Войти на сайт
28 Марта  2024 года

 

  • Таукел къуру къалмаз.
  • Керек ташны ауурлугъу джокъ.
  • Билимли ёлмез, билимсиз кёрмез.
  • Къалгъан ишге къар джауар.
  • Джумушакъ сёз къаты таякъны сындырыр.
  • Джаханимни кёрмей, джандетге кёл салмазса.
  • Джырчы джырчыгъа – къарнаш.
  • Алтыда кюлмеген, алтмышда кюлмез.
  • Джаш болсун, къыз болсун, акъылы, саны тюз болсун.
  • Къыйынлы джети элге оноу этер.
  • «Ёгюз, джаргъа джууукъ барма, меннге джюк боллукъса», - дегенди эшек.
  • Ёксюзню тилеги къабыл болур.
  • Къыз келсе, джумуш эте келеди, къатын келсе, ушакъ эте келеди.
  • Джарлыны эшигин махтагъан джабар.
  • Чыкълы кюнде чыкъмагъан, чыкъса къуру кирмеген.
  • Ариу сёз джыланны орнундан чыгъарыр.
  • Сормай – алма, чакъырылмай – барма.
  • Дууулдаса – бал чибин, къонса – къара чибин.
  • Тешигини къатында, чычхан да батыр болур.
  • Эллинг бла джау болсанг да, юйюнг бла джау болма.
  • Къозулугъунда тоймагъан, къойлугъунда тоймаз.
  • Чарсда алчыны эл кёреди.
  • Адеб этмеген, адеб кёрмез.
  • Ашхы адам – халкъ байлыгъы, ашхы джер – джашау байлыгъы.
  • Экеу тутушса, биреу джыгъылыр.
  • Берекет берсин деген джерде, берекет болур.
  • Адамны аты башхача, акъылы да башхады.
  • Дженгил джетерикме деб, узун джолну къоюб, къысхасын барма.
  • Окъугъан – асыу, окъумагъан – джарсыу.
  • Сёз – кюмюш, джыр – алтын.
  • Эринчекни аурууу – кёб.
  • Кёб къычыргъандан – къоркъма, тынч олтургъандан – къоркъ.
  • Биреуню тёрюнден, кесинги эшик артынг игиди.
  • Арбаз къынгырды да, ийнек сауалмайма.
  • Иги бла джюрюсенг, джетерсе муратынга, аман бла джюрюсенг, къалырса уятха.
  • Ишлегенден, къарагъан уста.
  • Ёгюзню мюйюзюнден тутадыла, адамны сёзюнден тутадыла.
  • Ач къалгъандан, кеч къалгъан къолай.
  • Къызын тута билмеген, тул этер, джашын тута билмеген, къул этер.
  • Дуния аламаты сен эсенг да, игиме деб айтма.
  • Айырылмаз джууугъунга, унутмаз сёзню айтма.
  • Гитче джилтин уллу элни джандырыр.
  • Ана къойну – балагъа джандет.
  • Кёпюр салгъан кеси ётер, уру къазгъан кеси кетер.
  • Бичгенде ашыкъма, тикгенде ашыкъ.
  • Ата Джуртча джер болмаз, туугъан элча эл болмаз.
  • Ургъан суудан башынгы сакъла.
  • Уллу айтханны этмеген – уллаймаз.
  • Тенгни тенглиги джашай барсанг билинир.
  • Аман хансны – урлугъу кёб.

 

Страницы: 1
RSS
КЪАРНАШ КЪАЛАМЛА / KARDESH KALEMLER
 
Тюркде чыкъгъан бу журналны мартдагъы номери толусу бла къарачай-малкъар адабиятха аталгъанды. Бу дергини-журналны таулу китабын чыгъарыргъа къарачайлыла Уфук Таукъул бла Уфук Тузман уллу къыйын салгъандыла. Ала да, башха къарнашларыбыз да бизни халкъны кесин, культурасын да бютеу тюрк дуниягъа белгили этер ючюн кюрешгенлери ючюн, бек сау болсунла, кючлерине кюч къошулсун.
Журналны кёб турмай, http://taulit.as-alan.com/start/ электрон кютюпханеде окъургъа боллукъсуз.
 
?Къарнаш къаламла? / ?Кардеш калемлер? дергиде-журналда материалладан

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал, Билал ЛАЙПАН, Билал ЛАЙПАНОВ

