Войти на сайт
28 Марта  2024 года

 

  • Аман киши кеси юйюнде – къонакъ.
  • Джолунга кёре – джюрюшюнг, джагъанга кёре – юлюшюнг.
  • Джангыз торгъай джырламаз.
  • Экеулен сёлеше тура эселе, орталарына барыб кирме.
  • Сабийликде юретмесенг, уллу болса – тюзелмез.
  • Джаралыны джастыгъында сау ёлюр.
  • Ургъан суудан башынгы сакъла.
  • Ёлген аслан – сау чычхан.
  • Къолу уллу – асыу, аягъы уллу – джарсыу.
  • Адам туугъан джеринде, ит тойгъан джеринде.
  • Биреуге аманлыкъны тилеме да, кесинге ашхылыкъны тиле.
  • Шапа кёб болса, аш татымсыз болур.
  • Тура эдим джата, къайдан чыкъды хата?
  • Акъыл сабырлыкъ берир.
  • Къолунгдан къуймакъ ашатсанг да, атаны борчундан къутулмазса.
  • Мадар болса, къадар болур.
  • Биреуню къыйынлыгъы бла кесинге джол ишлеме.
  • Эл ауузу – элек, анга ийнаннган – халек.
  • Бозанг болмагъан джерге, къалагъынгы сукъма.
  • Къар – келтирди, суу – элтди.
  • Кёзден кетген, кёлден да кетеди.
  • Намысы болмагъанны, сыйы болмаз.
  • Ётюрюкчюню шагъаты – къатында.
  • Босагъа таш юйге кирмей эди, тыбыр таш эшикге чыкъмай эди.
  • Хаухну атма, ёнгкючню сатма.
  • Акъыл неден да кючлюдю.
  • Агъач – джерни чырайы, кийим – эрни чырайы.
  • Игилик игилик бла сингдирилиучю затды.
  • Керек ташны ауурлугъу джокъ.
  • Таугъа чыгъаллыкъ эсенг, тюзде къалма.
  • Танг атмайма десе да, кюн къоярыкъ тюйюлдю.
  • Уллу къашыкъ эрин джыртар.
  • Чомарт бергенин айтмаз.
  • Тилчи тилден къаныкъмаз.
  • Бир абыннган – минг сюрюнюр.
  • Билим къая тешер.
  • Акъыл къартда, джашда тюйюлдю – башдады.
  • Кёб джашагъан – кёб билир.
  • Сабийни джумушха джибер да, ызындан бар.
  • Джуртун къоругъан озар.
  • Ариуну – ауруу кёб.
  • Тюзлюк шохлукъну бегитир.
  • Акъдан къара болмаз.
  • Алма терегинден кери кетмез.
  • Уруну арты – къуру.
  • Аджал соруб келмез, келсе, къайтыб кетмез.
  • Къарт айтханны этмеген, къартаймаз.
  • Эски джаугъа ышанма.
  • Кесинг сынамагъан затны, адамгъа буюрма.
  • Джарлыны эшигин махтагъан джабар.

 

Страницы: 1 2 След.
RSS
БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?79). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -1-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?

Дуния къуралгъанлы бери къарачайлыла бу джерде джашаб келедиле. Минги Тау къуру да миллетибизни кесине мукъладисча тартханлай тургъанды. Эминала, Чингисхан, Асхакъ-Темир, Сталин ? бары да кюрешиб, къара-чай халкъны не джерине ие болалмагъандыла,не былайдан ёнгелеталмагъандыла. Суу ызына къайтханча, миллет амалсыз, мадарсыз болуб ту-угъан джеринден кетерге керек болса да, эс-къа-рыу джыйгъанлай, ызына къайтыб тургъанды. Огъай, бир къауумла айтханча, биз джыйымдыкъ тюлбюз, андан-мындан, Тау Артындан келмеген-биз. Къыйынлыкъ, зарауатлыкъ джетиб, ариу джуртубуздан кетерге керек болуб, аз да мадар чыкъгъанлай, ызыбызгъа, тарих джуртубузгъа, джол салыб тургъанбыз.

?Бу тукъумла эски къарачай тукъумладыла, бирси тукъумла тышындан келиб къошулгъанды- ла?, дегенле миллетни экиге юлешедиле, анга къаршчы барадыла. Биз бир миллетбиз, бир джумдурукъ болургъа керекбиз.

Багъалы джамагъат! Быйыл октябрны 14-ден 25-не дери кёзюуде къралда адам санны тергеу бардырыллыкъды. Ол ишни бардырлыкъ комиссияла, адамла хазырланнгандыла. Ёзге кесибиз да тергеуге тюшер ючюн къайгъырыргъа керекбиз. Сансызлыкъ этиб, бир джанында къалыб кетмегиз - бир адамыбыз да тергеугетюшмей къалмасын. Биз кертиси да къаллай бир болгъаныбызны билирге керекбиз.


Багъалы джамагъат! Быйыл октябрны 14-ден 25-не дери
кёзюуде къралда адам санны тергеу бардырыллыкъды. Ол
ишни бардырлыкъ комиссияла, адамла хазырланнганды-
ла. Ёзге кесибиз да тергеуге тюшер ючюн къайгъырыргъа
керекбиз. Сансызлыкъ этиб, бир джанында къалыб кетме-
гиз - бир адамыбыз да тергеуге тюшмей къалмасын. Биз кер-
къаллай бир болгъаныбызны билирге керекбиз.

Багъалы джамагъат! Быйыл октябрны 14-ден 25-не дери кёзюуде къралда адам санны тергеу бардырыллыкъды. Ол ишни бардырлыкъ комиссияла, адамла хазырланнганды- ла. Ёзге кесибиз да тергеуге тюшер ючюн къайгъырыргъа керекбиз. Сансызлыкъ этиб, бир джанында къалыб кетме- гиз - бир адамыбыз да тергеуге тюшмей къалмасын. Биз кер- къаллай бир болгъаныбызны билирге керекбиз.

Бюгюнлюкде Къарачай- Черкесия къралыбызны, Уллу Эресейни, эм ариу джерлерини бириди. Ол 1922 джыл январны 12-де къуралгъанды. Площады 14, 3 минг квадрат километ-рди. Кавказ тауланы ши-
мал-кюнбатыш джанында орналгъанды. Къарачай-Черкесия Шимал полюс бла Экваторну, аны кибик Ев-ропа бла Азияны араларын-дады, ол затны аны табигъ-ат болумунда эмда ёсюм джюрюшюнде магъанасы бек уллуду. Къарачай-Чер-кес Республиканы чеклери Краснодар, Ставрополь крайла бла, Къабарты-Мал-къар бла, Абхазия эмда Гюрджю бла ётедиле. Былайда 100-ден аслам миллетни келечиси джашайды: оруслула, къарачайлыла, черкеслиле, абазалыла, ногъайлыла, украинлыла, тегейлиле, урумлула, беларусла, узбеклиле, къазахлыла, гюрджюлюле, азербайджанлыла, литвалыла, молдаванла, латышла, къыргъызлыла, таджиклиле, эрменлиле, туркменлиле, эстонлула, абхазлыла, малкъарлыла, башкирле, бурятла, аварлыла, даргинлиле, къумукълула, лакла, лезгинле, рутулла, табасаранлыла, ингушлула, къабартылыла, къалмукълула, карелле, комиле, марийлиле, мордвала, татарлыла, тувинлиле, удмуртла, чеченлиле, чувашлыла, якъутлула, адыгейлиле, алтайлыла, чууутлула, хакасла, коми-пермякла, долганлыла, корякла, хантыла, эвенкиле, нанайлыла, негидаллыла, эскимосла, вепсле, гагаузла, тау чууутлула, орта азиялы чууутлула, гюрджю чууутлула, кърым-чакъла, кърым татарлыла, чыганлыла, шорцла, авст-рийлиле, албанлыла, инги-лизлиле, араблыла, асси-рийчиле, болгарлыла, вен-грле, вьетнамлыла, голлан-дчыла, дуннганла, Индия бла Пакистанны халкълары,
испанлыла, къытайлыла, корейлиле, къаракъалпакълыла, курдла, немецле, къаджарлыла, полякла, ру-мынла, тюрклюле, уйгурла, финле, чехле, агулла, цахурла, ненецле, чукчала, алеутла, келтле, орочла, са- амла, удегейле, ульчийле, къараимле, тамышлыла, удинле, афганчыла, италь-янчыла, сербле, француз-ла, японлула.

Адам саныбыз бла биз, къарачайлыла, республика-да барындан да асламбыз. Миллетибиз уруунуну сюйген, кимге да къабыр-гъасын бериб джашагъан халкъ болгъаны себебли къайда да кесине орун ай-ырады. Республиканы бю-теу районлары бла кёб къалмай эллерини барында да къарачайлыла джашай-дыла, десем, уллу джан-гыллыкъ тюлме. Ол затны бегитирден алгъа мен 3 джылгъа джууукъ заманны миллетибизни санын тергеу бла кюрешгенме. Бу ишни юсю бла кесиме кёб сейир затны да ачыкълагъанма. 2008 джылгъа дери тергеу бла Къарачай-Черкес Республикада джашагъан къарачайлыла 198272 адам болабыз, тукъум саныбыз да 752-ге джетгенди.

Официал статистика тергеу бла уа бизни саныбыз аз кёргюзюлюнеди. Айтыргъа, керти саныбыз 1943 джыл ноябрны 2-не къаллай бир болгъан эсе, анга джетдире турадыла. Алай бла, къуру да миллетибизни санын аз этиб кёргюзюб келгендиле.

Къарачай миллетни аллында болмаса, Эресейни биринчи Президенти келиб бир халкъдан да кечмеклик тилемегенди. Бизге, Карачаевск шахаргъа келиб, Сталинни терслиги ючюн, бизни гюнахсыз кёчюргенлери ючюн, ол бизден энчи кечмеклик тилегенди. Ол бош зат тюлдю.

Кеслерин къарачайлы-лагъа санагъанланы тукъ-умларын, санларын ачыкъ-лаб джазгъаным ?Къара-чай? газетде басмаланнга-нында, аны джаратыб, ре-дакциягъа да, мени кесиме да кёбле билдиргендиле.

Ол джаны бла ишни тохтат-мазымы излегенлерин айт-хандыла. Энтда ол ишимден башха тюрлю тергеулени берирге таукел болгъан-ма. Къралда адам санны санау бардырылырыны аллы бла аны магъанасы болур деб, акъыл этеме.

Къарачайлыла респуб-ликаны районлары бла эл-леринде, шахарларында Абаза бла Ногъай районла закон бла бегитилгинчи дери (2007 дж.) къаллай бир болгъандыла? Аны да белгилей, ол эллени тарих-
леринден, башха шартла- рындан да къысха хапар берирге кюрешгенме.

Адыге-Хабль район 1957 джыл январны 9-да къуралгъанды. Аны джери- ни площады 8869 гектарды. Районда 27 000-ден ас-лам адам джашайды. Ала-дан 1064 къарачайлыды.

Адыге-Хабль эл муниципал къуралышны бютеулей площады 1175 гектарды.
Адыге-Хабль элни джери 214 гектаргъа саналады. Бай адам Мамонтов бы-лайда 1911 джыл джюн халы этген фабрика ишле-генди, алай бла эл къурал-гъанды. Революциядан сора элни атын тюрлендир-
гендиле. Бусагъатда бы-лайда 3600 чакълы бир адам джашайды ? асламы-сы ногъайлыла бла черкес-лиледиле, ол сандан 69 къарачайлыды. Адыге-Хаб-лден Черкесскеге дери 20 километрди.

Апсуа эл муниципал къуралышны бютеулей площады 993 гектарды.

Былайда 1945 адам джашайды. Апсуаны кесини джери уа 110 гектарды. Анда 750 чакълы бир адам джашайды. Джашагъанланы асламысы абазалыладыла. Кеслери да ашхар диалектде сёлешедиле. Апсуадан Адыге-Хаблге дери 20 километрди, Черкесскеге дери уа 40 километрди. Эл 1863 джыл къуралгъанды, аны аты алгъын Шахгиреевский болгъанды. Апсуада 19 къарачайлы джашайды (Акъбайладан, Джанибекладан, Берсанладан, Къараладан, Къочхарладан, Шаманладан).

Адиль-Халкъ бла Эркин-Халкъ эл муниципал къуралышланы бютеулей площады 940 гектарды.
Адам саны 2969 болады.
Адиль-Халкъны площады 128 гектарды. Ол 1861 джыл орналгъанды ? атына Огъары-Мансуровский неда Шабазовский деген-диле. Адиль-Халкъ деб 1929 джыл аталгъанды.

Былайда 1500 чакълы бир адам джашайды, аслымы-сы ногъайлыладыла, 18 къарачайлы да джашайды (Гербекладан, Гочияладан, Къазийладан, Къазакъла-дан). Адиль-Халкъдан Ады-ге-Хаблге дери 4 километр-ди, Черкесскеге дери 24 ки-лометрди.

Эркин-Халкъны площады 146 гектарды. Элни адам саны 1500-ге джууукъла-шады. Асламысына ногъайлыла джашайдыла. Эр-кин-Халкъда 10 къарачайлы джашайды (Биджилары бла Долаладан).
Эл XVI-чы ёмюрде къу-ралыб башлагъанды. Бурун аты Тебен Мансуровка бол-гъанды. Анга Алакай да дегендиле. Бусагъатдагъы атын 1929 джылдан бери джюрютеди. Эркин-Халкъ- дан Адыге-Хаблге дери 2 километрди, Черкесскеге дери да 20 километрди.

Эрсакон эл муниципал къуралышны бютеулей площады 953 гектарды.
Элни кесиники уа ? 216 гек-тарды. Былайда 2500-ден аслам адам джашайды. Эл тюб 1856 джыл орналгъан-нга саналады. Биринчи аты Абатовский болгъанды, XIX-чу ёмюрде Рысакон деген-
диле, артдаракъда Эрсакон деб тебрегендиле. Бюгюн-люкде анда 1600-ге джуу-укъ адам джашайды ? кё-бюсю черкеслиледиле. Къарачайлыланы саны 5 болады (Деккушладан, жанибекладан, Кипкеладан). Эрсакондан АдыгеХаблге дери 23 километрди, Черкесскеге дери уа 45 километрди.

Спарта эл Апсуа эл муниципал къуралышха киреди. Аны площады 94 гектарды. Былайда 600-ден аслам адам джашайды, аладан 3-сю къарачайлыды (Хапчаладан). Миллетни асламысы урумлуладыла. Спартадан район аралыкъгъа 20 километрди, Черкесскеге ? 40 километр.

Эркин-Юрт эл муниципал къуралышны бютеулей площады 934 гектарды. Былайда 2097 адам джашайды. Эркин-Юрт элни площады 299 гектарды. Ол 1821 джыл къуралгъанды, алгъыннгы аты Ураковский болгъанды. Бюгюнлюкде элни джамагъатыны саны 2000-нге джууукълашады ?кёбюсю ногъалыладыла.

Былайда 14 къарачайлы да джашайды (Умарлары, Лай-панлары, Аппакълары, Те-келары, Гюрджюлары, Ха-палары). Эркин-Юртдан Адыге-Хаблге дери 15 ки-лометрди, Черкесскеге дери да 35 километрди.

Старо-Кувинский эл муниципал къуралышны бютеулей площады 1012 гектарды. Адам саны 2073 барды. Старо-Кувинск элни джери да 153 гектарды. Эл 1860 джыл орналыб тебре-генди. Бусагъатда былайда 1100-ге джууукъ адам джашайды ? кёбюсю аш-хар диалектде сёлешген абазалыладыла. Былайда 2 къарачайлы джашайды.

Старо-Кувинскеден Адыге-Хаблге дери 35 километрди, Черкесскеге дери 55 кило- метрди.


Грушкинское эл муни- ципал къуралышны пло- щады саудан 742 гектар- ды. Былайда джашагъан адамланы саны 1200-ден атлайды. Грушка хуторну джери 48 гектарды, бу ху-торда 230 чакълы бир адам
джашайды, кёбюсюне аба-залыла бла оруслуладыла, аладан 1 къарачайлыды.

Былайда джашагъанла чертгеннге кёре, элни аты кёгет терек бла байламлы-ды. Революциягъа дери аны аты Лезагубовский бол-гъанды. 1929 джылдан бери джангы атын джюрю-
теди. Грушкадан Адыге-Хаблге дери 35 километрди, Черкесскеге дери 55 километрди. Икон-Халкъ эл муниципал къуралышны саудан площады 1198 гектарды, миллети да 4000-ден атлайды. Икон-Халкъ элни джери 382 гектаргъа саналады, былайда 3900 чакълы бир адам джашайды. Эл 1859 джыл къуралыб тебрегенди, атына да Токтамыс дегенди
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?79). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -2-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?


Былайда джашагъанла чертгеннге кёре, элни аты кёгет терек бла байламлы-ды. Революциягъа дери аны аты Лезагубовский бол-гъанды. 1929 джылдан бери джангы атын джюрю-
теди. Грушкадан Адыге-Хаблге дери 35 километрди, Черкесскеге дери 55 километрди. Икон-Халкъ эл муниципал къуралышны саудан площады 1198 гектарды, миллети да 4000-ден атлайды. Икон-Халкъ элни джери 382 гектаргъа саналады, былайда 3900 чакълы бир адам джашайды. Эл 1859 джыл къуралыб тебрегенди, атына да Токтамыс дегендиле. 1929 джылдан бери Икон-Халкъ атны джюрютеди. Джашагъан халкъны асламысы ногъайлыладыла, ичлеринде 5 къарачайлы да барды (Байрамукъладан, Болатладан, Къазанлыладан, Лепшокъладан, Очакъладан). ИконХалкъдан, Адыге-Хаблге дери 3 километрди, Черкесскеге дери да 23 километр барды. Садовое эл муниципал къуралышны бютеулей площады 592 гектарды.

Садовое элни джери 173 гектарды. Садовое элде джашагъанланы саны 1500-ден атлайды. Эл 1911 джыл орналгъанды. Аллында анга Аджиевский дегенди-ле. Аны биринчи элчилери
Рязань губерния бла Дон тюзледен келгендиле. Са-довое деген ат элге рево-люцияны ал джылларында аталгъанды. Элде кёбюсю-не оруслула бла къарачай-лыла джашайдыла. Черкеслиле, абазалыла, тюрклюле, курдла, немецле, чы-ганлыла да бардыла. Къа-рачайлыланы саны 840 адамды (97 тукъумдан).

Садовое элден Адыге-Хаб-лге дери 8 километр барды, Черкесскеге дери да 10 ки-лометр чакълы бирди.

Эркин-Шахар эл муни ципал къуралышны бюте-улей площады 330 гектар- ды. 1928 джыл былайда эл- чик къуралыб, ишчиле Не- винномысскеден Баталпа- шинск стансеге темир джол салгъандыла. 1934 джыл Эркин-Шахар деген темир джол станция къуралгъан-ды. 1964 джыл былайда къралда эм уллуланы бири-не саналгъан шекер завод ишленнгенди. Джангы по-сёлокну тамалын Эркин-Шахар темир джол станция бла Кубан-Халкъ деген ногъай эл салгъандыла.

Эркин-Шахарда 4000-ден аслам адам джашайды. Ала кёб тюрлю миллетни келечилеридиле. Былайда 78 къарачайлы джашайды (Черкесладан, Чотчаладан, Шаманладан, Эбзеладан, Абайханладан, Аджиладан, Алийладан, Бабийладан, Байкъулладан, Байрамкъулладан, Байрамукъладан, Балаладан, Малкъарладан, Бархозладан, Багъатырладан, Боташладан, Гогуйладан, Гочияладан, Джантемирладан, Къазийладан, Каппушладан, Къобанладан, Мандалакъладан, Темрезладан, Ёзденладан, Чекунладан). ЭркинШахар джангы къуралгъан ногъай районну аралыгъыды. Андан Адыге-Хаблге дери 5 километрди, Черкесскеге дери уа 23 километр.

Черкесск шахар. Черкесск Къарачай-Черкес Республиканы ара шахарыды.

1790 джыл сентябрны 30-да орус аскер генералмайор Иван Иванович Германны башчылыгъы бла Къобан сууну джагъасында Батал-паша башчылыкъ этген уллу тюрк аскерни ууатады. 1804 джыл былай-да аскер чекчи бёлек къу-ралады. Аны атына Батал-пашинск аталады. Тарихде биринчи кере джерге хор-лагъанны аты тюл, хорлан-нганны аты аталады.

Батал-пашаны джашын орус аскерге полковник этиб аладыла. Кесине да бир айгъа 1000 сом пенсия чыгъарадыла. Бюгюннгю ачха бла 10000000 (он миллион) чакълы бирди. Паша-ны анасы былайда джа-шагъан миллетлени биринденди, деген айтыу барды.

