Войти на сайт
28 Марта  2024 года

 

  • Акъыл къартда, джашда тюйюлдю – башдады.
  • Башы ишлегенни, ауузу да ишлер.
  • Окъуу – билимни ачхычы, окъуу – дунияны бачхычы.
  • Намыс сатылыб алынмайды.
  • Айтылгъан сёз ызына къайтмаз.
  • Ёзденликни джайгъан – джокълукъ.
  • Таула не мийик болсала да, аууш табылыр.
  • Намысы джокъну – дуниясы джокъ.
  • Адеб этмеген, адеб кёрмез.
  • Джюрекден джюрекге джол барды.
  • Къулакъдан эсе, кёзге ышан.
  • Эл бла кёргенинг эрелей.
  • Кёб ашасанг, татыуу чыкъмаз, кёб сёлешсенг, магъанасы чыкъмаз.
  • Экеулен сёлеше тура эселе, орталарына барыб кирме.
  • Сескекли кесин билдирир.
  • Иги сеники эсе да, сюйген кесимикин этеме.
  • Тил джюрекге джол ишлейди.
  • Чомартха Тейри да борчлуду.
  • Чарсда алчыны эл кёреди.
  • Джангыз торгъай джырламаз.
  • Ётюрюкчюню шагъаты – къатында.
  • Акъыл неден да кючлюдю.
  • Ачыу алгъа келсе, акъыл артха къалады.
  • Къартны сыйын кёрмеген, къартлыгъында сыйлы болмаз.
  • Сагъышы джокъ – джукъучу, акъылы джокъ – къаугъачы.
  • Джырчы ёлсе, джыры къалыр.
  • Тили узунну, намысы – къысха.
  • Билими азны – ауузунда кирит.
  • Аджашхан тёгерек айланыр.
  • Ариу – кёзге, акъыл – джюрекге.
  • Айтхан – тынч, этген – къыйын.
  • Ашына кёре табагъы, балына кёре къалагъы.
  • Ётген ёмюр – акъгъан суу.
  • Билим – акъылны чырагъы.
  • Чомарт бергенин айтмаз.
  • Бал чибинни ургъаны – ачы, балы – татлы.
  • Биреуге аманлыкъ этиб, кесинге игилик табмазса.
  • Ишлемеген – тишлемез.
  • Этек чакъмакълары баш джаргъан, сёлешген сёзлери таш джаргъан.
  • Джукъу тёшек сайламайды.
  • Билген билмегенни юретген адетди.
  • Эм уллу байлыкъ – джан саулукъ.
  • Бозанг болмагъан джерге, къалагъынгы сукъма.
  • «Ёгюз, джаргъа джууукъ барма, меннге джюк боллукъса», - дегенди эшек.
  • Гырджын – тепсини тамадасы.
  • Борчунг бар эсе, хурджунунга ойлаб узал.
  • Ариу сёзде ауруу джокъ.
  • Билимли ёлмез, билимсиз кёрмез.
  • Арпа, будай – ащды, алтын, кюмюш а – ташды.
  • Уллу къазанда бишген эт, чий къалмаз.

 

Страницы: 1
RSS
АДАБИЯТ НЫГЪЫШ
 
Адабиятны не тюрлю жанрында ишлей эсенг да ? поэт, прозаик, драматург, критик, литературовед, публицист эсенг да ? бу адабият ныгъышха чакъырабыз: фахмунгу, усталыгъынгы да таныт, кёлюнге келгенни айт. Сёзге ?джан салыучула? да, сёзню ?джанын алыучула? да ? танытыгъыз кесигизни, ишигизни, муратыгъызны.

Былайда джангыз ана тилде джазгъанлагъа къараллыкъды, аланы чыгъармалары сюзюллюкдю. Белгили джазыучула да, кючюн сынаргъа излеген джаш тёлю да: Адабият ныгъышха хош келигиз!

Адабият ныгъышны Эресейни эмда Норвегияны джазыучу Союзларыны юйеси Лайпанланы Билалны ?ДЖАШАУ бла ПОЭЗИЯ: Джашауда Поэзия эмда Поэзияда Джашау? оюмлары бла ачабыз.

ДЖАШАУ бла ПОЭЗИЯ:
Джашауда Поэзия эмда Поэзияда Джашау

1

Кёб болмай, хазыр макъамгъа салыннган назму маталлы бир сёзлени юсюнден уллу даулашыу баргъаны мени кёб затха тюшюндюргенди. 40 джылын адабият ишге берген, Малкъарны белгили драматургу, шайыры эм да кёчюрюучюсю Ёлмезланы Мурадинни айтханын къулакъгъа алмагъанларыды мени эм бек сейирсиндирген.

