъай! Дагъыда жарлы эшегими жиляуун этерге къоймайсыз, ? деп тырман этгенди Хожа.


ЖИГЕР КЪАТЫН

Бир элде бир жигер къатын жашагъанды.
Баш иеси эртте ёлюп кетгенликге, ол сабийлерин ач-жаланнгач этмей ёсдюргенди. Аны акъылына, этимлигине сейир этмеген жокъ эди. Къартла окъуна аны бла кенгнгешип болгъандыла. Къаты, алай тюзлюкню сюйген тиширыу эди ол, айтханындан бир киши да чыкъмагъан.
Тул къатынны хапары бир саудюгерчи жашха жетгенди.
?Мен да мен тюйюлме, ол къатынны эрнин къапдырмасам!? - дегенди да, къатын жашагъан элге келгенди.
? Сени бек махтайды халкъ. Этимлисе, жигерсе, акъыллыса дейди. Айтханынгдан бир адам да чыкъмайды. Алай мен сени онгларма, угъай дей эсенг а ёчешейик!
? Мен бир жарлы къатын, санга къалай тенг болайым? Алай ёчешмей болмай эсенг а, не амал, ёчешейик.
? Къалай ёчешебиз?! ? дегенди жаш,хорларыгъына арталлы да шеги болмай.
? Эрттен бла кюнню чыкъгъанын ким алгъа кёрсе да, ол хорлагъаннга саналлыкъды.
? Хыликкямы этесе, ол сабий ёчню манга къалай айтаса?!
? Хау, ол сабийге да ёч тюйюлдю, алай, ашхы жаш, тиширыу бетими эт, -дегенди.
? Да охо. Ёчге уа не салабыз? ? деп соргъанды саудюгерчи.
? Ким къытдырса да, ол сау жылны ат орун кюреп турлукъду, - дегенди къатын.
Хыйлагъа уста саудюгерчи кесин къатынга алдатыр киши тюйюл эди: ол кече ортасында тургъанды да, юй башха чыкъгъанды. Сора кюн чыгъышха айланып, кюнню чыгъарын сакълагъанды.
Тул къатын а хораз къычыргъынчы тёшегинде рахат жукълагъанды. Сора тургъанды да къол-бет чайкъагъанды. Энди танг атады деген чакъда арбазгъа чыкъгъанды да:
? Къолунга кюрек ал да, ат оруннга бар! ? деп буюргъанды саудюгерси жашха.
? Кюн алыкъа чыкъмагъанды сора мен санга къалай хорлатдым?! ? деп сейирсиннгенди саудюгерчи.
? Кюн чыкъмагъан эсе артха бурул да, Акъ къая башына бир къарачы!
Кюн Акъ къаяны башын жим-жим жылтыратып тура эди.
Не этерик эди саудюгерчи, къолуна кюрек алгъанды да ат оруннга кирип кетгенди.
 
МИНГ ЁТЮРЮК

Бир бай бла бир жарлы жолну кетип бара болгъандыла.
Байны ахчасы бар эди, жарлыны уа ? уууч унчугъу. Жолда кечикгендиле да, терек тюбюнде къалыргъа оноулашхандыла.
Жарлы киши терк окъуна от тамызгъанды да, унчугъун ийлеп, гюттю этгенди. Сора отда къыздырып, шыхыр тюбюне ? кюлге сукъгъанды.
? Гюттю бишгенди, эки тенг этейик да ашайыкъ,- дегенди жарлы киши.
? Бишген а болур, алай экибизге азлыкъ этерикди ансы, - дегенди бай, хыйля этип.
? Да сора не этейик да? ? дегенди жарлы.
? Ким иги ётюрюк айтса да, ол ашасын!
? Охо, ? дегенди жарлы киши мыйыкъ тюбюнден ышара, ? сен айтханлай болсун.
? Мени атам, ? деп башлагъанды бай, ? къатын ала туруп, мен да киеу нёгерлени биргесине эдим. Жюз болуп баргъан эдик да, къайтхан а бешжюз этдик. Арбазда той-оюн, ашаргъа уа жукъ да жокъ. Гумуда жюз будай бюртюк асыралып тура эди да, аны къазгъа жюклеп, тирменнге элтдик. Ашасын, солусун деп, къазны суугъа ийдим. Ун тартылгъанлай, къазны сюрюп келейик деп, суугъа барсакъ, аны эки къабыргъасын да чакъан ашап. Атам къамиш эшип, къазны къабыргъаларын жамады да, юйге къайтдыкъ. Къайтдыкъ да, къазны союп, лёкъум-хыбырт биширип, жарагъан той этдик.
? Мени атамы, ? деп башлады жарлы да, ? он минг бал батманы бар эди. Ол бал чибинлени эрттен сайын отларгъа санап ийиучю эди. Ингирде да санап жыйыучу эди батманлагъа. Бир жол а бир бал чибин келмей къалгъанды. Атам аны кёп излегенди, алай табалмагъанды. Тёртюнчю кюн бал чибинибиз, бойну да ашалып, юйге кеси келгенди. Бир эссиз киши аны ёгюз бла бирге сабан агъачха жегип, сабан сюрген кёре эдим. Атам хакимге биргъанды да, къозладан бла татийден дарман этдирип, бал чибинибизни жарасына жакъгъанды. Жарасы сау балгъанды, алай бойнунда бир уллу къоз терек битгенди. Аны тюбюне жай чилледе сау элни малы сыйыннганды. Бир жол атам ол терекни тюбюнде жукълап къалгъанды. Терек бутакъгъа къоннган къаргъа аузундан къозун тюшюргенди да, ол къоз атамы башына тийгенди. Атам а, ачыуланып, къаргъаны топракъ тугул бла ургъанлай, аны эки канаты да эки ариу ёзен болуп къалгъанды. Бал чибинлеринден экисин сабан агъачха жекгенди да, сабан сюргенди, урлукъ сепгенди. Эрттен бла атам жетген будайны чала тургъанлай, аякъ тюбюнден къоян къачханды. Ол чалгъысын сызып ийгенди да, чалгъы сап къоянны арт бутуна чанчылгъанды. Къоян къачып, чалгъы ? чалып, биз гысты байлап, ингрге ишибизни бошайбыз да, атабыз къоянны тутуп тюйюп башлайды. Ичинден бир къагъыт чыкъгъынчы тюеди. Къагъытны ачып къарайбыз да, анда уа... - деп жарлы кёзлерин хыйля сюзгенди. ? Анда уа...
? Анда уа не?! ? деп соргъанды бай, андан ары тёзалмай.
? Анда уа жарлыгъа ? гюттю, байгъа ? зукку чибин деп жазылып эди.
Жарлы, бал татдырып, гюттюсюн ашагъанды, хыйлачы бай а аууз сууларын жута къалгъанды.


