Войти на сайт
28 Марта  2024 года

 

  • Эл элде бирер малынг болгъандан эсе, бирер тенгинг болсун.
  • Акъыллы башны – тили къысха.
  • Эки къатын алгъан – эки ташны ортасына башын салгъан.
  • Бойнуму джети джерден кессенг да, мен ол ишни этеллик тюлме.
  • Садакъачыны джаны – къапчыгъында.
  • Эки къатын алгъанны къулагъы тынгнгаймаз.
  • Тай асырагъан, атха минер.
  • Чыкълы кюнде чыкъмагъан, чыкъса къуру кирмеген.
  • Ач къалгъандан, кеч къалгъан къолай.
  • Билим къая тешер.
  • Айтхан сёзюне табылгъан.
  • Айтылгъан сёз ызына къайтмаз.
  • Кесинг сынамагъан затны, адамгъа буюрма.
  • Сыфатында болмагъаны, суратында болмаз.
  • Чомарт бергенин айтмаз.
  • Ишлегенде эринме, ишде чолакъ кёрюнме.
  • Ёлген ийнек сютлю болур.
  • Тамчы таш тешер.
  • Урама да – ёледи, сатама да – келеди.
  • Къартны бурнун сюрт да, оноугъа тут.
  • Тёгюлген тюгел джыйылмайды.
  • Аш кетер да бет къалыр.
  • Аякъларынгы джууургъанынга кёре узат.
  • Эки ойлашыб, бир сёлешген.
  • Кесине гебен этелмеген, биреуге черен эте эди.
  • Хаухну атма, ёнгкючню сатма.
  • Керти сёзге тёре джокъ.
  • Джарлыны эшигин махтагъан джабар.
  • Алма терегинден кери кетмез.
  • Бек анасы джыламаз.
  • Къоркъакъны кёзю экили кёрюр.
  • Кёзден кетген, кёлден да кетеди.
  • Тёзген – тёш ашар!
  • Орундукъ тюбюнде атылсам да, орта джиликме, де да айлан.
  • Джашлыкъ этмеген, башлыкъ этмез.
  • Намысы джокъну – дуниясы джокъ.
  • Тилчи тилден къаныкъмаз.
  • Ашлыкъны арба юйге келтирир, чана базаргъа элтир.
  • Къазанчы аман болса, къазаны къайнамаз.
  • Тилде сюек болмаса да, сюек сындырыр.
  • Тынгылагъан тынгы бузар.
  • Тёрде – темир таякълы, къаяда – чыпчыкъ аякълы.
  • Окъуу – билимни ачхычы, окъуу – дунияны бачхычы.
  • Ашхы болсанг, атынг чыгъар, аман болсанг, джанынг чыгъар.
  • Джахил болса анасы, не билликди баласы?
  • Тойгъан антын унутур.
  • Эшекге миннген – биринчи айыб, андан джыгъылгъан – экинчи айыб.
  • Къазанны башы ачыкъ болса, итге уят керекди.
  • Атынг аманнга чыкъгъандан эсе, джанынг тамагъынгдан чыкъсын.
  • Кийим тукъум сордурур.

 

Страницы: 1 2 След.
RSS
МЁЧЮЛАНЫ КЯЗИМ ХАДЖИ (КЯЗИМ МЕЧИЕВ)
 
Бизни поэзиябызны МИНГИ кёргюзтген эки тёппеси барды: Мёчюланы Кязим хаджи бла Семенланы Джырчы Сымайыл. Сымайылны юсюнден энчи тема ачханма, Джырчыны юсюнден табылгъан материал алайгъа джыйыла барыр деб.

Кязим хаджини юсюнден да тема ачылыб, Назмучуну юсюнден сёз барса - иги болур эди деб келеди кёлюме. Джангыз бу теманы Ёлмезланы Мурадин не Бегийланы Абдуллах бардырса(ла) бек иги боллукъ эди. Кязимни, Къайсынны да тыйыншлы сохталары аладыла бюгюн.
 
Кязим хаджини 150-джыллыгъын Тюркиени ара шахары Анкарада, Эскишехирде, Кайсериде белгилейдиле

KAZIM MEÇİYEV'NİN 150.YILDÖNÜMÜ ANKARA ESKİŞEHİR VE KAYSERİ'DE ANILIYOR

Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı (TÜRKSOY)*, Karaçay-Malkar Halk Edebiyatının en önemli isimlerinden Kazım MEÇİYEV'in 150.yıldönümüne ithafen, Karaçay-Balkar Cumhuriyeti ve Birleşik Kafkas Dernekleri Federasyonu işbirliği ile "Kazım MEÇİYEV Anma Günleri" düzenleyecektir. Etkinlik kapsamında Balkarya Devlet Folklor Etnografi Dans Topluluğu gösterisi, İman Müzik Topluluğu, Türk Dünyası Müzik Topluluğu ve Karaçay-Malkar Şiirleri dinletileri yer alacaktır. 20-25 Aralık 2010 tarihleri arasında, Ankara, Eskişehir ve Kayseri'de düzenlenecek olan etkinlik programı aşağıdaki gibidir.
Ankara:
Tarih: 20 Aralık 2010
Saat: 18.00
Yer: Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Gazi Konser Salonu Beşevler/Ankara
Eskişehir:
Tarih: 21 Aralık 2010
Saat: 19.00
Yer: Yunus Emre Kültür ve Sanat Merkezi, 2 Eylül Cad. Merkez PTT yanı Eskişehir
Kayseri:
Tarih: 22 Aralık 2010
Saat: 19.00
Yer: Kayseri Erciyes Üniversitesi, Sabancı Kültür Sitesi

*TÜRKSOY, Avrasya'nın Türk dili konuşulan coğrafyasında dili, tarihi ve kültürü ortak olan halklar arasındaki kardeşliği güçlendirmek amacıyla kurulmuş olan uluslararası bir kültür ve sanat teşkilatıdır. TÜRKSOY'un kuruluşu ve faaliyet anlaşması, 12 Temmuz 1993 tarihinde, Almatı'da Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkiye ve Türkmenistan kültür bakanları tarafından imzalanmıştır. Daha sonra Rusya Federasyonu'nun özerk Cumhuriyetleri olan Altay, Başkurdistan, Hakas, Saha, Tataristan, Tıva ile Moldova'ya bağlı Gagauz Yeri Özerk Bölgesi ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti de TÜRKSOY'a gözlemci ülke statüsüyle katılmışlardır. UNESCO ile aynı ilkeleri benimseyen TÜRKSOY, ortak Türk kültürünün araştırılması, tanıtılması ve gelecek nesillere aktarılması amacını gütmektedir. TÜRKSOY'un faaliyetleri üye ülkelerle sınırlı olmayıp, geniş bir coğrafyaya yayılmaktadır. TÜRKSOY kültürlerarası diyalogun ve evrensel barışın tesis edilmesine katkı sağlayan bu faaliyetlerin gerçekleştirilmesinde Birleşmiş Milletler, UNESCO, Avrupa Konseyi, ISESCO, IRCICA ve MFGS gibi uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapmaktadır.

Ufuk TUZMAN
 
ХАЛКЪ ПОЭТИ

Жерини, тилини да жюреги болуп, узакъ жылланы кёп тёлюлеге жол нёгер болгъан поэтлери хар халкъны да бардыла. Бизни миллетге аллай сёз устасы Кязим болгъанды. Аны поэзиясы малкъар культураны къууанчыды. Хазна къалмай, хар бир таулу, сабийлигинден башлап, Мечиев Кязимни поэзиясыны от жагъасында жылына келгенди. Мен гитче жашчыкълай окъуна кёп таулу юйледе Кязимни атын, назмуларын да аз эшитмегенме. Бир жол бау башында ойнай тургъанымлай, эки къыз челеклери бла суугъа бара, аны назмусун жырлай озгъанлары андан бери эсимден кетмегенди. Къара да танымагъан халкъны арасында Кязимни белгилиги алай уллу, милллетни анга сюймеклиги аллай бир кючлю эди, ол затха сейир этмей къалыргъа амал жокъду. Уруннган таулуланы бизни биринчи назмучубузгъа хурметлерин украинлы эллилени Тарас Шевченкогъа сюймекликлери бла бир да арсарсыз тенглешдирирге боллукъду. Аллай намыс сёз устасына ? художникге дайым да берилмейди. Аллай намыс сёз устасына ? художникге дайым да берилмейди, аллай хурметни жалан да бир-бир поэтле сынайдыла. Аны бла бирге Мечиев Кязим тау тарларында жазыусуз, басмасыз да жашагъан миллетни жазыучусу болгъанын эсге алыргъа керекди!

Кязим ахсакълай туугъанды. Ол бир бирде назмусун: ?Муну айтхан акъсакъ Кязим? деген сёзле бла бошаучу эди. Аны да магъанасы барды. Таулу поэтни жашауунда, назмуларында да керексиз омакъланыуу, махтаныуу болмагъанды. Назмулада ахсакълыгъыны юсюнден айтханы да, ол затха шагъатлыкъ эте, уруннган адамлагъа да поэтни бютюн да жууукъ эте эди.