1955 джыл апрелни 12-де сюргюнде Къыргъызстанны Кок-Сай элинде туугъанды;
Москвада адабият институтну шийир бёлюмюн эмда Москва кърал Университетни Азия, Африка институтуну ёзел факультетин тауусханды;
1981 джыл совет джазыучуланы Къарачай-Черкес област организациясы ?Бусакъла? къол джазмасын ючюнчю кере сюзюб, социалист реализмге келишмеген, социализм джорукъгъа заранлы чыгъармагъа санагъанды. Китаб Къайсын Къулиевни кючю бла басмаланнганды;
1984 джыл СССР-ни джаш джазыучуларыны кенгешинде фахмусуна бек уллу багъа берилгенди: назмуларын орусчагъа кёчюрюб, Москвада эки китаб этиб чыгъаргъандыла (?Камень и Дерево?/?Таш бла Терек?; ?Радуга над пропастью?/ ?Чыннгылны башында джанкъылыч?), кесин да Совет джазыучуланы тизимине алгъандыла;
Къарачайны ?Джамагъат? атлы демократ организациясыны экинчи башчысыды;
1992 джыл чыкъгъан ?Джуртда Джангыз Терек? китабын къарачай поэзияны баш джетишимине санагъанды Байрамукъланы Халимат;
1991-1998 джыллада ?Юйге Игилик? газетге, 1999-2003 джыллада ?Ас-Алан? журналгъа эмда ?Юйге Игилик? китаб басмагъа тамадалыкъ этгенди; ?Ас-Алан? журналны тюрк дуниягъа уллу магъанасы болгъанын чертгендиле Чингиз Айтматов, Олжас Сулейменов да; Олжасны ?Тюркле тариххе дери? тинтиую биринчи ол журналда кёргенди дуния джарыгъын;
1993-1998 джыллада къарачай тилде чыгъармалары 10 том болуб чыкъгъандыла;
1992-1996 джыллада чыгъармалары орус тилге кёчюрюлюб, 3 том болуб басмаланнгандыла;
Шекспирни ?Гамлетин?, Пушкинни ?Гитче фаджияларын? къарачай тилге кёчюргенди;
?Башха джашау? атлы китабы норвеж тилде, ?Джангы Ай бла джулдуз? атлы китабы да испан тилде басмаланнгандыла;
1996 джыл Россияны Джазыучула Союзу эмда Джазыучу Союзланы Миллетлеарасы Бирлешлиги адабият джанындан Эресейни (Россияны) кърал саугъасына тыйыншлы кёргендиле;
2006 джыл Чингиз Айтматовну инициативасы бла Къарачай-Черкес кърал университет адабият джаны бла Нобель саугъагъа теджегенди;
Къарачай-Черкес кърал Университетни сыйлы доктору, Миллетлеарасы Тюрк Академияны сыйлы академиги, Къарачай-Черкес республиканы Халкъ Поэтиди;
Эресейни эмда Норвейни джазыучула Бирлешликлерини (Союзларыны) юйесиди;
Джашайды: Къарачайда, Москвада, Норвегияда эмда назмуларында.

Уфук ТУЗМАННЫ Билал ЛАЙПАН бла мюлакаты-интервьюсу

1.Кесигизни окъуучу къауумгъа танытсагъыз

1. Атым, тукъумум ? Билал ЛАЙПАН. Шимал Кавказда Европаны эм мийик Эльбрус таууну ? Минги Таууну ? этегинде джашагъан къарачай (къарачай-малкъар) тюрк-муслиман кавказ халкъданма. Чурум чыгъыб, талай джылны мындан алгъа Эресейден кетерге керек болгъан эдим. Бусагъатда Норвегияда джашайма. Эки къралны да ватандашыма, эки къралны да джазыучула бирлешликлерини (Союзларыны) юйесиме. Меннге секретарлыкъ этген, басма ишлериме къарагъан да ? Аланды (джаш кибикге айтама ?айыб этмегиз). Орус, ингилиз, норвей, испан, тюрк тиллени билгени себебли, манга уллу болушлукъ этеди. ?Ас-Алан? интернет-сайтны джарашдыргъан да олду. Алан университетде экономика факультетде окъуйду, анасы да ол университетде медицина усталыкъгъа юренеди. Мени ишим ? назму, хапар джазыуду. ?Къарачай-Черкес республиканы Халкъ поэти?, ?Къарачай-Черкес кърал университетни сыйлы доктору?, ?Миллетлеарасы Тюрк Академияны сыйлы академиги? мени къаламыма берилген уллу сыйды. Ол сыйлы атлагъа тыйыншлы болгъанлай турургъа кереклисин ангылайма.

Сой тамырымдан да бир-эки сёз.

14-чю ёмюрню аягъында (1396-1397 джылла) Темир (Тимур) Алан къралыбызны чачыб, халкъыбызны да джесир этиб, сюрюб кетгенди. Отуз джылдан, 1428-чи джыллада, аскер башчы Къарча, талай къауум бла сюргюнден Ата джуртуна къайытыб, Къарачай къралны къураялгъанды. Аны биргесине джуртларына къайытхан къауумланы башчылары Адурхай, Будиян, Науруз, Трам болгъандыла. Ата джаным (Лайпан) Адурхай къауумдан келеди, ана джаным (Семен) ? Трам къауумдан. Ата джаным Хурзук элденди, ана джаным Учкулан элден. Хурзук, Учкулан, Къарт-Джурт Къарачайны бек эски эллерине саналадыла. Къарча къурагъан Къарачай кърал 400 джылны (1428-1828) чыдагъанды ? 1828-чи джыл ноябрны 2-де, Хасаука урушдан сора, орус патчахлыкъ кюч бла, зор бла кесине къошхунчу.

Темирни джесиринден-сюргюнюнден джуртларына къайыталгъан ата-бабам, энди халкъыбызгъа аллай къыйынлыкъ джетмез деб умут этген болурла. Алай а, 1943-чю джыл ноябрны 2-де, кесине Къурч-Сталин деб атагъан Иосиф Джугашвили ? Совет къралны башчысы ? къарачай халкъгъа сойкъырым-сюргюн этдиргенди, халкъыбызны 580 кесек этиб, Сибириягъа, Орта Азиягъа къуш тюгюнлей чачдыргъанды. Джуртубузну тау этеклерин, Минги Тау тийресин кесини Гюрджю республикасына къошдургъанды.

14-джыллыкъ сюргюнню-сойкъырымны биринчи эки джылында (1943-1945) акъыл-балыкъ болмагъан 22 минг къарачай сабий къырылгъанды. Мен сюргюнде туугъан, алай а, сау къалгъан насыблы къауумданма.