АХЫРАТДАН КЕЛГЕН

Бир элде бай саудюгерчи жашагъанды.
Бир жол саудюгерчи сатыу этерге бир узакъ шахаргъа кетгенди. Ол кетгенлей, садакъа тилей, юйюне бир жарлы киши келгенди.
? Ай хариб а, былай аман къайда тозурагъанса? ? деп соргъанды саудюгерчини къатыны. ? Юсюнг зыккыл, къарнынг ? ач.
? Къой, сорам, эгечим. Ахыратдан келе турама. Анда сынатхан зарауатлыкъларына адам тёзюп амал жокъду, - деп жилямсырагъанды пакъырачы. ? Тамбла ары къайтмай амалым жокъду. Ой, менден жарлы болурму бу эки да дунияда?!
Пакъырачыгъа жаны ауруп, къатын терк окъуна эки тауукъ биширип, къангагъа салгъанды, боза да келтиргенди, юч тюмен ахча да бергенди. Сора:
? Жанынга къурман болайым, мени атамы кёрген иш а болурмуса? ? деп соргъанды къатын. ? Къарасакъал, кенгмангылай, келбетли киши эди ол. Бир ай болады ол ары кетгенли.
? Кёрмей а! Бир жерде турабыз сора къалай кёрмезем.
? Къалайды да харип? ? деп соргъанды, адыргыгъа къалып.
? Эгечим, аман болгъанды. Ашы-сууу жокъ, юсю-башы тозурап, бек къыйналады, - дегенди пакъырачы.
- Къорунг-садагъанг болур эдим, ашхы киши, сен атама бир жукъ ала барсанг эди, - деп жалыннганды саудюгерчини къатыны жиляй.
? Нек элтмейме, эгечим? Сен къызгъанма ансы, сау арба жюклесенг да элтирме.
Саудюгерчини къатыны эки ёгюз жегилген арбагъа тогъуз машок будай, тогъыз машок тары, тогъыз машок ун, тогъыз пуд жау, тогъуз пуд бишлякъ, тогъуз къауум кийим, тогъыз бёрк, тогъуз къауум чабыр салгъанды. Къолуна да токъсан тюмен бергенди.
Пакъырачы, насыбына къууана, ёгюз арбагъа минип, элине кетгенди, саудюгерчи уа, алыш-бериш этип, юйюне къайтханды. Къайтса, къатыны тёгюлюп жиляй тура эди.
? Не къан жаугъанды, къатын, нек тараласа былай? ? деп соргъанды саудюгерчи.
? Мен жилямай, ким жилясын. Ахыратдан бир адам келгенди да: ?Атанг ашдан ёле турады?, - дегенди сора, - деп хапарын башдан аякъ айтханды.
? Жел азыгъы этип къойдунг да ырысхымы! Тыпырынг къуругъан, къайда кёргенсе сен ол дуниядан адам келип?! Ёзюз арба бла ахыратха баргъанны уа къайда эшитгенсе?! ? деп хахай эте, бек иги атын жерлеп, саудюгерчи пакъырачыны ызындан сюрюлгенди.
Пакъырачы ызына къарай бара болгъанды да, жолну букъу этдирип келген бир атлыны кёргенди. Сора:
? Тейри, бу къыстау атлы игиликге келмейди, ? деп, арбасын агъачха бургъанды. Ёгюзлени тууаргъанды да, отларгъа бошлагъанды, кеси уа, ?ахыратха? элтип баргъан бёрклеринден бирин алып, жолгъа чыкъгъанды.
Саудюгерчи пакъырачыгъа жете келгенлей:
? Былайтын ауур жюкленнген ёгюз арба ётюп иш кёрмегенмисе?! ? деп соргъанды.
? Кёргенме. Арбасы, ёгюзлери да бир аламат келбетли киши озгъан эди.
? Эрттеми озгъанды?- деп гузаба этгенди саудюгерчи.
? Сен жеталлыкъ тюйюлсе, - дегенди пакъырачы. ? Ат жюрюте билмейсе. Жетсенг да, сен анга эталлыкъ жокъду.
? Да сора къалай болсун да?! ? дегенди саудюгерчи амалсыз.
? Мен болушур эдим, алай былайдан кетер амалым жокъду. Бийим уудады. Лячинин а манга аманат этип кетгенди. Бу бёрк ичиндеди лячин, ?дегенди.
? Бёркюнгю манга бер, ? дегенди саудюгерчи. ? Лячин манга аманат болсун.
Саудюгерчи атындан тюшгенди да, пакъырачыны миндиргенди.
? Къайда да лячинни учуруп иерсе! ? деп пакъыпачы, къамичи ойната, жортуп кетгенди.
Кёп сакълагъанды саудюгерчи, алай не ол адам жокъ, не аны бийи жокъ. Саудюгерчи, шекли болуп, бёрк ичине къолун сукъгъанды. Алай саудюгерчи къуру бёркню ичинде не табарыкъ эди. Ол адам аны сыртлап кетгенин ангылап, саудюгерчи юйюне мугурайып къайтханды. Къайтханды да:
? Атымы ичи кюйюп, уручуну жеталмадым, - деп къатынына ётюрюк айтып къойгъанды.