Мечиев Кязим Дыхтауну къатында, юйлери кёк кырдыклы тауну къабыргъасына жабышдырылгъан Шыкъы элинде туууп, анда жашагъанды. Ол элни бир къауум юйлери буруннгулу уруш къалалагъа ушай эдиле. Биз алада таулу хуначыланы къол къыйынларын, усталыкъларын да кёргенбиз. Алайладан къарагъан адамгъа аллай сейир жерле кёрюне эдиле, аланы юсюнден кереклесича айтыргъа мени сёзюм жетер десем, ётюрюк айтырыкъма. Жаратылгъанлы киши башына чыгъалмагъан Дыхтауну тёгерегин алгъан тауланы башларына булутла бла туманла кезиу чырмалып, бирде ала барысы да ёмюрлюк къарла бла къатыш бола, ала кетгенден сора уа, кюн тийген тёппеле тёгерекни насыпча жарыта тургъандыла. Шакъыны огъары жанындагъы кёк тауладан келген буз кибик сууукъ суу, дауур этип, элни жаны тёшню энишге, Бызынгы черегине, ашагъып баргъанына Кязим, кёп кечеледе тынгылай, назмуларын этгенди. Бюгюн да ол суу, уллу талгъыр ташлагъа тийип, чиммакъ бола, поэтни кёз аллында барыучусуча, барады.
Кязим назмуларын аллай жерледе тагъа башлагъанды. Ол назмулагъа малкъар литерутураны мурдору болургъа буюрулгъан эди. Поэт Шыкъыда, сууну чегет жаны къабыргъада кесине гюрбежи ишлеп, темирчилик этип тургъанды. Аны гюрбежи ишлеп, темирчилик этип тургъанды. Аны гюрбежиси эллилерини сюйген жерлери болуп, ала ары бичакъ не нал ишлетгенден сора да, темирчини аламат назмуларына тынгыларгъа барып тургъандыла, Мечиев Кязим къаллай иги сёз нёгер, сейирлик хапарчыладан бири болуучусун аны таныгъанла энтда да эслеринден кетермегендиле. Кенг фахмулу адам, Кязим, кёп зат эте билсе да, бек сюйген ишлери уа назмучулукъ бла темирчилик эдиле. Ол бир бирге ушамагъанча кёрюннген эки ишни поэт, эки сууну къошханча, бирге къошханды. Аны назмулары, къамагъа къарасауут салгъанча, тап, тынгылы андан кёрюне болурла. Арабча иги окъуулу Кязим шаркъ тиллерини кёбюсюн билгенди. Алай болса да, не кийими, не жашау халы бла уруннган таулуладан бир башхалыгъы болмай, малчы, хуначы жашагъанча юйде жашагъанды. Закий поэт эрттенликде кесини, энди барыбызны да сейир этдирген, назмуларын жазып, сора гюрбежисине ётюп, темирчи болуп къала эди. Кеисни халкъында белгили поэт болгъанлай, миллетини уллу хурметин сынагъанда да, ол халкъны жашауун бла кесини жашауун бирге санап, бир заманда да уллу кёллюлюк этмей тургъанды. аныча акъыллы адам билимини бла фахмусуну кыйматын билмегенди дерге уа къыйынды. Угъай, ол аны билгенди. Алай игилигини, сюйдюмлюлюгюню да бир жаны ? ол кесин кётюрмей жашагъанында, менсинмегенинде болгъанды.

Мен аны бла жолкъгъан кезиулеримде, Кязимни фахмусундан, акъылындан къайсы уллу болгъанын ангыларгъа къаст этип кюрешиучю эдим. Алай, тюзюн айтайым, ол зат мени къолумдан келмегенди ? фахму да, акъыл да анга бирча чомарт берилген эдиле. Ол ёлюп кетгинчиннге жашауну чексиз сюйюуюнден айырылмады. Аны себепли, тёрт жыйырма жыл болгъанда да, таулу поэт жюрегинде кюнню жарыгъын бла жашауну кючюне ийнаннганын тас этмегенди.
Кязимни бойнуна бек къыйын борч тюшген эди ? анга къара таныгъан адамы бек аз болгъан халкъны литературасыны мурдорун салыргъа тёреленди. Ол кесини чыгъармаларында да халкъыны басмасы болмагъаны, таулула жахил болгъанларыны тарыгъыуун бош этмегенди. Анга къарамаздан, Кязим халкъыбызны поэзиясыны отун тиргизген эди. Анга ол онгну берген аны айтхылыкъ фахмусу болду. Нарт Сосрукъ эмегенледен отну урлап, халкъына от тамызып, гыржын этер, эт биширир амал бергенча, Мечиев Кязим да, къудуретден поэзияны отун алып, миллет литературабызны нарты болду. Биз барыбыз да мынча жылны ичинде аны поэзиясыны иеси от жагъасында жылынабыз. Ол от жагъа жашауну бек къыйын кюнлеринде да суумай турду. Пушкин бла Лермонтовдан юйреннгенибизча, биз, таулу поэтле, бизни устазыбыз Кязимден дайым юйренебиз. Ол бизни миллет суратлау оюмубузну бийик даражагъа кётюргенди. Ол аны тарыхлы къыйыны, хакъы, сыйыды. Шыкъычы поэт халкъына, ана тилине да болмагъанча уллу игиликге этгенди. Аны кереклисича танымагъан, билмеген адамла Кязимни юсюнден жырчыды деп жазып тургъандыла. Ала жангылгъан этгендиле. Ол жырчы тюйюл, назмучу ? поэт, жазыучу эди.
Кязим Октябрь революциягъа дери окъуна жалан фахмусу, назмулары бла белгили болуп къалмай, батырлыгъы ? кишилиги бла да бизни таулада белгили болгъанды. Ол артыкълыкъгъа чыдай билмегенди, зулмучулагъа баш урмагъанды. Мен былайда да семиртип айтмайма. Поэтни аллай адам болгъанын тауда къартла энтда да унутмагъандыла.

Кязим тюзлюкню излеу бла бирге, къоркъмаулукъну да билген киши эди. Ол затны уа къаллай къыйын болгъаны белгилиди! Адамла класслагъа бёлюннген дунияда фахму бла къоркъмаулукъ ? бир къаманы эки аузучадыла. Ол затха Кязимни жашауу, чыгъармалары, адам халы да шагъат боладыла. Дунияда батырны къоркъмаулугъу да болады. Анга аллай адам болургъа тюзлюкню аламат жютю сезгени, халкъгъа къуллукъ этмеклиги буюрадыла. Чынтты поэт, художник ? халкъыны жюреги, намысыды, миллетни халларыны, къылыкъларыны бек иги шартлары анда боладыла, абадан поэт не заманда да историялы магъаналы адам болуп, уллу къыйматлы инсанына саналады. Аллай белгили шартласыз уллу художник болмайды. Биз Мечиев Кязимни жашауун бла чыгъармаларын сюзгенде да, акъылыбызгъа быллай оюмла келедиле.

Мен огъарлакъда Кязим жашаууну бек сюйгенини юсюнден бош айтып ётмегенме. Аны ол сюймеклиги халкъына жетген къыйынлыкъланы ангъа терен сездирип, тынчлыкъ бермей, жюрегин ачыудан, жарсыудан толтуруп, халкъыны уллу поэти этгенди. Жашауну алай сюйген поэт дунияда жашауну бузгъан, аны жаханимча къыйын этген халлагъа эс бурмай къояллыкъ тюйюл эди, адамланы инжилгенлерине, азапларына къол булгъап, не сюйсегиз да болугъуз, мен кесим жашайым анса деп къоялмазлыгъы белгилиди. Алайсыз ол чынтты поэт болалмазына да сёз жокъду. Адам жашауну не къадар бек сюйсе, аны тюрленирин, игиден иги болурун да аллай бир излейди. Жашауну сюйген инсан адамланы да сюймей амалы жокъду. Ол аланы къадарларына сууукъ кёзден къарап да къояллыкъ тюйюлдю. Жашауну, адамланы да сюйген гуманист Кязим адамла иги жашарларына къаст эте эди. Алай ол заманда иги жашауну кёрюрге болмады. Аны себепли таза жюрекли поэт заманына къажау болду, зулмуну, артыкълыкъны бардыргъанлагъа, аланы къоруулагъанлагъа да налат берди. Литературабызны биринчи белгили чыгъармасы ?Тарыгъыу? да алай бла жазылгъан эди.

Ол назмуну къалай туугъаныны хапары да бек сейирди, кеси поэма кибикди. Аны, къысха болса да, айтыргъа тийишлиди. Кязимни жашыракъ заманында, аны киши элинден бир къартыракъ къатын келип, кесини къыйын жашаууну, кёрген азапларыны хапарын айтханды. Жуукълары ол къатыннны эки кере къартлагъа эрге сатхандыла. ?Сен мени сынагъан къыйынлыкъларымы назму этсенг, - дегенди ол Кязимге, - мени кёлюме андан уллу асыу бир зат да боллукъ тюйюлдю.? ?Ол тиширыу бизни юйде бир бёлек кюнню жашады, - деучю эди Кязим кеси. ? Бизникиле барыда анга бек иги болургъа кюрешип турдула. Мен аны мудах кёзлерине, гырхы къолларына жюрегим къыйналып къарагъаным бюгюнда эсимдеди. Аны юсюнден назму этдим да, ол кеси аны кёлюнден билди. Ол мени жырымы бизни юйде жырлагъынында ахлуларым жилядыла да, мен да чыдаялмадым, алагъа къошулдум. Андан сора мен ол жарлы тиширыугъа оракъ ишлеп бердим да, аны да, жырымы да алып элине кетди. ?Тарыгъыу? деген назму, жыр болуп, халкъгъа алай бла жайылды.?