Мен ? сюргюнден Кавказ джуртубузгъа къайытыргъа эки джыл къалыб ? 1955 джыл апрелни 12-де Къыргъызстанны Кок-Сай совхозуну чюгюндюр бачхасында туугъанма. Ауур тиширыуланы да ишге сюрюб тургъанларыны айтханым ? Сталин ёлгенден сора да ? режимни-джорукъну къатылыгъын кёргюзтгенлигимди.

14-джыллыкъ (1943-1957) сюргюнде къарачай халкъны джарымы ? джашауун, сау къалгъан джарымы да ? саулугъун тас этгенди. 1957-чи джыл, Хрущевну кёзюуюнде, сталинчи сюргюнден бош болуб, Джуртубузгъа къайытсакъ да, бизни халкъгъа къраллыгъын ? алгъын болгъан Къарачай автономиясын-областын ? кърал бюгюн да къайтармагъанлай турады.

Эки кере сюргюнден ётген къарачай халкъ, бюгюн Россия къралны тизиминде, кесини Ата джуртунда джашайды, алай а, не динине, не тилине, не Джуртуна толу эркинлиги джокъду. Эресей къралны бюгюн да миллет политикасы ? бурундан келгеничады, тюрленмегенди: ууакъ халкъланы зор бла, хыйлалыкъ бла да ? не амал бла да ? джутууду, къурутууду. Бизни халкъгъа джетген къыйынлыкъла къуру тюрк-муслиман халкъ болгъаныбыз ючюн да тюлдюле. Джуртубузну ариулугъу, тазалыгъы, байлыгъы, джер башы, джер тюбю хазналарыны кёблюгю зар кёзлю, къара иннетли кючлени кесине тартады. Аны юсюне да Тау Арты бла чеклешиб тургъан джуртубузну уллу геополитика магъанасы барды. Ишлей билгенибиз, бай джашаргъа кюрешгенибиз да тынчлыкъ бермейди башхалагъа.

Сталин фыргъауун бек ариу билгенди миллет не болгъанын эмда аны къурутур ючюн несине къатылыргъа кереклисин: ?Миллет деб, тарих къадары алай болуб, узакъ заманны ичинде тилини, динини, джуртуну, экономика джашаууну эмда къылыгъыны-халисини, адетини ? культурасыны бирлигини тамалында къуралгъан, бирикген къауумгъа-джамагъатха айтадыла. Ол ышанладан джангыз бирин тас этсе да, халкъ миллетлигин тас этиб башлайды...?.

Орус патчахлыкъ да, совет-коммунист джорукъ да, ол ышанланы бирин къой, барысын да къурутуб кюрешгендиле. Бюгюннгю ?демократ? Россияны да миллет политикасы амандан аман бола баргъан болмаса, иги джанына тюрленмейди. Алай демек ? Россияны миллет сиясети тюрленмесе, былайлай барыб турса, бизни халкъны халкълыгъына бек уллу къоркъуу барды. Динибизге, тилибизге, джерибизге бек болмасакъ, кесибизни сакъларгъа кюрешмесек ? бу ёмюрде огъуна тас болуб кетерге боллукъбуз...

2. Къайсы джыллада джаза башлагъансыз, творчество джолгъа къалай чыкъгъансыз эмда ол джолдан тайдырмагъан неди сизни?

2. Адам назму джазыб къалай башлайды, неди анга назму джаздыргъан? Джангы тилленнген сабийге назму джаз деб киши да айтмайды, ёзге шийир маталлы сёзлери бла уллуланы сейисиндиргенле боладыла. Табигъатны бир аламаты, кераматы бу да.

Сёзлени бир-бирине тагъыб, бек эртде башлагъанма мен да. Ушаш сёзлени алай тизиб сёлешгеними эм бек ушатмагъанла юйде атам бла анам болгъандыла. Атам, анам да буруннгу Къарачайны адамлары эдиле ? диннге, адетге къаты адамла. Анам джети джылындан башлаб, ёлюб кетгинчи, намазын, оразасын къоймагъанды. 1943-чю джыл, ол къара гюрге сюргюн кюн, къуру Къуранын алыб чыкъгъанды джолгъа ? диннге бегимеклиги алай уллу эди. 1970-чи джыллада болур эди дейме, ашхам кёзюуде бир кючлю джер тебрениу болгъан эди. Къалгъанла ?юй оюлады? деб, тышына чыкъдыкъ, анам а, бирден эки болмады: петеген лампаны джарыгъында Къуранын окъуб турду. Ол ? къарангылыкъ, джарыкълыкъ эсе да билмейме, ёзге кесиме кёб кере айтханма: иманым, диннге бегимеклигим анамдача кючлю болса ? кёб гюнахдан, харамдан сакъланыр эдим, кёб ишими ахырына джетдирир эдим. Джангыз, анам излегенча, назму джазгъанымы къоюб олтурурму эдим ? билмейме. Сёзлери уа эсимдедиле: ?Бу къуу, къургъакъ сёзлени бир-бирине чалышдырыб сёлешме да, Къуран окъу, намаз керегинги бил. Ахыр кюнюнге джарарыкъ затла бла кюреш?. Атам да, 1895 джыл туугъан адам, бек къаршчы эди назму джазыуума. Биринчи китабым чыкъгъанында, айтханы былай болгъан эди: ?Аллах деген сёз джокъ эсе ичинде ? отха ат да барма къой?. Не этерик эдим, тышымдан назму халда сёлешиуню къойдум, ичимден а аталмадым...