ХАН БЛА УСТАЗ

Къайда эсе да бирде бир хан жашап болгъанды. Аны бир акъыллы устазы бар эди. Бир кюн хан устазыны кёлюн алама деп, аны намысына уллу курманлыкъ этгенди. Ол къууанчда ханшу къыралладан да бар эдиле къонакъла.
Не айдыраса, ашарыкъ, ичерик эркин, къартла алгъыш айта, жашла тепсей-ойнай, ханны кёлю жарыкъ.
Ичги татыгъан хан устазына:
? Хурметли устазым, ? мен кесими сенден уллу этмейме, сора сен кесинги мени бла эркин нек жюрютмейсе? Татлы тенгингеча чам эт, ойнап айтханынг оспарлыкъгъа тергелмейди, ? дегенди.
? Хан бла ойнар умут этген башсыз къалады, ? дегенди устаз, ? Мен а башым жеринде турса сюеме.
? Сен чочхаса, багъалы устазым! ? деп кюлгенди хан. ? Хайда, ханынга эт бир чам!
? Сен а, жюйюсхан, файгъамбаргъа ушайса! ? дегенди устаз.
? Мен ашаргъа, ичерге сюйген бир саякъ хан, файгъамбаргъа къалай ушар эдим?! Аны къой да ханынга бир иги чам этчи! ? деп къысханды хан устазын биягъы.
? Хурметли ханым, чочха жалан да чочханы кёреди, файгъамбар а сау дунияны.
Хан кеф эди да, устаз айтханны ангыламагъанды. Хан устазына чочхаса деп, чочхагъа кеси ушап къалгъанды.
 