Кязим революционер-марксчы тюйюл эди, ол революцияны жолун тюз ангылагъанды десек да терс айтырыкъбыз. Алай поэт-демократ, фахмусуну, акъылыны хайырындан, ол замандагъы эски Малкъарны жашауу терс болгъанын, алай жашаргъа жарамазлыгъын ангылагъанды. Къара халкъдан чыкъгъан адам, Кязим, уруннганланы къыйналгъанларын, жарсыуларын да бек иги биле эди. Аны чыгъармалары ол затха шагъатдыла. Артыгъыракъ да ?Жаралы жугъутур? бла ?Бузжигит? деген аламат поэмалары ? зулмугъа, артыкълыкъгъа чамланыудула. Тюзюн айтсакъ, аны алай болмагъан чыгъармасы жокъду. ?Жаралы жугъутур? поэт кесини къыйынлыкъда жашагъан халкъыны къадарын артыкълыкъ этген мараучу Хашимни хапарында кёргюзтеди. Кязим кесин да, халкъын да, жаралы жугъутургъа тенг этип, алай жазады. Поэмада ол затланы юсюнден айтылгъаны болмагъанча кючлюдю:

Ой, мени жарлы халкъым,
Къыйынлыкъда тураса.
Сен да бир башха болмай,
Жаралы жугъутурса.
Къурум ожакъларынгдан
Кечеги къар жаугъанча,
Жауад къайгъы юсюнге,
Сени аллах къаргъагъанча!

Бу магъанасыны теренлиги, поэзия жанындан кючлюлюгю бла сейир этдирген поэмасында Кязим усталыкъны бек бийик даражасына жетгенди. Биз анда сыфатланы, тенглешдириулени, ушашдырыуланы аламат игиликлерин кёребиз. Аны ?Бузжигит? деген поэмасы къайгъыдан, жарсыудан толу болса да, анда да поэт жашауну бла адамны кючюне ийнаныуун тас этмегени толу сезилип турады. Бу чыгъармада бир бирни сюйген къыз бла жаш кёп азаплыкъ сынап, ахырында ажымлы жоюладыла. Ала артыкълыкъгъа бой салгъандан эсе, ёлюмню сайлайдыла. Ол алана хорланнганлары угъай, хорланмагъанларыды. Бек абадан затларыны
 
Бек абадан затларыны биринде да Кязим кесини терен гуманизмлигин ? адам улуна сюймеклигин толу кёргюзтгенди. Бузжигитни атасы къарт уста былай айтады:

Бу хыйла кёп дунияда
Жаннга хыйла этмедим,
Кесим жашасам, бары
Тюп болсунла демедим.
Бу артыкълыкъ кёп жерде
Бир артыкълыкъ этмедим,
Къан кёп тёгюлген жерде
Инсан къанын тёкмедим.
Къолларыма, къан угъай,
Тытырла жагъылдыла.
Юйлерим шахарымы
Айбатлыгъы болдула.

Къарт уста дунияда кёп къатылыкъгъа, терсликге шагъат бола келгенди. Ол сабийлеге, къартлагъа, къарыусузлагъа жилямукъ тёкдюргенлени къауумундан болмагъанына, жерни юсюнде бир тамычы адам къан тёкмегенине къууанады, экинчи насыпха уа кесини ишин, усталыгъын санайды. ?Юйлерим шахарымы айбатлыгъы болдула?, - деп андан айтады. Адамны къол усталыгъы, жюрек халаллыгъы, огъурлулугъу анга бек сыйлы, уллу затладан бирлеридиле, ол аланы биринчи насыпха санап, кюннге бла сюймекликге тенг этеди.

Кязим историяны кёп къыйын сагъатларына шагъат болгъанды. Анга халкъ поэтини акъылы бла фахмусу къыйын заманланы, уллу ишлени магъаналарын тюз ангыларгъа онг бере эдиле. 1914 жылда башланнган битеудуния урушну, Октябрь революцияны, коллективизацияны, Ата журт урушну кезиулеринде да алай болгъанын биз арсарсыз айтыргъа эркинбиз. Аны поэзиясы, хазна таймай, жашаугъа, историягъа да кертилей къалгъанына сёз жокъду. Тюзлюкню алай сюйген поэтге эски дунияны от жагъасында жылыннган къыйын эди. Ол от жагъаны жылыуу асыры аз болгъанын Кзяим бек тамам ангылагъанды, билгенли. Алай андан жылысын, мажалын да къайда табаргъа боллугъун поэт билмегени, ангыламагъаны да ишексизди. Бир жол Кязим кесини антча сёзлерин айтып, таймай алагъа кертилей къалгъанды. Ма ала:

Муну айтхан акъсакъ Кязим:
Жетгинчиннге манга ёлюм,
Къысылгъынчы эки кёзюм,-
Тюзлюкге къулд мени сёзюм!

Кязимни поэзиясы ? бизни тау халкъыбызны историясыды, аны жюрегини кючюдю. Аллай поэт, Совет властны келгенине къууанмай, алгъыш этмей амалы жокъ эди. Аны себепли ол кесини тамата жашын Совет власть ючюн кюреширге граждан урушуна жиберип, Мухаммат партизан полкну командири болуп туруп, Дагъыстанда жигитча жоюлгъанды. Аны юсюнден поэт кесини бек иги затларындан бирин ? ?Жашыма? деген назмусун этгенди. Ол чыгъарма малкъар литератураны биринчи совет чыгъармасы болуп, бизни совет поэзиябызны мурдорун салгъанды.

Кавказны ахшы революционерлерини, батырларыны бири болгъан Къалабекланы Солтанхамитни юсюнден Кязим этген жырны хапары да бек сейирди. Солтанхамит революциягъа дери, абрек болуп, Шыкъыгъа келип, поэтни юйюнде къалып тургъанды, ала татлы шуёхла болгъандыла. С.М. Кировха Бызынгы тауларында аллай назмучу жашагъанын да Солтанхамит айтханды. Думала элинден чыкъгъан жигит революционер душманны къолундан жоюлгъанында, Киров Терк башында Шыкъыгъа, Кязим Солтанхамитныи юсюнден жыр этсин тау эллеге жайылып, халкъ жыры болуп къалгъанды.

Кязимни усталыгъы аламат кючлю эди. Ол бюгюн да бизни сейир этдирип турады. Аны ?Дуния деген алай къыйын, тик жолду? деген 1910 жылда жазылгъан назмусунда быллай тизгинле бардыла:

Дуния деген алай къыйын, тик жолду,
Ол жолда азаплыкъ ким сынамагъанд?
Дуния деген алай ачы тенгизди,-
Анда кимни кемелери батмагъанд?

Кязим быллай назмуларында уллу поэтлеге тенг болады. Таулу поэтни дагъыда бир сейир жери ? ол не бек къайгъылы, ачыулу затланы юсюнден жаза эсе да, аны сёзлери не ачы болсала да, ол бир заманда да жашауну керексиз затха санамайды, андан къол жуууп къойгъан адети жокъду. Кязим адамлыкъгъа, тюзлюкге, кишиликге, аланы жоюлмазлыкъларына да ийнаннганын бир заманда да тас этмегенди. Биз огъарлакъда айтып ётген ачы, къайгъылы назмусунда да поэт жашаугъа ийнаннганыны юсюнден къоймагъанды:

Дуния, сен не ачы тенгиз эсенг да,
Ата юйюбюзге сен барыбызны.
Дагъыда атдан кетгенде да, алай кетебиз,
Билекликлени биз къолдан иймейин!

Кязим, ана тилибизни бек кючлю чигинжиси, алыкъа бизде киши аллына ёталмагъан сёз устасыды. Ол барыбызны да устазыбызды, аны поэзиясы барыбызгъа да бек болушханды. Мен кесими уа анга артыкъ да уллу борчлугъа санайма. Мени затларымы окъгъан адам Кязимни манга болушлугъу жетегенин тынч сезерге боллукъду. Мен ол затдан уялгъанны къой да, анга къууаннган этеме, аны кесиме намысха санайма, не ючюн десенг, Кязимни уллу поэтледен ? устазладан ? бири болгъанына мени ишегим жокъду. Ол Лермонтов бла, Гарсия Лорка бла бирге мени унутулмаз устазлырымдан бириди. Аны себепли, 80 жыл болгъанында да, Кязим кёзлеринде къаллай кюн жарыгъы кёрюннгенин бир заманда да унутмам. Мен аны кёзлерине сюйюп къарай, жылы къолун кёп тутханма, огъурлу ауазын эшитгенме. Ол ауаз бюгюн да къулагъымда турады. Аны башы ? акъыманны башы, жюреги поэтни жюреги эди. Манга Кязимни юсюнден жалан да бир-эки сёз бла айтып къояргъа керек болса ? фахму акъыл дер эдим.

