Халиматны юсюнден сёз башланнганы бек игиди. Халиматны уллулугъу къуру кеси джазгъан затлада кёрюнюб къалмайды. Ол литературабызгъа, аны халына къайгъыргъанлай тургъанды. Джаш джазыучуланы иги сёзю бла кёллендиргенди, болушлукъ этгенди - ол а, аны джюрегини кенглигин кёргюзтген ёлчеди. Бу статьяны окъугъан да ангыларыкъды Халимат поэзиягъа не кёзден къарагъанын, андан не зат сакълагъанын да.
ПОЭЗИЯБЫЗНЫ ТАМБЛАСЫНА КЪОРКЪМАЙМА
Ата джуртум бар, Ана тилим сау,
Ала ючюн керекди джашаргъа.
Ёмюрде да сынсымам, сынмам,
Бюгюлген да этмем...
Бу айтханымы этерге унамагъан
Джюрекге кьалай этейим ансы?
Ол джюрекге уа, сау бол, дерге керекди. Бюгюн Къарачайны джашлары, къызлары кеслерине бу сорууну берселе, бизни халкъдан насыблы болмаз эди.
Бу назму Лайпанланы Билялны назмусуду. Статьяда сёз аны ?Джуртда Джангыз Терек? деген китабыны юсюнден барлыкъды.
Бу мен башында келтирген назмуну мен Билялны бютеу джашаууна ачхычха санайма, бу тизгинлерин окъуй, мен аны не джаны бла да ангылайма: джюреги тынгысызды, назмучугъа уа андан багьалы затны билмейме. Джюреги рахат тургьанлай назму джазаргьа кюрешгеннге мен ийнаналмайма. Билялны уа хар назмусунда халкъы ючюн, адам ючюн, табигьат ючюн къайгьысы, сагьышы кюзгюдеча кёрюннгенлей турады. Нек десенг, аны кёкюрегинде керти назмучуну джюреги урады.
Меннге не ючюн берилгенди бу джурт,
Джурт ючюн отха кирлик тюл эсем?
Меннге не ючюн берилгенди ана тил,
Аны сакъларыкь, джакъларыкь тюл эсем?
Адам болуб нек туугъанма сора,
Адам ючюн джашарыкъ тюл эсем?
Не ючюн келгенме джашаугьа,
Джашауну ёлюмден кьутхарлыкь тюл эсем?
Алай а, аллай кючню ким берир меннге? -
Халкъым, ана тилим, туугьаи джерим.
Асыл назмучу! Асыл назму!
Билялны назмусу кёбюсю ритма назмуладыла, ала музыкагъа таяныб ишленнгендиле, ритм кеси музыкады, хар назмусуна аны таба биледи. Ритм бла ишленнген назмуну игилиги неди десенг, рифмагьа джыяр ючюн деб, назмуну магьанасына мусхамлыкь тюшмейди. Билялны назмусу, Аллахха шукур, кебде тюлдю, сыйынныкъ да тюлдю кебге.
Бусагъатда аллай музыка джокъду
Мени джаныма джарарча.
Аягъы кесилген музыка,
Тамагъы бууулгъан музыка,
Къанаты юзюлген музыка
Джаным кесиди.
Огъай,
Бусагъатда кёлюм
Бир къанатлары кюйюб тютюнлей,
Бир къанатлары сыныб сюйреле,
Айланнган турналадан толуду.
Аланы къычырыкъларыдыла бу тизгинле,
Ансы мени бир хатам джокъду,
Мен эм насыблы адамма дунияда.
Кёремисиз бу назмуну?! Хар тизгининде бир джангы магьана, хар тизгини бир сурат. Билал тюз айтады, ?мен эм насыблы адамма дунияда? деб, алай а ол кесин насыблыгъа санаб айтмайды, кесин селеке этиб айтады. ?Къанатлары кюйюб тютюнлей, къанатлары сыныб сюйреле тургъан турналача?, кёлю алай болгьан назмучу, бир джаны бла насыблыды, бирси джаны бла уа тынгысы болмай джашагьан адамды.