ШАХАР БАШЧЫ

Бир узакъ къыралда бир огъурсуз шахар башчы жашагъанды. Адамла, аны генезирлигин кётюралмай, башха жерлеге кёчюп бара эдиле.
?Тейри, бу ишден тюйюлдю!? - деп ойлагъанды къадий. Сора бир къауум ышангылы адам бла бир тилли болуп, жашырын оноу этгенди.
Ол кюнню эрттенинде къулладан бири, тёредеча, шахар башчыгъа шай келтиргенди. Ол, шайны къангнгагъа салгъанды да, керилип шахар башчыны жаягъына ургъанды.
Шахар башчы эс жыяргъа, къулу аны жаягъына экинчи кере да ургъанды.
Кеси ёмюрюнде аллай учузлукъ, сыныкълыкъ сынамагъан шахар башчы ачыудан ?тарс? деп жарылыргъа аздан къалып, хахай-къычырыкъ этгенди.
Дауургъа къалауурла чабып келгендиле да:
? Не болгъанды да, не этебиз, жюйюсхан? ? деп аллында сир къатхандыла.
? Бу начасны асмакъгъа асыгъыз, мени жаягъыма ургъанды! ? деп буюргъанды ол. Алай къалаурланы бири да жеринден тепмегенди.
Шахар башчы, къаны къартыкъгъа сыйынмай:
? Бу къулдан туугъан къул мени жаягъыма эки кере ургъанды. Бир угъай, эки кере! Муну къойнуча союгъуз бусагъат дейме мен сизге! ? деп къычыргъанды биягъы, тауукъча къарыла.
? Сизни уллулугъугъуз, жюйюсхан шахар башчы, энди чурукъ киринге жетмеген сыйсыз къулунг сени жаягъынга урур деп мен къалай ийнанайым, - дегенди тамата къалауур.
Шахар башчы былай бедишлик тюшюнде да болмагъан эди. Аузу от къуса, не айтханын кеси да ангыламай эди энди.
Къулладан бири шахар башчыны юйюне чабып баргъанды да:
? Атагъызгъа не болгъан эсе да болгъанды, биз аны тутуп тыялмайбыз, ? дегенди. ? Шашып къалмагъа эди, харип.
Жашы атасына чабып келгенди да, хахай-къычырыкъ эшитип, эшик жепиден отоугъа жашырын къарагъанды. Къараса, атасы къолу жетген затны къабыргъагъа ура да чача, аягъы жетген затны табаны бла ура да ууата тургъанын кёргенди. Ол, шашмай, къутургъан итге ушай эди.
Жаш отоугъа киргенлей, атасы:
? Бу сыйсыз къул мени жаягъыма ургъанды, бусагъат башын тайдыр! ? деп шахар башчы къулладан бирин кёргюзтгенди.
? Сабыр бол, атам. Къулунг сени къалай урур эди? Ассыры кёп ишлегенден бир аман ауруу табаса, солугъан да эте тур, ? дегенди жашы.
Шахар башчы жашы анга алай этер деп турмай эди.
? Сен да мени шашханнгамы санайса?! Сен бу къуллагъа угъай, атанга ийнаныргъа керек эдинг! Къуру кёзюмден! Бюгюнден ары сен мени жашым тюйюлсе! ? дегенди алынып-къутуруп.
Жашы хакимни алып келгенин кёргенде уа, шашаргъа жетип къалгъанды. Энди шахар башчы тюйюшюрге чаба эди.
Хапар ханнга жетгенди да, хан бир хапар билип кел деп ёзюрюн анга ийгенди.
Ёзюр шахар башчыгъа келгенди да:
? Къалайды саулугъунг? Хан тынгысыз болуп ийгенди мени санга, ? дегенди.
? Мени саулугъуму хатасы жокъду, сыйлы ёзюр, ауругъанла башхаладыла, алай-былай боллукъла! ? деп къычырып башлагъанды биягъы. Ёзюр баш чайкъай:
? Санга солургъа керекди, саулугъунга ассыры уллу кёллю боласа, ?дегенди. Сора шахар таматагъа бир огъурлу адамны айырып, ызыны кетип къалгъанды.
Ол кюнден сора эски шахар башчыны сёлешип киши да кёрмегенди.
?Кертиси бла да менми шашханма, огъесе аламы телидиле?? - деп ойлай эди ол, тапчаннга сыртындан тюшюп.


ТЮШ

Бир уллу шахарда бир жаш юйюр бир да татлы жашай эди деп айтыу алайды. Аланы бир бирлеринден тасхалары болмагъанды.
Бир кече къатын тюшюнде бир кишини кёргенди. Ол аны къаты къучакълап, зор бла уппа этгенди. Къатын къычырыкъ-хахай этип уяннганды да, эри:
? Жаным, былай нек элгендинг?! ? деп соргъанды.
Къатын эс жыйгъанды да, тюшюн эрине айтханды.
? Бюгюнден ары сен манга къатын тюйюлсе, келтиргенинги да ал да, юйюнге кет! ? деп ачыуланнганды эри.
Къатын, этер амалы болмай, тюзюнлей ханнга баргъанды.
? Тюшюмде мени шайтан алдагъаны ючюн, эрим мени юйюнден къыстап ийгенди, ? деп тарыкъгъанды ол. Хан а:
? Тюшюнгде болгъан эсе да, сен эринги жерге къаратханса. Эринг сени юйден къыстагъанын тюз этгенди! ? деп къойгъанды.
Не этерик эди жарлы къатын, жиляй-жиляй, ата юйюне къайтханды.
Хапар ханны къарындашына жетгенди. Ол къадий эди да, насыпсыз къатыннга болушургъа къаст этгенди. Къадий болушлукъчуларына бирер кюрек, бирер ылытхын да берип, аланы шахар хунагъа элтгенди да:
? Энди муну тюбюн къазыгъыз! ? деп буюргъанды.
Шахар хунаны тюбюн къаздыра тургъан къадийни кёрюп хан:
? Къарындашым, бу этгенинг неди? ? деп соргъанды.
Къадий а ышарып:
? Багъалы хан къарындашым, мен тюнене кече атабызны тюшюмде кёргенме. Ол манга бу хунаны тюбюнде сыйыннгысыз хазна барды, дегенди да, былайын андан къаздыра турама, - дегенди.
? Ой, жарлы къарындашым, сен башынгы къайда къоюп келесе? ? деп тыкъсыгъанды хан. ? Хуна тюбюнде алтын хазна барды деп сен тюшюнге къалай ийнандынг?
Акъылман къадий хан къарындашына:
? Тюшюнгде сен кесинги шайтаннга алдатханса деп жарлы къатынны эринден айыргъан сен тюйюлмюсе? Сен ийнаннган тюшге мен а нек ийнанмазгъа керекме? ? дегенди.
Хан этген терслигинден уялып, ол къысталгъан къатынны эри бла жарашдыргъанды.