Шаудан сууну тазалыгъын бла сууукълугъун сезер ючюн, бир уртлап къойсанг да тамады деп тауда алай айтадыла. Энтда да жангыдан Кязимни усталыгъан къайта, аны жашлыкъны юсюнден этген жангыз бир къысха назмусун юлгюге келтирип къояйым:

Жашлыкъ, сен ? садакъ окъ эдинг,
Мен сени жибердим атып.
Къайсы сырт артына аудунг,
Не къаягъа тийдинг барып?
Жашлыкъ, бек ушай эдинг жазгъы
Жумарукъну бойнуна сен.
Не уа ол кесим ёлтюген
Кийик болурму эдинг сен?

Ол темагъа битеу дунияны поэтлери кёп жазгъандыла, аны юсюнден алмат иги чыгъарма кёпдю. Алай Кязим аны юсюнден да кесини жангы сёзюп айтханды. Алай этерге жалан да бек ахшы поэтлени къолларындан келеди.

Кязимни кесини халкъында белгилилигине шагъатлыкъ этген дагъыда бир зат айтайым. Урушну аллында Москвадан келген орус жазыучула, художникле бла бирге мен Шыкъыгъа, Кязимге къонакъгъа баргъан эдим. Литература ингирин этебиз деп, халкъ клубха жыйылгъанда, къара да танымагъан къарт къатынла бла къарт кишиле чыгъып, Кязимни назмуларын кёлден окъугъан эдиле. Орус къонакъла, биз бу жолгъа дери быллай зат кёрмегенбиз деп, сейир этгенлери мени эсимдеди. Ол Малкъарны уллу поэтини сёзю халкъына къалай жууукъ, багъалы болгъаныны белгисиди. Кязим туугъан жери, халкъы бла да бир эди. Ол сау заманында бизге тауланы къаялырындан бирича кёрюнюучюсюн биз унутмагъанбыз. Кязим ? аны кёзлеринде жюз жыл чакълы заманны жылтырап турлукъ тауларына ушай эди. Бизни туугъан жерибиз ? аны тюрсюню, халы Кязимни назмуларында турлукъдула. Гуманист-демократ Кязим къартлыгъында совет поэти болуп, совет жазыучулагъа къошулгъан эди. Ол Кавказны бек иги поэтлерини арасында Лениннге биринчи назму этгенледен болгъанды. Аны ол назмусун энди сабийле да биледиле. Къарт таулу поэтни ол чыгъармасы жангы дунияны алгъышлай, халкъланы уллу бачамасына ыспас берген эди. Ол назмуну ?ауар ташха тыянмагъыз? деген тизгини халкъыбызда нарт сёз болуп къалгъанды. Совет власть келгенден сора Кязим дагъыда бир къауум ахшы назму жазгъанды. Алада колхозчулагъа, пионерлеге, жазыучулагъа, Совет Аскерни адамларына ол кесини акъыл сёзлерин айтханды. Уллу устазыбызны ол назмулары да малкъар литератураны айырма бетлерине киргендиле.
Кязимни аты халкъ жигитлени атлары бла бир даражада турады. Аны заман эски эталмагъан чыгъармалары уа анга халкълагъа белгили болургаъ эркинлик бередиле. Ол алай болур ючюн бизге кёп иш этерге керекди. Кязим ? бизни миллет намысыбыз, къууанчыбызды, ол битеу Кавказны бек ахшы поэтлеринден бириди, аны халкъла билирге керекдиле.

Фахму, заманны кючлю желлерине кесин элтдирмей, кесине узакъ ёмюрлюкню алады. Кязимни уллу фахмусу да алай этгенди. Аны поэзиясына тау тёппелени башларында кёк жашнау да, таза сууну бойнунда тал терекни чакъгъаны да киргендиле. Кязим бизни кёп къыйынлыкъ кёрген, ёмюрледе кесини тилин тас этмей жашагъан жигит халкъыбызны бир заманда да андан айырылмазлыкъ жол нёгериди. Аны эски болмазлыкъ поэзиясыны отуна адамла энтда да кёп жылланы жылынырла.
Мен бу статьяны Кязимге этилген къысха назмум бла бошаргъа сюеме:

Сен ? тауса, кёк терексе.
Жашауубузда алай
Дайым да турлукъса сен,
Тау кибик агъаргъанлай.
Туманны эки жарып,
Алай тургъан къаяча,
Тохтамагъанлай арып,
Бара тургъан атлыча.

Къулийланы Къайсын
 
Кязим-хажи 1939 жылдан башлап 1944 жылгъа дери Кичибалыкъ элде жашагъанды. Элни аягъында, алайгъа бусагъатда ?Конзавод? дейдиле, Шъыкъыдан кёчгенлеге узун баракла ишлеген эдиле, Кязим да анда тургъанды. Баракдан узакъ бармай, бир 90-100 атламдан гюрбежиси болгъанды. Уруш заманда элге румын аскерчиле киргендиле, таматалары немецли болгъанды, штаблары Къарма-къабакъ элде болгъанды. Кязим кесини сабырлыгъы бла эслилиги бла кеп адамны къутхаргъанды аладан. Кёчкюнчюлюк къыйынлыкъ жетгенде, 2 чи ноябрьде къарачайлыланы кёчюредиле, эмда элде асламысы къарачайлыла болгъандыла, ала дыгылас этип хажиге келе эдиле, анга сора эдиле незат этериклерин. Хажи ингир ашхамда кёкге къарап, алай айтыучан эди дейдиле ?Къарачайны жулдузу тюшгенди, Малкъарны жулдузу алыкъын турады, деп?. Алай, не медет, 8 мартда малкъарлылада сюргюнге тюшдюле.
 
"Ёмюрлюк чарыкъла этип..."


Ёмюрлюк чарыкъла этип,
Биз насыплы кийсек эди;
Биз къанатлы атны табып,
Насыпха жетдирсе эди!

Ёмюрлюк чарыкъла этер
Кибик тери къайдан чыгъар?
Насыпха элтир къанатлы
Анты да бизге ким табар?

1912
(Кязим Мечиев)
 
Салам,

Адилхан Адилогьлу'ну Тюрк тилде джазганы: http://www.kamatur.org/makaleler/edebiyat/240-kara y-malkar-yazili-edebinin-kurucusu-k-m
 
"Заман" газетни 20011 джыл февралны 15-16-да чыкъгъан номерлеринде "КЯЗИМ Тюркде джюрюген джоллада айланыб келдик" деген статья басмаланнганды. Ол Кязимни Тюркде 150-джыллыгъын къалай белгилегенлерини юсюнденди.

ДЖАЗЫУЧУНУ ДЕФТЕРИНДЕН

Кязим Тюркде жюрюген жоллада айланып келдик.

Озгъан жылны ахырында (2010 джыл, 19-чу ? 23-чю декабрь) Тюрк Республикада акъылман Кязимни 150-жыллыгъына жораланнган байрамлы, тарыхлы кюнле бийик даражада ётгенлерин, айхай да, уллу къууанч бла билдиребиз. Аны тюрк тилли миллетлени маданиятларын, санатларын, адабиятларын дуниягъа баям этерге, бирикдирирге тийишли къыйын салгъан ТЮРКСОИ жамауат биригиу, КъМР-ни Культура министерствосу бла Россейни Лермонтов комитети къурагъандыла. Бизни жерлешлерибиз Мызыланы Къаншаубий бла Хюрриет Эрсой да алагъа уллу билеклик этгендиле.

Татлы тюбешиу

Бизни самолёт Стамбулну Сабиха Гёкчен аэропортуна тюшледе жетдирди. Таможняда паспортларыбызгъа мухур салдырып, багажла къоллу болуп, эшикге чыгъа башлагъаныбызлай, Мызыланы Адрайны жашы Къаншаубий, Башкъортостан Республиканы Тюрк Республикада келечиси, аллыбызгъа ашыгъышлы, къууанч тыпырлы жууукълаша: ?Хош келигиз, хош келигиз, багъалы жерлешлерим!? дегенни айта, хар бирибиз бла жарыкъ саламлашды. Ызы бла ол, сорууларыбызгъа да жууап бере, кеси да ахлуларындан хапар излей, барыбыз да бир тахлыкъ ?Мерседес? автобусха минебиз.

Мызы улу 13 жыл мындан алда Тюркде Къулийланы Къайсынны 80-жыллыгъын болмагъанча ариу, аламат байрамлагъанларын, Анкарада аны атын жюрютген аламат парк да ачылгъанын эсгереди.

Кязимни жашау, чыгъармачылыкъ жолуна аталгъан кюнле да уллу, терен магъаналы болгъанларын айтады. Нальчикден келген делегация бла газет окъуучуланы да шагъырей этерге заман болгъанчады. Аны къауумунда философия илмуланы доктору Эфендиланы Салих, Россейни сыйлы артисти Бапыналаны Зариф, филология илмуланы доктору Биттирланы Тамара, телеоператор Ботталаны Мурат, ?Балкарияны? аламат солистлери Гуртуланы Лейла бла Биттууланы Аслан, КъМКъУ-ну малкъар маданият арасыны башчысы Тюбейланы Светлана, делегацияны таматасы уа КъМР-ни Парламентини депутаты, Россейни Лермонтов комитетини сопредседатели, ?Минги-Тау? журналны баш редактору Додуланы Аскерди. Бизге Анкарада уа Москвадан келген жерлешлерибиз филология илмуланы доктору Хаджиланы Танзиля, КъарачайМалкъарны айтхылыкъ поэти Отарланы Керимни атын жюрютген Москвадагъы фондну таматасы Отарланы Римма, Россейни Лермонтов комитетини сопредседатели, профессор, Къара бла Хазар тенгизлени араларында жашау чюйреликлени, турмушну ачыкълагъан институтну ректору Владимир Захаров, ол институтда муслийман жорукъланы тинтген арада башчылыкъ этген Камалдин Махмудов, Къазахстанны парламентини депутаты, бу республиканы халкъларыны Ассамблеясыны советини члени Хочуланы Людмила къошулдула.