1824 джыл генерал А. П. Ермоловну тилегин къабыл кёрюб, орус патчах Алек-сандр I Къобанны огъары джанына Волга бла Донну къатындан Пугачёвну къа-угъасына къошулгъан къа- закъланы кёчюреди. Архив документледе айтылгъаны- на кёре, бу джерде биринчи къазыкъ уруб, юй орун са- лыб 1825 джылны сентябрь айында башлагъандыла.

1826 джыл Баталпашин-скеде 228 юй саналады, анда джашагъанланы саны 1523 адам болады. Джыл-дан джылгъа тышындан адамла къошулуб, стансе-де джашагъанланы саны кёбден кёб болады. Шимал Кавказда эм уллугъа са-налгъан Никольский собор бла Покров клиса ишленедиле, эркиши эмда тиширыу гимназияла, абычар эмда кюпсе клубла эшиклерин ачадыла. Алай бла, Батал-
пашинск къуру Къарачай бла Черкесияны тюл, таб Къобан областны къыбыла-кюн чыкъгъан джаныны онг-лу шахарына саналады.

1913 джыл былайда 88 сатыу-алыу, промышлен-ность заведение, джюн-тери бла кюрешген 4 завод, 5 кирпич завод, 2 агъач кес-ген завод, сода чыгъаргъ-ан завод, тирменле, аптекала, тюкенле ишленедиле. Аны себебли Баталпашинскеде джашау къалгъан джерледен эсе айырылыб маджал болады. 1918 джылны февраль айында станседе совет власть орналады.
1918 джылны сентябрь айындан 1920 джылны март айына дери акъ гвардиячыла властны къолгъа аладыла.

1922 джыл январны 12-де ВЦИК-ни декрети бла Къарачай-Черкес автоном область къуралады, аны ара шахары Баталпашинск болады.Ол заманда былайда юч къарачай юйдеги бла юч черкес юйдеги джашагъанды.

1926 джылны апрель айында Къарачай-Черкес автоном область Къарачай автоном область бла Черкес миллет округга эмда Баталпашинск районнга юлешинеди, шахар да стансеге бурулады. 1931 джыл стансе джангыдан шахар дараджагъа чыгъа-ды. Ол джыл былайда Къа-рачай-Черкесияны джерин-де биринчи электростанция ишлеб башлайды. 1934 джыл март айда
Баталпашинск шахарны атына Сулимов аталады.

Шахар РСФСР-ни Совнар-комуну преседатели Д. Ю.

Сулимовну аты бла атала-ды. 1937 джыл июль айда Сулимов репрессиягъа тюшеди, шахарны атына да Ежово-Черкесск аталады ? СССР-ни ич ишлерини ал-гъыннгы наркому Николай Николаевич Ежовну сыйын тини Президиумуну бегими бла Черкесск шахаргъа бу-рулады, былайда джашагъ-ан бир миллетни ? черкес-лилени ? аты бла. 30-чу джылланы аягъын-да Къарачай-Черкесияда
эм уллу промышленность предприятие бузлатыучу машинала ишлеген завод ишленеди, аллында ол те- мир эритген мастерская бо- лады. 1935-1940 джыллада Советлени Юйю, Связны юйю, къыш, джай кинотеат-рла ишленедиле. Уллу Ата джурт къазауат башланыр- ны аллы бла шахарда 6 орта, 5 джетиджыллыкъ, 3 ал башланнган школ бола-ды.

1942 джыл августну 11-ден 1943 джыл январны 16на дери шахарны фашист-ле аладыла. Фашистлени Черкесскеден къыстагъан-дан сора халкъ мюлкню аякъ юсюне салыу иш баш-ланады.

1957 джыл январь айда Ставрополь крайны къура-мында, къарачайлыла кёч-гюнчюлюкден къайтхандан сора, Къарачай-Черкес ав-тоном область къуралады.

1991 джыл область респуб-ликагъа бурулады. Бюгюнлюкде Черкесске-де 29 промышленность предприятие, бютеулей да орта эмда гитче иш джюрютюу бла кюрешген 3 минг предприятие барды, аладан тюшген налог бир джылгъа 150 миллион сом болады.

Шахарда 18 школ, талай вуз, техникумла, лицейле, колледжле бардыла. Бюгюнлюкде шахарда 6 больница, 4 поликлиника, 7 диспансер ишлейди. Республикан драма театр, кърал филармония, сурат галерея, музей, республикан радио бла телевидение, 10 библиотека, стадион, спорт залла, миллетни культураджарыкълыкъ джаны бла баджарадыла.

Черкесскени бютеулей площады 6666 гектарды, Черкесскеден Ставрополгъа дери 120 километрди, Москвагъа дери ? 1500 километр. Мында 117 миннге джууукъ адам джашайды.
Джашагъан халкъны асламысы оруслула, къарачайлыла, черкеслиле, абазалыла, ногъайлыладыла.

Аладан тышында да 80-нге джууукъ миллетни келечи-си джашайды. 2008 джылгъа дери Чер-кесскеде джазылыб (про-писка)джашагъан къара-чайлыланы саны саулай да 436 тукъумдан 24775 адам болады. Биз тергегеннге кёре джазылыб да, джазыл-май да юйлери болуб джа-шагъан къарачайлыла 38 мингден артыкъдыла.

ГЕРБЕКЛАНЫ Нюрлю, экономика илмуланы канди-даты. (Мындан арысы басма-ланныкъды.)
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?80). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?"


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?

Россияда адам санны тергеуню аллы бла

ГЕРБЕКЛАНЫ Нюрлю, экономика илмуланы кандидаты.
Аллы газетни 79-чу номериндеди.

[]Багъалы джамагъат! Быйыл октябрны 14-ден 25-не дери кёзюуде къралда адам санны тергеу бардырыллыкъды. Ол ишни бардырлыкъ комиссияла, адамла хазырланнганды-ла. Ёзге кесибиз да тергеуге тюшер ючюн къайгъырыргъа керекбиз. Сансызлыкъ этиб, бир джанында къалыб кетме-гиз - бир адамыбыз да тергеуге тюшмей къалмасын. Биз кер-тиси да къаллай бир болгъаныбызны билирге керекбиз.[/]

Уруп район 1938 джыл къуралгъанды. Аны бютеу-лей площады 10179 гектар-ды. Анда 13854-ден аслам адам джашайды, аладан 4116 къарачайлыды.

Предгорненский эл муниципал къуралышны бютеулей площады 934 гек-тарды. Предгорненский (Подскальное, Ершов элле бла бирге) элни кесини дже-ри 130 гектарды. Эл 1938 джыл къуралгъанды, ал-гъыннгы аты Первомайс-кий болгъанды. 1963 джылдан бери джангы атын джюрютеди. Былай-да XIII-XV-чи ёмюрледен къалгъан курганла (къа-быр тёбеле) бардыла.Эл-де 530-гъа джууукъ адам джашайды, аладан 506 адам къарачайлыды.

Предгорненскийден Пре-градненскийге дери 45 ки-лометрди, Черкесскеге дери 150 километр болады.

Преградненский эл муниципал къуралышны бютеулей площады 4866 гектарды.

Преградная стансени (Большевик эл бла бирге) джери 899 гектарды.

Преградная 1860 джыл къуралгъанды. Къазакълы-ла бу джерлеге кёчген за-манда къуралыб башлагъ-анды бу стансе, аны бла бирге ол кёзюуде 40 къа-закъ стансе къуралгъанды. Стансе къазакълыла орна-лыб джашагъан эллени къо-рууларгъа джораланыб къуралгъанды.

Стансени тёгерегинде кёб тюрлю археология эс-гертме барды.Бюгюнлюк-де ол Уруп районну ара-лыгъыды.

Анда кёб тюрлю миллет-ни келечиси джашайды: оруслула, къарачайлыла, черкеслиле, абазалыла, дагъыда башхала, бютеу-лей да 6400-ден аслам адам.
Анда орналгъан къа-рачайлыланы саны 2290 адам болады.

Преградная станседен Черкесскеге дери 105 кило-метрди.

Медногорский эл му-ниципал къуралышны бютеулей площады 571 гек-тарды. Медногорский элни джери 73 гектарды. Бу эл Урупда тау-магъадан ком-бинатны административ аралыгъыды, кеси да 1961 джыл къуралгъанды.

Элде 1969 джылдан бери комбинатны фабрика-сы ишлейди, анда джер тюбюнден чыгъарылгъан байлыкъны джарашдырадыла, багъыр концентрат этедиле. Элде 5400 адам джашайды, ала кёб тюрлю миллетни келечилеридиле, къарачайлыланы саны 218 адам болады. Медногорскеден Преграднаягъа дери 5 километрди, Черкесскеге дери уа - 110 километр. Къызыл Уруп эл муниципал къуралышны бютеулей площады 1816 гектарды. Къызыл Уруп элни джери 149 гектар болады. 1957 джыл Тёбен Пантелеймоновка элге Къызыл Уруп деген ат аталгъанды. Кёчгюнчюлюкден къайтхан къарачайлыла былайда юй орунла салыб тебрейдиле. Уллу Ата джурт къазауатдан сора Огъары Пантелеймоновка чачылыб, анда джашагъан адамла Тёбен Пантелеймоновкагъа кёчгендиле, алай бла бу эл къур а л г ъ а н д ы .

Былайда асламысына къарачайлыла джашайдыла ? 1061 адам.

Къызыл Урупдан Преградная стансеге дери уа 8 километрди, Черкесскеге дери 113 километр.

Курджиново эл муниципал къуралышны бютеулей площады 1651 гектарды. Курджиново, Псемен, Рожкао, Азиатский эллени барыны да джери 764 гектарды.

Курджиново 1937 джыл къуралгъанды. Алайдан узакъ болмай Псебай къанга джаргъан завод орналгъан эди. 1966 джыл завод мебель чыгъаргъан фабрикагъа бурулады, артдаракъда ?Архыз? деген АООТ-гъа.

Курджиново элни тёгерегинде кёб сейир археология эсгертмелени кёрюрге боллукъду. VIII-X-чу ёмюрледен къалгъан къабыр орунла, Сапын тауну къатында Майкоп культурадан къалгъан эл тюб, орта ёмюрледен хапар айтхан Грушевое шахар орун, Бескес сууну бойнунда къая тешикледе орналгъан алан къабырла кеслерине тарихчилени эслерин бурадыла.
Бюгюнлюкде былайда 4000-ден аслам адам джашайды - 36 къарачайлыды.

Курджиноводан Преградная стансеге дери 34 километрди, Черкесскеге дери уа -139 километр. Уруп эл муниципал къуралышны бютеулей площады 308 гектарды, Уруп элни джери 146 гектаргъа джетеди.

Уруп 1912 джыл къуралгъанды. Аллында анга Первомайский дегендила, урушдан сора Джангы Уруп деген атны бергендиле. 1934 джыл КъарачайЧеркесияны джеринде геология-тинтиу ишлеге уллу эс бёлюннгенди, алайда алтын излегендиле. Табхан да этгендиле, алай бла ?Севкавзолото? организация къуралгъанды. 1947 джыл алтын излей барыб, былайда багъыр-магъаданнга тюртюлгендиле. Аны бла байламлы Уруп тау магъадан комбинатны ишлеу башланнганды. 1967 джыл аны биринчи комбинаты хайырланыугъа берилгенди. Анга кёре былайда эл да ёсе, адам саны да кёбее баргъанды. Былайда 1000-ден аслам адам джашайды ? ичлеринде 5 къарачайлы барды.

Урупдан Преграднаягъа дери 14 километрди, Черкесскеге дери уа -119 километр.

Хабез район 1928 джыл къуралгъанды, аны бютеулей площады 16421 гектарды. Анда 32 мингден аслам адам джашайды, аладан 104 къарачайлыды. Бавуко эл муниципал къуралышны бютеулей площады 756 гектарды. Былайда 1075 адам джашайды.

Бавуко элни джери 113 гектарды. Эл Псаучье-Дахе бла Джангы Хумара элле бир-бирлерине къошулгъан джерде орналгъанды. Бу ат анга 1973 джыл аталгъанды. Элни адам саны 600ден атлайды ? аланы кёбюсю черкеслиледиле, ичлеринде орналгъан къарачайлыланы саны 72 адам болады.

Бавукодан Хабезге дери 1 километрди, Черкесскеге дери уа - 38 километр. Псаучье-Дахе эл муниципал къуралышны бюте-
улей площады 1685 гектарды. Мында 3005 адам джашайды.

Псаучье-Дахе элни джери 368 гектарды. Эл 1862 джыл къуралгъанды. Аны тамалын Клычт (Клычевский) салгъанды. Элде Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде ётгюрлюгю ючюн Совет Союзну Джи-
гити деген атха тыйыншлы болгъан О. М. Карданов-гъа эсгертме салыннган-ды.

Былайда 1600 адам саналады ? асламысы чер-кеслиледиле, аланы 13 къарачайлыды.

Псаучье-Дахеден Хабез-ге дери 26 километрди, Черкесскеге дери уа -14 километр.

Бесленей эл муници-пал къуралышны бютеу-лей площады 913 гектарды.

Былайда 3000-ден аслам адам джашайды. Бесленей элни джери 379 гектарды. Элни 1833 джыл аты Тазар-туковский болгъанды.

Бесленей атны 1929 джылдан бери джюрютеди. Былайда джашагъанланы саны 3000-ден асламды ? кёбюсюне черкеслиледиле, ичлеринде 1 къарачайлы да джашайды. Бесленей-ден Хабезге дери 42 кило-метрди, Черкесскеге дери уа - 35 километр.

Элбургъан эл муници-пал къуралышны бютеу-лей площады 1922 гектар-ды. Анда 2000-нге джуу-укъ адам джашайды. Эл-бургъан элни джери 221 гектарды. Бу эл Инжич-Чу-кун бла Зеюкону араларын-да орналгъанды. Эл 1865 джыл къуралгъанды, аны аты кёб кере тюрленнгенди. Революциягъа дери анга Бибарк дегендиле. 1920 джыл былайда Баталпа-шинск бёлюмню таулула-рыны съезди ётгенди, анга тау миллетлени келечиле-ринден 200 адам къошулгъ-анды. Элбургъан белгили абаза просветителле Татлу-стан Табулов бла Умар Ми-керовну туугъан эллериди.

Былайда 1900 чакълы бир адам джашайды, асла-мысы абазалыладыла ? ала-дан 8 адам къарачайлыды.

Элбургъандан Хабезге дери 6 километрди, Чер-кесскеге дери 38 кило-метр болады.

Али-Бердуков муници-пал къуралышны бютеу-лей площады 2035 гектар-ды. Джашагъан адамланы саны 5000 чакълыды. Али-Бердуков элни джери 443 гектар болады.

Бу элни аты алгъын Ха-хандуковский болгъанды. 1929 джыл элни атына Ба-рачат-Жиле аталгъанды.

Бюгюннгю атын 1991 джыл-дан бери джюрютеди. Бу ат анга чекни сакълай ёлген джашны сыйына аталгъан-ды. Элде 5000-нге джууукъ адам джашайды, асламы-сы черкеслиледиле, арала-рында 5 къарачайлы да барды. Али-Бердуководан Хабезге дери 6 километр-ди, Черкесскеге дери уа - 47 километр.

Хабез эл муниципал къуралышны бютеулей площады 549 гектарды. Хабез элни джери 487 гек-тарды.

Хабез ХVIII-чи ёмюрде Къабартыны Касейхабль (Баксаненок) деген элинден бир къауум адам, алайда джашауларын джаратмай, башларына мадар излеб, бюгюннгю Даусуз элге келе-диле. ?Ач болсанг, Къара-чайгъа къач?, деген нарт сёз бош айтылмагъанды. Бизни къара топуракълы джерибизде кёб зат ёседи, гелеу сыртларыбыз малны иги айнытадыла. Ким да билгенден, гардошу, анга кёре башха заты, акъ сууу болгъан ач боллукъ тюлдю. Алай бла, кёчгюнчюле мад-жал джер излеб, алайдан да Чапалы, Аман-Къол, Мара ёзенлеге дери киредиле. Алай а кёчерге юреннген миллет, таулада джашар-гъа къыйын болгъанын ан-гылаб, тюз джерлеге саркъ-ады.

Гитче Зеленчук сууну сол джанына тюшюб, эл къурайды, бусагъатда алайда ипподром барды.

Бюгюннгю Хабез орнал-гъан джерде ол кёзюуде Кирмизей деген эл болгъ-анды. Эки эл да бирге къо-шулуб, анга къабарты бий Къасбот Касаев тамада-лыкъ этиб башлайды. Бё-лек замандан элни аты Ка-саевскийге бурулады.

1929 джыл элге Хабез ат атала-ды - сыртны аты бла.

1935 джылдан бери Ха-без районну аралыгъы бо-луб келеди.

Хабезни тёгерегинде кёб археология эсгертме бар-ды. Аланы бири Адиюх къа-лады (тюрк тилде Аты йокъ), аны къатында VI-VII-чи ёмюрледе аланладан къал-гъан буруннгу шахар тюб сакъланнганды.
Хабезде 5700 чакълы бир адам джашайды ? асламы-сы черкеслиледиле, ичле-ринде 5 къарачайлы да бар-ды. Хабезден Черкесскеге дери 37 километрди.

Мындан арысы басма-ланныкъды.
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?81). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -1-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?


Россияда адам санны тергеуню аллы бла

ГЕРБЕКЛАНЫ Нюрлю, экономика илмуланы кандидаты.

Багъалы джамагъат! Быйыл октябрны 14-ден 25-не дери
кёзюуде къралда адам санны тергеу бардырыллыкъды. Ол
ишни бардырлыкъ комиссияла, адамла хазырланнгандыла. Ёзге кесибиз да тергеуге тюшер ючюн къайгъырыргъа
керекбиз. Сансызлыкъ этиб, бир джанында къалыб кетме-
гиз - бир адамыбыз да тергеуге тюшмей къалмасын. Биз кертиси да къаллай бир болгъаныбызны билирге керекбиз.


Аллы газетни 79-чу, 80-чи номерлериндеди.

Зеленчук район 1931 джыл къуралгъанды. Аны бютеулей площады 15554 гектарды. Анда 49700 адам джашайды, къарачайлыла-ны саны 17944 болады.

Исправненский эл му-ниципал къуралышны бю-теулей площады 2799 гек-тарды. Исправная стансени (Фроловский, Новоисправ-ненский элле бла бирге) дже-ри 959 гектарды.

Бу стансени узунлугъу 10 километр чакълы бирди. 1850-1880 джыллада Кавказ линияны бегитиу бла бай-ламлы къурулуш ишле бар-дырылгъандыла, алай бла, былайда 200 аскерчиден къуралгъан гарнизон да орунлашханды. Аллында стансени аты Каменно-Мос-тская болгъанды. Бюгюннгю атына 1859 джылдан бери иеди.

Совет Союзну Джигити Дмитрий Иванович Панчен-ко бу элден чыкъгъанды. Стансени тёгерегинде кёб археология эсгертмени эс-лерге боллукъду, ала скиф-ле-сарматла эмда аланла бла байламлыдыла. Бизни эрагъа дери IX-VI-чы ёмюр-леден къалгъан къабыр орунла, шахар тюбле да бар-дыла. Былайда орналгъан дорбунланы хакъындан да кёб сейир хапар джюрюйдю.

Станседе 4500-ден аслам адам джашайды, асламысы-на оруслуладыла. Былайда джашагъан къарачайлыла-ны саны 165 адамды.

Исправнаядан Зеленчукге дери 25 километрди, Черкес-скеге дери 50 километрди.

Къарданик эл муници-пал къуралышны бютеу-лей площады 1979 гектарды.

Къарданик стансени дже-ри 889 гектаргъа саналады.

Бу къазакъ стансе 1859 джыл къуралгъанды. Былай-да кюн тийген кюнле кёбдю-ле, джел джокъду, алай де-генибиз, хауа болум аламат-ды. Ол себебден ёмюрледен
бери да бу джерде адамла джашаб келгендиле. Ол затха шагъатлыкъ эте, 1959 джыл былайда, КъарачайЧеркесия бла Ставропольеде, биринчи болуб буруннгу адамны сюеклери табылгъандыла (из среднего палеолита).

Станседе 7990 чакълы бир адам джашайды ? ала-ны кёбюсю аны тамалын салгъан Хопёр полкну туудукъ-ларыдыла. Мында 1496 къарачайлы да барды. Къарданикден Зеленчукге дери 11 километрди,
Черкесскеге дери 65 километрди. Къызыл Октябрь эл муниципал къуралышны бютеулей площады 724 гек-тарды.

Къызыл Октябрь элни джери 285 гектаргъа джетеди. Эл 1932 джыл къуралгъанды. Аны тамалын Учкулан бла Теберди ёзенледен чыкъгъан юйдегиле салгъандыла. Ол джыл бу эл бла бирге Къумуш эмда Джагъанас элле да къуралгъандыла.

Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде элден фронтха 280 адам кетгенди, аладан ызына къуру 32 адам къайтханды.