ХАН БЛА ТЕМИРЧИ

Бир уллу шахарда бир уста темирчи жашагъанды. Аны базар гинжича, бир ариу къатынчыгъы бар эди. Темирчи жаш къатынчыгъын бир да болмагъанча бек сюйгенди. Къатынчыгъы да ансыз бир кюн да жашаяллыкъ тюйюл эди.
Баш иеси гюрбежиге кетсе, жаш къатынчыкъ юй тизгинин жыйгъанды, арбаз сыйпагъанды, тауукълагъа къарагъанды, аш этгенди. Бир да бош турмагъанды. Эри келир заманнга уа, ариу да кийинип, аны арбазда сакълагъанды.
Бир кюн хан, жыйыны бла уудан келе, ол ариу тиширыуну кёрюп, анга кёзю къарагъанды. Энди хан, не да этип, темирчини къатынчыгъын сыйырыргъа керек эди.
Хан къаласына келгенлей, барчы-келчисин чакъыртып:
? Темирчиге бар да былай айт: ?Уллу ханынг эрттеннге минг чурукъ чюй эт деп буюргъанды! Этмесенг а, башынгы къыйпарыкъды де!? - дегенди.
Ханны келечиси темирчиге келип, ханны буйругъун сёзю сёзю бла айтханды.
Темирчи аллай ууакъ чюйчюклени анчасын юч кюннге да эталлыкъ тюйюл эди. Къатынчыгъы, кеси да ёлген ёлю болуп, тангнга кёз къысмай чыкъгъандыла.
Эрттен бла эртте тышындан биреу сёлешгенди.
? Баям, ол ханны адамыды. Хайда, ол дунияда жарыкъ бетли тюбе-шейик, - деп, бойнуна чулгъанып, ачы жилягъан къатынчыгъындан кючден айырылгъанды.
? Хурметли темирчи, тюз бусагъатчыкъда уллу ханыбыз ёлюп къалгъанды. Аны атасы сал басхыч этерге тёрт уллу чюй эт деп тилегенди, - дегенди.
Къууанчлы темирчи ханны барчы-келчисин бир сагъатдан келирсе деп ашыргъанды да, къолларын кёкге жайып:
? Эй, Къудурети Уллу! Минг шукур санга, сен жарлыла жанлы да бола кёреме! ? деп Аллахха салауатла салгъанды.


БАЛТА НОХТАБАУ

Бир элде бир бай бла бир жарлы киши жашагъанды. Ала хоншула эдиле. Бир жаз бай хоншу жарлы ханшусуну жерчигини экиден бирин сабанлыгъына къошуп къойгъанды.
Жарлы киши, этер амалын тауусуп, къадийге тарыгъа баргъанды. Къадийге барырдан алгъа ол, балтасын жютю билегенди, сабын сюек кибик сыйдам этгенди. Ол балта жарлы кишини къадийге нохтабауу эди.
Хыйлачы бай аны сезгенди да, ингир къарангысында къадийге танасын сюрюп баргъанды.
Экинчи кюн къадий экисин да тёреге чакъыртханды. Жарлы кишини, къадий аны жанлы боллугъуна артал да шеги жокъ эди: биринчиден ? жер аны жери эди, экинчиден а ? балта нохтабау.
Къадийни бай жанлы бола тургъанын кёрюп, жарлы киши:
? Хурметли къадий, сен бизни дауубузну жютю балта жангы бишлакъны къалай кесе эсе да, алай кес, - дегенди балта нохтабауун аны эсине сала.
Къадий а мыйыкъ тюбюнден ышара:
? Да не этейим, жангы кырдыкдан тойгъан тана арбазгъа чыкъгъанлай, балтаны сабын бояп къойгъанды, - деп, бай киши анга тана бергенин билдиргенди.


КИМДИ ЁКСЮЗ?

Жылгычы къартла эл ныгъышда ушакъ эте болгъандыла. Гына деген бир гырхы кишичик:
? Жашар керекли ёлюп кетди Къыден харип, - дегенди таягъы бла жер чучхуй.
? Тейри жарлы уа жашчыгъы ? Таро болгъанды, - дегенди аны къатында олтургъан хыбырттон чюйсакъал а. ? Энди ол къалай жашау этсин?
? Бош къайгъырасыз, эл аны ачдан ёлтюрмез, - дегенди къушбурун Тебо уа. ? Адам ёксюзге оналты жыллыгъына дери саналады. Акъыл-балыкъ болургъа анга кёпмю къалгъанды дейсиз.
? Къайнайды Таро. Бир-эки жылдан ол ёксюзлюкден чыгъар. Гычыды жарлы ансы, - дегенди чам этерге сюйюучю Тарюг а.
? Гычы уа нек? ? деп сейирсиннгендиле ныгъышчыла.
? Оллахий-лязим, аллай къатын бла жашагъан ёлюп кетгинчи да ёксюздю, - дегенди Тарюк.
 