Биз Анкарагъа ингир ала жетебиз да, анда ?Citу? къонакъ юйде орналабыз.

Мында уа Москвадан, Астанадан келгенле бла да биригебиз. Анкарагъа уа, бизни тансыкълап, бир жерлилерибиз Уфук Таукъул, Уфук Тузман, Аппаланы Адилхан эм башхала келген эдиле. Былайда Аппа улу бла ол кече малкъар-къарачай миллетге Тюркде не кёзден къарагъанларыны юсюнден ушагъыбыздан бир юзюк келтирирге сюеме: ?Осман империяны заманында, хар къыралда
болуучусуча, тасхачыла жууукъдан, узакъдан да тюрлю-тюрлю хапар жетдирип, къырал башчыгъа билдире-билдире тургъандыла. Кавказлыла Тюркге кёчюп башлагъанларында уа, ала, кёчгюнчюле, ёз журтларында къалай жашагъанларын билир мурат бла ары да адамла жибериледиле. Ала уа малкъарлыланы, къарачайлыланы адет-тёрелерини, жашау турмушларыны юслеринден толу хапар жыядыла.

Таулула кеслерини халал къыйынлары бла жашагъанларын, келбетли, иш кёллю, малчылыкъ, жерчилик бла кюрешген, диннге да кёллери бла берилген, тиллери уа тюрк тилге ушагъан, келишген асыл халкъ болгъанларын ачыкълагъандыла. Ма андан бери бизге мында иги кёзден къарайдыла, бек сюйген, кётюрген да этедиле?.

Мэрге ? саугъала

Анкараны бек уллу районларындан бири Этимесгутду. Мечи улуну байрамына келгенлеге аны мэри Энвер Демирел жарыкъ тюбейди. Мыйыкъ тюбюнден ышара, бизге: ?Тюркде тиширыула бла эркегырыула башха-башха олтурадыла, ол ышан сизде да тюбей кёреме?... ? дейди. Биз, кертиси бла да, кишиле онг жанында, ариу къызларыбыз а сол жанында энчи-энчи тохтап бир бирге кюлюмсюрей къарайбыз.

Додуланы Аскер Кязим малкъар-къарачай халкъны бек уллу сюймеклиги болгъанын, ол бери да, хаж къылыргъа бара туруп, жаяу келгенин, ызындан а бизни да келтиргенин билдире, къонакъбайгъа Москвада тюз бу кюнледе басмаланнган Мечи улуну китабын береди. Владимир Захаров а акъылман назмучуну майдалын сейир-тамашагъа къалгъан мэрни кёкюрегине тюйрейди. Отарланы Римма Керим Кязимни бек сюйген сохтасы болгъанын ачыкълай, аланы аламат суратлары бла жасалгъан альбомну саугъалайды.

Демирел бу биз бусагъатда тюбешген жарыкъ отоуда алыкъа тау тилде бир жыр да эшитилмегенине, айтылмагъанына бек жарсыгъанын, бюгюн къадар, жазыу аны ол жаны бла байыкъдырлыгъына ийнаннганын да билдиреди.
Белгили жырчыларыбыз Бапыналаны Зариф бла Гергъокъаланы Халимат мэрни кеслерини чемерликлери, усталыкълары бла да бек къууандырадыла.
Бизни тюшлюкден сора ашыра чыкъгъанында да, ала бла айырылыргъа алай бек ашыкъмай эди Этимесгутну бачамасы.

Тюрксойда къонакъда

Тюш ала биз Тюрксойгъа къонакъгъа барабыз. Тёгереги тюрк миллетли республикаланы байракълары бла жасалгъан бир ариу мекям. Аны генеральный секретары Дюсен Касеинов бизге бек жарыкъ тюбейди:
- Хош келигиз, Къабарты-Малкъарны келечилери, Москвадан, Къазахстандан, Шимал Кипрден келген сыйлы къонакъла. Бек къууанама, аз заманны ичинде сизни, бизни да жерлешибиз (Дюсен къазахлыды, айтхылыкъ жыя къобузчу, алгъаракъда уа ол Къазахстанны культура министри болуп ишлегенди) Мечиланы Кязимге жораланнган быллай къууанчлы байрамыбызгъа. Аны кесин да быйыл къурагъаныбызгъа мен бек ыразыма.

Тюрксойну тилеги бла бу 2010 жыл битеу дунияда да культураны (маданиятны) жылыды. Кязим кеси миллети бла бирге кёп артыкълыкъ, палах сынагъанды. Биз аны ючюн байрамлайбыз акъылманны 150-жыллыгъын Тюркияда. Битеу барыбызны да атыбыздан Мечи улугъа аталгъан кюнле бек иги ётерлерин сюйгеними билдиреме. Бу иш а мен Россейни Лермонтов комитетинден тилек къагъыт алгъанымдан сора башланнганды.

Владимир Захаров бла Додуланы Аскер Кязимни кюнлерин бардырыуну юсюнден тилеклерине терк жууап бергенлерине, бу керекли, аламат, тарыхда къаллыкъ ишни къолгъа алгъанлары ючюн да башда сагъынылгъан жамауат биригиуюню битеу ишчилерине, артыгъыракъда аны башчысы Дюсен Касеиновха жюреклерини теренинден уллу ыспас этгенлерин билдиргендиле. Ала тюз бусагъатчыкъда Россей Федерацияны Анкарада посольствосунда болгъанларын, анда посол Владимир Ивановский делегацияны таматаларына жарыкъ тюбегенин айтхандыла. Анда сёз Россейни бла Тюркню араларында къарындашлыкъны, жууукълукъну юсюнден баргъанын, посолну болушлукъчусу уа таулу жаш Бабаланы Борис болгъанын, къыралыбызны Тюркде келечисини кёкюрегине Мечиланы Кязимни майдалы тагъылгъанын да чертгендиле Лермонтов комитетини сопредседательлери.

Ызы бла къонакъла къонакъбайгъа саугъа бергендиле - Мечиланы Кязимни аламат портретин. Аны кесин да белгили суратчыбыз Баккуланы Владимир ишлегенди. Сора Дюсен Касеиновну кёкюрегине Кязимни майдалын тюйрегенде, кесини болушлукъчуларына бурула, ол башчылыкъ этген биригиуню да мынга ушагъан, мунуча ариу майдаллары болмай амалы жокъду, дегенди.

Къазахстанда жашагъан малкъарлыланы, къарачайлыланы келечиси уа Дюсеннге Астананы кёрюмдюлерин бла алтын ашыкъ бере, аланы президентлери Нурсултан Назарбаев Мечиланы Кязимни обасын Ата журтуна кёчюрюрге уллу болушлукъ, себеплик этгенини юсюнден айтханды. 24 сагъатны ичинде самолёт бир къыралдан башха къыралгъа учарча жашил коридор къурагъанын да билдиргенди Хочуланы къызлары.

Кязимге аталгъан быллай байрам Къазахстанда боллугъун сюйгенин да чертгенди ол. Отарланы Римма уа Керимни атын жюрютген фонд басмалагъан ариу календарьны бергенди Касеиновха.

Ашхам бола уа Гази университетни ректору бла жарыкъ тюбешиуден сора ол бийик окъуу юйню культура арасында концерт берилгенди. Анда бек сейири уа - Тюрк Республиканы тамашалыкъ къырал ансамбли бизни тилибизде болмагъанча ариу шатык ?Минги тауну?, ?Гапалауну?, ?Келин келеди?, ?Боз алашаны? жырлагъаны эди.

Сора ?Балкарияны? солистлери Аслан бла Лейла тепсеуде сюзюлгенлеринде уа, ётюрюкден не асыу, битеу залдагъыла аланы суратха-суратха алдыра эдиле. Бир къауумла уа, тёзалмай, кеслери да тепсеуге бериледиле. Зарифге, Халиматха да да уллу залгъа жыйылгъанла толкъун-толкъун къарсла бла тюбегендиле.

Эскишехир студент шахар
Эрджийес университетни ректорунда къонакъда
Эскишехир студент шахар

Эрттенликде тогъуз сагъатда ?Сitу? къонакъ юйден автобус бла Эскишехирге атланабыз. Тюшлеге ?Роотгарден? деген къонакъ юйде тохтайбыз. Сагъат ючлеге уа бу уллу шахарны Одунпазары деген муниципалитетини мэри Бурхан Сакаллыда къонакъда болабыз. Эки жаныбыз да бир бир бла танышханыбыздан сора билебиз: Эскишехирде къарачайлыла, малкъарлыла да кёп болгъанларын. Бу шахарны тёгерегинде уа тёрт- беш тау эл да орналгъанларын.