1940 джыл гардош бачханы звеновою болуб ишлеген Батчаланы Б. С., биринчи къарачай тиширыу болуб, Ленинни ордени бла саугъаланнганды.

Бу къарачай элди, адам саны 3684 болады. Къызыл Октябрдан Зеленчукге дери 18 километрди, Черкесскеге дери уа 63 километр болады.

Морх эл муниципал къуралышны бютеулей площады 918 гектарды. Морх элни джери 262 гектаргъа саналады.

Эл 1868 джыл къуралгъанды, аллында анда кёчюб келген къазакъла джашаб башлагъандыла.

Совет властны ал джылларында аны атын ИваноСусановка атха ауушдурадыла. (Кострома уездде джашагъан элчи киши Иван Сусанин къыш 1613 джыл поляк зулмучуланы, джол усталыкъ этеме деб адам ётмезлик батмакъгъа келтириб, кесин ёлтюртеди). Бу атха элни джамагъаты илешмегенлик этеди. Алай бла, эл эски атын сакълайды. Морхда эртдеден бери да, эки бёлюнюб, бир джанында къазакълыла, бир джанында да къарачайлыла джашаб келедиле. 1963 джыл В. Гнеушев бла А. Попутькону ?Тайна Марухского ледника? деген китаблары чыгъады, бу документли повестни юсю бла былайлары бютеу къралгъа белгили болуб, Морх ауушха джол салынады. Бюгюнлюкде былайда, Эресейни чеги ётген джерде, Джуртубузну сакълай джан бергенлеге аталгъан онла бла эсгертмеле сюеледиле. Уллу Ата джурт къазауатны джылларында Совет Союзну Джигити деген атха тыйыншлы болгъан С. А. Белан бу элчиди.

Морхда 2100 чакълы бир адам джашайды, аладан 1410 адам къарачайлыды. Морхдан Зеленчукге дери 23 километрди, Черкесскеге дери 70 километрди.

Хасаут-Греческое эл муниципал къуралышны бютеулей площады 341 гектарды.

Хасаут-Греческое элни кесини джери 83 гектаргъа саналады.

Эл 1864 джыл къуралгъанды, аны тамалын Тюркден къачыб келген греклиле салгъандыла. Ол къауумгъа Иван Харибов башчылыкъ этгенди.
Элде къарачайлыла бла румлула джашайдыла - ала 650-ден аслам адам боладыла, къарачайлыланы саны 467 адамды. Хасаут-Греческоеден Зеленчукге дери 28 километрди, Черкесскеге дери 83 километр болады.

Даусуз эл муниципал къуралышны бютеулей площады 663 гектарды. Даусуз элни (Тёбен Ермоловка бла Хуса-Къар-
даник элле бла бирге) дже-ри 282 гектар болады. Даусуз элде 1926 джыл биринчи къазыкъ ургъанла Учкулан бла Теберди ёзенледен чыкъгъан юйдегиле болгъандыла.

?Даусуз? деген сёзню магъанасын ким да ариу ангылайды - ?дау джокъду? дегенликди. Ол таза къарачай сёздю. Заман тюрлене баргъанына кёре аны аты да тюрлене баргъанды. Айтыргъа, 1947 джылда анга Подгорное дегендиле. 19491957 джылгъа дери эл Заводское деген атны джюрютгенди.

Даусуз эл 1925 джыл къуралгъаннга саналады. Былайда совет власть орналгъынчы эркиши монастырь бла Голодаевка деб гитче элчик болгъандыла. Совет власть, монастырны къурутуб, адамлагъа алайда юй ишлерге джерле береди. Алай бла эл къуралады. Бюгюнлюкде ол кёб тюрлю миллетле джашагъан эллени бириди. Аны ара орамы Афганистанда джигитлик этиб ёлген Хатууланы Юраны атын джюрютеди. Даусуз кенг, ариу джерде орналгъанды. 2000 джыл Даусузну къатында Эресейни Илмула академиясыны Прикладной астрономиядан институтуну ?Зеленчукская? обсерваториясыны радиотелескопу (табагъыны диаметри 32 м) салыннганды. Бу тукъум телескопла къралыбызда эки бардыла да, бу аланы бириди.

Даусузда 1850-ге джууукъ адам джашайды, аладан 1361 адам къарачайлыды (Тёбен Ермоловка бла ХусаКъарданикни да айтыб).

Даусуздан Зеленчукге дери 7 километрди, Черкесскеге дери 82 километр болады.

Архыз эл муниципал къуралышны бютеулей площады 603 гектарды. Архыз элни джери 103 гектар болады. Архыз деб къуру адамла джашагъан элге айтылыб къалмайды, ол ат Кавказны шимал тигинде иги кесек джерге джайылгъанды, айтыргъа, 770 квадрат метр чакълы бирге. Къарачайда джюрюген айтыулагъа кёре, ол ?ырхы ыз?, ?ариу къыз?, ?ариу ыз? деген магъаналаны джюрютеди. Уллу Зеленчук ёзенде андан ары эл болмагъаны себебли, ?аягъы?, ?ахыр? деген сёзле бла байламлы болурму, деген топонимика оюм да джюрюйдю. Кеси да, Къарачай-Черкесияны, Кавказны къой, бютеу дунияны да эм ариу джерлерини бириди. Былайгъа келген аны ариулугъуна сейирсинмей къалмайды. Кеси да Теберди кърал биосфера заповедникге киреди.

Бу ёзенде X-чу ёмюрде 4000 адамдан аслам джашагъанды (ол кёзюуде Лондонда 10000 адам джашагъанды).

1926 джыл былайда 183 адам джашагъанды, кесине да Архыз Аягъы дегендиле. 1936 джыл былайда биринчи турист лагерь, 1939 джыл ёпке аурууланы бакъгъан В. П. Чкалов атлы солуу санаторий ачылгъандыла.

Архызда 1962 джыл би- ринчи Бютеусоюз турист маршрут (¹ 295) ачылады, ызы бла тюрлю-тюрлю са- нагъатланы пансионатла- ры, солуу базалары ишле- недиле.
Тёбен Архызда астрофи- зика обсерваторияда ишле- генлеге шахар маталлы по- сёлок ишленнгенди. Обсерватория 1975 джыл ишлеб башлагъанды. Ол джыллада ол заманлагъа кёре дунияны юсюнде эм уллу оптика телескопду (кюзгюсюню диаметри 6 метр). Ишлерге джер излеу башланыб, 15 экспедиция Орта Азиягъа, Кавказгъа, Крымгъа айланады. Барын- дан да тыйыншлыгъа джыл- да эм кёб кюн тийген джур- тну - Тёбен Архызны - са- найдыла. Тёбен Архызда тарихибиз, ата-бабаларыбыз аланла бла байламлы кёб сейир зат бар- ды. Былайда X-XIII-чю ёмюр- леден къалгъан къалала кимни да сагъышландыра- дыла. Аланла Архызда ор- налгъан бу юч христиан къа- ланы Византиядан келген ус- талагъа ишлетгендиле. Ала христиан дин Эресейни дже- рине кирирден 100 джылны алгъа ишленнгендиле. Ол зат бизни онглу ата-бабала- рыбыз аланла ол заманда айтылыб тургъан Византия кърал бла шохлукъ джюрют- генлерин, Алан кърал да кючлю, мийик культуралы болгъанын бегитеди. Тёбен Архызда шахар тюбню археологла тинтиб, монголлула чабхынчы Къо- бан Аланияны былайда ара- лыгъы орналгъанды, 800-ден аслам фатар эмда производ- ство мекям, 14 гитче клиса болгъандыла, деген оюмгъа келгендиле.

Эм сейири уа неди де- сенг, былайда бурундан къалгъан обсерваторияны кесеклерин джерден къазыб чыгъаргъандыла. Ол зат биз- ни ата-бабаларыбыз минг- ден аслам джылны мындан алгъа билимли, фахмулу адамла болгъанларын беги- теди. Ол заманда да обсер- ваторияны сайлаб не джаны бла да келишген джерде салгъанлары кимни да сей-ирсиндирирча бир затды. Къалгъан затлары да анга кёре болгъанына не сёз. Алайды да, Архыз (Тёбен Архыз да) халкъыбызны та-рих кюзгюсюдю,бизни ёхтемлендирген, силкиндир-ген хазнабызды. Ол себеб-ден ?ёлгени болгъан джер-ге, къызы болгъан эрге ашыгъыргъа керекди? де-генлей, бу аламат джерибиз-ни культура-социал джаны бла да тыйыншлы дарад-жагъа чыгъарыргъа ашыгъ-ыргъа керекбиз!

Аны сансыз этиб, къол-дан ычхындырсакъ, келир тёлюле бизге ол затны кеч-мезле.

Архызда бусагъатда бю-теулей да 1129 адам джа-шайды ? оруслула, къара-чайлыла, бирси миллетлени келечилери да бардыла. Къарачайлыла 574 адам бо-ладыла.

Архыздан Зеленчукге дери 51 километрди, Чер-кесскеге дери 126 километр барды.

Сторожевой эл муници-пал къуралышны бютеу-лей площады 4204 гектарды.

Сторожевой стансени кесини джери 979 гектар бо-лады. Стансе 1843 джыл къуралгъаннга тергеледи. Аны къуралыуу Хопёр полк бла байламлыды. Былайда Кавказ линияны бегитиу бла кюрешгендиле. 1858 джыл стансеге Сторожевой атай-дыла. Аны тёгерегинде кёб тюрлю археология эсгертме барды. Былайда талай кере таш скульптураланы да таб-хандыла. Алагъа ?статуи христианских рыцарей? дей-диле. Ала аланладан къал-гъандыла.

Стансени джеринде гара суула да бардыла.

Сторожевойда
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?81). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -2-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?

Сторожевой стансени кесини джери 979 гектар бо-лады. Стансе 1843 джыл къуралгъаннга тергеледи. Аны къуралыуу Хопёр полк бла байламлыды. Былайда Кавказ линияны бегитиу бла кюрешгендиле. 1858 джыл стансеге Сторожевой атай-дыла. Аны тёгерегинде кёб тюрлю археология эсгертме барды. Былайда талай кере таш скульптураланы да таб-хандыла. Алагъа ?статуи христианских рыцарей? дей-диле. Ала аланладан къал-гъандыла.

Стансени джеринде гара суула да бардыла.

Сторожевойда 7950 чакъ-лы бир адам джашайды - кё-бюсю оруслуладыла. Сторо-жевойдан Зеленчукге дери 10 километрди, Черкесске-ге дери 85 километр болады. Къобу Башыны джери 115 гектарды.
Эл къарачайлыла Орта Азиядан къайтхандан сора къуралгъанды. Элни башын-да Баранаха деген мийик джерде дорбунла бардыла, кёб джылланы археологла былайда тинтиу ишле бар-дыргъандыла, кёб сейир зат-ны да ачыкълагъандыла. Дорбунлада табылгъан зат-лагъа 100 минг джылдан ас-лам болады. Ол заманлада былайлада адам джашагъ-анына шагъатлыкъдыла ала? аллай затлагъа къралы-бызны бек аз джеринде тю-берге боллукъду.

Къобу Башында 430-дан аслам адам джашайды.

Ильич элни джери 81 гектарды.

Эл 1957 джыл къуралгъан-ды. Анга къарачайлыла ?Эки суу арасы? дейдиле. Былай-да 656 адам джашайды.

Юч элде да къарачайлы-ланы саны 4201 адамды.

Къобу Башындан Зелен-чукге дери 14 километрди, Черкесскеге дери 89 кило-метр болады.

Ильичден Зеленчукге дери 11 километрди, Чер-кесскеге дери 70 километр чакълы бирди.

Зеленчук эл муниципал къуралышны бютеулей площады 3289 гектарды.

Зеленчук стансени ке-сини джери 1599 гектарды. Ол районну аралыгъыды.

Стансе 1859 джыл къу-ралгъаннга саналады. Къа-рачайча анга ?Джалан джюк? дегендиле. Алай де-меклик, джалан джер, ышыгъы болмагъан деген магъанады. Ол зат былайда къарачайлыла эртделеден джашагъанларына шагъат-лыкъды.

Зеленчук стансе, къалгъ-ан къазакъ станселеча, Эре-сейни Шимал Кавказда къор-къуусузлугъун бегитирге джораланыб къуралгъанды.

1980 джыллада былайда ?Ратан-600? деген телескоп ишленеди, ол зат бла бай-ламлы стансе къралыбызны кёб джеринде белгилиди. Ол радиотелескопну кючю бла алимле Аламда кёб сейир джангы затны ачхандыла.

Станседе Граждан, Уллу Ата джурт къазауатлада Морх ауушда ёлгенлеге атал-гъан эсгертмеле бардыла.

Совет Союзну Джигити В. П. Леонов бу станседе ту-угъанды.

Зеленчук станседе 21 000-ден аслам адам джа-шайды, ала кёб тюрлю мил-летни келечилеридиле. Бы-лайда къарачайлыланы саны 4 390 адам болады.

Зеленчукден Черкесске-ге дери 75 километрди.

Мындан арысы басма-ланныкъды.
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?82). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -1-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?82). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -2-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?83). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -1-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?

Россияда адам санны тергеу башланды

ГЕРБЕКЛАНЫ Нюрлю, экономика илмуланы кандидаты.

Аллы газетни 79-чу, 80-чи, 81-чи номерлерин-деди.

КЪОБАН РАЙОН

Багъалы джамагъат! Быйыл октябрны 14-ден 25-не дери
кёзюуде къралда адам санны тергеу бардырылады. Аны бардырлыкъ комиссияла, адамла ишлеб башлагъандыла. Ёзге кесибиз да тергеуге тюшер ючюн къайгъырыргъа ке-
рекбиз. Сансызлыкъ этиб, бир джанында къалыб кетмегиз бир адамыбыз да тергеуге тюшмей къалмасын. Миллетлигигизни да джаздырмай къоймагъыз. Биз кертиси да къал-
лай бир болгъаныбызны билирге керекбиз. Кёб болургъа
кюрешейик. Кёбню насыбы да кёбдю.


1977 джыл къуралгъ-анды.

Районну бютеулей пло-щады 13831 гектарды. Рай-онну адам саны 35547 бо-лады.

Анда джашагъан къара-чайлыланы саны 23223 адамды.

Октябрь эл муниципал къуралышны бютеулей площады 1182 гектарды.

Элни кесини джери 45 гек-таргъа саналады.

Бу элни джеринде 1930 джыл 30-чу номерли мюрзеу совхоз къуралады. 1932 джыл былайда мал ёсдю-рюб тебрейдиле, атына да ?Кавказский мясо-молочный совхоз ¹ 30? деб атайды-ла. Мюлкню аралыгъы Став-рополь крайны Винсады элинде болады.

1957 джыл 38-чи ат завод бла 30-чу совхозну бир-би-рине къошуб, Ставрополь крайдан чыгъарыб, Къара-чай-Черкесиягъа бередиле. Алай бла, ?Октябрь? совхоз къуралады.

Совхозну тёртюнчю фер-масы орналгъан джерге 1964 джыл Октябрь ат бери-леди ? 1917 джыл болгъан Уллу Октябрь революцияны сыйына аталыб.

Былайда 1700 чакълы бир адам джашайды ? ас-ламысына къарачайлыла бла оруслула турадыла.

Октябрь элден Кавказс-кеге дери 22 километрди, Черкесскеге дери 40 кило-метрди.

Башында чертилген со-вхозну ючюнчю фермасы орналгъан джерге 1964 джыл Новый деб атайдыла.

Новый элни джери 12 гектарды.

Былайда 270-ден аслам адам джашайды ? кёбюсю къарачайлыды.

Новыйден Кавказскеге дери 24 километр барды, Черкесскеге дери 42 кило-метрди.

Солнечный элни джери 25 гектарды.

Бу элде да 360-дан ас-лам адам джашайды, къа-рачайлыла да бардыла. Эл 1964 джыл къуралгъанды.

Солнечныйден Кавказс-кеге дери 10 километрди, Черкесскеге дери 28 кило-метрди.

Октябрь, Новый, Солнеч-ный (Къобан элчик бла бир-ге) элледе джашагъан къа-рачайлыланы саны 1070 адамды.

Николаевка эл муници-пал къуралышны бютеу-лей площады 1767 гектарды.

Николаевка элни кеси-ни джери 117 гектарды.

Эл 1860-1861 джыллада къуралгъаннга саналады. 1964 джыл Николаев-кагъа Даркин бла Бочаров-ский элчикле къошулгъан-дыла.

1928 джыл элде Къызыл партизанла атлы колхоз къу-ралады. 1950 джыл ?Труд-заря? (Привольный эл), ?Заря социализма? (При-стань эл), ?Новая жизнь? (Знаменка эл) колхозла ба-рысы да Къызыл партизанла атлы колхозгъа къошуладыла.

Элни къаты бла Уллу Ставрополь канал ётеди. Элде 1400-ден аслам адам джашайды - асламысы къарачайлыды.

Николаевкадан Кавказскеге дери 33 километрди, Черкесскеге дери 15 кило-метрди.

Привольный элни джери 55 гектарды.

1919 джыл Топка деген сууну джагъасында балчылыкъ бла кюрешгенле биринчи къошларын салгъандыла. Ала Баталпашинск станседен баргъан оруслула болгъандыла ? Рягузов бла Хво-стаков. Алайда 1931 джыл ?Трудзаря? колхоз къуралгъанында, элге да алай айт- хандыла. Привольный атын эл 1961 джылдан бери джюрютеди.

Привольныйде 660-дан аслам адам джашайды ? аланы ичинде къарачайлыла, оруслула, абазалыла, мордвалыла, татарлыла да бардыла.

Привольныйден Кавказскеге дери 39 километрди, Черкесскеге дери 21 километрди.

Пристань элни джери 78 гектарды.

Эл ХХ-чы ёмюрню аллында къуралгъанды. Былайда 800-ге джууукъ адам джашайды ? кёбюсю къарачайлыды.

Пристандан Кавказскеге дери 40 километрди. Черкесскеге дери 22 километрди.

Николаевка, Привольный эмда Пристань элледе бютеулей да 3095 къарачайлы джашайды.

Мичуринский эл муниципал къуралышны бютеулей джери 770 гектарды. Эл кеси 66 гектар джерни алады.

Водораздельный элчик да ? 47 гектар. Мичуринский эл 1924 джыл къуралгъанды. Хопёр полкну сыйына атаб, элчиле анга аллында Хопёрский атагъандыла. 1964 джылдан бери бусагъатдагъы атын джюрютеди.

Мичуринскеден Кавказскеге дери 10 километрди. Черкесскеге дери 28 километр болады.

Водораздельныйден да Кавказскеге, Черкесскеге дери да аллай бирди.

Эки элде да къарачайлыланы саны 752 адамды.

Майский эл муниципал къуралышны бютеулей джери 802 гектарды.

Эл ? 11 гектар. Бу эл алгъын Рыданка деген элчикни юсюнде къуралгъанды. Орус-кавказ урушну кёзюуюнден бери ол атны джюрютгенди. Артдаракъда элни кесине, аны тёгерегиндегилеге да ?Кочевка Силина? дегендиле, алайда джашагъан помещикни аты бла. 1933 джыл эл 38-чи ат заводну къурамына киргенди.

1948 джыл элде джангы юйле салыб башлагъандыла, ат заводну директоруну тукъуму бла элге Рамазановка деб атагъандыла.

1970 джыллада элде уллу тауукъ ферма ишлеб башлагъанларында, аны атын да тюрлендиредиле. Андан бери Майский атны джюрютеди.

Элде 960 чакълы бир адам джашайды ? аланы ичинде оруслула, къарачайлыла, дагъыда башха миллетлени келечилери бардыла.

Майскеден Кавказскеге дери 12 километрди, Черкесскеге дери 30 километрди.

Родниковский элни джери 40 гектарды.

Эл революциягъа дери Бекеши атны джюрютгенди, нек десенг, аны тамалын Бекешевскеден кёчгенле салгъандыла. Бёлек замандан былайгъа Сычевский деб тебрегендиле ? дуппурну аты бла.

1980 джылгъа дери ол Ставрополь крайгъа киргенди, элде 400-ден аслам адам джашайды, ала тюрлю-тюрлю миллетлени келечилеридиле.

Родниковскеден Кавказскеге дери 14 километрди, Черкесскеге дери 32 километр болады.

Майский бла Родниковский элледе джашагъан къарачайлыланы саны 445 адамды.

Кавказский эл муниципал къуралышны бютеулей площады 769 гектарды. Кавказскени кесини джери 44 гектар болады. Кавказский Къобан районну аралыгъыды.

1962 джыл Черкесск кёлден 18 километрни кюн чыкъгъан джанына джаякълаб элчик къуралады, артда аны атына Кавказский дейдиле.

Анда 1964 джыл ?Кавказ? совхоз-техникум ачылады. Техникум 1971 джыл Урунууну Къызыл Байрагъыны ордени бла саугъаланнганды.