Билялны назмулары керексиз уф-чуф тюлдюле, омакъ кийиниб кюрешмейдиле, ала джашауну кесидиле: тикге да ёрлетедиле, тикден да тюшюртедиле, къаргъа-бузгьа да тюбетедиле, айтыргъа, джашауда не бар эсе, аны назмуларында ол барды, ол а аманнга аман, игиге иги дерге къоркъмайды. Айтыргьа, аны назму тизгинлеринден фахму къуюлуб келиб турады.
Бир-бир назмучула, назмуларын асыры омакъ кийиндирирге кюрешгенден, аланы ичлеринде джанларын къоймай, сазбетле этиб атадыла, назму уа къуру рифма тюлдю, назму - оюмду, философияды, сагъышды. Орусча айтсакъ, ?стихи это чуть- чуть?, дейдиле. Алай демеклик, назму джашаудан эсе узакъ кёре билирге керекди.
Мен, назмуну техникасыны - рифманы юсюнден сагъына, ол керек тюлдю демейме, керекди, аны бла хайырлана билгеннге. Билялны назмулары уа ритмика назмуладыла, бизни поэзиябызда бу джангыды.
Поэзия омакъланыуну, къошакъланыуну, ётюрюкню, къуу сёзню кёрюб болмайды, назмуда бу затла сокъургъа, саугъа да кёрюнюб къаладыла, окъуучуну кёлюн чыгьарадыла.
Билялны назмуларыны уа хар тизгинине, хар сёзюне ийнаныб бараса - ётюрюк зат айтмайды.
Тилими тартыб алсала да,
Орнуна башха салсала да,
Сёлеширме ана тилимде.
Джети кесек этселе да,
Хар кесегим бирер хариф болуб,
Къарачай сёзню къурай сюелир.
Кёремисиз, бу аламат сёзлени?! Билялны поэзиясы тёппеден эниб келген чокъуракъ суучады. Ол, ташдан, агьачдан да къоркъмай, чачырай, алгъа уруб барады, ол алай барыб, тенгизге къошулмаса, тенгиз таркъайыргъа боллукъду, тенгиз таркъайса уа, хауа тюрленникди, адам улу къыйналлыкьды. Не да этиб адамгьа, халкъгьа джараргьа деб, Билялны мураты олду, назму бла ол кесине не сый чакъырыргъа, не бай болургъа излемейди. Керти назмучу алайды.
Не зат болса да бир затха талай адам къарай эсе, хар адам аны кесича кёрлюкдю. Назмучу керти назмучу эсе, ол затда философия магьананы эслерикди. Билялны джазгьанын окъуй, сеийрсиниб бараса - аны тин джашауу къалай теренди, байды!
Сюймекликни юсюнден джазылгъан назмулары да башха тюрлюдюле:
Суу тенгизге ашыкъгъанча,
Урлукъ мылы джерге ашыкъгъанча,
Джанкъоз джазгъа ашыкъгъанча,
Ашыгъама сеннге.
Сюймекликни юсюнден джазмагъан назмучу джокъду, алай а бу халда киши да айтмагьанды. Бу китабда байлыкъны адам айтыб айталмаз:
Сезим кетди - сёзюм кетди,
Энди мен - ёре турукъ.
Джашил чегетни ичинде
Къарала, ёле турлукъ.
Тебердини юсюнден Билял былай айтады:
Джер, тау тюрсюн ала,
Кесин кёкге теберди.
Кёк, эриб, кёгериб,
Суу болуб саркъды.
Къууанч,
Тау башлада къар болуб, агъарды.