Владимир Захаров бла Додуланы Аскер Кязимни майдалын Бурхан Сакаллыны ёшюнюне такъгъанларында уа, аны кёлю да толуп: ?Бу ишде мен жети-сегиз жыл ишлейме, баям, бек артха къалгъанладан да болмазма. Алай быллай саугъагъа уа биринчи кере тийишли болама?, - дейди. Владимир Захаров къайсы тыш къыралгъа барса да, кеси бизге айтханнга кёре, чинг алгъа юлле сатып алыргъа табыракъ тюкен излеп башлайды. Аны Москвадагъы юйюнде ала бир сау къабыргъаны жасагъанларына да къарамай.

Аланы араларында тюрлю-тюрлю сыйлы агъачладан, ташладан ишленнгенлери да бардыла. Кюн сайын профессор аланы бир- экисин букъулатмаса, ашагъаны татымагъаны уа хакъды. Аны ючюн Владимир Александрович Стамбулда, Анкарада да базаргъа барыргъа жан атханын билдире-билдире турду. Алай жортууул ишле асыры ашыкъ-бушукъ болгъанларыны хаталарындан ол эки шахарда да излеген затын табар жерлеге тюшалмагъанына бек жарсыйды. ?Ашыкъма, тамата, юллелени меккалары Эскишехирдеди.Анда биз сени мудах этмебиз. Артха Стамбулгъа къайтсакъ да, сёзсюз, ол жаны бла байыгъаса, бакъы боласа?, - де
 
дейди, мыйыкъ тюбюнден ышара-ышара, мудахланнган профессорну алай бек жарсымазгъа чакъыра, Мызыланы Къаншаубий да.

Бизни бла айырыла туруп Бурхан Сакаллы Россейни ара шахарындан келген алимге бир аламат юллени саугъа этгенинде уа, Владимир Александрович, айхай да, къууанч тыпырлы болду. Ол кеси уа чыммакъ ташдан ишленнгенди. Аллай таш а жаланда Эскишехирни тийресинде, 100-150 метрлик теренликден алынады.

Ол ташдан ишленнген затны кеси бла жюрютген адамгъа не жин, не шайтан зараны жетмегенин билдире, мэр хар бирибизге да ол сыйлы ташдан ишленнген саугъаланы юлешди. Мэриядан биз къарачай-малкъар дернекге (культура ара) барабыз. Анда кёп таулула бла да танышабыз, ушакъ да этебиз. Ингирде уа Юнус Эмрени атын жюрютген къалада жарыкъ тюбешиу ? концерт болады. Зал тыкъ-тыкъма.

Анда сёз Бурхан Сакаллыгъа берилгенде, ол, бери келгенлени бу жарыкъ, аламат байрам бла алгъышлай, алгъа экранда бир эски юйню кёрюмдюсюн кёргюзте: ?Бу юйге 300 жыл болады. Биз аны ариу жангыртып, бюгюннгю кюннге келишдирип, энди уа къарачай-малкъар дернекге беребиз.

Мындан арысында ол Мечиланы Кязимни атын жюрютген Кавказ культура ара боллукъду!?
- дейди.

Ол сёзлени эшитгенлей, залдагъыла бары да бирден ёрге туруп, ауукъ заманны къарс ургъанлай тургъанларын, бери келген жерлешлерибизни бетлери уа къууанч, насып бла жарыгъанларын, эскишехирчиле, артистлерибиз да кезиу-кезиу тепсегенлерин а къалай унуталгъын! Сора Эфендиланы Салихни, Биттирланы Тамараны, Афион университетден таулу профессор Бедат Балканны, Хабиб Ёзденни, Шерафетдин Сюйюнчню эм башхаланы жюрек сёзлери да эсде къалырча эдиле.

Хар концерт а Додуланы Аскер, Шауаланы Тахир, Ботталаны Му рат къурагъан Мечиланы Кязимни сыфатын ачыкълагъан кино бла башлана эди. Закий назмучуну деменгили сыфатын ол бериуде Къабарты-Малкъарны халкъ артисти Бачиланы Ахмат бек терен ачыкълаялгъанды, кёз аллыбызгъа келтирип да къоялгъанды.

Концертден сора къонакъ юйде уа дагъыда хычыуун тюбешиуле Къулийланы Къайсынны кичи жашы суратчы Азамат, аны юй бийчеси профессор, филология илмуланы доктору Гуртуланы Бертни къызы Тамара бла. Ала экиси да бусагъатда Эскишехирни Анадолу университетинде ишлейдиле. Бу окъуу юйден огъурлу жерлешлерибиз Къочхарланы Текин, аны юй бийчеси Роза бла да танышабыз.

Болмагъанча бир жарыкъ, келбетли, билимли адамла ала уа. Ол кече бусагъатда Москвада жашагъан белгили фольклорчубуз алимибиз, филология илмуланы доктору Хаджиланы Танзиляны туугъан кюнюн да белгилеген эдик.

Анга Хюррест Эрсой, Хочуланы Людмила, Мызыланы Къаншаубий, Отарланы Римма эм башхала алгъыш сёзлерин айта, жюз жыл тежей эдиле. Тюрк артистле уа кёп халкъ жыр айтдыла.

Кайсериде

Эрттенликде ?Роофгарден? къонакъ юйде ауузланып, жол кёллю болабыз. Кайсериге бек узакъды, не аздан да, ары алты-жети сагъат барыргъа тюшерикди. Эскишехирде къалгъан нёгерлерибиз, жерлешлерибиз бла да жарыкъ саламлашып, жортууулгъа чыгъабыз.

Жолда Владимир Захаров Михаил Лермонтовну, Александр Пушкинни чыгъармачылыкъ, жашау жолларыны юслеринден жукълап тюшюбюзде да кёрмеген шартланы келтирип-келтирип хапарлайды.

Бизни сорууларыбызгъа жууап этеди. Ала кимле бла дуэльде тюйюшгенлерин, кимле аланы тенглери, шуёхлары, ахлулары, жаулары болгъанларын баямлайды. Биз Кайсериде Эрджийес университетни таматалары бла тюбешебиз. Кертиси бла да, бу бийик окъуу юй Тюркде бек уллуларындан бирине саналгъанын да билебиз.

Кесини уа 30 факультети барды. Кёп да бармай а мында Шимал Кавказны тиллерине юйретирик жангы бёлюм ачыллыгъын да чертдиле къонакъбайла.

Ингир ала уа Сабанджи атлы культура арада концерт болду. Мечиланы Кязимни 150 ? жыллыгъына аталгъан къууанчлы тюбешиуню шахарны телевидениясы олсагъат окъуна тюзюнлей эфирге бере эди.

Бери жыйылгъанла Гуртуланы Асият, Биттууланы Аслан бла аямай тепсей эдиле. Гергъокаланы Халимат жырлагъанда уа, Хюрриет Эрсойну, Эфендиланы Салихни, Владимир Захаровну, Биттирланы Тамараны, Хочуланы Людмиланы тепсеулерин да бек жаратдыла жыйылгъанла. Хар бири хуржун телефонлары бла суратха-суратха ала эдиле. Хюрриет Эрсойну тилманчлыгъын, кеси айтхан сёзюне да солууларын тыйып тынгылай эдиле.

Бапыналаны Зариф а концертни ахырында, бу байрамлы тюбешиуге келгенлени тилеклерин толтура, къабарты тилде Лиуан Губжоковну сёзлерине жазылгъан ?Мадинамыса, Маринамыса?? деген жырны айтханында, бюсюреулерин билдире, толкъун-толкъун къарсла бла тюбеген эдиле таулу жашны ол номерине кайсеричиле. Биз кече арада ушхууурдан сора къонакъ юйге барыргъа керек эдик, алай ары къайта турмадыкъ. Огъурлу къонакъбайла бла саламлашып, Стамбул таба атландыкъ. Кайсериден Стамбулгъа сегиз сагъатха жууукъ барлыкъбыз.

Тюркню жолларын асыры кёп къыдыргъандан биз аз-маз арый да башлагъанбыз бу эки-юч кюнню ичинде. Хапарыбыз а толу боллукъ тюйюлдю, айхай да, бери Мечиланы Кязимни байрамында бизге нёгерлик этгенлени бир къауумуну алгъыш сёзлери бла сиз шагъырейленмесегиз.

Хюрриет ЭРСОЙ (Айжаякъ),

Тюрк Республиканы премьерминистрини кенгешчиси:

- Биз мында, Тюркде, жашагъанла, айхай да, Ата журтубузну болмагъанча бек сюебиз. Сизни эсге тюшюрсег а, ары жетгенча болуп къалабыз. Асыры тансыкълагъандан, тюзюн айтханда, бурун сюегим сызылдайды. Ары барып артха къайытсам а, туугъан ташым тюшлеримден кетмейди.

Кавказдагъылагъа иги болса, бизни кёлюбюз кёк бла тенг болады. Андагъы жерлешлериме, ахлуларыма, мен бек сюйгенчиклериме да жюрек теренликден уллу салам жибереме.

Мында Мечиланы Кязимни байрамлары болмагъанча бек ариу ётгендиле да, аллай къууанчланы ызы къалын болсун. 2011 жылда сизни не муратларыгъыз бар эселе да, минг-минг къатланып толсунла.
Сюймеклик, монглукъ, той-оюн, мамырлыкъ хар таулу арбазгъа!