1958 Черкес район Къарачай-Черкес автоном областны Къобан районуна бурулады. Кавказский ол джылдан бери районну аралыгъы болуб келеди.

Андан узакъ болмай бизни республикада Къобан сууну эм кёб джыйылгъан кёлю барды. Аны площады 59,8 кв. километрди. Кёлню кючю бла къургъакъ джыллада 9,5 миллион гектар джерни сугъарыр мадар барды. Ичер суу Ставрополь крайгъа, Пятигорскеге да бериледи.

Бу Къобан кёлню юсю бла 8 ГЭС ишленнгенди, аланы саудан кючлери 476 минг кВт болады.

Кавказскеде кёб миллетни келечеси урунады эмда джашайды ? ала 2970-ден аслам боладыла.

Кавказскеден Черкесскеге дери 18 километрди.

Красивый элчикни джери 15 гектарды.

Эл революциягъа дери Котляров деген помещикни джери болгъанды, атына да Котляровский дегендиле.

Уллу Ата джурт къазауатдан сора элге Красивый ат берилгенди. Ол ат анга ариу джерде орналгъаны ючюн аталгъанды.

Элчикде 70-ге джууукъ адам джашайды, ала кёб тюрлю миллетни келечилеридиле.

Красивыйден Кавказске-ге дери 5 километрди, Черкесскеге дери 23 километр чакълы бирди.

Кавказский бла Красивый элледе джашагъан къарачайлыланы саны 1271 адам болады.

Ильичевский эл муниципал къуралышны бютеулей джери 776 гектарды. Элни кесини джери 95 гектаргъа саналады.

Аны тамалы 1937 джыл салыннганды. Аны къурагъан ?Путь Ильича? колхозну биринчи председатели И. П. Падалка болгъанды.

1957 джыл элни атына ?Путь Ильича? деб атайдыла, кеси да ?Родина? колхозну къурамына киреди.

1979 джыл колхоз талай мюлкге бёлюнеди. ?Путь Ильича? бла Пригородный эл ?Ильичевский? колхозгъа киредиле.

Ол кёзюуден башлаб элни атына да Ильичевский деб тебрейдиле.

Бюгюнлюкде анда 1214 адам джашайды ? асламысына къарачайлыладыла.

Ильичевскеден Кавказскеге дери 34 километрди, Черкесскеге дери 10 километр чакълы бирди.

Пригородный элни джери 80 гектаргъа саналады. Шахардан узакъ болмагъаны себебли берилгенди элге бу ат.

Анда 1929 джыл ?Пятилетка? деген эл мюлк артель къуралады. Ары Баталпашинск стансени джарлыракъ къауумундан бир бёлеги киреди.

1934 джыл артелни членлери эл къураб тебрейдиле, бир къауумла Баталпашинскеде кулакга чыгъыб джоюлгъан бай къазакъланы юйлерин арбала, ёгюзле бла ташыб юйле саладыла. Ол юйле бюгюн да турадыла. Элни атына Сталинский деб атайдыла.

1956 джыл элге Пригородный атны бередиле. Элде 900-ге джууукъ адам джашайды.

Пригородныйден Кавказскеге дери 15 километрди, Черкесскеге дери 5 километр чакълыды.

Ильичевский бла Пригородный элледе джашагъан къарачайлыланы саны 2186 адам болады.

Знаменка эл муниципал къуралышны бютеулей джери 565 гектарды. Эл кеси 151 гектарны алады.

Знаменканы кюн чыкъгъан джаны бла Уллу Ставрополь канал ётеди. Алгъын алайда сууну эки джанында эки элчик болгъанды ? Валуйский бла Некрасов деген эки помещикни джерлери.

1928 джыл эки элни тамалында ?Новая жизнь? деген колхоз къуралады. 1930 джыллада бери Харьковдан коммунистле ? ?двадцатипятитысячникле? келедиле.
1939 джыл мюлкню урун- нганлары Бютеусоюз эл мюлк кёрмючге къошуладыла. Колхозгъа ашхы джети- шимлери ючюн асыры кёб байракъ берилгенден, элге Знаменка деб атайдыла. Элде 1731 адам джашай- ды ? асламысы къарачайлы- ды, айтыргъа, 1707 адам бизни миллетни келечисиди. Знаменкадан Кавказске- ге дери 28 километрди, Чер- кесскеге дери 10 километр болады.

Дружба эл муниципал къуралышны бютеулей пло- щады 1396 гектарды. Элни кесини джери 230 гектар болады.
Эл 1922 джыл къуралыб башлагъанды. 1923 джыл элчилени разылыкълары бла анга Дружба аталады. ?Дже- рине кёре ? джыланы? де- генлей, атла эллеге ол кёзю- уде заманнга кёре аталыб баргъандыла.

1930 джыл элде Сталин атлы колхоз къуралады. 1956 джыл 3 колхозну бир-бирине къошуб (?Хаир? (Псыж), Сталин атлы (Друж- ба), Калинин атлы (Ново-Ге- оргиевский)), ?Къобан? кол- хозну къурайдыла.

Ол колхоз Айбаз улу Ра- мазанны башчылыгъы бла джангыртыуну кёзюуюнде совет власть бла бирге бю- теу колхозла бла совхозла къуругъанларында да, аякъ тиреб, бюгюн да атын айт- дырыб турады. Аллай затха бусагъатда тюбеген бек къыйынды.

Друж
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?83). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -2-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?

1930 джыл элде Сталин атлы колхоз къуралады. 1956 джыл 3 колхозну бир-бирине къошуб (?Хаир? (Псыж), Сталин атлы (Друж- ба), Калинин атлы (Ново-Ге- оргиевский)), ?Къобан? кол- хозну къурайдыла.

Ол колхоз Айбаз улу Ра- мазанны башчылыгъы бла джангыртыуну кёзюуюнде совет власть бла бирге бю- теу колхозла бла совхозла къуругъанларында да, аякъ тиреб, бюгюн да атын айт- дырыб турады. Аллай затха бусагъатда тюбеген бек къыйынды.

Дружба элни къатында скифледен, аланладан къал- гъан шахар тюбле, къабыр орунла сакъланнгандыла. Дружба элде 3200-ге джу- уукъ адам джашайды ? ала тюрлю-тюрлю миллетлени адамларыдыла.

Дружбадан Кавказскеге дери 20 километрди, Чер- кесскеге дери 3 километр чакълы бирди. Заречный элни джери 13 гектарды.

Алгъын бу элге Гаркуш- кина дегендиле. Андан сора 30-чу джыллада ?МТС? де- гендиле (машина-трактор станция болгъаны ючюн). Сууну ары джанында бол- гъаны себебли артда бюгюн- нгю атына ие болгъанды.

Элде 340-гъа джууукъ адам джашайды ? асламы- сы къарачайлыды.

Заречныйден Кавказскеге дери 23 километрди, Чер-кесскеге дери 5 километр болады.

Кара-Паго элни джери 37 гектаргъа саналады. 1925 джыл Лоово-Кубан-скеде (Кубина) 2100 адам джашагъанды. Алайда аба-залыла тургъандыла. Бир къауумла, джерлери бол-май, джер юлюш излей бю-гюннгю Кара-Пагогъа кел-гендиле.

Ол кёзюуде алайгъа Ба-рабаш Йадгил дегендиле. Бюгюннгю аты тиширыу ат Къарапагодан къуралгъ-анды. Элде 480 чакълы бир адам джашайды. Кара-Пагодан Кавказске-ге дери 34 километрди, Чер-кесскеге дери ? 17 километр.

Дружба, Заречный, Кара-Паго элледе 2389 къарачай-лы джашайды.

Псыж эл муниципал къуралышны бютеулей пло-щады 1277 гектарды.

Элни кесини джери 464 гектар болады.

Ол 1790 джыл къуралгъ-аннга саналады. Аллында анга алайыны иеси болгъан адамны аты бла Дударуков-ский дегендиле.

Этнограф Х.И. Лавров джазгъаннга кёре, XVII-чи ёмюрню экинчи джарымын-да дударуковчула Лаба бла Уруп сууланы къатындан Зеленчук тёгереги джерле-де джашагъандыла, 1787 джыл а Гитче Зеленчук таба келгендиле. Бёлек джылдан кёбюсю биягъы Гитче Зелен-чук сууну бойнуна къайтхан-ды, бир къаууму да Къобан сууну джагъасында орнал-гъанды.

Абаза эллени юслерин-ден айтхан заманда бир зат-ны эсге алыргъа керекди: абаза эллени джамагъаты бир джерден бир джерге кё-черге ёч болгъанды, аланы ичинде эл орунларын 9-10 кере ауушдургъанла да тю-бейдиле.

Коллективизацияны джылларында Псыжда кёб тюрлю мюлк къуралгъанды, ахырында барысы да ?Къо-бан? колхозгъа киргендиле.

Урушдан сора Псыжда аэропорт да болгъанды. Къа-рачай-Черкесияны авиация-сыны тарихи 1937 джылдан башланады. Ол кёзюуде Су-лимовну (Черкесскени) аэро-дромундан почта-пассажир рейсле

Эрсакон бла Сторо-жевойгъа учуб тургъандыла.

Совет Союзну Джигити З.О. Кунижев бу элденди.

Псыжда 6600-ден аслам адам джашайды ? асламы-сы абазалыды, ичлеринде 35 къарачайлы да джашайды.

Псыждан Кавказскеге дери 20 километрди, Чер-кесскеге дери 3 километрди.

Таллыкъ эл муниципал къуралышны бютеулей пло-щады 669 гектарды.

Элни кесини джери 70 гек-тар болады.

Эл къарачайлыла де-портациядан къайтхан, 1957, джыл къуралыб баш-лагъанды.

Бизни оюмлу къартлары-быз бурун, ата-бабаларыбыз джашагъан джерледе юй орун салыргъа кёлленнген заманда, былайда 168-чи ат заводну юч барагы болгъан-ды. Андан ёзге джукъ да болмагъанды. Айтыргъа, Къарачайны халкъгъа белги-ли башчысы Къарча бюгюн-нгю Суворовкада туугъанды. Таллыкъда джылы суу чыкъгъан джерле да барды-ла. Айтыулагъа кёре , былай-лада нефть да барды.
Орта Азия бла Къазах-стандан къайтхан къарачай-лыла, къолларына балта алыб, сууну джагъаларында ёсген ариу тал тереклени къатларында юйле ишлеб киргендиле. Таллыкъ деб да тал терекле ючюн атал-гъанды.

Алайда аллында ?Холод-нородник? совхозну къура-мына кирген ?Таллыкъ? де-ген мюлк бёлюм ачылады, бу-сагъатда ол ОПХ-гъа бурул-гъанды. Кёб джылны узагъ-ына былайда ВАСХНИЛ-ни сынам мюлкю тюрлю-тюрлю ханс урлукъланы ёсдюрюу бла да кюрешгенди.

Элни тёгерегинде кёб тюр-лю археология сейирликле табылгъандыла: бизни эрагъа дери VI-V-чи ёмюр-леден сакъланнган алтын затла, къыпчакъладан, алан-ладан къалгъан ташдан иш-леннген тиширыу эсгертме, д.а.к.

Таллыкъда 800-ден ас-лам адам джашайды ? ала-ны 773 адамы къарачайлы-ладыла.

Таллыкъдан Кавказскеге дери 48 километрди, Чер-кесскеге дери 30 километр чакълы бирди.

Счастливый эл муници-пал къуралышны бютеу-лей площады 1920 гектарды.

Элни кесини джери 90 гек-тарды.

1908-1911 джыллада гит-че суучукъланы къатларын-да элчикле къуралыб баш-лагъандыла. Счастливый эл болгъан джерде Карамовну юйдегиси орналады. Элчик-ни кесине да Карамовский деб аталады. Аны тёгерегин-де да Аленовский, Кучеров-ский, Косякинский деген эл-чикле къураладыла. Аланы тамалларын Воронеж губер-нияны эллеринден келген адамла саладыла.

Совет Союзну ал джыл-ларында бу эллени джерле-ринде Ильични эмда 1-чи 5-джыллыкъны атлары бла колхозла къураладыла.

1957 джыл къарачайлы-ла, кёчгюнчюлюкден къайт-хандан сора, былайлагъа джайыладыла ? бурун джуртларына. 18 элни бирге къошуб, ол кёзюуде былай-да ?Холоднородник? совхоз-ну къурайдыла. 1964 джыл элге Счастливый деген ат бериледи.

Элде 1600-ден аслам адам джашайды ? кёбюсю къарачайлыды. Счастливыйден Кавказс-кеге дери 39 километрди, Черкесскеге дери 21 кило-метр болады.

Светлый элни кесини джери 81 гектарды.

Эл тенгизни дараджасын-дан 600 метр мийикликде орналгъанды. Аны юсю бла Уллу Ставрополь канал ётеди.

Эл 1850 джыл къуралгъ-аннга саналады. Анда би-ринчи къазыкъ ургъан адам-ны аты бла анга аллында Морозовский дегендиле.

ХХ-чы ёмюрню ал джыл-ларында П.А. Столыпинни аграр реформасы бла бай-ламлы былайлагъа адамла къуюладыла.

1930 джыл коллекти-визация элчиклени кол-хозлагъа бурады. Моро-зовский да ?Первое

мая? колхозгъа кёчеди. 1957 джыл мюлк ?Холод-нородник? колхозгъа кире-ди. 1964 джыл элге джангы ат бериледи ? Светлый, ке-сини да къурамына Булави-новский, Гандробуровский, Погореловский, Поповский элчикле киредиле. Биринчи школ элде 1947 джыл ачылгъанды, 1989 джыл былайда джангы орта школ ишленнгенди. Ол Аф-ганистанда джигитлик этиб джан берген, бу школну та-уусхан Байчораланы Анзор-ну атын джюрютеди.

Элде 700-ден аслам адам джашайды ? кёбюсю къара-чайлыды.

Светлыйден Кавказскеге дери 36 километрди, Чер-кесскеге дери 18 километр джолду. Холоднородник элни джери 82 гектаргъа сана-лады.

Эл орус-япон урушдан (1904-1905) сора къуралыб тебрегенди. Ол кёзюуде иги уруш этген къазакълылагъа уллу джер юлюшле берген-диле ? эл да ол затны юсю бла къуралгъаннга санала-ды. Артда аграр реформа бла байламлы Воронеж та-бадан бери дагъыда кёб адам кёчеди.

Элде кёб къара суу чыгъ-ады, аты да аны бла байлам-лы аталгъанды.

Элде 920 чакълы бир адам джашайды - асламы-сы къарачайлыды.

Холоднородникден Кав-казскеге дери 39 километр-ди, Черкесскеге дери 25 ки-лометр болады.

Счастливый, Светлый, Холоднородник эллени ба-рында да 1984 къарачайлы джашайды.

Ударный эл муниципал къуралышны бютеулей пло-щады 178 гектарды.

Элни кесини джери 51 гек-тар болады.

Элге бу ат гидрокъуру-лушчула бла энергетиклени Уллу Къобан-Калауус сугъ-арыу системаны эмда маги-страль каналда гидростанци-яланы каскадын (1960) иш-леуде тирилик танытханлары бла байламлы аталгъанды.

Алгъын аты Безуглый бол-гъанды.

Элде 1100-ден аслам адам джашайды ? кёбюсю оруслуду, ичлеринде джа-шагъан къарачайлыланы саны 74 адам болады.

Ударныйден Кавказскеге дери 32 километрди, Чер-кесскеге дери 50 километр чакълы бирди.

Чапаевский эл муници-пал къуралышны бютеу-лей площады 1760 гектарды.

Элни кесини джери 377 гектаргъа тергеледи.

1928 джыл Баталпашинск стансени шимал джанында ?Красный партизан? деген коммуна къуралады.

1934 джыл коммуна ?Са-довоогородник? деген эл мюлк артель бла бир болуб, ?Красный партизан? колхоз къуралады.

1964 джыл граждан къа-зауатны джигити В. И. Чапа-евни сыйына элге Чапаевс-кий деб аталады.

Анда кёб тюрлю миллет-ни келечиси джашайды.

Чапаевскеде джашагъан къарачайлыланы саны 5315 адам болады.

Чапаевскеден Кавказске-ге дери 18 километрди, Чер-кесскеге дери 2 километр болады.

(Мындан арысы басма-ланныкъды).
 
"Къарачай" (??84-85).

Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -1-

Багъалы джамагъат! Быйыл октябрны 14-ден 25-не дери
кёзюуде къралда адам санны тергеу бардырылады. Аны бардырлыкъ комиссияла, адамла ишлеб башлагъандыла. Ёзге кесибиз да тергеуге тюшер ючюн къайгъырыргъа ке-
рекбиз. Сансызлыкъ этиб, бир джанында къалыб кетмегиз бир адамыбыз да тергеуге тюшмей къалмасын. Миллетлигигизни да джаздырмай къоймагъыз. Биз кертиси да къаллай бир болгъаныбызны билирге керекбиз. Кёб болургъа кюрешейик. Кёбню насыбы да кёбдю.


ГЕРБЕКЛАНЫ Нюрлю, экономика илмуланы кандидаты.

Аллы газетни 79-чу, 80-чи, 81-чи, 83-чю номер-лериндеди.