Алты сабийден мен бешинчи болгъаным себебли, алагъа къарай, тынгылай, уллу эгечим Айшат да болуша, беш джылымда окъургъа-джазаргъа юренннгенме. Андан бери, джазыучулукъ ишни къоймагъанлай келеме. Уллуракъ болгъанымда, назму, хапар джазыугъа Къарачайда мени бек кёллендиргенле ? белгили джазыучула, журналистле Лайпанланы Сейит, Къагъыйланы Назифа, Байрамукъланы Халимат болгъандыла. Назифа болгъанды мени Москвада Адабият институтну шийир бёлюмюне окъургъа ашыргъан да. Анда окъугъаным ? дуния поэзия бла, уллу сёз устала бла танышыргъа да мадар бергенди. Аланы ичинде Къайсын Кулиевни айырыб айтыргъа излейме. Ол мени назмуларыма уллу багъа берген бла къалмай, онглу джазыучула бла танышдыргъанлай тургъанды, аланы ичинде: Чингиз Айтматов, Давид Кугультинов. Айтматов а назмуларыма да, ?Ас-Алан? журналыма да, инсан хакъларын джакълагъан ишлериме да бек уллу багъа бергенди. 2006 джыл талай институт мени Нобель ёчге теджегенлери да Айтматовну сёзю бла болгъан эди. Тюрк дунияны къой, бютеу адам улуну да бек онглу адамлары ? Къайсын Кулиев, Чингиз Айтматов, Олжас Сулейменов мени поэзияма берген сый, не Нобель саугъадан да багъалыды меннге, ала бла байламлы болгъаным ? къадарны уллу саугъасыды.

3. Чыгъармаларыгъызны юсюнден толуракъ хапар айтсагъыз...

3. Творчество джолум мени сыйдам, тынч болмагъанды. Совет кърал сюрг
 
3. Творчество джолум мени сыйдам, тынч болмагъанды. Совет кърал сюргюн этген халкъларына ышанмай эди, артыкъсыз да аланы интеллигенцияларына. Къарачайда уа артыкъсыз да къаты эди контроль. Къарачай кеси республика болмагъаны себебли, Москвадан алгъа, Ставропол крайгъа бойсуна эди. Край а, тырнагъын кес деселе, бармагъын кесерге кюреше эди Къарачайны.

?Бусакъла? деген китабымы Къарачай-Черкесде джазыучула Союзу юч кере сюзюб, заранлыгъа санаб, басмаламаз оноу этген эди. ?Къол джазма социалист реализмге келишмейди; сыныф кёзден къарамайды бола тургъан ишлеге; дин магъана, дин сёзле бардыла...?. Бу халда орус тилде джазылгъан талай чапракълы рецензия. Быллай рецензиядан сора, КГБ мени чакъыра, соруу эте тебрегенине не сейирсиниу. Къайсын Къулий къатышмаса бу ишге, ахыры не бла бошаллыгъын ким биледи. Къарачайда хакъ сёзню къой, бир таб акъ сёзню айтсанг да, бир къауум къара джюреклини къойнуна от тюше эди, оноуда тургъан а ? ол къауум эди. Аны себебли, джуртдан эсе тышында тынч эди китаб чыгъаргъан да.

1984 джыл СССР-ни джаш джазыучуларыны джыйылыуларында мени назмуларымы эследиле, Кёк тенглигине чыгъардыла, мени джазыучула Союзуна алыргъа, эки китабымы да Москвада басмаларгъа оноу этдиле. Сёзлерине да ие болдула: орус тилде эки китабым чыкъды: ?Камень и Дерево? (?Таш бла Терек?) эмда ?Радуга над пропастью? (?Чынгылны башында джанкъылыч?). Андан бери 20-дан аслам китабым чыкъды, аланы бири да Къарачайда басмаланмагъанды. Тышкъраллы тиллеге да кёчюрюлдюле джазгъанларым. ?Башха джашау? деген аты бла назму китабым норвеж тилде чыкъды. ?Джангы Ай бла джулдуз? деген романым да испан тилде басмаланды. Бусагъатда ?Къазауат? деген романымы швед тилге кёчюрюб башлагъандыла. Бютеу джазгъанларым ? уллу къыйынлыкъла абызыратхан аз санлы халкъыбызны юсюндендиле. Эки сюргюнден да ызына-джуртуна къайыталгъан халкъыбыз, бюгюн да ? джуртунда джашаса да ? джашау-ёлюм базманда чайкъала турады. Бу халгъа биз къалай джетдик, мындан ары тас болмай джашаяллыкъбызмы? Мен джууаб излеген соруула быладыла бюгюн.

4. Сизни оюмугъуз бла Къарачай-Малкъар культураны, адабиятны, тилни бюгюннгю туруму къалайды?

4. Къарачай-Малкъар халкъны джашаууна бюгюнден уллу къоркъуу джангыз сюргюн джыллада (1943-1957) тюшгенди. Ол 14 джылны халкъ ?Къобанны сууун ичиб, ташын джалаб турсакъ да, къайытырыкъбыз джуртубузгъа? деб, умут бла джашаб тургъанды. Энди уа джуртунда да джуртсуз, тилсиз бола барады. Сёз ючюн, Къарачай-Черкес республикада адам саны бла эм уллу халкъ къарачайлыладыла, эм юлюшсюз да аладыла.