ОСПАР АТЛЫ

Ныгъыш аллында бир къауум жаш ушакъ эте болгъанды. Бир кеф атлы, къамичи ойната, аланы юслерине уруп баргъанды. Жашла жерлеринден тепмегенлеринде ол: ?Къара сен бу эшеклеге, манга жол нек къоймайсыз?? - деп ачыуланнганды да, ат ойнатыр умут этгенди. Жашладан бири атлыны атдан сермеп алып: ?Ат юсюнде юсюбюзге уруп келип, дагъыда айтырынгы-къайтырынгы билмей, сен не сант этесе?!? - деп тюпге ургъанды.
Бу ишни кёрюп тургъан бир къарт жашлагъа оспар атлыны тюйдюртмей, жолуна барма къойгъанды. Жашла артыкъ ыразы болмасала да, къартха намыс этмей амал жокъ.
Арлакъда да бир къауум жаш сюелип болгъанды. Атлы жашланы юслерине уруп баргъанды. Ала да жерлеринден тепмегендиле.
? Къара сен бу тууарлагъа, манга жал нек бермейсиз?! ? деп ат ойнатып башлагъанды атлы. Ала уа ол хурметсиз атлыны тюйюп, тулукъ этгендиле да атхандыла.
Атлыны ызындан къарап тургъан жашлагъа къарт: ?Аны сизни тёзюмлюлюгюгюз тюйгенди? - деп насихат этгенди.

АКЪ ЖИЛЯН

Шахар къыйырында бир къолайсыз жаш жашагъанды. Аты да Къара Байсо эди. Бир жол ол агъач ичи бла кетип бара, жана тургъан къаракёкен юлкюде акъ жилянны кёрюп, таягъын узатханды да, аны отдан чыгъаргъанды. Акъ жилян тешигине киргенди да кетгенди, Къара Байсо уа ? жолуна атланнганды.
Къара Байсо жашагъан шахарны бир генезир ханы бар эди, аны уа ? дунияда болмагъанча бир ариу къызы. Къыз ауругъанды да, хан билгич-лени жыйып, аладан амал сурагъанды.
Бир къарт билгич былай дегенди:
? Хурметли хан, сени къызынга жарарыкъ жаланда акъ жилянны уууду. Хан:
? Акъ жилянны ууун келтиргеннге къызымы берликме! ? деп халкъ аллында сёлешгенди.
Аны эшитген Къара Байсо акъ жиляннга баргъанды. Андан уу алып келгенди да, ууну эчки сют бла къатышдырып, къызгъа ичиргенди. Къыз олсагъат сау болуп къалгъанды.
Хан Къара Байсогъа къызын берирге кёзюкъыймай, аны хазначы этгенди.
Алай бир ауукъдан ханны къатыны къаты ауругъанды.
? Анга жарарыкъ акъ жилянны къабыды, - дегенди биягъы билгич.
Байсо аны да мажаргъанды. Хан аны ёзюр этгенди.
Алай хан кеси да ауругъанды.
? Санга акъ жилянны эти жарарыкъды, - дегенди билгич ханнга.
Ёмюрюнде кюн кёрмеген Къара Байсо ахчагъа, къуллукъгъа татлыкъсынып, бу жол а къызын да берир деп, акъ жиляннга баргъанды.
? Мен сени ачы ёлюмден къутхаргъанма, - дегенди ол, - манга борчунг уллуду, аны себепли, балаларынгдан бирин бер!
Угъай демегенди акъ жилян, алай Къара Байсо балаларындан бирине узалгъанлай, ол аны уруп, къурушдуруп къойгъанды.
 
Бейбарс
Хурметли жамауат, мен къарачай-малкъар таурухланы (легендаланы) эрттеден бери жыяма. Была аланы бир къауумудула. Сиз да, къыйынсынмай, билген таурухларыгъызны бери ие турсагъыз эди, бек уллу иш этерик эдигиз. Биз кёлден айтылгъан алтын хазнабызны келир тёлюлеге сакъларгъа борчлубуз. Аны унутмайыкъ. Алайсыз да кёп затыбыз тас болгъанды.

Аламат затла жыйгъансыз Мурадин



Бек жаратдым

 
Бейбарс
Мен да бир таурухчукъ айтайым "Чирик кёлню" юсюнден Билгенле-билмегенле да болурла...