ДЖЁГЕТЕЙ АЯГЪЫ РАЙОН

1935 джыл къуралгъанды. Аны бютеулей площады 24835 гектарды. Районну джамагъатыны саны 52200 адамды. Анда джашагъан къарачайлыланы саны 39406 адам болады.
Сарытюз эл муниципал къуралышны бютеулей пло-щады 2800 гектарды.
Элни кесини джери 328 гектаргъа саналады.
Сарытюз Къумуш бла Красногорка эллени арасын-дады. Совет власть орналгъ-андан сора къарачайлыла-ны бир къаууму тар ёзенле-ден тюз джерлеге кёчеди, алай бла 1921-1924 джылла-да Къызыл Къарачай, Тере-зе, Элтаркъач элле къурала-дыла.
Сарытюзню тамалын 1924 джыл тебердичи Бат-чаланы Ильяс салгъанды. Аты да ?сары тюз? деген магъананы береди.
1943 джыл ноябрны 2-де (гюрге кюн) халкъыбызны юсюне джалгъан терслик-лени къуюб, мингле бла джылланы джашаб келген джуртларындан кёзкёрмез-ге, Орта Азия бла Къазах-станны къум тюзлерине, ашырадыла. Ма ол заман-да элге къарачайлыла атагъан атны да къызгъана-дыла, анга Прикубанский деб атайдыла.
Уллу Ата джурт къазауат-да Сарытюзден 156 адам джан бергенди. Ёртенладан бир юйдегиден 4 къарнаш, Биджиладан 4 къарнаш, Бо-ташладан 3 къарнаш уруш тюзледен къайтмай къалгъ-андыла. Бюгюн элни кесини аты орнуна да салыныб, бу юйдегилени атлары бла орамла да аталгъандыла.
Былайда бир затны эси-гизге салыргъа излейбиз. Ким да билгенден, бизни кё-чюргенлери себебли халкъ-ыбызны келечилерине Со-вет Союзну Джигити деген атны бермей тургъандыла.
1943 джылгъа дери, совет аскерле ызларына ыхтыры-лыб баргъан кёзюуде, бютеу СССР -ден 30 минг совет ас-керчи Совет Союзну Джиги-ти деген атха теджелгенди ? аладан 40 адам къарачайлы болгъанды. 1943-1945 джыллада Совет Союзну Джигити деген атха миллион совет аскерчи теджелгенди. Къарачайлыла аланы ичин-де къаллай бир боллукъла-рын (неда болгъанларын) эсеблерге да къыйынды.
Аладан сынгар бир адам-гъа ? Багъатырланы Харун-нга ? берилгенди ол ат къа-зауатны кёзюуюнде.
Бюгюнлюкде Джигит де-ген атны 11 адамыбыз джю-рютеди. Биз аланы юслерин ден артдаракъ айтырыкъбыз.
Уллу Ата джурт къазауатха дери элде Ворошилов атлы колхоз болгъанды.
Элни къатында орналгъан дорбунлагъа турист маршрутла салыннгандыла ? ?Теплая?, ?Кадет-Дорбун?, д.а.к.
Сарытюз къарачай эл болгъанлыкъгъа, анда кёб тюрлю миллетни келечилери джашайдыла.
Сарытюзде джашагъан къарачайлыланы саны 3746 адамды.
Сарытюзден Джёгетей Аягъы шахаргъа дери 25 километрди, Черкесскеге дери 43 километр болады.
Джёгетей эл муниципал къуралышны бютеулей джери 6248 гектарды.
Джангы Джёгетей элни джери 162 гектаргъа саналады.
Джангы Джёгетей къарачайлыла депортациядан къайтханларындан сора къуралгъанды ? 1957 джыл. Джёгетей сууну аты бла аталгъанды эл. Анга ?Къобустала?, ?Чалманла? деб да айтыучандыла халкъда.
Аллында эл ?Джёгетей Аягъы? совхозну бир бёлюмюне саналгъанды, 1965 джыл кеси айырылыб ?Джёгетей? совхоз болады.
Элни ичи бла Ючкекеннге джол ётеди.
Къарачай элге саналгъанлыкъгъа, элде башха миллетлени келечилери да джашайдыла.
Джангы Джёгетейден Джёгетей Аягъына дери 10 километрди, Черкесскеге дери 28 километрди.
Эски Джёгетейни джери 199 гектарды. Тийре-тийреге юлешиниб, Джёгетей сууну джаны бла Къызыл Къаладан Джангы Джёгетейге дери джетиб тохтайды.
Джёгетей ёзенде 1795 джылдан къалгъан къарачай къабырла бардыла.
Белгилисича, 1828 джыл Хасаука урушдан сора, Къарачай сыйлы кесаматны тамалында Эресейни къурамына киреди. Ызыбызгъа айлансакъ, Асхакъ Тимурдан сора алан кърал, къуш тюгюнлей чачылыб, кими Тау Артына, кими Кърымгъа къачады.
Бир кесегибиз да мийик тауланы тар ёзенлеринде бугъады. Алайда джашаб тургъанлай, бир кюнню Хасаука уруш барыб, къарачай халкъны аллында тургъан акъылманларыны тюз оноулары бла миллетин къырдырмай, Къарачай Эресейге къошулады.
Хасаука урушда Эммануэлни 150 аскерчиси ёлгенди, къарачайлыла 12 адамларын тас этгендиле. Ол урушда ёлген джигит Умарны джыры да барды. Асыры залимден анга ?эки атыб тютюнюн бир этиучю? дегендиле. Бюгюнлюкде талай тукъум аны кесиники этиб даулашады. Умар къайсы тукъумдан болгъанын киши да билмейди. Бир затны уа барыбыз да билебиз: ол къарачайлыды, тарихибизде махтаулу ызын къойгъанды.
Къарачайны адам саны кёб, джери аз болгъаны себебли, орус патчах бизни миллетге тюз джерледе эл орунла береди, алай бла,
аланланы туудукълары ? къарачайлыла ? аланла бурун джашагъан джерлеге ие болуб башлайдыла. Алайды да, Джёгетей ёзен да, арадан джюзле бла джылла ётгенден сора, аны джеринде тарих ыз къойгъан ахлусуну ту удукъларына эшиклерин кенг ачады.
Хасаука кесаматдан сора къарачай миллет сёзюне толу болгъаны себебли (айтыргъа, бизни миллетден чыкъгъанды ?Навеки с Россией? деген девиз), патчах разылыгъын билдире, 1893 джыл майны 20-да Кавказ аскер округну аскерлерини командующийи генерал адъютант Шереметьев бегим чыгъаргъанды. Анда былай айтылгъанды: ?Все леса, расположенные по верховьям р. Кубани и её притокам: Теберде, Худесу, Дауту, Джеланколу и Маре, состоящие из хвойных и лиственных насаждений и за нимающие площадь прибли зительно 100 т. д. (тысяч де сятин) составляют достояние всего карачаевского племени, не подлежат распреде лению между отдельными аульными обществами?.
1910 джыл къарачай мил лет тюз джерлеге чыгъа тебрегенинде, джангыдан указ чыкъгъанды. Чегет эм уллу байлыкъгъа саналгъаны себебли, указ чегет бла байламлы болгъанды: ?Все леса Карачая, состоявшие в постоянном пользовании населения, оставить за карачаевским народом на праве нераздельной общественной собственности?.
Джёгетей эллени къуралыулары 15 джылны узунуна баргъанды ? Огъары Тала, Орта тийре, Эки суу арасы деген атла ол затха шагъатлыкъ этедиле.
1926 джыл Эски Джёгетейде 5942 адам джашагъанды. Коллективизацияны заманында ?13 лет Октябрю? деген колхоз къуралады. 1939 джыл ВЛКСМ-ни крайкому Джёгетейде джаш тёлюню, социалист эришиуге чакъырыб, ючюнчю бешджыллыкъны сыйына эм иги аскер атланы ёсдюрейик эмда ворошиловчу атчыланы хазырлайыкъ, деген башламын джаратыб къабыл кёргенди.
Джёгетейчи джаш Багъатырланы Харун Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде Днепр суудан ётген заман да этген джигитлиги ючюн Со вет Союзну Джигити деген атха ие болгъанды. 1992 джыл Гербекланы Магомет-
ге Россия Федерацияны Джигити ат берилгенди. Ол зат Россия Федерацияни биринчи Президенти Борис Ельцин Сталин бла Берияны терсликлери ючюн кёчюрюлген миллетледен кечмеклик тилегенден сора болгъанды. Эски Джёгетейден Джёге тей Аягъына дери 18 километр барды, Черкесскеге дери 36 километр болады.
Къызыл Къала элни кесини джери 102 гектар болады.
Эл 1928 джыл къуралгъ анды. Адамла бери эски къа рачай элден ? Хурзукдан ? кёчгендиле. Элде биринчи юй орунну Мамаланы Джанибек салгъанды.
Урушха дери былайда Ворошилов атлы колхоз болгъанды. Къарачайлыланы кё чюргенден сора элни атына Каменное атагъандыла. (Ке лишмей да къалмайды, элде адам къалмаса, эл ташджю рек болмай не этерик эди?) Къарачайлыла ?тутмакъ дан? къайтхандан сора эл кесини атын табады.
Къызыл Къаладан узакъ болмай, 2 километр чакълы барыб, XVI-чы ёмюрден сакъланнган Гошаях бийчени къаласы сюеледи. Анга Гошаях къала дейдиле.
Джёгетейни ёзени башха археология эсгертмеле бла да байды.
Къызыл Къаладан Джёгетей Аягъына дери 21 километр барды, Черкесскеге дери ? 39 километр.
Эски, Джангы Джёгетейледе эмда Къызыл Къалада джашагъан къарачайлыланы саны 7975 адам болады.
Красногор эл муниципал къуралышны бютеулей площады 1616 гектарды.
Красногорка элни кесини джери 251 гектаргъа саналады.
Алгъын анга Верхне-Кубанская дегендиле.
Красногоркагъа аты аны тёгерегинде къызыл бояулу къаяла болгъанлары ючюн аталгъанды. Аны тамалын 1861 джыл къобан къазакъ аскерлени къазакълылары салгъандыла.
Красногорка станседе 2144 адам джашайды ? асламысы оруслула бла къарачайлыладыла.
Красногоркада джашагъан къарачайлыланы саны 1376 адамды.
Красногоркадан Джёгетей Аягъына дери 20 километр барды, Черкесскеге дери 38 километр болады.
Къойдан эл муниципал къуралышны бютеулей площады 782 гектарды.
Къойдан элни кесини джери 49 гектар болады.
Къойдан Пристань бла Николаевканы арасында орналгъанды. Алим М. А. Хабич улу чертгеннге кёре, эл ?къой суу? деген магъананы тутады. Башха тюрлю топонимика оюмла да джюрюйдюле. Былайда Абазинка суучукъ барады, анга алгъын Тохтамыш суу дегендиле. Джюрюген хапарлагъа кёре, былайда ногъайлыла джашагъандыла, элге эмина ауруу кириб, барысы да къырылгъандыла.
Эл 1926 джыл къуралгъаннга саналады, атына да алайда Красный Востокдан чыкъгъан абазалыла джашагъанлары себебли Абазинка дегендиле.
1957 джыл къарачайлыла Орта Азия бла Къазахстандан къайтханларындан сора 200 къарачай юйдеги бери кёчгенди.
Алайды да, элни огъары джанында, Къойдан Пристаннга къошулгъан джерде, къарачайлыла джашайдыла, элни тёбен джанында абазалыла орналгъандыла. Элде абазалыла бла къарачайлыладан сора да башха миллетлени келечилери бардыла. Къойданда джашагъан къарачайлыланы асламысы, Пристань, Чапаевский, Холодный элледеча, Орта Азия бла Къазахстаннга кёчгюнчю, Мара элде джашагъандыла.
Къойдан элде 828 адам джашайды ? аладан 347 адам къарачайлыды.
Къойдандан Джёгетей Аягъына дери 22 километрди, Черкесскеге дери 17 километр барды.
Гюрюлдеуюк эл муници-пал къуралышны бютеулей площады 1515 гектарды.

Элни кесини джери 111 гектар болады.

Эл 1861 джыл къуралгъаннга саналады, алай а былайда VII-VIII-чи ёмюрледен
 
"Къарачай" (??84-85).
Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -2-

Эл 1861 джыл къуралгъаннга саналады, алай а былайда VII-VIII-чи ёмюрледен къалгъан, сын ташларында араб тилде джазыулары болгъан, къарачайча ишленнген къабырла бардыла. Бир ташны юсюнде Гербек улу деб
джазыу барды. Анда биринчи юй салыб джашаб башлагъан Лайпанланы Чекку болгъанды. Элни аты гюрюлдеген сёзден чыкъгъанды. Джёгетей суугъа къошулгъан суучукъла суу къобхан заманда гюрюлдегенлери ючюн берилгенди элге бу ат. 1921 джыл колхоз политиканы ушатмагъанла элден таугъа кетедиле. Ол заман-
да элни кюйдюредиле. Алай а бир-эки джылдан эл джангыдан айныйды. 1930 джыл ?13 лет Октябрю? деген колхоз къуралады.
Гюрюлдеуюк аягъында Барадинни дорбуну деб барды. Ол партияны политикасына къаршчы баргъан сотник командир, 1931 джыл сентябрь айда былайда джаралы болуб ауушхан къарачай джашны аты бла аталгъанды. 1957 джыл къарачайлыла депортациядан къайтханларындан сора эл ?Джёгетей? совхозну къурамына киреди. Элде джашагъан къарачайлыланы саны 1522 адамды.
Гюрюлдеуюкден Джёгетей Аягъына дери 18 километрди, Черкесскеге дери 36 километр чакълы бирди. Джёгетей Аягъыны (Джёгетей шахарны) бютеулей площады 3155 гектарды. Ол районну аралыгъыды.
Джёгетей Аягъыны тамалын 1861 джыл Хопёр полкну къазакълылары салгъандыла. 1975 джылгъа дери ол стансе болгъанды.
Джёгетей Аягъы стансе къалгъан станселеден эсе кечирек къуралгъанды.
Стансени тарихинде эм магъаналы ишлени бири темир джолну къурулушуду. 1940 джыл газетледе былай чыкъгъанды: ?Поезд, Къарачайгъа джюк алыб, джангы темир джол бла Джёгетей станциягъа келди. Паровоз таууш бютеу Къобан ёзенни уятды...?.
Джёгетей Аягъыны къыбыла джанында КъобанКъалауус гидросистеманы баш къурулушу орналгъанды.
Былайда Къобанны ырхысыны аллына 40 метр мийиклиги болгъан бетджан салыннганды.
1962 джыл суу джыйылыб башлагъанды, 35 миллион кубометр суу джыйылгъанында, ырхыны гидрокъурулушчула ишлеген Уллу Ставрополь илипиннге (каналгъа) джибередиле, суу къытлыкъ этген районлада аны кючю бла 3 миллион гектардан аслам джер сугъарылады.
Джёгетей Аягъында ?Кавприятиеле бардыла.
Шахарны тёгерегинде кёб тюрлю сейир археология эсгертмеле, палеонтология бла байламлы затла табылгъандыла.
Джёгетей Аягъында кёб миллетни келечиси джашайды.
Джёгетей Аягъындан Черкесскеге дери 18 километрди.
Кубина эл муниципал къуралышны бютеулей площады 2652 гектарды.
Элни кесини джери 216 гектар барды.
Этнограф Л.И. Лавров былай джазады: ?... Кубина чынг аллында Кума сууну къатында, ызы бла Къарданик сууда, артда Джёгетей сууда болгъанды, 1862 джылдан бери уа бусагъатда тургъан джериндеди.?
Эл 1862 джыл къуралгъаннга саналады.
Аны аты тюрленир ючюн къалмагъанды - ?Лоовский?, ?Кубанско-Лоовский? дегендиле, совет властны ал джылларында элге Кубань дегендиле ? Къобан сууну бойнунда орналгъаны себебли.
Бир-бирде Кубинагъа ?Алтыгюз? да дейдиле ? алты ёгюз деген магъанада. Джюрюген хапарлагъа кёре, ногъайлыла былайтын ёгюзле бла багъаналаны ташыгъандыла.
1931 джыл былайда В. П. Чкалов атлы колхоз къуралады. Урушдан сора Кубинаны джеринде В.П. Чкалов бла Г.К.
Жуков атлы колхозла болгъандыла, артдаракъда, 1957 джыл, ала ?Красногорский? колхозгъа киргендиле. 1991 джыл ?Кубинский? деген коллектив мюлк къуралгъанды.
Элде Къобан сууну юсю бла эки кёпюр болгъанды. Бири 1907, экинчиси да 19391941 джыллада ишленнгендиле. Ала къазауатны заманында ууатылгъандыла ? немецлени ётдюрмез ючюн.
Кубинадан Джёгетей Аягъына дери 8 километрди, Черкесскеге дери 25 километр болады.
Джёгетей Аягъы бла Кубинада джашагъан къарачайлыланы саны 20279 адамды.
Важный эл муниципал къуралышны бютеулей площады 2014 гектарды.
Элни кесини джери 193 гектаргъа саналады.
Ол 1926 джыл къуралгъанды. Анда биринчи юй орун салгъанла Красногорка стансени адамлары болгъандыла. Элни джеринде къуралгъан биринчи колхозну аты ?Баткомсомол? болгъанды. (Баталпашинский комсомол). 40-чы джыллада колхозну атын тюрлендиредиле ? ?Красноармеец? атайдыла.
Къазауатны джылларында Сталинни къыйынлыгъы бла къарачайлыланы кёчюредиле, эл бош къалады, аны бла Важныйге Кърымдан эмда Ставрополь табадан ачлыкъ-джаланнгач-
ну къурамына киреди.
Элни кёб сейирлик табигъат эсгертмеси барды. Аланы ичинде ?Шайтан тамакъ? деген дорбунну айтыргъа боллукъду. Аны узунлугъу эки километрге джете кетеди.
Важныйде 1700-ден аслам адам джашайды. Къарачайлыланы саны 1560 адамды. Важныйден Джёгетей Аягъына дери 13 километр
барды, Черкесскеге дери 31 километрди.
Элтаркъач эл муниципал къуралышны бютеулей площады 4053 гектарды. Элни кесини джери 263 гектар барды.
Элни юсю бла Джёгетей Аягъындан Нарсанагъа джол барады.
Элни атыны юсюнден кёб оюм барды. Айтыулагъа кёре,
200 джылны мындан алгъа элге эмина киргенди, ол заманда: ?Эл тарды, къач?, деб элден къачхандыла.
XIX-чу ёмюрде былайы Кърымшаухалланы джерлери болгъанды. Бюгюн джашагъан адамланы ата-бабалары бери 100 джылны мындан алгъа кёчгендиле. Уллу Къарачайдан бери адамла 1923 джыл кёчюб тебрегендиле. Ол заманда Элтаркъачны аты ?Джеркли? болгъанды. Бир да ишексиз, джерк тереклери кёб болгъаны бла аталгъанды.
Былайда биринчи колхоз III-чю Интернационал атлы болгъанды, кесине да 19 юй киргенди. Элни биринчи председатели Эдиланы Шабат болгъанды.
1926 джыл элде 1178 адам джашагъанды. Эл советни биринчи председатали гюрджюлю Хангери Лобжанидзе болгъанды. Аны туудукълары элде энтда да джашайдыла.
Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде урушха 300 эркиши кетгенди, аладан сау-эсен сынгар 36 къайтханды. Аланы кёбюсю джигитлик этиб джан бергендиле. Къаракетланы Юнюсге Белоруссияда партизан болуб уллу батырлыкъ танытханы ючюн Россия Федерацияны Джигити деген сыйлы ат аталгъанды. Элде школ аны атын джюрютеди.
Халкъыбыз депортациягъа тюшген джыллада элге Подлесное дегендиле.
Къарачай-Черкес Республиканы 2003 джыл сайланнган Президенти Батдыланы Азрет-Алийни джашы Мустафа бу элден чыкъгъанды. Элтаркъач къарачай элди, айхай да, анда башха миллетлени келечилери да джашайдыла. Былайда къарачайлыланы саны 2693 адамды.
Элтаркъачдан Джёгетей Аягъына дери 25 километрди, Черкесскеге дери 43 километр джолду.
(Мындан арысы басмаланныкъды).
 
Tinibek

Джаша, бек керекли ишни этесе. Энди былайгъа газетни 86 номериндегисин да салсанг.

Статьяны аягъы уа - газетни энди чыгъарыкъ - 87 номеринде басмаланныкъды.
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?86). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -1-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?