Сёз адабиятыбызны юсюнден баргъаны себебли, къарачай тил, адабият сакъланырчамыды, айнырчамыды ? бир къарайыкъ. Къарачай тилде чыкъгъан не сабийлеге, не уллулагъа бир деб бир журнал джокъду. Къарачай тилде чыкъгъан газетге газет дерге боллукъ тюлдю ? ыйыкъда къуру эки кере чыгъады, къалынлыгъы эки чапракъ. Радио, телевизион да бир бурху заманны бередиле къарачай тилде бериулеге. Школлада къарачай тил бла адабиятдан дерслени къалай бардырыргъа билмейдиле ? 20 джыл дерс китабла чыкъмагъанлы. Къарачай тилни билгенле аздан аз бола барадыла. Бу барыудан барса, бу ёмюрде огъуна дуниядан къарачай тил къурургъа боллукъду. Джылы эллиден аз болгъан джазыучу джокъду. Къарачай тилде джазгъан, окъугъан да бек къоркъуулу чекге джетгенди. Кърал джазыучуланы китабларын чыгъаргъан адет къалгъанды. Джазыучула бай адамла тюлдюле ? он минг долларны тёлеб, китаб басмалатыр къарыуу болгъан джокъду. Аны себебли, къарачай адабиятны бюгюннгю болуму ?хахай? этерчады.

Бу къыйынлыкъла, проблемала совет кърал чачылгъанлы артыкъ да уллу болгъандыла. Кърал орус тилден къалгъан тиллени сан этмейди. Тилни, адабиятны ? айтыргъа, миллет культураны сакълауну, айнытыуну миллет республикаланы кеслерине къойгъанды. Миллет республикалада уа ? Къарачай-Черкесияча, бюджетлери къарыусузлада ? ачха азды. Аны себебли, миллет культура ёле турады. Халкъны культурасына, халкълыгъына къайгъырлыкъ адамны миллет айырыб, сайлаб, тамада эталмайды ? республикагъа башчыны Москва салады. Алай бла халкъны кесине тамада сайларгъа да эркинлиги джокъду. Къралны политикасы ууакъ халкъланы не къадар дженгил джутууду, ассимиле этиудю. Къарачай халкъны тилине, культурасына да бек уллу къоркъуу тюшгенди. Быллай болумда, миллет кеси-кесин эскериб, тилин, культурасын сакъларгъа кюрешмесе, айтханымча, бу ёмюрде огъуна къарачай халкъ орусну ичинде эриб, тас болуб кетерге боллукъду. Келе тургъан палахны эслеб, бюгюн бютеу интеллигенция ёрге къобмаса, тамбла кеч боллукъду. Аллай сынау заман келгенди ? халкъын ёлюмден къутхарыу хар бир адамны борчуду. Джазыучуланы уа артыкъсыз да. Имам хакъ сёзю бла, джазыучу да акъ сёзю бла адамны ангысын-эсин къозгъаб, халкъны ёлюмден къутхарыргъа боллукъдула. Адамлыкъ, айдынлыкъ сыналгъан бир кёзюудю бюгюн.

5. Таулу адабият дуния майданында тыйыншлы орнун алаламыды? Къарачай-Малкъар джазыучуланы фахму дараджаларына, чыгъармаларына не дерге боллукъду?

5. Къарачай-Малкъар адабият бюгюн къыйын болумгъа тюшгенликге, дуния билирча, онглу джазыучуларыбыз бар эдиле, бардыла. Эм биринчи Семенланы Джырчы Сымайылны айтыргъа керекди. 1936-чы джыл ол СССР-ни халкъ джырчыларыны эришиуюнде барындан да онглу болуб, биринчи орунну алгъанды. Алай а, Сымайыл, уллу Джырчы болгъаныча, уллу да Поэтди. Хоу, къарачай халкъны ахыр халкъ Джырчысы эмда биринчи миллет Поэтиди Семенланы Сымайыл. Къарачай-малкъар поэзия Мёчюланы Кязим хаджи бла Семенланы Джырчы Сымайылны имбашларында турады. Атлары дуниягъа белгили болургъа тыйыншлы джазыучуларыбыз да бардыла: Биджиланы Асхат, Лайпанланы Сейит, Батчаланы Мусса, Къагъыйланы Назифа, Байрамукъланы Нина, Багъатырланы Шахриза, Орусбийланы Фатима, Чыпчыкъланы Борис, Бабаланы Ибрахим, Бегийланы Абдуллах, Ёлмезланы Мурадин... Быланы чыгъармалары башха тиллеге кёчюрюлселе, халкъыбызны дуниягъа таныллыгъына себеб боллукъ эдиле.

Биз ? къарачай-малкъар муслиман кавказ халкъ ? тюрк дунияны бир парчасыбыз. Бюгюн бизни динсиз, тилсиз, джуртсуз этиб кюрешген къара кючле бардыла. Малкъар халкъны акъсакъаллары алты айны Москвада ачлыкъ грев этиб, халкъыбызгъа джете тургъан къыйынлыкъны Россияны башчыларына эшитдирирге, билдирирге излегендиле. Ёзге, Москва аланы кёрмеген кибик этиб къойгъанды. Россияны Илмула Академиясыны академиги, миллетёкюл Михаил Залиханов да айтыр керекли къоймайды бизни халкъгъа джетген палахланы. Аны айтханы да чапракъдан ётмейди. Тюрк къралланы башчылары Орус къралны башчыларына къарачай-малкъар халкъны проблемаларын бир билдирселе иги боллукъ эди. Къарачай-малкъар халкъ не дейди? Россия законларын толтурсун дейди. ?Сюргюн палахны сынагъан халкъланы хакъларын къайтарыуну юсюнден? Россияны закону, джерни юсюнден 131-чи федерал закон, Россияны Анаяса Махкемесини оноулары ? аланы бири да толтурулмайды. Ма аны ючюндю къарачай-малкъар тюрк-муслиман кавказ халкъ Сталин къурутхан къраллыгъын ызына алалмай тургъаны, динин, тилин, джуртун да тас эте баргъаны. Тюрк къралла къраллыкълары болмагъан ууакъ тюрк къауумлагъа болушлукъ этмеселе, тюрк айрымканланы тенгизле джутарыкъдыла. Тюрк дуния да аллай бирге аз, къарыусуз боллукъду. Тюрк дуния бирикмесе, тюрк къауумла бир-бирин джокъламасала, тамблабыз бек къыйын болургъа боллукъду. Азан къычыргъанча, бу затны айтханлай турургъа керекбиз. ?Бирликде ? тирилик? деб, эртде айтхандыла нарт ата-бабаларыбыз.
 