Бабугент бла Огъары Малкъар элни арасында, Черек сууну онг жанында Чирик кёл барды. Аны тюрсюню не къыш, не жаз тюрленмегенлей турады. Кёлге бир деп бир суу акъмайды, андан а Черекге сууу къошулгъанлай турады.
Таматала айтханнга кёре, бу кёлню тёгерегинде жыл сайын бир сейир ишле эсленедиле: арттотур (апрель) айны аллында сууну башына къой жюн чыгъыучуду. Жюнню ары къайдан чыкъгъанын бир киши да билмейди. Жюн жууабыз деп аны ары тиширыула тюшюраллыкъ тюйюл эдиле; Черек суу бла Ишкирти суу жанларында саркъа тургъан къадар. Къойчула уа ууакъ аякълы малланы алайда кютмегендиле: кырдыгы амандан мал къуртбауур болуп къалады. Аны ючюн къош кёчген заманда, Бабугент бла Чирик кёлню арасын, маллагъа солуу бермей, чапдыргъанлай ётдюргендиле.
Кёлге жюн къайдан чыкъгъаныны юсюнден бизни элде быллай хапар жюрюйдю
Эртте, бек эртте, элде бир жарлы адам жашап болгъанды. Жетгеннге къул болуп, жетгеннге жалгъа кирип, башын алай кечиндиргенди. Аны хиликгя этмеген, кёлюне тиймеген элде хазна адам къалгъан болмаз эди. Сабийчикле окъуна, тап тюшсе, къозутур ючюн бир да къалмагъандыла. Эки кётюрем къойдан сора юйюнде ырысхысы къалмагъанда, элден кетип, башха жерде баш кечиндирирге акъыл этгенди. Айлана-жюрюй кетип, Чирик кёлню къатында къош салгъанды. Кечелерин кёлню бойнунда олтуруп, кеси кесине жашауундан тарыгъып ётдюргенди. Аллай кечелени биринде жарлыны къулагъына Къая къызыны ауазы эшитилди: "Жашау жолунгда адамладан кёп къыйынлыкъ, учузлукъ да сынагъанынгы билеме. Жашауну къыйынлыгъына хорлатмай, сынмай тёзгенинг ючюн мен санга саугъа этерге сюеме. Энди сен мындан арысында мудах боллукь тюйюлсе. Алай кёлню къатында болгъан ишни юсюден бир адамгьа да айтма. Былайда боллукъ затны биреуленден башха кёрюрге жарарыкъ тюйюлдю".
Алай айтып, ауаз жокъ болуп кетеди. Эшитгенлерини юсюнден да сагъыш эте, къойчу жукълап къалады. Жукъу арасында сескенин, кеси кесин уятады. Къараса, тёгерек?баш кюнча жарып, арлакьда уа алтын жюнлю бир къочхар муну ол эки къою бла ойнай. Кесини эсленнгенин ангылап, къочхар суугъа секирип кетеди. Ол кетгенлей, биягъы къарангы болады.
Экинчи жыл эки къой да экишер къозу келтиредиле. Алтын жюнлю къочхар кёлден хар жайдан чыгъа эди. Жылдан жылгъа дери бу сейир иш болгъанлай турду. Алай бла, къойчу кесини сюрюуюнде ненча къою болгъанын билмей окъуна башлады. Кеси жетишалмай, болушлукъгъа, къой кютерге, жалчы алды. Кесине да: "Не кёрсенг да, мени уятма"-, деп къаты айтады. Алай, кьулакьларын не къаты бургъан эсе да, жалчы сёзюнде туралмады. Къойчу уяннган этгенликге, бола тургъаннга къараргъа унамады. Жалчы да, къара, деп къоймаздан, ол да къарамаздан, бир къауум заман ётдю. Болмагъандан сора, кёзлерин ачды. Ол такъыйкъада алтын жюнлю къочхар кёлге секирди. Аны ызындан а, уллусу, гитчеси да кьалмай, саулай сюрюую. Къойчу, элде жашагъанындан эсе да, жарлы болады. Чирик кёлню башына чыкъгъан жюнню юсюнден Шах Малкъарда аллай таурух жюрюйдю
 
Мираж, таурухну бек жаратханма. Хар бирибиз да эшитген таурухубузну къагъытха тюшюре турсакъ бек иги этерик эдик. Халкъ хазнабыз келир тёлюлеге да жетерге керекди.
Аллах ыразы болсун.
 
*ана тилибизде бёлюмге кёчюрдюм*
Бейбарс
 
Аламат тема!
бош заманыбызда окъуй турсакъ, тилибизини айнытырыкъ эдик!тил хазнабыз бай боллукъ эди. Ангыламагъан сёзлерибизни бир бирибизге сора
 
Аламат тема!
бош заманыбызда окъуй турсакъ, тилибизини айнытырыкъ эдик!тил хазнабыз бай боллукъ эди. Ангыламагъан сёзлерибизни бир бирибизге сора

 
Аланла, бу ойбер таурухланы мен легендала деп кёчюрегним ючюн кечериксиз. Ойбер таурух малкъарча притча деген магъананы тутады.
Былтыр (Нальчик,2010) "Эльбрус" китап басмада мен жарашдыргъан ойбер таурухла китабы (орусча, къарачай-малкъарча да) чыкъгъанды. Ол уллу китапды. Китапха элберлерибиз да киргендиле.
 
Бейбарс
Китабыгъызны къайда табаргъа боллукуду?
 
Салам алейкум, Таулу!

"Эльбрус" китап басманы кесини склад-тюкени барды (Нальчик, Головко, 6).
Анда сатыладыла. Башха тюкенледе да болурла, баям.
 