КЪОЧХАРЛАНЫ Текен бла Роза,
Эскишехирде бийик окъуу юйню алимлери:

- Бизни Кавказда бек сюйген газетибиз ?Заманды?, журналыбыз а ?Минги-Тауду?. Аланы ишчилерине, окъуучуларына, битеу къарачаймалкъар миллетге да уллу насып, къууанч, эсенлик, берекет Аллах берсин.

Мындагъы кавказлыла сизге къуру да иги къууум эте жашайбыз.
Жангы 2011 жылда Россейде, Тюркде да эсде къалырча, Мечиланы Кязимни байрамлы кюнлерича, ууахтыла, аслам болсунла.

МЫЗЫЛАНЫ Къаншаубий,
Башкъортостан Республиканы Тюрк Республикада келечиси:

- Кязим бир ненча кере хаж къылгъаны баямды. Ары бара туруб а, сёзсюз, тюркню Стамбул шахарында да болгъанды. Мен мында кёп жыл жашайма.
Бюгюн-бюгече да жюрюшюн, солууун эшитгенчама ол акъылман шыкъычыны.

Аны 150-жыллыгъын Анкарада, Эскишехирде, Кайсериде байрамлагъанбыз да, сёзсюз, о л т а р ы х д а к ъ а л ы р ч а у л л у ишди. Быллай миллет къууанчларыбыз кёпден ?кёп бола барсынла. Къабарты-Малкъарда жерлешлериме, танышларыма, ахлуларыма, шуёхларыма Тюркден уллу къарындаш салам иеме!

Владимир ЗАХАРОВ,
профессор, Россейни Лермонтов комитетини сопредседатели:

- Хурметли жолдашла! Мен жаным кибик кёрген таулу къарындашларым, эгечлерим! Жангы жылда кёгюгюз чууакъ, хар юйюрюгюз а саулукълу болсун.
Къыйынлыкъла, палахла сизден кери, кенгде къалсынла. Уллу Аллах битеу малкъар-къарачай халкъгъа ? мени жууукъ миллетиме ? мамырлыкъ, насып берсин.
Кавказны жаннет жеринде жашагъанланы араларында келишимлик, иги къууумлукъ жашнасын.
Биз декабрь айда акъылман Кязимни байрамлы кюнлерин ётдюргенбиз Тюрк Республикада.
Аллай къууанчланы ызы къалын болсун Кавказда, Россейде, Тюркде, башха къыраллада да.

Жол дефтерими уа Тюркде Мечи улугъа аталып жазылгъан назму тизгинле бла бошаргъа сюеме:

Кемеде кетип бара,
Узакъ болса да ара,
Кеси-Босфор богъазда,
Эси ? Кавказ арбазда.

Сюргюнледе таралды,
Къазакъда асыралды.
Хар къайда асыл иши,
Аманламады киши.

Тюрк, Къазакъ, Кавказ бирлик ?
Ол анда кёрдю тирлик.
Кязим ?жаныбыз бизни,
Байрагъыбыз эсибизни.

Ол жана барыбызда,
Адамлыкъ жырыбызда.
Бюгюн да аллыбызда,
Таулулукъ сырыбызда.

Биз келдик, чыгъа ёрге,
Анкарагъа ? тюрк тёрге:
Назмучулукъ сейирге,
Тюшдю бу зат кёзлеге!

Тау башында ? тауса сен,
Халкъ ишде ? къадауса сен!
Батыргъа ? махтауса сен,
Сауладан да ? сауса сен!

БЕППАЙЛАНЫ Муталип,
жазыучу, журналист.
Нальчик ? Стамбул-Анкара-
Эскишехир ? Кайсери-Стамбул-Нальчик.
 
1997-чи джыл Тюркде Къулийланы Къайсынны 80-джыллыгъын мийик дараджада белгилегендиле, Анкарада аны атын джюрютген аламат парк да ачылгъанды.

2010 джыл Мёчюланы Кязимни 150-джыллыгъын байрамлагъандыла.

?Бу юйге 300 джыл болады. Биз аны ариу джангыртыб, бюгюннгю кюннге келишдириб, энди уа къарачай-малкъар дернекге беребиз.
Мындан арысында ол Мечиланы Кязимни атын жюрютген Кавказ культура ара боллукъду!,- дегенди Эски-Шехерни башчыларындан бири Бурхан Сакъаллы.

Халкъыбызны культурасын, онглу назмучуларын дуния билирча этиу - бек керекли, бек уллу ишди. Аны магъанасын ангылаб, джумуш баджаргъан адамлагъа Аллах саулукъ-эсенлик, кюч-къарыу берсин.
 
http://www.odnoklassniki.ru/group/53721034850314
 
Биз - бу дунияны къонакълары

Олтурама ауур ишимден талып,
Биргеме тыягъым, къаламым къалып,
Айтама жюрегим отча жанып:
Биз-бу дунияны къонакълары!

Жашайбыз мал кютюп, чалгъы чалып,
Окъуйбуз, жукъ билмей, къара танып,
Тилек этебиз кёкге аралып,-
Биз ? бу дунияны къонакълары!

Къарайбыз жерге, суугъа къууанып,
Къатдырабыз оракъ, чалгъы, сугъарып,
Тапханыбыз бир тон, эки чарыкъ,-
Биз ? бу дунияны къонакълары!

Кёп этебиз бийикде журтланы,
Жыябыз байлыкъланы жутланып,
Болмайбыз тюзлюкню, динни танып, -
Биз ? бу дунияны къонакълары!

Къыйналабыз къул, ёзден саналып,
Тыякъ да кётюребиз, къаралып,
Къара дерт жетдиребиз, къан алып,-
Биз ? бу дунияны къонакълары!

Къыз беребиз, сормай, къалын алып,
Ол жазыкъ жиляса, жанын алып,
Азапха салабыз, гюнахха къалып,-
Биз ? бу дунияны къонакълары!

Къууанабыз отларыбыз жанып,
Жашларыбыз, къызыбыз махталып,
Билебиз не болгъанын бет жарыкъ,-
Биз ? бу дунияны къонакълары!

Кюрешебиз кюннге кюйюп, талып,
Ох демей бир кюнню, солуу алып,
Дагъы кетмейбиз жашаудан къанып,-
Биз ? бу дунияны къонакълары!

1912
 
Взнуздал я духом плоть свою худую:
- Дорогу к счастью отыскать сумей!
Немалый путь прошел, но все впустую.
Тревогастала спутницей моей.

"Кто гол - в том сердце ближе". Это верно.
Я с бедными делил и стол, и кров.
С Востоком говоря благоговейно,
Повсюду я искал правдивых слов.

Земли моей все тяготы и муки
Мне плоть сдавили холодом оков.
Когда я воздеваю к Богу руки,
По ним, Коран листавшим, льется кровь.

Содеявшего зло постигнет кара, -
Гласят хадисы. Спрашиваю: где?!
Лишь те страшатся мора и пожара,
Кто век живет на хлебе и воде!

Мы, чей путь прям, надежды не теряем.
Упавшему всегда поможем встать.
Мы ляжем в ту же землю с негодяем!..
И Бог не может этого не знать...

1912
 
Если б знал, где для родины счастье найти, -
Прискакал бы к нему, сделав ноги - конем,
Если б кровь, как река, разлилась по пути, -
Переплыл бы ее, сделав сердце - челном.

1910
Мекка
 
Базар кюн Бызынгыда Мёчюланы Кязимни туугъан кюнюне аталыб жыйылыу боллукъду, таулу сабийле келиб назмула да айтырыкъдыла. Кязимге атагъан назмуму былайда да бир жазайым:
Таулада жангы танг атды...

Таулагъа жангы танг атдырып,
Битеу Беш да тау элни жарытып,
Дыхтауну къатында Кязим туугъанды,
Нарт халкъыны жигит уланы болгъанды.

Кязим аламат назмула жазгъанды,
Халкъын къарангылыкъдан чыгъаргъанды.
Хаж къылыргъа эки кере баргъанды,
Дуния жашауун терен ангылагъанды.

Тауладан юйреннгенди къатылыкъгъа,
Кёз къысмагъанды артыкълыкъгъа.
Чакъыргъанды адамланы тюзлюкге,
Кючюн аямай бериле игиликге.

Миллетни кёгюн къара булут басханда,
Эс тапдыргъанды Кязим сёзю бла.
Кёк кюкюреп, боран этгенде уа,
Ол халкъын таукелликге чакъыргъаны бла..

Къартлыгъында азап жолну сынагъанды,
Халкъы ючюн кюйгенди, жарсыгъанды.
Тюзлюк келирине ийнаннганды,
Журтума къайтырма деп тургъанды.

Осуяты толуп, Малкъаргъа къайтханды,
Халкъ сынын сыйлы жерде салгъанды.
Халкъындан тилейди тёзюмлюк,
Хорламасын тауларында кёлсюзлюк.

Кязим халкъыбызны тарыхыды,
Малкъар адабиятыбызны атасыды!
Жол башчыды ёмюрлеге халкъына,
Акъылман деп къошабыз атына!
 
Айжарык
Бек сау бол. Сеничала болгъан къадарда, поэзиябызны оту джукъланыб къаллыкъ тюлдю, Кязим хаджи да, джандетли болсун, тынгысыз боллукъ тюлдю.