?Назмуну къуралыу джорукълары барды. Хазыр макъамгъа келишдириб, джыр болургъа джораланнган тизгинлеге уа, артыкъ да сакъ болургъа керекди. Музыка бла назмуну ритми бир-бирине келишмеселе, макъамгъа кёре джырлагъан джырчы сёзледе басымны тюрлендириб тебрейди. ?эресЕйде, тАмада, тАмаша, мИнги, джАшайла? дегенча. Назмуну ритми сакъланмаса, рифмасы болмаса, макъамгъа келишмесе ? ол къайдан джыр боллукъду. Ариу джырланса да, тюз айтылмагъан сёзле, ана тилибизге къалай юретирикдиле джаш тёлюню?

Джырны этгенле уа, иги нюзюр бла, иги мурат бла этгенлерине сёз джокъду. Ана тилибизде сёлешинсин, джырлансын деу ? ана тилибиз сакълансын деудю. Алай а, сёз тюз айтылмаса, ол халда джыр болуб джайылса ? аны хайырындан зараны кёб болуб кетмезми?

?Ана тилибизни чанчакъламайыкъ. Тюз сёлешсек да, назму, джыр этсек да, тилни бузмайыкъ. Назму, джыр этиб халкъгъа джаярдан алгъа, бирге къарайыкъ, халаты бар эсе тюзетейик, иги иннетибиз барыбыз да къууанырча иги ишге бурулсун?. АНА ТИЛни бузмайыкъ, сыйын тюшюрмейик ? буду биринчи айтханы Мурадинни.

Экинчи айтханы ? халкъыбызны, джуртубузну символу-белгиси болгъан МИНГИ ТАУну юсюнденди. Джырны аллында Минги Тау бизни байрагъыбыз, символубуз болгъаны айтылады. Алай а, ахыры ?сени башынга чабыб чыгъарбыз, тюрлю-тюрлю тебсеуле тебсербиз, ойнарбыз шахматла? деу бла бошалады. Мурадин муну юсюнден да ким да ангыларча айтханды: Байракъ бла ойнаргъа джарамайды.

Джырны сёзлерин джазгъан къарнашыбыз да Мурадин айтханны терс кёрмейди. Джангыз айтханы: ?Поэтлени ишлерин биз этиб айланабыз. Ай марджа, магъанасын, сёзюн да макъамгъа келишдириб, таб этигиз ансы, къалгъанын ? джырлатхан, джаздыргъан джанын ? биз тындырырбыз?.

Айтылгъан джетише болур деб тургъанма. Алай а, соруула къайтарыладыла: ?Минги Тау Аллахмы болгъанды, анга баш урурча. Аны алай багъалатыу, сыйлау ? диннге келишмейди?; ?неди Минги Тау? Таш-буз къалау?; ?Минги Тану башында шахмат ойнаргъа нек болмайды??.

Башха сезим туудурмай, Минги Тау ?къуру таш-буз къалау? эсе, аны башында не этерге да боллукъду. Алай а, джашауда этген затынгы джыргъа салыб барыргъа джарамайды. Ол биринчиси. Экинчиси. Минги Таугъа ?халкъыбызны-джуртубузну байрагъыды-белгисиди-символуду? дей эсек а, анга ?таш-буз къалаугъача? къараргъа, аны учуз этерге, башында шахмат ойнаргъа эркинлигибиз джокъду. Аны ангылатыр ючюн бир башха юлгю келтирирге излейме. Бёркню юсюнден.

Бёрк неди? Бир магъана салмай, бош къарасанг ? джукъ да тюлдю. Теринги сюрт да бир джанына быргъа. Сюйсенг джерге ат да ? юсюне олтур. Сюйсенг сат да, капек-шай ал. Кимни не иши барды? Алай а, БЁРК ? таулуну сый, намыс белгисиди (символ чести) деб къарагъанлай, аны башынгдан тюшюрюрге, сатаргъа болмазлыгъы хакъды.

?Бёркюнгю алдырсанг, бёркюнге сакъ бол? деб да, аны ючюн айтылгъанды.

"Къыйын кюн таулугъа къолунгу берсенг, / Сеннге керек кюн таулу джанын да берир. / Алай а, таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг, / Таулу уруб башынгы тюшюрюр".

Халкъыбызны, Джуртубузну Бёркюдю Минги Тау. Ата-бабаларыбыз анга алай къарай келгендиле. Биз да башха тюрлю къараб, бабаланы чамландырмайыкъ, кесибизни да сыйсыз этмейик.