Россияда адам санны тергеу барады
////////////////////
ГЕРБЕКЛАНЫ Нюрлю, экономика илмуланы кандидаты.
Аллы газетни 79-чу, 80-чи, 81-чи, 83-чю, 84-85-чи номерлериндеди.
ГИТЧЕ КЪАРАЧАЙ РАЙОН 1922 джыл къуралгъанды. Аны бютеулей площады 33067 гектарды. Анда джа-шагъан къарачайлыланы саны 37082 адам болады.
Къызыл Покун эл му-ниципал къуралышны бютеулей площады 2181 гектарды.
Элни кесини джери 164 гектар барды.
Къызыл Покун деб элге большевиклени зама-нында аталгъанды. ?Покун? деген сёз кимни болса да аты болур, деген оюм джюрюй-дю. Былайгъа революциягъа дери Мхал дегендиле. 1918 джыл акъ гвардиячыла элни къурутуб кетгендиле.
1922-1923 джыллада Уллу Къарачайдан чыкъгъ-анла былайда эл къурагъ-андыла, атына да Къызыл Покун атагъандыла. Аллын-да Учкуландан, Хурзукдан, Къартджуртдан былайгъа 60 юйдеги кёчеди. 1927 джыл элни джамагъаты 2000-нге джууукъ адам бо-лады.
1928 джыл элчиле ?Къы-зыл малчы? деб малчы мюлк (товарищество) къу-райдыла. 1931 джыл былай-да ?Ленинская кузня? де-ген колхоз къуралады.
Уллу Ата джурт къазауат-ха элден 151 адам кетгенди
? 97-си уруш тюзледе джи-гитлик этиб джан бергендиле.
Къызыл Покунда кёб тюр-лю миллетлени келечилери джашайдыла ? къарачай-лыланы саны 1111 адамды.
Элден Ючкекеннге дери 18 километрди, Черкесскеге дери 62 километрди.
Красный Курган эл му-ниципал къуралышны бютеулей площады 5255 гектарды.
Элни кесини джери 470 гектар барды.
Бу эл биринчи совет беш-джыллыкъда джаратылгъ-анды. 1930 джыл маршал М. С. Будённыйни (1883- 1973) бегими бла Нарсана ша-хардан 10 километр узакъ-лыкъда таза къарачай тукъ-умлу атланы чыгъарыугъа джораланыб 168-чи аскер ат завод къуралады. Дуния башында Къарачайгъа джол салгъан алимле, джо-лоучула, джазыучула узакъ ёмюрлени ичинде халкъы-бызны атларыны ариулукъ-ларыны, чыдамлылыкъла-рыны, акъыллы малла бол-гъанларыны, къызыу чаб-ханларыны хакъындан уллу махтау бла джазгъан-дыла. Къарачай тукъумлу атла Кавказда эм буруннгу-ланы биридиле, табигъат бо-лумгъа иги келишгенлери бла тау джоллада алларына кишини иймегендиле. Минги Тауну тёппесине биринчи чыкъгъанла да къарачай тукъумлу атладыла! Бир да ишексиз, акъылман Будён-ный, ол затладан терен ха-парлы болуб, эс бёлгенди къарачай атлагъа.
?Карачаевский? Гос-племзавод Шимал Кавказ-да эм игилени бирине са-налады.
Красный Курган ат завод бла бирге айтылыб келеди. Уллу Ата джурт къазауат-дан сора Красный Курган эл советни къурамына Да-лон, Пригревы, Кулян Бал-ка деген элчикле киргенди-ле. 1970 джылдан бери ала джокъдула.
Элде кёб миллетни келе-чиси джашайды - къарачай-лыланы саны 3306 адамды.
Красный Кургандан Юч-кекеннге дери 6 километр-ди, Черкесскеге дери - 86 ки-лометр.
Красный Восток эл му-ниципал къуралышны бютеулей площады 4845 гектарды.
Элни кесини джери 473 гектарды.
Эл 1861 джыл къуралгъ-аннга саналады.
Алгъын аны аты Гвым-локт (Кумско -Лоовский) болгъанды. Ол талай гитче абаза элчикден къуралгъ-анды. Бюгюнлюкде да аны эски тийрелери айтылгъан-лай турадыла ? Трамкт, Локт.
Совет властны ал джыл-ларында элге Красный Во-
//////////////////
сток атайдыла. 1929 джыл былайда ?Дуней Лашара? (?Джарыкъ дуния?) деген колхоз къуралгъанды. Мюлк кесини атлары бла белгили болгъанды. ВДНХ-гъа барыб, ёчле да алгъанды.
1959-1962 джыллада элни къыйырында гара суула ачылгъандыла.
Красный Востокда 3200ден аслам адам джашайды, асламысы абазалыды, ичлеринде 96 къарачайлы да барды. Красный Востокдан Ючкекеннге дери 22 километрди, Черкесскеге дери - 58 километр .
Кичи Балыкъ эл муниципал къуралышны бютеулей площады 3881 гектарды. Кесини джери 74 гектар
болады.
Эл тенгизни дараджасындан 1499 метр мийикликде орналгъанды.
XIX-чу ёмюрню экинчи
джарымында къарачайлыла былайлада - кеслерини эски джуртларында - орналыб - тебрейдиле.
1927 джыл Кичи Балыкъ эл къуралады. Аллында анга Ленин-Юрт дегендиле. 1926 джыл анда 188 адам джашагъанды. 1934 джыл элде къарачай тукъумлу къойланы ёсдюрюб башлайдыла.
Элни тёгерегинде аланладан къалгъан эл тюбле табылгъандыла, былайда дагъыда кёб сейир дорбунланы кёрюрге боллукъду, гара суула да аз тюлдюле. Былайда джашагъан миллетни асламысы къарачайлыды.
Кичи Балыкъдан Ючкекеннге дери 31 километрди, Черкесскеге дери - 111 километр.
Схауат элни кесини джери 20 гектаргъа саналады. Бу буруннгу къарачай эл тенгизни дараджасындан 1250 метр мийикликдеди. Кеси да 1698 джыл къуралгъанды. 1706 джыл элге эмина кириб, элни къурутургъа джетдиреди. Эмина дагъыда эки кере киреди ? 1760 эмда 1790 джыллада. Адамла, башларын алыб, Къабарты бла Дагъыстаннга къачадыла. Аланы туудукъларын Къабарты бла Дагъыстанда бюгюнлюкде тукъумлары бла бет тюрсюнлеринден таныргъа боллукъду. ХХ-чы ёмюрню ал сюремине эл джангыдан айныйды, анда 2000 чакълы бир адам болады.
1930 джыллада Схауат Къарачайны эм ариу, эм таб джарашхан эллерини бирине саналады. Анда Карл Маркс атлы колхозда 800 ат бла 2000 тууар мал тутхандыла.
Эл ёсюб, джашнаб бара тургъанлай, Уллу Ата джурт къазауат башланады. Элден 100 джаш адам, джигитлеча сермешиб, уруш тюзледе ёледиле. Аны бла да къалмай, халкъгъа зорлукъ джетдириб, элден тамыры бла къобарыб, Орта Азияны къум тюзлерине ашырадыла. Тюзлюк орнун табыб, къарачай халкъ джуртуна къайтханында, миллет Схауатха бармай, джолу табыракъ, тюзюрек джерлеге джайылады.
Кёб джылны элни атычууу сагъынылмай туруб, артдаракъда алайда ?Схауат? совхоз къуралады. Ол мал аш хазырлау бла кюрешеди. Аны бла байламлы бери акъырын-акъырын адамла къайтыб башлагъандыла. Бюгюнлюкде анда 50-ге джууукъ адам джашайды.
Россия Федерацияны Джигити, лётчик Голаланы Д. Н. (1917-1943 дж. дж.)бу элден чыкъгъанды. Схауат джуртубузну эм ариу джерлерини бириди ? тёгеринде чучхурла, дорбунла, адам сейирге къалырча къаяла, археология эсгертмеле бардыла, гара чыкъгъан джерле да кёбдюле. Аллайланы бири ?Чыпчыкъланы гара суулары? деб бюгюн да айтылыб турады.
Оюлгъан Схауат бизни джангы тарихибизни эсгертмесиди.
Схауатдан Ючкекеннге дери 43 километрди, Черкесскеге дери - 123 километр.
Кичи Балыкъда, Схауатда (Мушт элчик бла бирге) джашагъан къарачайлыланы саны 713 адамды.
---------------------
Джагъа эл муниципал
къуралышны бютеулей площады 1659 гектарды. Элни кесини джери 242 гектарды.
Эл совет властха дери Смирнов деб бир бай адамны джери болгъанды. 1927 джыл алайда эл къуралгъанды. Ол сууну (Подкумок) джагъасында орналгъаны себебли, анга Джагъа деб атайдыла. Ол кёзюуледе
----------
Даусуз, Элкъуш, Терезе элле да джаратылгъандыла. Джагъа къарачай эл болгъанлыкъгъа, анда башха миллетлени келечилери да джашайдыла. Былайда къарачайлыланы саны 2407 адамды.
Джагъадан Ючкекеннге дери 4 километрди, Черкесскеге дери - 84 километр. Первомайский эл муниципал къуралышны бютеулей площады 2595 гектарды.
Кесини джери 383 гектарды. Эл Терезе бла Ючкекенни арасында орналгъанды. Алгъын анга Абуковский дегендиле. 1920 джыл апрелни 30-да элни атына Первомайский деб атайдыла ? 1-май байрамны сыйына. 1926 джыл былайда 432 адам джашагъанды. 1927 джыл атчылыкъны айнытыр мурат бла Первомайскеде кърал ат орунла ишленнгендиле. 1937 джыл СССР-ни Совнаркому къарачай тукъумлу атланы ёсдюрюуден кърал питомник ачаргъа бегим алгъанды.
Урушдан сора былайда республикаланы арасында ветбаклаборатория, кирпич завод, джау-бышлакъ завод, совхоз-техникум ишлеб башлагъандыла.
Элде асламысына къарачайлыла джашайдыла, башха миллетлени адамлары да бардыла.
Первомайскеде джашагъан къарачайлыланы саны 5430 адамды.
Первомайскеден Ючкекеннге дери 3 километрди, Черкесскеге дери 77 километр барды.
Римгорка эл муниципал къуралышны бютеулей площады 825 гектарды. Кесини джери 146 гектарды.
Бу эл Джагъа бла Ючкекенни ортасында орналгъанды, ол тенгизни дараджасындан 1094 метр мийикликдеди.
Бизге джетген хапарлагъа кёре, Асхакъ Тимур аланлагъа чабхан кёзюуде Зурум бийче, къаласыны башындан джау аскерлеге къолунда къамасы бла чынгаб, къазауат этгенди. Римгорка болгъан джерде Зурум къала сюелгенди. Элни аты да артда Римгоркагъа бурулгъанды. Алайда алан эл чачылгъанды ? къырылгъаны къырылгъанды, къалгъаны да башын алыб алайдан таула таба къачханды.
Артдаракъда Боргустан стансени къазакълылары былайгъа юйюрсюннгендиле, 1910 джыл эл къураб, Римгорка атагъандыла.
1928 джыл къарачайлыла бери, эски джуртларына, кёчюб тебрегендиле. 1929 джыл былайда ?Ударник? колхоз къуралгъанды, ызы бла ол ?13 лет Октябрю? деген совхозгъа бурулгъанды. 1985 джылдан бери ол да ?Римгорский? совхозгъа айланнганды. Элде джашагъан миллетни асламысы къарачайды.
Былайда аланла джашагъанларын бегитген кёб затла бардыла. Айтыргъа, Римгорка элни тёгереги археология эсгертмеледен толуду. Ол эсгертмелени хакъындан XVII-чи ёмюрде алимле джазгъандыла. Римгорканы башында биз сагъыннган эски къала сакъланнганды, аны къатында къая ичинде керкилиб 33 суу бёчке, джер тюбюнде зийдан (тюрьме),
---------------------------
катакомбала, оюлгъан къала тюбле, къабырла табылгъандыла. Бу затла барысы да VI-XIII-чю ёмюрледе былайда кючлю кърал болгъанына шагъатлыкъдыла.
Римгоркада джашагъан къарачайлыланы саны 2112 адамды.
Римгоркадан Ючкекеннге дери 4 километрди, Черкесскеге дери - 84 километр.
Терезе эл муниципал
-----------
къуралышны бютеулей
площады 6549 гектарды.
Кесини джери 642 гектар болады.
Бу эл 1922 джыл къуралгъаннга саналады. Гитче Къарачай районну тау джерлеринде джашагъанлагъа былайда джер юлюшле бериб бери кёчюргенлеринде, эл къураб, Терезе деб атагъандыла.
1928 джыл Терезе элде Къарачайда биринчи колхоз къуралгъанды, терезечиле биринчи болуб Къарачайда джер бла хайырланыргъа кърал акт алгъандыла. Былайда орналгъан Сталин атлы колхоз 1935 джыл областда юч онглу мюлкню бирине саналгъанды.
Къарачайлыла депортациядан къайтханларындан сора былайда ?Терезе? совхоз къуралгъанды, ол да областда эм ашхыланы бири болуб тургъанды.
Бурундан къалгъан археология эсгертмеле былайда да кёбдюле.
Терезеде асламысына къарачайлыла джашайдыла. Аланы саны 6617 адамды. Терезеден Ючкекеннге дери 5 километр барды, Черкесскеге дери - 75 ки-
лометр.
Ючкекен эл муниципал къуралышны бютеулей площады 4583 гектарды.
Элни кесини джери 833 гектаргъа са
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?86). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -2-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?


Терезеде асламысына къарачайлыла джашайдыла. Аланы саны 6617 адамды. Терезеден Ючкекеннге дери 5 километр барды, Черкесскеге дери - 75 ки-
лометр.
Ючкекен эл муниципал къуралышны бютеулей площады 4583 гектарды.
Элни кесини джери 833 гектаргъа саналады, ол кеси да Гитче Къарачай районну аралыгъыды.
Эл 1922 джыл къуралгъаннга саналады. Тауладан чыгъыб, Уллу Къарачай ёзенни джамагъаты бурун ата-бабалары джашагъан кенг, тюз джерледе элле къурайды ? алай бла джаратыладыла Элтаркъач, Къызыл Покун, Терезе, Ючкекен элле, бютеулей да бу эллеге 500 юйдеги кёчгенди.
Ючкекен орналгъандан сора, алайда Киров атлы колхоз да къуралады.
Арадан онла бла джылла ётгенден сора, ?Ючкекен? совхоз къуралгъанды. Элни тёгерегинде кёб археология эсгертме барды. 2 минг джылны бизни эрагъа дери къабыр тёбеле (курганла) табылгъандыла, аны кибик VIII-IX-чу ёмюрледен къалгъан къаялада орналгъан шиякыла да бардыла анда.
Уллу Ата джурт къазауатны джылларында джигитлик этген талай джашха:
А. М. Ижа улугъа, Д. Н. Гола улугъа, Х. А. Чочу улугъа, К. Д. Бежановгъа Россия Федерацияны Джигити деген атла берилгендиле, Ючкекенде алагъа эсгертмеле салыннгандыла. Ала Гитче Къарачай райондан чыкъгъандыла.
Ючкекенде кёб тюрлю миллетни келечиси джашайды. Къарачайлыланы саны 14624 адам болады. Ючкекенден Черкесскеге дери 80 километрди. Элкъуш эл муниципал къуралышны бютеулей площады 694 гектарды.
Элни кесини джери 62 гектар болады.
Бу эл Къарачай-Черкес Республика бла Ставрополь крайны административ чегинде орналгъанды. Нарсанадан 5 километр узакълыкъдады.
1926 джылгъа дери аны аты Сталин-Юрт болгъанды.
Уллу Ата джурт къазауатны джылларында элкъушчула, ?Колхозник Карачая? деген самолетну иш-
--------------------------
леуге ачха джыяйыкъ, деген чакъырыу бла чыкъгъандыла. Ол чакъырыуну тамалында миллион сом ачха джыйылыб къралгъа берилгенди. ?Элкъуш? деген ат элде кёб уллу къушла болгъанлары бла байламлыды.
Биринчи кёчюб келген адамла, аланы кёрюб, бек сейирсиннгендиле.
Элкъушда кёбюсюне къарачайлыла джашайды-
----------
ла, ёзге башха миллетлени келечилери да бардыла. Элде къарачайлыланы саны 531 адамды.
Элкъушдан Ючкекеннге дери 33 километрди, Черкесскеге дери 113 километр барды.
КЪАРАЧАЙ РАЙОН
Бу аты бла район 1957 джылдан айтылыб башланнганды. Аны бютеулей площады 19374 гектарды. Районда джашагъан къарачайлыланы саны 25325 адамды. Хурзук эл муниципал къуралышны бютеулей джери 2693 гектарды.
Элни кесини джери 125 гектар болады.
Эл Уллу Кам бла Уллу Хурзук сууланы бойнунда, Минги Тауну тюз этегинде орналгъанды. Европада эм уллу тау ? Минги Тау ? бла элни ортасы 26 километрди. Хурзук тенгизни дараджасындан 1700 метр мийикликдеди. Элни аты ?хур юзюк? деген магъана бла байламлыды.
Белгилисича, 1395 джыл Аланны Асхакъ Тимур къурутханында, Къарча джесирге тюшеди, аны Кърымгъа алыб кетедиле.
Ол, эс джыйыб, ызына къайтыб, Къарачай ёзенде халкъыбызны бир джерге джыйыб башлайды. Айтыулагъа кёре, Къарча Къадау ташха миниб, Къарачай бла Малкъарны бирикдириуню юсюнден сёлешгенди.
Хурзук эл джангыдан къуралгъанлы эм азында бир 580 джыл болады. Ары дери да анда миллетибизни адамлары джашаб келгендиле.
1865 джыл Хурзукда 4816 адам джашагъанды, 1920 джыл ? 7166 адам деб айтылады. 1812 джыл Къарачайгъа келген алимлени бири былай джазгъанды: ?Селения Къартджурт, Учкулан, Хурзук являются для Карачая тем же, что Киев представляет для русских...? Хурзукда бурундан бери да тийреле тукъумла бла къуралыб келгендиле, элде энтда да тийреле сакъланнгандыла: Чегетни онг джанында - Гитче Хурзук, Чегетни сол джанында - Хурзук, Уллу Хурзук, Гыналары.
Былайы айырылыб неге да таб джерди. Айтыргъа, тау ауушла бла КъабартыМалкъаргъа, Тау Артына да ауар хыйсаб барды.
Сафха сюелген таула элни джелден, борандан да сакълайдыла. Алим С. И. Богданов 1915 джыл, ?былайы айтылыб тургъан Тебердиден да аламат джерди?, деб джазгъанды. Мал ашы эркин болгъаны бла бирге, джерге атхан урлугъунг да ашхы битим береди. Хурзукну тёгереги гарала бла джылы сууладан толуду. Элде сослан таш да кёбдю.
Хурзукда тарихибиз бла байламлы кёб археология эсгертме барды. Былайда Гошаях Къала (Мамия Къала) татар-монгол чабыуулну заманындан къалгъанды, деб бегитедиле алимле. Ол зат былайда бек эртделеде да миллет джашагъанына шагъатлыкъды. Хурзук элден дуниягъа айтылгъан адамла чыкъгъандыла: Байрамукъланы И. М. (1869-1921) - къарачай халкъны просветители; Къасайланы О. М. (18161944) ? партизан полкну командири, Совет Союзну
-------------------------
Джигити; Махаметланы С. К. (1917-1986) ? Совет Аскерни генерал-полковниги; Байрамукъланы Х. Б. (19171996) ? Къарачай-Черкесияны халкъ джазыучусу.
1999 джыл КъарачайЧеркес Республиканы биринчи болуб сайланнган Президенти Семенланы Магометни джашы Владимир ? СССР-ни Джаяу аскерлерини баш командующийи, Армияны генералы ? хурзукчу джашды.
Къарачай халкъны зор бла Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргенлеринде, элге Зедваке деб атагъандыла.
Депортациягъа тюшген 13 халкъны ичинде къарачай делегация биринчи бо-
луб тюбегенди СССР-ни Коммунист партиясыны Баш Секретары Н. С. Хрущёвгъа, халкъланы терсликлери болмагъанлай тюшюр-
генсиз депортациягъа, ызыбызгъа - Джуртубузгъа къайтарыргъа керексиз, деб да биринчи болуб къарачайлыла айтхандыла.
Миллетибизни келечилери Н. С. Хрущёвгъа эки кере барыб тюбегендиле. Алайды да, Совет Союзну бир къауум халкъларына джетген къыйынлыкъны терс ишге санатыб, алагъа этилген реабилитацияны юсюнде къарачай халкъны айырылыб энчи юлюшю барды.
Аллахха шукурла болсун, бизге уру къазгъан Сталин, Берия, Суслов, дагъыда башхала дуниядан кетдиле, къарачай миллет джашайды. Эски сыйлы элибиз Хурзук да, атын да сыйырыб, халкъыбызны нюр бешиги болуб турады. Бюгюнлюкде элде 1123 адам джашайды.
Хурзукдан Къарачай шахаргъа дери 56 километрди, Черкесскеге дери - 116 километр.
Хумара эл муниципал къуралышны бютеулей джери 1055 гектарды. Элни кесини джери 122 гектарды.
1840 джыл Хопёр къазакъ полкну къазакълылары былайда лагерь къурагъандыла. 1862 джыл алайда абаза эл Абуковский орналады, артдаракъда Къабартыдан иги джер юлюш излегенле бери кёчедиле, ала Хумаран деген джерден келедиле.
Былайда бурундан бери да джашаб келгендиле ? анга Хумара шахар тюб шагъатлыкъ этеди, ол Къалеж къаяны башы тюздеди. Археолог В. А. Кузнецов, шахарны хазарлыла ишлегендиле, джашагъанла уа аланла эмда булгарлыла болгъандыла, деб джазады. Совет властны джылларында элден узакъ болмай ташкёмюр шахтала ишленнгендиле.
Хумарадан чыкъгъан М. М. Дугужева,черкес тиширыуланы ичинде биринчи болуб, 1960 джыл Социалист Урунууну Джигити деген атны алгъанды.
Хумарада кёбюсюне черкеслиле джашайдыла, анда (Белая гора, Къубран бла бирге) 162 къарачайлы да джашайды.
Хумарадан Къарачай шахаргъа дери 16 километрди, Черкесскеге дери 44 километр барды.
Учкулан эл муниципал къуралышны бютеулей джери 2747 гектарды. Элни кесини джери 185 гектар болады.
Учкулан ?юч къулакъ? деген магъананы тутады, деген топонимика оюм барды. Археологла тинтиб оюм этгеннге кёре, былайда бизни эрагъа дери IX-VIII-чи ёмюрледе адамла джашаб тургъандыла ? ол къобан культураны кёзюуюдю. Элде XIV-XVIII-чи ёмюрледен къалгъан къарачай къабырла бардыла.
Алайды да, ата-бабаларыбыз мингле бла джылланы былайлада джашаб келедиле. Ёмюрден бери да Учкуланда халкъ тийре-тийреге юлешинибди. Айтыргъа, 30 тийре бла юч бёлюмге киргенди элни джамагъаты ? Тёбен Учкулан, Огъары Учкулан, Кюнбет. Бусагъатда административ джаны бла Учкулан Огъары Учкулан бла Учкуланнга бёлюнеди.
XIX-чу ёмюрню 70-чи джылларында Учкулан Къа-
-------------------------
рачайны аралыгъына са- налгъанды ? анда 4220 адам джашагъанды. 1878 джыл анда окъуу-билим берген школ ачылгъанды. 1920 джыл Учкуланны джа- магъаты 8629 адам болгъ- анды. Былайда 7 колхоз, гидростанция, талай тирмен болгъандыла.
Депортацияны кёзюуюн- де, къалгъан къарачай эл- легеча, Учкуланнга да уллу зарауатлыкъ джетгенди: 3 мингден аслам энчи юйню, 7 тирменни чачхандыла.
Байчораланы, Эрикгенла- ны, Аджиланы, дагъыда башха тукъумланы тийре- лерин къурутхандыла.
Алай бла, Къарачайны кесини узакъ ёмюрледен келген архитектурасын джокъ этгендиле.
Учкуланны атына Меднис- хеви атаб, Грузин ССР-ни къурамына къошхандыла.
Алай а ?тюзню ётмеги тюзде къалса да, бёрю ашамаз? дегенлей, джар- сыуладан, къыйынлыкъла- дан да ётюб, халкъыбыз 1957 джыл сейир джурту- бузгъа къайтады ? Учкулан да урланнган атын сыйы- рыб алады.
1957 джыл элде эки школ ачылады, ?Учкулан? совхоз къуралады. 1965 джыл совхозну атына Совет Союзну Джигити Къасайла- ны Османны аты аталады.
Мюлкню джери 141.520 гек- таргъа джетеди, къойчу- лукъдан сора да анда як- ланы ёсдюрюб тебрейдиле.
Учкуланны къатында джылы эмда гара суулары бла айтылыб тургъан Махар ёзен барды.
Фашистле бла сермеши- уледе уллу джигитлик та- нытхан учкуланчы джаш Биджиланы С.-Х. Л. 1995 джыл Россия Федерация- ны Джигити деген атха тый- ыншлы болгъанды. Бюгюн- люкде элде 1026 къарачай- лы джашайды.
Учкуландан Къарачай ша- харгъа дери 54 километрди, Черкесскеге дери 114 кило- метр болады.
Правокубанский элни кесини джери Сарытюзню джерине киреди.
Эл 1984 джыл къуралгъ- анды, кеси да Сарытюзню шимал-кюн батхан джанын- да орналгъанды. Аны къу- ралгъаны Зеленчук ГЭС- лени каскадыны къурулушу бла байламлыды.
Элде кёб тюрлю миллет- лени келечилери джашайды- ла. Былайда джашагъан къа- рачайлыланы саны 1964 адам болады.
Правокубанскеден Къа- рачай шахаргъа дери 18 километрди, Черкесскеге дери 42 километр джолду. Джангы Теберди эл муниципал къуралышны бютеулей площады 140 гек- тарды.
Джангы Тебердини ке- сини джери 45 гектаргъа саналады.
Эл Къарачай шахардан 10 километр узакълыкъда орналгъанды. Алгъын анга Къабакъ-Джашагъан, ?Кир- пичный? дегендиле, алай а ол атла элге керти ие болал- магъандыла.
Халкъыбыз депортация- дан къайтхандан сора, бы- лайда орналыб тебрегенди. Былайда арт джыллагъа дери кёмюр чыгъаргъан 32- чи номерли шахта ишлеб тургъанды.
Эл Теберди сууну бой- нундады. Анда джашагъан къарачайлыланы
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?86). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -3-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?