Жил в одном горном ауле
юноша-джигит. Был он метким
стрелком и больше всего на
свете любил охоту. Пришла
пора тому юноше жениться, а
он не хочет. Самых красивых
невест мать ему выбирала, а он
не хочет! Мать у него была уже
пожилая, хотелось ей на
старости лет помощницу-
невестку в доме иметь,
хотелось внуков понянчить...
Пришлось ей товарищей сына
на помощь звать.
? Жените моего сына! ?
просила она. ? ; Будет
отказываться, вы не оставляйте
его в покое, пока не
согласится.
Друзья с радостью
согласились исполнить
просьбу матери. Вот пришел
как-то юноша звать их на
охоту. А они и говорят:
? Не пойдем, пока не
сделаешь, о чем попросим!
? А что, скажите, я должен
сделать? ? удивился юноша.
? Поклянись исполнить,
тогда скажем. Поклялся юноша
выполнить любую просьбу.
Тогда они сказали:
? Пора тебе жениться.
Приведи в дом жену; сделай,
как мать желает.
? Будь по-вашему, ?
согласился юноша. (А что ему
было делать? Дал ведь
клятву!) ? Только невесту
выбирайте сами.
Сосватали ему друзья
красивую и добрую девушку,
привезли откуда-то издалека.
Сыграли свадьбу, обрадовали
старуху мать.
Но юноша по-прежнему
каждый день уходил на охоту.
А когда возвращался домой,
всякий раз хвастался перед
молодой женой, какой он
знаменитый стрелок. Жена по
его приказу снимала со своего
пальца кольцо и поднимала
над головой, а он натягивал
лук и посылал стрелу прямо
через кольцо... Страшно было
жене, но перечить мужу она не
смела и только чахла да
бледнела день ото дня.
Заметила это свекровь,
которая очень полюбила
невестку, и спрашивает:
? Что с тобой, доченька?
Почему ты стала такая
бледная, такая худая? Разве
плохо тебе у нас?
? Хорошо мне у вас, ?
отвечает невестка, ? да муж
мой всякий день, как придет с
охоты, заставляет меня
снимать с пальца кольцо и
держать его над головой, а сам
посылает стрелу прямо в это
кольцо... Страшно мне! Боюсь,
убьет он меня!
Приголубила ее свекровь,
приласкала, говорит:
? Не печалься! Когда он
сегодня заставит тебя, держать
кольцо, ты скажи ему: ?Уж
если ты такой джигит, храбрый
стрелок, состязался бы с
Умаром, сыном Умара.
Потрудней это будет, чем
хвастать меткостью перед
женщиной!? Вернулся к вечеру
муж с охоты, велит жене
кольцо снимать, а она ему
говорит:
? Коли ты такой меткий
стрелок, состязался бы с
Умаром, сыном Умара!
Вспыхнул муж и отвечает:
? Что это еще за Умар?! Я не
я буду, если не найду его и не
померяюсь с ним! ? и не
мешкая отправился в путь.
Шел он, шел. Много ли,
мало ли ? сколько дорог
исходил, нам то неведомо. У
каждого встречного
спрашивал: не знает ли кто
Умара, сына Умара? А когда
нашел наконец дом Умара,
стал у ворот и крикнул:
? Эй! Кто тут есть?
Вышел навстречу гостю
хозяин, пригласил к себе.
Напоил, накормил...
? Зачем по свету ходишь?
Чего ищешь? ? спрашивает
Умар.
? Пришел испытать, кто из
нас лучший стрелок, ?
отвечает юноша.
Усмехнулся Умар, сын
Умара:
? Сегодня отдыхай, завтра
посмотрим. А юноше терпенья
нет! Чуть свет назавтра просит
он хозяина:
? Умар, бери свой лук!
Пойдем силой, меткостью
меряться!
? Пошли, если не терпится,
? согласился Умар, сын Умара.
Нашли они широкую
поляну.
? Возьми лук, ? велел
юноше Умар, ? и стреляй
вверх.
Пустил юноша стрелу в
небо, и вскоре она вернулась
на землю и упала прямо у их
ног. Тогда согнул свой лук
Умар, сын Умара, и тоже
выстрелил вверх.
? А теперь пошли домой, ?
говорит он юноше. А тот не
соглашается.
? Погоди, надо же теперь
посмотреть, куда стрела
упадет!
? Когда моя стрела упадет,
она сама даст о себе знать.
Вернулись они домой. Нет
юноше покоя, то и дело
спрашивает:
? Не время ли уже твоей
стреле на землю вернуться?
? Нет! ? спокойно отвечает
Умар, сын Умара.
И вечер прошел, и ночь
прошла, и утро настало, а он
все ?нет? говорит. На второй
день, когда собрались они
пообедать, подул сильный
ветер, зашумел, засвистел.
? Откуда это . буря пришла?
? удивился юноша.
? А! Это моя стрела,
наверно, возвратается, ?
ответил Умар, сын Умара.
Пошли они на поляну, и
стрела прямо у их ног
вонзилась, вошла в землю.
Стыдно стало юноше за
свое хвастовство.
Поблагодарил он Умара, сына
Умара, и ушел.
Дома он перед женой
больше ничем не хвалился и в
кольцо не стрелял. А охотник
он был хороший. И зажили
они с тех пор спокойно и
дружно.
 
Бейбарс
Салам !

Бек аламат джумушну этесе. Сау бол, эринмей кюрешгенинг ючюн.
Таурухланы-джомакъланы магъаналарында терен акъыл бугъунубду.
Аны излей кетсенг,бир оюмдан башха оюм тууа,эс аллына чабады.
Таурухда рахатлыкъ да кёбдю, джалгъан сагъышладан кенг этеди.
Аллах эсенлик берсин ! Бу ишинги бардырыб тур.
Страницы: 1
Читают тему (гостей: 1)

 

Написать нам