Таулу джашха Бёркню не магъанасы бар эсе да, таулу къызгъа да джаулукъну магъанасы алайды. Автору ким болгъаны эсимден кетгенди, бир баллада бар эди ?Чилле джаулукъ? деб. Чилле джаулукъну (ол ? тиширыу сыйны, намысны белгиси-символуду) джаудан сакъларгъа эркиши къазауатха кетеди, анда ёледи. Къарачай халкъны уа джуртундан сюредиле-кёчюредиле. Сюргюнде юйдегисин асрар ючюн, тиширыу чилле джаулукъну сатады. Халкъ ызына къайытхан сагъатда уа, излеб, табыб, чилле джаулукъну ызына сатыб алады. Аны бла къайытады Кавказгъа.

Автор былайда болгъанны къатышдыргъанды. Кертиди, ол къыйынлыкъда алай болгъан болур. Анда айыб джокъду. Джаулукъ джаулукъду да джаулукъду. Джангыз, чилле джаулукъгъа тиширыуну намыс-сый символунача къарасакъ а, хар зат тюрленеди: сый-намыс сатылмайды. Сатылса уа, анга не дегенлерин билебиз.

Быланы барын да тизгеним ? ол башында соруулагъа, юлгюле келтириб, джууаб этгенлигимди. Айтханымча, ?Байрагъыбыз-Символубуз? демей, джашауда болгъаныча, ?Тау башына чыкъдыкъ, тебсеген, джырлагъан да этдик? деб къалса къуру, анга кишини джукъ айтыр къарыуу джокъду. Алай а, аллында ?Байрагъыбыз? дей эсенг, джырны ахыры да ол мийикликде тохтаргъа керекди.

Джашауну иши башха, джырны иши башха. ?Джашауда джырны орну, Джырда джашауну орну?. Бу темагъа бир докторлукъ диссертация джазаргъа боллукъду. Ким болса да джазыб да къояр.

Энди ?Минги Тау? Аллахмы болгъанды дегеннге джууаб.

Аллахдан сора аллах джокъду. Алай а, Аллах берген затланы ? ДИННИ, ТИЛНИ, ДЖУРТНУ ? багъалатыргъа, сакъларгъа керекбиз. Алайсыз, биз Адам да, Халкъ да, муслиман да болалллыкъ тюлбюз.

Биз эм аллында сагъыннган ?Минги Тау? джырны сёзлерин джазгъан адам, халкъыбызгъа, аны культурасына бек уллу къыйыны кирген адамды. Назму, джыр джазаргъа да аны фахмусу болгъанына ишек джокъду. Анга шагъат ?Мени къартларым? деген назмусу. Алай эсе, Мурадиннге ол коллега огъуна болуб чыгъады.

Иннет, мурат ? Динибизни, Тилибизни, Джуртубузну, Тарихибизни, Культурабызны, къысхасы ? Халкъыбызны сакълау эсе, барыбыз да бирикмей мадар джокъду. Назмуланы, джырланы сюзюу ? ол да керекли затды. Аны ючюн да кишини кёлю къалмазгъа керекди. Джангыз, кёлдегин рахат, джумшакъ, бир-бири джаныбызгъа тиймезча айтылыргъа кереклиси хакъды. Анга да юрене, тюзеле барырбыз. Къош да бара-бара тюзеледи дейдиле...

2. ПОЭЗИЯГЪА МЕНИ КЪАРАМЫМ

Назмуну тышы бла ичи (форма и содержание) тёнгек бла джанча болургъа керекдиле. Алай а, экисинден къайсы магъаналы болгъаны ачыкъды: тёнгек ол топракъдан джаратылгъанды, топракъгъа да буруллукъду, джан а ? ёлюмсюздю. ?Джаны болмагъанча? деб, мууал, джукъланыб тургъан адамгъа айтадыла. ?Сёзлеге джан салыб къойгъан? деб да уллу устагъа айтадыла.

Меннге эм багъалы ? назмуну ичиди, магъанасыды, джаныды. Аны себебли мен аны тышына, кебине, тёнгегине уллу эс бурмайма. Джан биринчиди, тёнгек ? экинчи. Назмуну тышы не ариу эсе да, ичи гырын эсе ? кимге не магъана андан. Кёгетни бизге ашатхан ? аны ичиди; тышы уа, сюйсе тёгерек болсун, сюйсе зугул болсун ? башхасы джокъду.

Назмугъа да алай къарайма. Меннге аны рифмасы, ёлчеси да керек тюлдюле. Ала мени айтырыма тыйгъыч боладыла. Мен сёзге не бий, не къул болургъа излемейме. Кишиге бойсунур, кишини да бойсундурур иннетим джокъду: мени ёзден джюрегим барды, сёзюм да ёзден сёз болса сюеме.