Багъалы джамагъат! Быйыл октябрны 14-ден 25-не дери кёзюуде къралда адам санны тергеу бардырылады. Аны бардырлыкъ комиссияла, адамла ишлеб башлагъандыла.

Ёзге кесибиз да тергеуге тюшер ючюн къайгъырыргъа керекбиз. Сансызлыкъ этиб, бир джанында къалыб кетмегиз -
бир адамыбыз да тергеуге тюшмей къалмасын. Миллетлигигизни да джаздырмай къоймагъыз. Биз кертиси да къаллай бир болгъаныбызны билирге керекбиз. Кёб болургъа
кюрешейик. Кёбню насыбы да кёбдю.



Джангы Тебердини ке- сини джери 45 гектаргъа саналады.
Эл Къарачай шахардан 10 километр узакълыкъда орналгъанды. Алгъын анга Къабакъ-Джашагъан, ?Кир- пичный? дегендиле, алай а ол атла элге керти ие болал- магъандыла.
Халкъыбыз депортация- дан къайтхандан сора, бы- лайда орналыб тебрегенди. Былайда арт джыллагъа дери кёмюр чыгъаргъан 32- чи номерли шахта ишлеб тургъанды.
Эл Теберди сууну бой- нундады. Анда джашагъан къарачайлыланы саны 460 адамды.
Джангы Тебердиден Къа- рачай шахаргъа дери 10 километрди, Черкесскеге дери - 70 километр. Джангы Къарачай эл муниципал къуралышны бютеулей площады 1105 гектарды.
Элни кесини джери 156 гектар болады.
Эл Къарачай шахарны шимал табасында 10 кило- метр джаякълаб орналгъан- ды. Элни ичи бла эски Аскер -Гюрджю джол ётеди. Элни тамалын 1906 джыл Лай- панланы Къазий хаджи сал- гъанды. Аны башчылыгъы бла Къарачайдан делега- ция, орус патчахны Кавказ- да наместниги Воронцов- Дашков графха тюбеб, Хур- зук элни джамагъатына джангы джерле алгъанды. 1922 джыл Къазий хаджи большевиклени къолларын- дан ёлгенди.
Элни биринчи аты Во- ронцово-Карачаевский бол- гъанды. Ары эм алгъа тий- ре-тийре болуб Лайпанла- ры, Тотуркъуллары, Элкъ- анлары тюшгендиле. Алай- ды да, Эресейге къошулгъ- андан сора, Къарачай ке-
/////////////////////////////
син ариу кёргюзгени бла эски джуртларында ? алан-ла джашагъан джерледе ? элле къураб башлагъанды.
Уллу Октябрь Социалист революциядан сора элни атына Акъ Къала аталгъан-ды. Кавказ къазауатны кё-зюуюнде алайда Акъ Къа-ла ишленнгенди, эл да аны атын алгъанды.
Революциягъа дери бы-лайда кёб приставла болгъ-андыла ? аладан миллетни эсинде джангыз генерал-майор Николай Григорьевич Петрусевич (Зукку При-стоп) къалгъанды. Бизден кетгенден сора ол 1881 джыл Туркестанда ёледи.
Къарачайлыла аны ёлюгюн Туркестандан келтириб, Баталпашинскеде асы-рагъандыла.
1929 джыл элде М. И. Калинин атлы колхоз къу-ралгъанды.
Къарачайлыланы ?тут-макъгъа? ашыргъанларын-да, элни атына Правобе-режное деб атагъандыла.
1957 джыл, Къарачайны кёгюнде кюн джылтыраб, миллет тарих джуртуна къайтады, элге да Джангы Къарачай деб атайдыла.
Элде бюгюнлюкде джа-шагъан къарачайлыланы саны 1999 адамды.
Джангы Къарачайдан Къарачай шахаргъа дери 10 километрди, Черкесскеге дери - 50 километр.
Тёбен Теберди эл му-ниципал къуралышны бютеулей площады 258 гек-тарды.
Элни (Сынтыны) кесини джери 56 гектарды.
Эл 1870 джыл къуралгъ-аннга саналады. Аны тама-лын Хатуулары салгъандыла.
1926 джыл элде 1920 адам джашагъанды. Алайда X-XI-чи ёмюрледен къалгъ-ан Сынты Къала барды. Аны бизни ата-бабалары-быз Византиядан келген ус-талагъа ишлетгендиле, ол христиан динни тамалында ишленнген эсгертмеди. Былайда 1891 джыл тиши-рыула турурча мадарла этерге кюрешгендиле ? мо-нахиняла. Артдаракъда аны тюбюрегинде дагъыда мекямла ишлегендиле: мо-нахинялагъа юйле, школ, больница, аптека. 1920 джыл алайыны монастыр-ларында 300 тиширыу бол-гъанды.
Совет власть киргенин-ден сора аланы барын да къурутхандыла.
Урушдан сора джыллада сакъат сабийлеге интернат ачхандыла.
Бусагъатда алайда джукъ да джокъду, сан этилмегени себебли оюлуб, чачылыб барадыла.
Тёбен Тебердини атына халкъыбызны къум тюзле-ге ашыргъан джыллада Мзисса атагъандыла. 1957 джылдан бери эл кесини керти атын джюрютеди.
Тёбен Тебердиде 1452 къарачайлы джашайды. Ан-дан Къарачай шахаргъа дери 18 километрди, Чер-кесскеге дери - 78 километр.
Тёбен Мара эл муници-пал къуралышны бютеу-лей площады 300 гектаргъа саналады.
Элни кесини джери 79 гек-тарды.
Эл тенгизни дараджасын-дан 1300 метр мийикликде орналгъанды. Ол 1792 джыл къуралгъаннга саналады. Былайда Дорбунла деген джерчикге биринчи болуб Уллу Къарачайдан Хачир-лары, Чотчалары, Хапала-ры келгендиле. Бёлек за-мандан бир къауум юйде-гиле ол кёзюуге эл болуб тургъан Огъары Марагъа кёчедиле. 1936 джыл былайда би-ринчи колхоз къуралады, анга 300 юйдеги киреди. Артда колхоз ?Мара? со-вхозгъа бурулады.
Табигъат джаны бла эл эм ариу, эм бай ёзенлени биринде орналгъанды ? гара суула, къаяла, дор-бунла, чегетле...
Бу элден чыкъгъан джаш Хачирланы Хызыр Уллу Ата джурт къазауатны джылла-рында Александр Матро-совну джигитлигин къай-таргъанды. Къарачайлы болгъаны ючюн, халкъына кир къуюлуб, аман атха чыгъаргъанлары амалтын Совет Союзну Джигити де-ген атны алмай къалгъан-ланы бириди.
Тёбен Марада 624 къа-рачайлы джашайды.
Элден Къарачай шахар-гъа дери 25 километрди, Черкесскеге дери - 85 ки-лометр.
Аягъы басмаланныкъды.
 
Sabr
Джаша, бек керекли ишни этесе. Энди былайгъа газетни 86 номериндегисин да салсанг.

Статьяны аягъы уа - газетни энди чыгъарыкъ - 87 номеринде басмаланныкъды.


Саубол. Сeн кёргюсттюнг мeн дe eтeргe кюрeштим.
82 номeрдeги "Биз Каллай Бирбиз" ни табалмадым
86 номeрдeки нeгьeсe дe кыйын, карышык болду. Иги контрол eтип джангыдан тюзeлтиргe кeрeк болур.
 
Tinibek

"82 номeрдeги "Биз Къаллай бирбиз"- ни табалмадым"
Болмагъанны къайдан табарыкъса - мен джангылыч айтханма.

Этгенинг - бары да адам ангыларчады, окъулады. Къыйынынг зыраф тюлдю - адамдан къайытмаса да, Аллахдан къайытыр. "Халкъыбызгъа быллай джан аурутхан бу Тюркде къарачайлы кимди?" деб, къызла да эс бёлюрле сеннге, Тинибек. Ойнамай айтсам - бу бек керекли материалды - къарачай къайда, къаллай бир болгъаны кёргюзтюледи.
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?87). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -1-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?



ГЕРБЕКЛАНЫ Нюрлю, экономика илмуланы кандидаты.

Аллы газетни 79-чу, 80-чи, 81-чи, 83-чю, 84-85-чи, 86-чы номерле-риндеди.

Багъалы джамагъат! Быйыл октябрны 14-ден 25-не дери
кёзюуде къралда адам санны тергеу бардырылады. Аны бардырлыкъ комиссияла, адамла ишлеб башлагъандыла. Ёзге кесибиз да тергеуге тюшер ючюн къайгъырыргъа ке-
рекбиз. Сансызлыкъ этиб, бир джанында къалыб кетмегиз бир адамыбыз да тергеуге тюшмей къалмасын. Миллетлигигизни да джаздырмай къоймагъыз. Биз кертиси да къал лай бир болгъаныбызны билирге керекбиз. Кёб болургъа
кюрешейик. Кёбню насыбы да кёбдю.


Къартджурт эл муници-пал къуралышны бютеу-лей площады 2628 гектарды.

Элни кесини джери 95 гектар болады.

Элни аты ?къарт джурту-буз, эски джуртубуз? деген магъананы береди. Ол Къо-бан сууну онг джаны бла, Учкулан суу бла Уллу Хур-зук суу бир-бирине къошул-гъан джерден шимал таба барыб орналгъанды.

Алимле, археологла бы-лайда кёб тарих материал бла эсгертме табхандыла. Былайда IV-V-чи ёмюрледе адамла джашагъандыла, орта ёмюрледен къарачай къабырла, кешенеле сакъ-ланнгандыла. Бу затла бары-сы да Къартджуртда къара-чайлыла мингле бла джыл-ланы джашаб келгенлерине шагъатлыкъ этедиле.

Чынг алгъа, бурунлада ?Эл тюбю?, ?Эл тёбен? де-гендиле, тюбюнде орналгъ-ан деген магъанада. Бир къауум алимле ?Карча юрт? деб да айтадыла. Къа-рачай халкъны башчысы Къарча эм алгъа адамла-рын алыб бери келгенди, дейдиле. В. М. Сысоев 1913 джыл ?Частное описа-ние аулов Карачая? деген китабында былай джазады: ?Точных сведений о време-ни основания аула Къартд-журт не имеется... В 1897 году в ауле проживали 4957 человек, было 10 во-дяных мельниц, восемь мечетей и одна школа?.

Бизни кёлюбюзге келген-ден, Къарча адамлары бла эски джуртуна къайтханды. Ол келген заманда бу ёзен-леде Асхакъ Тимурдан сау къалгъан ахлуларыбыз джа-шаб тургъан болурла. Нек десенг, къарачайлы деген сёз Къарча Къартджуртха келирден талай ёмюрню ал-гъа айтылыб тургъанды. Багдадда, Гюрджюде ?къа-рачайлы? деген сёзле бла байламлы архив документ-ле бардыла.
Къартджуртда бусагъат-да джашау этген тынч тюл-дю ? элде социал джаны бла таблыкъла джокъдула. Аны бла адамла джаша-угъа тынч джерлеге, хар неси да джарашхан элле-ге, шахарлагъа кёчюб ба-радыла. Къарачай эллени иги кесегинде бюгюн хал алайыракъды.

Къартджурт ? халкъы-бызны тарих эсгертмесиди, кёб къыйынлыкъ кёрген миллетибиз, Къарчаны башчылыгъы бла былайда миллет болуб, баш кёлтюр-генди. Эресейни бюгюннгю чегинде кесича биринчи феодал кърал Къарачай ёзенде къуралгъаннга са-налады. Ол себебден биз-ге былайы кёз гинджибиз-ча багъалыды.
Элден кёб онглу адам чыкъгъанды: биринчи къа-рачай суратчы, просвети-тель Кърымшаухалланы Ис-лам; ?Къара кюбюр? деген биринчи къарачай романны автору Аппаланы Хасан; революционер, алим, джа-зыучу Алийланы Умар.

Россия Федерацияны Джигити деген сыйлы ат-лагъа ие болгъан Бадахла-ны Х. И. бла Чочуланы Х. А. бу элден чыкъгъандыла.
Халкъыбыз кёчгюнчю-люк азабын сынагъан джыллада элни атына Мтис-дзири дегендиле.

1957 джылдан бери Къартджурт кесини сыйлы атын джюрютеди. Къартд-журт, Хурзук, Учкулан ?бу юч элни халкъда джюрю-ген аты Уллу Къарачайды. Бюгюнлюкде элде 664 адам джашайды.
Къартджуртдан Къара-чай шахаргъа дери 44 ки-лометрди, Черкесскеге дери 104 километр барды. Къумуш эл муниципал къуралышны бютеулей площады 1457 гектарды.
Элни кесини джери 452 гектаргъа саналады.

Элни аты ?къумлу джер?, ?кюмюш чыкъгъан джер? деген магъаналаны тутады.

Къумушну тамалын Уллу Къарачай бла Теберди ёзен-ден чыкъгъан бирджуртчу-ларыбыз салгъандыла. Элге

/////////////////////

1932 джыл совет власть эс бёлюб башлагъанды.

30-чу джылланы аягъына былайда 500 юйдеги джашагъанды. Уллу Ата джурт къазауатда элден 200-ден аслам джаш джигитлик этиб ёлгенди. Къарачайлыла зор бла джуртларындан кёчюрюлген заманда элни атына Подгорное дегендиле.

1957 джылдан бери Къумуш кесини атын джюрютеди. Элде 60-70-чи джыллада уллу совхозну бёлюмю болгъанды.

Элде Къобан ГЭС-лени каскадларыны объектлерин ишлеу энтда барады, кирпич завод ишленнгенди, ташкёмюр да барды, алай а аны чыгъарыу бла кюрешмейдиле. Бизни республикада джангыз бир автоджол тоннель бар-ды - ол да Къумушдады. Къарачай-Черкес Республиканы бюгюннгю Прези-денти Эбзеланы Сафарны джашы Борис бу элден чыкъгъанды.

Былайда джашагъан къарачайлыланы саны 4340 адамды. Къумушдан Къарачай шахаргъа дери 16 километрди, Черкесскеге дери - 44 километр. Коста Хетагурова эл муниципал къуралышны бютеулей площады 420 гектарды.

Элни кесини джери 212 гектаргъа саналады. 1870 джыл джашау болумларын игилендирирге излеб, маджал джер излей Шимал Тегейден 150 тегей юйдеги Шуана къаланы тюбюнде орналадыла. Аллында, Лаба сууну къатында джашар мурат бла джолгъа чыкъгъанлары себебли, элге Лаба деб атайдыла.

Талай замандан Георгиевско-Осетинский деген атны бередиле элге.

Бюгюннгю аты анга 1939 джыл аталгъанды. Ол ат элге тегей суратлау литератураны тамалын салгъан поэт, суратчы Коста-Хетагуровну 80-джыллыгъы бла байламлы берилгенди.

Къарачайны биринчи суратчысы, просветители Кърымшаухалланы Ислам, Коста Хетагуровгъа аны миллетине джан аурутуб, болушханлай тургъанды.

1928 джыл былайда ?Дженгерик? артель, артда ?Восток?, Шмидт атлы колхозла къуралгъандыла.

Элден кёб белгили адам чыкъгъанды: Совет Союзну Джигитлери Г. Д. Бутаев, А. Б. Казаев, А. А. Калоев, Социалист Урунууну Джигити З. С. Цахилов.

Элни башында X-XI-чи ёмюрледе Къарачайны атабабаларындан къалгъан Шуана къала барды.

Арт кёзюуде элде къарачайлыланы саны аслам болгъанды ? бютюн да ары Огъары бла Тёбен Мара эллени джамагъаты аслам кёчеди. Ол зат эки Мара элде да газ, суу тартылмагъаны, джашау этерге къыйын болгъаны бла байламлыды.

Коста Хетагуровода (къарачайлыла анга Осетиновка дейдиле) джашагъан къарачайлыланы саны 1078 адамды.

Осетиновкадан Къарачай шахаргъа дери 5 километр барды. Черкесскеге дери 55 километрди.

Ташкёпюр эл муниципал къуралышны бютеулей площады 1590 гектарды. Огъары Ташкёпюр элни кесини джери 76 гектар болады.

Эл 1870 джыл къуралгъаннга саналады, аны ортасы бла Къобан суу ётеди. Сууну юсюнде ташдан ишленнген кёпюр бла Уллу Къарачайгъа джол барады.

1920 джыл элде 1925 адам джашагъанды, деб джазадыла.

1943 джыл къарачай халкъны джуртундан кетериб, аны дуниягъа айтылырча сейирлик джерине Сталин гюрджюлюлени ие этеди.

Башха эллерибизге, шахарыбызгъача, Ташкёпюрге да гюрджю атны бередиле Ахалшени.

1957 джыл, миллетибиз элине-джерине къайтыб, Ташкёпюр элден гюрджюлюле да кетиб, эл ёсюб тебрейди. Ол, уллу болуб, Огъары эмда Тёбен Ташкёпюрге юлешинеди.

Эки эл да бир муниципал

-----------------------------------

къуралышха киредиле.

Россия Федерацияны Джигити Ёзденланы Д. Н. Ташкёпюр элни уланыды. Тёбен Ташкёпюр элни кесини джери 76 гектарды. Бу эки элде джашагъан къарачайлыланы саны 3203 адамды.
Ташкёпюрден Къарачай шахаргъа дери 3 километрди, Черкесскеге дери - 63 километр.

Джингирик эл муниципал къуралышны бютеу-

........................

лей площады 286 гектарды.

Элни кесини джери 82 гектар барды. Эл Теберди сууну сол джагъасында орналгъанды. Шимал табада Джингирик Къарачай шахарны къурамына кирген Бирлик тийре бла чеклешеди.

Алгъын алайда Сынты Къаланы (храмны) дин къуллукъчусуну джери болгъанды, ол гитче элчик къурагъанды, артдаракъда ары Очакълары бла Хетагуровланы юйдегилери кёчгендиле, кесине да ?Америка? деб атагъандыла.

Къарачайлыла депортациягъа тюшгенден сора, былайда кърал Грузиядан келгенлеге юйле ишлегенди, ала алайда 1957 джылгъа дери джашагъандыла, элге да Бари дегендиле. Джингирикде джашагъан къарачайлыланы саны 999 адамды.

Джингирикден Къарачай шахаргъа дери 1 километрди, Черкесскеге дери - 61 километр.

Огъары Теберди эл муниципал къуралышны бютеулей площады 3570 гектарды. Элни кесини джери 341 гектаргъа саналады. Эл тенгизни дараджасындан 1225 метр мийикликде орналгъанды. Былайда сол джанында ёзен бла келген Гидам суу Къобаннга къошулады.

Огъары Теберди 1868 джыл къуралгъаннга саналады. Алгъын анга Шам Теберди, Уллу Теберди дегендиле. Бу эл къуралырдан джюзле бла джылланы алгъа былайлада Джамагъат бла Къырылгъан Теберди деген элле болгъандыла. Алагъа эмина кириб, 1800 джыллада эки эл да тюб болгъанды, сау къалгъанла Малкъаргъа къачхандыла.

Огъары Тебердиде туугъан Халилланы С. М. Теберди ёзенде совет властны орнатыр ючюн кёб зат этгенди, Къарачайда коммунист партияны биринчи ячейкасын ол къурагъанды. 1925 джыл былайда биринчилени бири болуб джюн сокъгъан артель ишлеб башлайды, анда 40 таулу тиширыу ишлегенди.