Джангыз, айтырым - Кязим джуртуна къайытханды: Налчыкъ, Долинск тийрелери - бары таулуланы джерлеридиле. Кязимни къабыры да ол затха шагъатлыкъ этеди. Кязимни къабыры да халкъыбызгъа къуллукъ этгенлей турады. Кязимни Шыкъыда асраргъа да боллукъ эдиле, алай а, бюгюн джатхан джеринде асраргъа оноу этгенле - тюз оноу этгендиле. Сау болсунла.
 
И в Кашхатау в центре Черекского района 2 отктября пройдёт вечер посвященный 152-х летию со дня рождения Кязима Мечиева.
 
Бу дунияда ким бай болуп, менсинмеди?
Жашау излеп, кюрешледе ким кюймейди?
Жаланнгачлыкъ, ачлыкъ, бушуу ким кёрмейди?
Бир тау къоймай, бийигине ким ёрледи?

Къайсы факъыр артмакъларын унутду?
Къайсы залим бар душманын къурутду?
Аны ючюн а барабыз биз къуюла,
Алай татлыд ахырзаман дуния.

1910
 
Барысын да кёрдю Кязим

Бийле ариу кие элле,
Тынч жашаргъа сюе элле,
Къулланы ишге ие элле,
Бармасала тюе элле.

Тынчлыкъ бермей, жашатмайын,
Ашны игисин ашатмайын,
Къулну сёзюн ушатмайын,
Къыйынлыкъдан бошатмайын;

Отун ташып, сууун алып,
Кюзгюде биченин чалып,
Къышхыда малына багъып,
Сабан сюрюп, суу сугъарып;

Бар деген жерине барып,-
Болмаз эди къулдан харип!
Бир да болмай эди жарып,
Бийни жашын эмчек алып,

Ёшюнлерин анга салып,
Кеси жашы ёксюз къалып,
Эки кёзю кёкге аралып,
Сютсюзлей, ашашсызлай къалып,-

Алай эд хар иш хар къайда.
Къарындаш элле бий да, бай да,
Алада эд жыр да, той да,
Аланы эд тууар, къой да.

Бизге совет власть жетди,
Зулму дуния бизден кетди,
Залимлени бойнун буудукъ,
Ол кирлени кери къуудукъ.

Энди аладан биз къутулдукъ,
Жашаугъа биз эркин болдукъ.
Энди биз болмабыз арыкъ,
Ачлыкъны артда къалдырдыкъ.

Табарыкъбыз кийим, азыкъ,
Бизге тиймез налат къазыкъ;
Жокъ бизни басынчакъларыкъ,
Жокъду бизге палах саллыкъ.

Муну айтхан ? акъсакъ Кязим,
Халкъны сёзю ? мени сёзюм,-
Барысын да кёрдю Кязим,
Кёп зат сынагъанма ёзюм.

1928
 
Арабстанда Локъман хажиге этген осуятым

Локъман хажи, сен эслисе, сабырса,
Мен ёлсем да, таулагъа сау барырса.
Жамауатха ачы къуугъун салырса,
Ыразы эдим, ыразылыкъ да алырса.

Кюйюп-бишип чыкъдым тангнга, амалсыз,
Ёлюр ауруу тийдими экен замансыз?
Алтау эдик хакъ жолуна чыкъгъанла,
Аллахны измисине ашыкъгъанла.

Тёртюбюзге ийгенди келечисин,
Атландым анга, баям, энди кесим.
Къызыу тийди аман ауруу саныма,
Сакъат эдим, къоркъуу тюшдю жаныма.

?Жарлы Кязим ёлдю, ? дерсе, ? узакъда?,
Мени жарлы юйдегими къучакълап.
Сафарыбыз къыйын болду, не этейик,
Бу дуниядан ийман бла кетейик.

Жерибизге эсен жетип болалсанг,
От жагъангда сыгын отха къарасанг, ?
Локъман хажи, кёп шукурла этерсе,
?Жаннет юйю ? туугъан жерибиз!? ? дерсе.

Хапар бла Бызынгыгъа барырса.
Кече мени жарлы юйюмде къалырса.
Шыкъыда юч кюн дууа алдырырса,
Ташларындан тансыгъымы алырса.

Ёлюгюм киши жеринде къаллыгъын
Билеме. Ол таууш эрттеден келед.
Жокъ бу дунияда берлигим, аллыгъым,
Сен, хажи, жарсыуларыма сууал эт.

Ала басдыла, жюрегими эзе,
Кёп болдула, Шыкъыны ташларыча.
Мында да жатарма, жарсыудан безе, ?
Палах кёп, жараларым ашланырча.

Мында мени адет бла асырарса,
Бар керегими да сен мажарырса.
Сора жерибизге эсен барырса,
Инш-Аллах, халкъынг бла къалырса!

Биз кёп да насыплыбыз тауда дерсе,
Къум тюзде кюйгенлени эсгерирсе.
Юйсюз, жерсиз тентеклеге кюерсе,
Анда жарлы халкъынга эс берирсе.

Азатлыкъ жокъ бир жерде, аны жолу
Кесилгенди, ? энди биз билдик толу.
Тюзлюк сатылгъанды, Локъман, хар къайда,
Табыныудан, тилекден жокъду файда!

Кюн чыгъады анда да, батады де,
Бай тахтада, жибекде жатады де,
Жарлы эсе, аны тангы ? танг тюйюл,
Жиляй-улуй, аман бла атады де.

?Ишлегенни кёлю жарыкъ?, ? деген Кязим
Ишлегенни къыйынлыгъын кёрдю де.
Къызгъан юзмез толтургъанда кёзлерин ?
Къарыусузгъа тилек эте, ёлдю де.

Къарыусузну душманы ? кёп, досу ? аз.
Аллах да унутханды аны дерсе.
Ач кишини аят, зикир тойдурмаз, ?
Дин къардашым, халкъгъа себеп излерсе!

Мен жатарма киши жеринде ? узакъ,
Къабырымы сакъ жауунла жууарла.
Саула, сиз халкъыбызгъа болугъуз сакъ,
Азатлыкъны ёкюллери тууарла!

1910
 
Осуят

Мени дууама келликле,
Жаназыма сюелликле,
Терт санымы жууарыкъла,
Басхычымдан тутарыкъла;

Къабырымы къазарыкъла,
Манга кюйюп азарыкъла,
Салымы элтип барлыкъла,
Сау-саламат каллыкъла,-

Барыгъызгъа барды сезюм,
Осуят этеди Кязим:
Къыйын кюн жашай билирге,
Билек болугъуз бир бирге!

Бирликде ? тирлик, билигиз,
Бир бириг8изни сюйюгюз!
Ариулукъ болсун тилигиз,
Хата кермесин юйюгюз.

1944
 
Фатыуа

Фатыуа ахшы жолгъа салыр сизни,
Тюзге бурур хар кюнде ишигизни.

Билигиз, къарт хунери фатыуады,
Хар фатыуа буруннгудан къалгъанды.

Хар уланнга керекди акъыл, кенгеш,
Къызлагъа да тюйюлдю ол артыкъ иш.

Тилигиз хар хыйладан азат болсун,
Билмеген билгенлеге барып сорсун.

Бир кишиге этмегиз сиз хыянат,
Хыянатны тюбю, ийнан, от жанад.

Аман тутма, аманлыкъ сюргеннге да,
Керти айт сюйсегеннге, сюйгеннге да.

Кёлю къалса сенден къайда биреуню ?
Излеме сен анга бичакъ билеуню.

Жашау санга болгъан кюнде бек такъыр,
Нёгерликге тюзлюгюнгю сен чакъыр.

Жол къойма сен, аманлыкъны эскерип,
Тил да тутма, тил тутхандан не келлик?

Хыйлачыны жюкге алыу керекмид?
Болмаз сёзге къулакъ салыу керекмид?

Тилге къарап, акъылынгы бузмагъын,
Аллах салыр тил этгенни тузагъын.

Ниетинги чюйре тутма кишиге,
Тюз жюрюмек керек эркек, тишиге.

Адепсизге тенг болмагъанын серилип,
Айып алма таматагъа керилип!

Хурмет этгин кесингден жаш уланнга,
Къайтыр бары кесинг да къарт болгъанда.

Сылтау этме, къаш тюйме, къонакъ келсе,
Юйюнгде болгъанны сал, не этериксе!

Ит баласын асырама, итге тартыр,
Асыллагъа хурмет этсенг, жол танытыр.

Иш билмеген кёрюр итни ылыгъын,
Кече, кюндюз болмаз аны тынчлыгъы.

Не жерлеге барса, болур ауара,
Мазасы не, адам тюйюл, ауана.

Сылтау табар, иш кёзюнде кёп жатар,
Бир затдан да билмез ылыкъ не хапар.

Кёп жашап, Локъман шыйых айтханланы,
Къайтардым назму этип, мен аланы.

Акъыллы сёз, сокъурну тыягъынлай,
Къыйын жолдан ётдюреди жангылмай.

Хар ким окъуп, манга алгъыш этселе,
Гюнахымы, терслигими кечселе,-

Олду хакъы мени керти сёзюмю,
Шеитлеге къошсун аллах ёзюмю.

1934
 
 
 
Страницы: 1 2 След.
Читают тему (гостей: 1)

 

Написать нам