Sаbr
Сау болугъуз! Миллетге къыйыныгъыз Аллах къайтсын.
Интервьюну андан ары бардыргъа боллукъмуду, форумчула да сорурча излегенлерин?))

1. Бюгюн джаш телю ана тилни билмегенни орнундады, кесим кезюм бла керген - къарт аталары/аналары бла селешалмай, къартла орус тилге юренирге тебрегендиле... Бармыды тилни тамбла кюнде тас болмаз болуму? Ана тилсиз миллет миллетмиди?

2. Тыш къралгъа мадарыгъыз алай болуб кетгенсиз, алай а, къайтыргъа умут этемисиз? Норвегияда къарачайлыла бармыдыла? Европада джашагъан къарачайлыла бир бирин тутамыдыла?

3. Ассимиляция, интеграция, глобализация... Омакъ сезле) Сез ючюн, бир 30 джылдан къаллай сыфатда кересиз миллетни: уллу къазанда тас болуб къаллыкъбызмы?

Интервьюда болгъан затланы да сорама, терен акъыллы адамны сагъышын толу билирге излеб)
 
fonblond
Ас-салам!

Сау бол.

Сорууларынга бираздан толу джууаб этерме. Соруулары болгъанла бар эселе, сора берсинле, алагъа да билгеними айтырма.
 
Sаbr , сау болугъуз! Сакъларыкъма бек!
 
1993-1998 джыллада къарачай тилде чыгъармалары 10 том болуб чыкъгъандыла;
1992-1996 джыллада чыгъармалары орус тилге кёчюрюлюб, 3 том болуб басмаланнгандыла;

Сабр, къайда мажарыргъа боллукъду айтылгъан 13 томну???
 
bazamat1976
Айыб этме, "маджарыргъа" деген сёзню ангылаялмадым.
 
ТАБАРГЪА
 
Саубол Sabr.
Ынтервиев'ни еткенле де сау болсунла, иги соруула сорабилгендиле. ДЖылладан бери сени таныйма быллай бир билмеем;)
Бютеу ёлгенлерибизле биргелей ананг атанга да Аллах рахмет ейлесин, ол дюняларын джарык етсин. Амин.
Алан тарихни, хар затны бек таб, кыскадан ариу айтып койганса.
ДЖашын Алан'га да Машаллах иги джетиштиргенсе кёб тилле билгени аламат! Юй бийченг медисина усталыкъ окуганына кёре доктор (брач) болур. Аллаху теала барыгызга саулуклу узун ёмюрле берсин, куанджла.
Бир айтмаганынг тыш кралга нек кетгенинг, бир джерде ешиткенем сени кёп кыйнаганларын. Кишиге аман айтмаз ючюн аладан джук сагьына болмазса. Не дейик алай кыйнаганла болганесе Аллах аланы да тюзелтир иншаАллах.
"Атлары дунияга белгили болурга тыйыншлы джазыучуларыбыз да бардыла: Биджиланы Асхат, Лайпанланы Сейит, Батчаланы Мусса, КЪагыйланы Назифа, Байрамукъланы Нина, Багатырланы Шахриза, Орусбийланы Фатима, Чыпчыкъланы Борис, Бабаланы Ибрахим, Бегийланы Абдуллах, Ёлмезланы Мурадин... Быланы чыгармалары башха тиллеге кёчюрюлселе, халкъыбызны дунияга таныллыгына себеб боллукъ едиле."
Ёзденланы Сапар'ны да назмулары, джырлары чыгармалары басманланса, аны да кыйматы дараджасы бютеу дюнияда анлашылык болуреди деп келди кёлюме.
 
bazamat1976

"1993-1998 джыллада къарачай тилде чыгъармалары 10 том болуб чыкъгъандыла;
1992-1996 джыллада чыгъармалары орус тилге кёчюрюлюб, 3 том болуб басмаланнгандыла;
Сабр, къайда мажарыргъа боллукъду айтылгъан 13 томну???"


Оллахий, энди бу китабланы табхан къыйын боллукъ болур. 2003 джыл тышына кете башлагъанымда, барысын да - Къарачай шахарда Университетге, школлагъа чачыб кетген эдим. "Юйге игилик" газетни, "Ас-Алан" журналны да менде болгъан номерлерин алай этген эдим.

Ол китабланы электрон вариантларына къарайма десенг, былайда къараргъа боллукъса:
http://taulit.as-alan.com/start/?page_id=37#bilal

"Ас-Алан" журналны электрон вариантларын сакълаялмагъаныма бек къыйналама. Анда адам окъур затла кёб эдиле.

Къарачайда 1989-2003 джыллада бола тургъан ишле "Юйге Игилик" газет бла "Ас-Алан" журналда кюзгюдеча кёрюнедиле. Этнополитика джаны бла джукъ джазаргъа излеген - алада кёб материал табаргъа боллукъ эди.

"Юйге Игилик" газетни кёб номерин былайда окъургъа боллукъду:
http://as-alan.com/index/

"Ас-Алан" журналны электрон номерлери "Эльбрусоидде" болургъа боллукъдула - сакъланнган эселе. Аланы табыб манга ийген - бек уллу иш этерик эди.
 
Tinibek
Ас-салам!