Билялны назмулары газетде биринчи басмалана тебрегенлеринде огъуна кёзюме илиннген эдиле, ёзге алагьа багьа кесерге эртде эди. Китаб болуб чыкъгьанларында да керексиз затлары аз тюл эдиле, фахмусу уа кёрюнюб тура эди. Бу арт он-онбеш джылда, мени акъылым бла, бизни ана литературада уллу чанчакълау барады: назмуну кючден бла бутдан окъуб, сора окъур окъумаз унутуб къояса, сёзлени учларын бир-бирине ушатыуну назмугьа санайдыла, Союзгъа член болургьа ашыгъыб, ёшюн уруш этиб тебрейдиле, литературада кеслерине орун излейдиле. Билеме, адам кесине нени да игисин излейди, тырмашыргъа керекди, алай а суратлау литературада иш башхады - фахмусуз джукъ да этеллик тюлдю адам. Тюрлю-тюрлю мадарла бла не къадар китаб чыгьаргъанлыкъгъа, джазыучу болаллыкъ тюлдю. Гюрджюлю Николас Бараташвили классикди, джашауунда уа къуру онсегиз назму джазгьанды.
Лайпанланы Билял мындан ары джукъ джазмай къойса да (Аллах кёб джашатсын, кёб ишлетсин), ол ана литературада толу орун алгъанды. Кюнлюк поэт тюл, ёмюрлюк поэтди. Мен кимме, неме деген соруу, эшта, аны башындан кете болмаз, бу зат назмуларындан танылыб турады.
Джазыучу къуру кесин кёрюб турмай, литературада анга дери не бола келген эсе, аны барын къол аязындача, билирге, ангыларгъа, андан кесине оюм этерге керекди, алай этмесе, ёселлик да тюлдю. Литературада тюненеги джашаудан хапарлары болмай, аны игисине иги, аманына аман дей билмей, бюгюн бир затла этерге кюрешгенле бардыла. Ала фундаментсиз юй ишлейдиле.
Билялны хар назмусу тинтиудю, излеудю, халкъны тарихинде аны кёзю джетмеген, эси бёлюнмеген бир джукъ джокъду, ол огъай, Ёртенлени Азретни ?Сафият? деген поэмасында Сафиятха атагьан назмусу да барды (бюгюн джазгъанлада ?Сафиятны? бары да окъугъанмыдыла? Ишеклиме). Китабына ?Джуртда Джангыз Терек? деб атаб, бу затда да Билял халкъны тарихине тюзлюгюн кёргюзеди.
Ол джаш адамды, алай а мени сейирсиннгеним, тили буруннгу къартны тилича байды, теренди, дамлыды. Тилде да унутулгъан сёзлени излеб кюрешгени танылыб турады:
Адам тилибиз, ана тилибиз эки бёлюнюб,
Джыланны тилине ушар деб къоркъама.
Къарачай-малкъар тилибиз эки бёлюнюб,
Къарылгъачны къуйругъуна ушар деб къоркъама.
Айры болады деб кьоркъкама ана тилибиз,
Минги тауну айрысына ушамагъан айры.
Бу китабны хар назмусуну юсюнден бирер илму иш джазарча алайды. Мен аны не джаны бла да тинтмегенме, газетде алай этерге да мадар джокъду - китаб джюрегими къозгьаб, бир-эки сёз айтыргъа излегенме. Къысхача айтсам, Билял терен фахмулу, терен ангылы, тынгысыз джюрекли поэтди.
Мен бизни поэзияны тюнгюч уланы,
Не къартлыкъ джашы тюлме.
Анга къууанама.
Ауалы-ахыры болмагьан поэзиябызны
Байсан джангуруну бир тамчысыма.
Алай а билмейме,
Кырдыкны, мюрзеуню огъесе чыгьанакъны
Чыгъарынамы боллукъма себеб?
Иги джорала уа этеме.
Мен башында айтханча, Билял бизни литературада ёмюрлюк орнун алгъанды. Аны фахмусу ичине сыйынмай, тёрт джанына джилтинлеча чачырай, джюреклени джарытады, къууандырады. Мен литературагьа кёб джылны къуллукъ этеме, аны тамбласына сагьыш эте билмесем, сора мен кимме? Билялча джазыучу болгьан поэзиябызны тамбласына мен къоркъмайма, ол ёсерикди, кесин кимге да сюйдюрлюкдю...
Байрамукьланы Халимат,
25.12.1993 джыл, ?Ленинни байрагъы?
стихи!