Элни тёгерегинде VI-VIIчи ёмюрледе аланладан къалгъан археология эсгертмеле бардыла.

Къарачай халкъ депортациягъа тюшген джыллада элни бек ойгъандыла, айтыргъа, ташны таш юсюнде къоймагъандыла, алай а Тебердини аты тюрленмегенди. Алайды да, тейри берген атны киши сыйыралгъан болмаз.

Огъары Тебердиде джашагъан къарачайлыланы саны 2563 адамды.

Огъары Тебердиден Къарачай шахаргъа дери 34 километр барды, Черкесскеге дери 94 километрди. Огъары Мара эл муниципал къуралышны бютеулей джери 1125 гектарды.

Элни кесини джери 66 гектар болады.

Мара табигъат джаны бла аламат джерлени бириди, Черкесскеден бара Къарачай шахаргъа джетгинчи сол джанынга буруласа.

Мара ёзенни ариулугъуна сансыз къарагъан адам табыллыкъ тюлдю. Джолну эки джаны бла орналгъан чегетледе битмеген кёгет джокъду. Дорбунла,

------------------------------

чокъуракъ, гара суула да кёбдюле Марада.

Огъары Мараны шимал джанында Кёкле Къая сюеледи. Ол элге джелни, боранны иймейди, былайдан Ючкекеннге, Нарсанагъа да джол барды. Эл тенгизни дараджасындан 15001600 метр мийикликден къарайды. Элни узунлугъу 5-6 километр чакълы бирди.

Ичи бла Мара суу барады.

Мара башында Гум Башы деген ауушну къаты бла

.........................

барады джол Нарсанагъа.

Уллу Ата джурт къазауатха дери, марачыла Нарсанада джау, бышлакъ сатыб тургъандыла. Нарсана ол заманда Гитче Къарачай районну аралыгъы болгъанды.

Элде джюзджыллыкъ къартла айтхан хапарла
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?87). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -2-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?


Мара башында Гум Башы деген ауушну къаты бла

.........................

барады джол Нарсанагъа.

Уллу Ата джурт къазауатха дери, марачыла Нарсанада джау, бышлакъ сатыб тургъандыла. Нарсана ол заманда Гитче Къарачай районну аралыгъы болгъанды.

Элде джюзджыллыкъ къартла айтхан хапарлагъа кёре, былайда бек эртделеден джашаб келгендиле. Шиякылада табылгъан адамланы сюеклери бизни эрада джашагъан адамладан башха тюрлюледиле ? узун башлыла, узун аякълыла.

Огъары Мара тёрт тийреге юлешинеди: Огъары Къабакъ, Орта эли, Чирик эли, Чынар Аягъы.

Чынар Аягъында Харам Тёбе деб джер барды. Айтыулагъа кёре, Асхакъ Тимур бла аланла (къарачайлыла) алайда уруш этгендиле. Харам Тёбе деб да аны ючюн аталгъанды.

Чынар Аягъында эски къарачай къабырла бардыла ? Мара суучукъдан кюн чыкъгъан таба ётюб. Алайда 1230 джылладан къалгъан, арабча юсюнде джазыулары болгъан, къарачайча ишленнген юч сын таш да барды.Экиси бир джерде, бири да аладан арлакъдады. Алагъа шыйых къабырла дейдиле. Бу затла барысы да Мара эл 1792 джылдан талай ёмюрню алгъа къуралгъанына шагъатлыкъ этедиле.
Сёзсюз да, Тимурну аскерлери бла ?тюбешгенден? сора, эл деб джукъ къалгъан болмаз ? андамында бир джашагъан болгъан эсе да. Артдаракъда, XVIII-чи ёмюрде, Марагъа, ачлыкъдан-джаланнгачлыкъдан къачыб, Къабартыдан джашаргъа адамла келгендиле ? джери къара топуракълы, сыртлары гелеу биченли. Не келсин, тауда джашау этген къыйын болгъаны себебли, кёб мычымай алайдан кетгендиле.

Къартланы айтханларына кёре, ахыр кере Мараны къуралгъаны XVIII-чи ёмюрде болгъанды. Эдиланы Шонтукъ Уллу Къарачайдан чыгъыб бери келгенди, ол джигит, тири, къолунда малы, рысхысы болгъан адам болгъанды.

Кесини болумуна базгъан джаш къарай, марай бу таб ёзенни сайлагъанды.

Бир да ишексиз, алайда ата-бабаларыбыз бурунлада джашаб тургъанларын билгенди.

Эдиланы Шонтукъ тамам залим адам болгъанды дейдиле ? Тау Артына ётсе, сау джылкъыны сюрюб тургъанды. Бёлек замандан алайда мал тутаргъа, битим ёсдюрюрге бай джерле болгъанларын ангылаб, мадары болгъан Уллу Къарачай ёзенден ары кёчгенди. Эл дженгил айныб тебрегенди ? Петрусевични заманында Уллу Къарачайда 8300 къарачайлы саналгъан заманда Марада 2400 адам джашагъанды.

Уллу Ата джурт къазауатны джылларында Огъары эмда Тёбен Марадан, биз билиб, 5 адам Совет Союзну Джигити деген атха теджелиб, къарачайлыла депортациягъа тюшгенлери ючюн, ол атны алмай къалгъандыла.

Тёбен Марадан Хапаланы Туугъан афендини джашы Абдулланы, фашистле

-----------------------------------

тутуб, партизан тенглерини юслеринден джукъ айтдыралмагъанларында, Исса файгъамбарны кергенча кериб, къолуна-аягъына чюйле уруб ёлтюргендиле.

Бу элчи Хачирланы Хызыр кёкюреги бла пулемётну амбразурасын джабыб, тенглерине джол бергенди.

Огъары Марадан Бархозланы Аскер, уллу джигитлик этиб, урушдан сора Азиягъа къайтханды ? анда ауур джараларындан ёлгенди.

............................

Алгъыннгы Совет Союзда Уллу Ата джурт къазауат башланнгынчы 250 миллион адам джашагъанды.

Ол сандан урушну джылларында сынгар юч юйдеги белгилиди экишер адамы Совет Союзну Джигити деген атха тыйыншлы болгъан ? бир юйдегини туудукълары бусагъатда Украинада, экинчини

Израилде, ючюнчюню Огъары Марада джашайдыла.

Хайыркъызланы Юсуб бла Кичи-Батыр, совет джуртларын фашистледен джакълай, адам ийнанмазча джигитликле этгендиле.

Не келсин къарнашладан къуру Хайыркъызланы Кичи-Батыргъа берилгенди 1996 джыл Россия Федерацияны Джигити деген ат.

Былайда дагъыда бир затны айтыргъа тыйыншлыгъа санайбыз. Революциягъа дери бир кёзюуде Огъары Мараны старшинасы Тохуй улу Кючюк (Блимгъотланы) болгъанды. Къарачай эллени старшиналары джыйылыб, Эресейни патчахына кимни иейик джер юлюш алыр ючюн, деб кенгеш къургъандыла. Барындан да джитиге, залимге санаб ол борчну Тохуй улу Кючюкге салгъандыла.
Ол мазаллы, тюклю адам болгъанды. Тау кийимлери бла салыб СанктПетербургга баргъанды.

Адамладан башха тюрлю болгъанын эслеб, патчахны юй бийчеси аны патчахха ийгенди. Алай бла Тохуй улу Кючюк Къарачайгъа джер алыб къайтханды.

Элде Эдиланы Шонтукъгъа, Тохуй улу Кючюкге, Хайыркъызланы Кичи-Батыргъа да эсгертмеле салыннгандыла. Огъары Марада орта школ Кичи-Батырны атын джюрютеди.

Къарачай эллени барында да Уллу Ата джурт къазауатда ёлгенлеге эсгертмеле салыннгандыла ? Огъары Марада аллай эсгертме барындан да алгъа этилгенди. Депортациядан къайтхандан сора Мара эллени джамагъаты Чапаевский, Къойдан, Пристань, Холодный Родник, Таллыкъ, Даусуз эмда башха эллеге джайылгъандыла.

Ай медет, бюгюнлюкде адамла элден кетиб барадыла ? суу, газ, ишлер джер джокъду.

Арт кёзюуде Пилярланы Джамболатны джашы Алийни къайгъырыуу бла Мара башында ?Мара? деб турист-рекреацион комплекс ишлене турады.

Огъары Марада джашагъан къарачайлыланы саны 1645 адамды.

Андан Къарачай шахаргъа дери 31 километрди, Черкесскеге дери - 91 километр.

КЪАРАЧАЙ ШАХАР

Бютеулей площады 1184 гектарды.Теберди шахар (497 гектар), Доммай (120 гектар), Орджоникидзе (296 гектар), Эльбрусский (149 гектар) посёлокла да административ джаны бла анга къарайдыла.

Къарачай шахар Къобан бла Теберди суула бир-бирине къошулгъан джерде орналгъанды.

1926 джыл ВЦИК-ни декрети бла Къарачай-Черкес автоном область Къарачай автоном областха, Черкес

-------------------------------

миллет округга, Баталпашинский районнга юлешинедиле. Къарачай автоном областха эки суу бир-бирине къошулгъан джерде ара шахар ишлерге оноу этиледи.
1926 джылны джазында шахарны ишлеу башланады.

1927 джыл ноябрны 7-не джангы шахарны лентасын Къарачай райисполкомну председатели Къ.-А. А. Гюрджю улу (1884-1937) кеседи. 1929 джыл Совет Союзну эмда КПСС-ни деятели А. И. Микоянны (1895-1978) сыйы бла шахаргъа Микоян-Ша-хар аталады. Шахарны адам саны 1940 джылгъа юч кереге ёседи.

1930 джыл былайда краевед музей, 1933 джыл педагогика рабфак, 1938 джыл устазла хазырлагъан (КъЧКъПУ) институт ачылады. Къанлы гюрге кюн, нояб-рны 2-де 1943 джыл Къарачайны автономиясын да къурутуб, кесин да дуния-дан тас этер иннет бла Орта Азия бла Къазахстаннга ашырадыла. Къарачай шахар, Клухорий аталыб, Грузин ССР-ни къурамына киреди. Къазауат башланнгынчы 1939 джылны политика картасында Микоян-Шахар Грузин ССР-ни къурамындады. Ол зат бизни кёчюрюрге эртдеден хазырланнганларын бегитеди. Сталинни эртдеден не да этиб, Къарачайны ариу, таурухлу, саулукъгъа иги, мелхум джерин кесини тарих джуртуна ? Грузин ССР-ге ? къошаргъа мураты болгъанды.

Уруш башланнганында, Суслов партизан къозгъалыуну Ставропольеде ойгъанында, анга Къарачайгъа аманны къуйсанг, сени айыбынга джолукъдурмазбыз, дегенди Сталин. Алай бла, Суслов, джанын къалдырыр ючюн, къарачай халкъгъа табхан аманын къуюб, Москвагъа къагъытла ашырыб, Сталиннге муратына джетерге болушханды.

Алай а, арадан 14 джыл ётюб, миллетибиз ызына къайтыб келиб, Клухорийге да Къарачай шахар атаб, джашаб башлайды.

Шахар Къарачай районну аралыгъыды. Бизни джангы тарихибиз бла байламлы былайда кёб эсгертме барды. Совет Союзну Джигити Багъатырланы Харун (19071966) бла генерал-полковник Махаметланы Солтан (1924-1989) былайда асыралгъандыла.

Ала бла бирге Россия Федерацияны Джигитлери И. П. Меркуловгъа (19091984), С.-Х. Л. Биджи уллугъа (1919-1995), Х. И. Бадах улугъа (1917-1996) бюстле салыннгандыла.

Шахарны бир тийресини аты Бирликди. Ол 1925 джыл къуралгъаннга саналады.

Шахар тамам ариу джерлени бириди, тёгерегинде кёб тюрлю гара суу чыгъады, юсю бла турист маршрут джолла ётедиле. Сейирлик Теберди ёзеннге, дуниягъа белгили Доммайгъа да Къарачай шахарны юсю бла барылады.

Къарачай шахардан Черкесскеге дери 60 километрди.

Теберди шахар Теберди сууну бойнундады. ?Теберди? сёзню юсюнден кёб топонимика оюм барды, ?Тейри берген? деген барындан да иги ангылашынады.

Теберди шахарча 1883 джыл ишлениб башланнганды.

1910 джыл Эресейни врачларыны съездинде Тебердини тау курорт этерге кереклисини юсюнден айтылгъанды.

1925 джыл былайда ?Большевик? деб биринчи санаторий ачылгъанды ? энчи мекямланы тамалында. Ол джыл былайда Наркомпросну турбазасы ачылады. 1970 джыллада Теберди шахарда 6 санаторий ишлегенди ? асламысына былайда туберкулёз ауруудан бакъгъандыла.

1935 джыл джергили дараджада заповедник ачылады. 1936 джыл анга кърал дараджа бериледи ? аны площады 83,4 минг гектарды. Алайы, Тебердини нарат хауасы, адамлагъа къой эсенг, джаныуарлагъа да дарманды.

Теберди шахардан Къарачай шахаргъа дери 45 километрди, Черкесскеге

-----------------------------------

дери 105 километр болады. Доммай.

Бу ат ?Доммай? деген сёзден чыкъгъанды, деген оюм джюрюйдю. Теберди шахардан 23 километрни кетиб, таула таба орналгъан- ды ? алайда Аманаууз, Дом- май-Ёлген, Алибек суула бир-бирине къошуладыла, кеси да тенгизни дараджа- сындан 1630 метр мийиклик- деди. Бюгюнлюкде дунияны кёб джеринден бу тау курор- тха альпинистле бла тау лы- жачыла келедиле.

1925 джыл Ленинград бла Москва шахарладан совет альпинистле келиб башлайдыла, 1930 джыл Доммайда турбаза ачыла- ды, 1935 джыл ? биринчи альпинист лагерь.
Уллу Ата джурт къазауат- дан сора былайы белгили альпинист аралыкъгъа бу- рулады. ?Молния? деген лагерь 1950 джылдан баш- лаб СССР-де эм иги альп- лагерге саналады.

1964 джыл Доммайда ту- рист эмда тау лыжа комп- лекс базаланы къурулушу башланады. Алайды да, ?Доммай?, ?Крокус? турист къонакъ юйле, ?Горные вер- шины? деген халкъла арасы джаш тёлю аралыкъ ишле- недиле.

Доммай Теберди биосфе- ра заповедникге киреди.

Мийик таула, чучхурла, гара суула, флора, фауна Дом- майны Эресейни табигъат эсгертмеси этгендиле.

Бусагъатда былайда чынды джолла, энчи къо- накъ эмда хант юйле кёб- дюле.

Доммайдан Къарачай шахаргъа дери 68 километ- рди, Черкесскеге дери - 128 километр.

Эльбрусский ишчи по- сёлок Къобан сууну сол джагъасында орналгъан- ды, Къарачай шахардан къыбыла джанына кетиб.

1829 джыл Г. А. Эмману- эль (1775-1837) - Кавказ линияда аскерлени команду- ющийи Къобан сууну огъары джанында къоргъашын бла кюмюш табылгъ
 
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?87). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -3-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?


1964 джыл Доммайда ту- рист эмда тау лыжа комп- лекс базаланы къурулушу башланады. Алайды да, ?Доммай?, ?Крокус? турист къонакъ юйле, ?Горные вер- шины? деген халкъла арасы джаш тёлю аралыкъ ишле- недиле.

Доммай Теберди биосфе- ра заповедникге киреди.

Мийик таула, чучхурла, гара суула, флора, фауна Дом- майны Эресейни табигъат эсгертмеси этгендиле.

Бусагъатда былайда чынды джолла, энчи къо- накъ эмда хант юйле кёб- дюле.

Доммайдан Къарачай шахаргъа дери 68 километ- рди, Черкесскеге дери - 128 километр.

Эльбрусский ишчи по- сёлок Къобан сууну сол джагъасында орналгъан- ды, Къарачай шахардан къыбыла джанына кетиб.

1829 джыл Г. А. Эмману- эль (1775-1837) - Кавказ линияда аскерлени команду- ющийи Къобан сууну огъары джанында къоргъашын бла кюмюш табылгъанын билди- реди. 1891 джыл ?Эльбрус? деген акционер общество къуралады. Анга Ташчы де- гендиле.

1916 джыл Ташчыда 324 адам ишлегенди, аладан 148 немец эмда австриячы аскер джесирле болгъандыла.
Революциядан сора кю- мюш чыгъарыу тохтайды.

1920 джыл Ташчыда 32 адам джашагъанды. 1950 джыл ?Эльбрус? рудник ишлеб башлайды. 1953 джыл былайда аны бла бай- ламлы фабрика да ишлене- ди. Ол кёзюуде Ташчыгъа Магаро дегендиле.

1957 джыл картада Уллу- тюз деген эл джаратылады, кёб турмай атына ?Эльбрус- ский? атайдыла. Былайда джашагъанла анга Ташчы неда Поляна дейдиле.
1952-1975 джыллада Ташчыда 510 минг тонна джер-металл байлыкъ чыгъаргъандыла.

Джер байлыкъ тауусул- гъанында, былайда студен- тлеге-геологлагъа тау- окъуу база къурайдыла, артда аны да джабадыла.
Эльбрусскийден Къара- чай шахаргъа дери 35 ки- лометрди, Черкесскеге дери - 95 километр.

Орджоникидзевский Къумуш бла Джангы Къа- рачайны арасында орнал- гъанды ? Къобанны сол джагъасында. Алайда ?Ставропольуголь? трестни 1-чи номерли шахтасыны ишчилери джашагъандыла.

1938 джылгъа дери анга ?Кулаевский? дегендиле.

Бир къауумла анга Пер- вая шахта деб къоядыла.

Бусагъатда районда таш- кёпюр шахтала барысы да джабылгъандыла ? ташкё- мюрню барын ачыкъ джерден къазыб алгъанла- ры себебли.

Орджоникидзевскийде кавказ ауушлада урушну за- манында джан берген джи- гитлеге аталыб 1968 джыл мемориал комплекс ачылгъ- анды. Былайда кавказ аууш- лада ёлген белгисиз аскер- чилени сюеклери басдырыл- гъандыла.

Ол Кавказны джаш тё- люсю джыйгъан ачхагъа ишленнгенди.

Орджоникидзевскийден Къарачай шахаргъа дери 8 километрди, Черкесскеге дери - 52 километр.

Къарачай шахарда (Мара Аягъы бла), Теберди шахарда, Доммай, Эльбрус- ский, Орджоникидзевский посёлокланы барында да бютеулей 25002 къарачай- лы джашайды.
 
Tinibek
Cалам!

Бек уллу ишни тындырдынг. Энди къарачай тилни билген, окъусун да - къайда къаллай бир джашагъаныбызны, къаллай бир джерибиз болгъанын билсин. Талай газетде басмаланнган макалени бир джерге джыйыб, бирден окъурча этдинг. Кёб джаша.

Маджал зат эслесем - энтда санга айтыргъа керек боллукъду. Джашау алайды - бир ёгюзню бойну бла минг адам суу ичеди. Сау бол.
 
Sabr
Ас-Салам!

Саубол. Бир Карачай сёз даха юрeндим. Даха алга eшитмeгeнeм. Картлага сордум, мунда да eскидeн джюрюймюш.
Сeн кёргюстсeнг колумдан кeлгeнджхe джараштырырага кюрeширмe.

Аллахха аманат!
 
Tinibek
Нарсанада уа ненча къарачайлы джашайды?
 
Казбек26

http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?87). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?" -2-


БИЗ КЪАЛЛАЙ БИРБИЗ?

Мара башында Гум Башы деген ауушну къаты бла

.........................

барады джол Нарсанагъа.

Уллу Ата джурт къазауатха дери, марачыла Нарсанада джау, бышлакъ сатыб тургъандыла. Нарсана ол заманда Гитче Къарачай районну аралыгъы болгъанды.

Элде джюзджыллыкъ къартла айтхан хапарлагъа кёре, былайда бек эртделеден джашаб келгендиле. Шиякылада табылгъан адамланы сюеклери бизни эрада джашагъан адамладан башха тюрлюледиле ? узун башлыла, узун аякълыла.


Былайлада Нарсана'ны юсюндeн джазады. Нeнча болганын кёрeлмeдим. ГЕРБЕКЛАНЫ Нюрлю, экономика илмуланы кандидаты даха иги биллик болур.
 
ЭСГЕРТИУ

ГЕРБЕКЛАНЫ Нюрлю, экономика илмуланы кандидаты статьясында джангыз Къарачай-Черкес республикада джашагъан къарачайлыланы юсюнден джазады.

Ставропол крайда, башха джерледе да къаллай бир адам джашагъанын тинтген адам бар эсе - былайгъа салса ишин, бек иги боллукъ эди.
Страницы: 1 2 След.
Читают тему (гостей: 1)

 

Написать нам