Сен бизни халкъны деменгили джашыса. Тюркде джашаб, Къарачайгъа сен къайгъыргъан чакълы бир, Ата джуртда джашагъанла да къайгъыралмайдыла.

Тышына кетгеними баш чуруму - джюрекге къаратама деб кете-кетген эдим. Джюрекни джаргъан чурумланы, адамланы айта тебресек - сёз узакъгъа да, терсине да кетер - аны кереги да болмаз. Джангыз айтырым: Тюзлюк ючюн кюрешилмей, ишибиз тюзеллик тюлдю. Хакъ сёз айтылмай, халкъ Халкъ болаллыкъ тюлдю. Тюз сёзню уа кърал къуллукъчула-оноучула къой, тюз адамла да сюймейдиле.

Хакъ сёзню айтмагъан джазыучууну Акъ сёзю да алдауукъ боллукъду. Бизде уа къаламчыланы кёбюсю джаяу бармаз ючюн, кимни болса да арбасына миниб, аны джырын джырларгъа кюрешедиле. Ол затды бизни адабиятыбызны, халкъыбызны да джарсытхан.

Сапар Ёзденни, тюз айтаса, бек иги назмулары барды. Ол да, кимни болса да арбасына миниб, аны джырын джырламаз ючюн - джаяу баргъан фахмуладанды. Аны ючюн чыкъмай турады алкъын бир китабы да аны.

Тинибек, сау бол, халкъыбызгъа джан аурутханынг ючюн. Къуру къарачай-малкъар басмадан материалланы бери сала баргъанынг да, къайдан къайры баргъан затды.
 
fonblond

Биринчи сорууунга джууаб этеме:

1.Адамла, бу затха бир сагъыш этигиз: туудукълары къарт аталары-аналары бла сёлеширге ана тиллерин билмейдиле. Аны себебли зауаллы аккала-аммала туудукълары бла орусча сёлеширге кюрешедиле.

Къаллай къуджур заманлагъа джетдик. Бюгюнюбюз былай болгъан, тамблабыз къалай болур? Терслик кимдеди ? атала-анала сабийлерин ана тиллерине юретмей эселе, ала бла ана тилибизде сёлешмей эселе?

Къралны сиясети-политикасы да, иманлары дуния мал болгъан къуллукъчуларыбыз-оноучуларыбыз да ? бизни халкъыбыз, ана тилибиз къайгъылы тюлдюле. Алай а, ана тилингде сёлешме деб, джагъабыздан алыб тургъан джокъ шойду?

Джюрюмеген зат ёлмей мадар джокъду. Тилибизни джюрютмесек, тилибизде сёлешмесек ? тил ёлмей не этерикди. Тилибизни ёле тургъаны ? миллет ангыбызны не дараджада болгъанын кёргюзтген затды.

Бир кишини терслер къарыуубуз джокъду: ёлюрге излеген халкъ - ёледи, джашаргъа излеген халкъ ? джашайды. Аллах бизге дин да, тил да, джурт да бериб, къауум-халкъ этгенди бизни. Аллах берген затланы къорууларгъа, сакъларгъа унамай эсек ? ёлмей не этерикбиз? Тюз ёлюб да къаллыкъ тюлбюз ? башха динли, башха тилли уллу халкъны къанын джангырта, санын да кёб эте, джуртубузгъа да ие эте, алай ёллюкбюз. Юлюшсюз къаллыкъбыз дуниядан, ахыратдан да.

Тилибиз кетсе, халкълыгъыбыз да, муслиманлыгъыбыз да кетерикди. Умметчи да, миллетчи да ? барыбыз да биригиб, Ана тилибизни къайгъысын этмесек ? тамбла кеч болургъа боллукъду.

Къайда да ? бу форумда да ? мадаргъа кёре, ана тилибизде сёлешиб турайыкъ. Алайсыз бедишлик боллукъбуз: чечени, къабартысы да ана тиллеринде сёлеше берликдиле, халкъ болгъанлай турлукъдула, биз а ? орус маталлы бир джамагъат боллукъбуз. Аллах бла сакъланайыкъ джаныбыз саудан, кёзюбюз джана тургъанлай, башха халкъ болуб, гяуур болуб кетгенден.

Халкъыбызны джазыуун кесибиз джазмасакъ башхала джазарыкъдыла. Динибизни да, джерибизни да, тилибизни да кесибиз сакъламасакъ, ким сакъларыкъды?
Джукълаб, джукъланыб, турмайыкъ: ?мен джанмасам, сен джанмасанг, ол джанмаса, ким чачар къарангыны??- дегенди Назым Хикмет.

Тилибиз сакъланыр ючюн, ана тилибизде сёлеширге керекбиз бир-бирибиз бла. Тилни сакъларгъа башха джол джокъду.
 
fonblond
Экинчи сорууунга джууаб.

2.Норвегияда хазна къарачайлы джокъду. 1970-чи джыллдан бери мында джашагъан бир къарачай тиширыу барды ? Зоя Граннес (Боташланы Зоя). Аны юсюнден былайлада окъургъа боллукъду:

Зоя Граннес - Норвегияда биринчи таулу тиширыу
http://www.elbrusoid.org/phorum/index.php?action=v thread&forum=22&topic=13090
неда:
http://www.kamatur.org/makaleler/genel/150-norvega da-b-tavlu-tuv

Башха таныгъанларым джокъду. Орта Азиядан къачыб келген эки юйдегиге болушургъа кюрешген эдим. Европаны бир къралында джашайдыла. Европада къарачайлыла аздыла, бир-бири бла уллу байламлы да тюлдюле. Германияда бир джыйылыу болгъан эди былтыр ? мен баралмагъан эдим. Андан сора джукъ болуб билмейме.

Сёз башланнганы бла бир айтырым: тыш къралда окъургъа, ишлерге излегенле, ол къралланы келечи юйлерине барыб, сёлеширге керекдиле. Посольстволада къаллай усталыкълары болгъан адамла кереклиси айтылады, джазылады. Тюз келиб къалыб, не ишлерге, не окъургъа мадар джокъду.

Башха не айтайым? Соруула болсала, джууаб эте барырма.
 
http://taulit.as-alan.com/start/?page_id=37#bilal

Былайда "Кардеш калемлер/Къарнаш къаламла" дергини-журналны къарачай-малкъар адабиятха аталгъан ёзел номерин окъургъа боллукъсуз. Джазыучуланы суратлары, чыгъарма юзюклери да, тарихибизден хапарла бардыла.

"Кардеш калемлер" дунияны 37 джеринде джайылады, тиражы 5000 экз.
 
Журналны башчыларындан бири Алий Акъбашны сёзю бла ачылады
къарачай-малкъар ёзел номери дергини.


Sevgili Okuyucu,

Karaçay-Malkar Edebiyatı özel sayımızla selamlıyoruz sizleri.
Karaçay-Malkar halkı, Kafkasya'da Elbruz dağlarının zirvelerinde yaşayan ve bizim gibi Türkçe konuşan akraba topluluklardandır. Fakat Oğuzca'dan çok, Kıpçak özellikleri taşıyan bir Türkçedir bu. Tabiatla iç içe yaşayan bu yiğit halkın folklor ve edebiyatı da yaşadığı iklim kadar zengin, renkli ve güzeldir.

Heybet ve azametiyle insanı hayrete düşüren Kafkas Dağları, bir yandan da binlerce yıldır masallarımızı süsleyen, Kaf Dağlarını çağrıştırıyor bizlere. Ben bu dağları, yolculuklarım sırasında ancak uçaktan seyrettim ve hayranlıkla ürperdim. Bu heybet ve azamet onların davranışlarına, mizaç ve sanatlarına da yansır. Folklorları da destan ve hamaset havası taşır hep. Kendilerine dağlı anlamında 'tavlu' derler ve bu isimle
gurur duyarlar.

2 Kasım 1943 tarihinde Karaçaylılar, 8 Mart 1944 tarihindeyse Malkarlılar tıpkı Kırım Tatarları, tıpkı Ahıska Türkleri gibi Stalin tarafından sürgüne gönderilmişler. Dergimizin bu özel sayısında yer alan yazar ve şairlerin çoğu bu sürgün yıllarında dünyaya gelmiş ve ilk eserlerini de oralarda kaleme almışlar. Daha sonra 1957-1958 yıllarından itibaren Kafkasya'ya ata yurtlarına dönme izni verilmiş. Hayatlarını ve edebiyatlarını yeniden
vatanlarında devam ettirmişler.

Biz bu bilgileri genç ilim adamımız Ufuk Tavkul beyden alıyoruz. Bugün, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü öğretim üyesi olan Prof. Dr. Ufuk Tavkul; yazdığı yedi kitap ve 150'den fazla makalesiyle Türkiye'de bu sahanın en büyük mütehassısıdır. Etnik Çatışmaların Gölgesinde Kafkasya, Kafkas
Dağlarında Hayat ve Kültür, Karaçay-Malkar Destanları Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü, Karaçay-Malkar Atasözleri ve Birliğimiz yayınevi Bengü Yayıncılık'tan çıkan Karaçay Malkar Halk Şairleri Antolojisi gibi eserler onun kitaplarından bazıları.
Kafkasya'ya defalarca giderek o çetin coğrafyada yerinde inceleme ve araştırmalar yapmış olan Tavkul'un ailesi de bundan yüz yıl kadar önce oralardan gelmiş.

Kardeş Kalemler'in bu sayısının hazırlanmasında konuya olan vukufu ve zengin arşiviyle bize yardımcı olan sayın Tavkul'a ve yine onun adaşı olan TRT Dış Yayınlar Dairesi Başkanlığı Yabancı Diller ve Lehçeleri Müdürlüğü Kazakça Masa Şefliği'nde çalışan değerli tercüman Ufuk Tuzman'a teşekkür ediyoruz.

Evet sevgili okuyucu;
Her ne kadar "Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır" deseler de artık önümüz bahardır. Havaya, toprağa ve suya cemre düştü. Cemre hararet demektir. Lapa lapa yağan karlar, vadilerden esen bir dev nefesi gibi ılık rüzgârla üç günde eriyecek. Öbek öbek çiçekler fışkıracak kara topraktan. Dileğimiz sevmeyi unutan gönüllere de cemre düşsün, uyuyan bahtlar uyansın...
Nevruz Bayramınız kutlu olsun...

Genel Yayın Yönetmeni
Yazı İşleri Müdürü
Ali Akbaş
 
Sаbr , сау бол! Хар айтаханынга да форумда адет бла +1)
ашыгъыш киргенме, энтда бир къыйнарыкъма) сорууларым энтда барды)
 
http://www.kardeskalemler.com/

Журналны бу номерин тау адабиятыбызгъа атаб, къарачай-малкъар халкъыбызны бютеу дуниягъа танытыр джанындан кюрешген Уфук Таукъул бла Уфук Тузманнга Аллах кюч, саулукъ, узакъ ёмюр берсин.
Тюркиеде Халкъыбызгъа сагъыш этген ахлуларыбызны барына да къууанч, насыб джашау берсин Аллах.
Страницы: 1
Читают тему (гостей: 1)

 

Написать нам