Ёзден дегенни магъанасы дворянин тюлдю. Биз ?дворянлабыз? деб кёкюреклерин тюйгенле да бардыла. ?Дворянин? деген сёзню тамыры ?двор? болгъанын эслемейдиле. ?Двор?, ?дворянин?, ?дворняжка? - бары Орусдан келген англамладыла, бизге келишмейдиле ала.

Ёзден дегенни магъанасын ?эркин? (свободный) деб англатыргъа боллукъду. Экинчи магъанасы ? керти (оригинал, подлинник). ?Ёзден? сёзню тамыры ?ёз?-дю. ?Ёз? демек а: 1. Биринчи магъанасы ?
ичи (собственная сущность; суть, сущность, содержание); Нарт сёзлеге къарагъыз: ?ёзю, сёзю бир?; ?ёз джыламаса, кёз джыламаз?. 2. Экинчи магъанасы ? кесибизден, ичибизден (родной) демекди; Ёз тил ? Ана тил. ?Ёзденлик? англамны хазна киши билмеген магъанасы ? ?самобытность? деб кёчюрюледи.

Алай бла мени ёз сёзюм ? ёзден сёздю. (Моё слово ? свободное, самобытное, правдивое слово). Мени назмум эркин назмуду. Совет власт, коммунист джорукъ ёзден сёзню къурутуб, къул адабиятны (пролетарскую литературу) къураргъа, джаяргъа кюрешгендиле. Алай а, эркин сёз, керти сёз ? ЁЗДЕН СЁЗ ? джюрюмеген джерде, джашау да, адабият да тутмакъладыла.

ДЖАН БЛА ТЁНГЕК

Санымы къыялмазсыз кёбге.
Джанымы къуялмазсыз кебге.
Кёкге
кёлтюрюлюб баргьанлай,
Ташайырма кёзден. Мен ? Тейри адамы.

Джаным санымы сау джыртыб,
Кетер чексизликге. Олду насыб.
Тёнгегими ауур топракъ басыб,
Джерге терен кёме баргьанда да,
Джюрегим кёкге акъ кёлекке атар.
Ол ?
Айталмай къалгьан сёзюм мени.
Ой,
Айтылмай къалгьан сёзюм мени...

Айтыргъа излегеним: назму сёз ? ёзден сёз болургъа керекди. Ёзден сёзге уа ? эркин керти сёзге ? ?рифма?, ?ёлче? бош затладыла, кёзбау затладыла. Ёзю эркинни ? Сёзю да эркинди.

Ёлче да, рифма да сабий назмулада эмда джырлада болмай амал джокъду. Кеслери да тынч айтылгъан, тынч ангылашыннган сёзледен къуралыргъа керекдиле. Сабий назмуну, джырны ичинден, тышындан да джумшакъ джарыкъ тёгюлюрге керекди.

Къалгъан назмуланы магъаналары иги болсун, суратлау дараджалары мийик болсун. Башха затлагъа эс бурмазгъа керекди. Къалай джазыла эсе, алай джазылсын. Рифмалайма деб, ёлчелеге къуяма деб эркин сёзню джанына тиймейик.

Кебиннге чырмалгъанча, ёлчелеге керилген зауаллы сёзле! Сизни чыбыкълада баргъан элиягъа, быргъылада баргъан суугъа ушатама. Мен а, Джерде башына эркин къобанны, Кёкде башына эркин элияны джаратама. Джер-джюген салынмагъан эмилик тарпанланы сюеме мен. Кёлдегин-джюрекдегин толусу бла айталлыкъ Эркин сёздю, Керти сёздю ? Ёзден сёздю джангыз.

Магъана ? гебенди,
Рифма уа ? гырмык.
Назму ? кёк биченди,
Поэзия уа ? кырдык.

Кебге къуюлгъан зат ? ол кесини ёзюн, ал магъанасын тас этеди. Аны ючюн мен ариу къаланыб тургъан гебенден-назмудан эсе, эркинликде эркин ёсген кырдыкны сюеме. Назму кырдыкга ушаргъа керекди, ма ол заманда керти поэзия боллукъду анда.

Бизни адабиятда
 
назмучуланы кёбюсю тизгинледе джиклени тенг этиб, тизгинлени аягъында сёзлени ахырларын бир-бирине ушатсала, назму джаздыкъ деб турадыла. Къуру ритм бла рифмагъа таяныб къалса назму, аны сабий оюн этиб къояргъа боллукъ эди. Бизни адабиятда назмуланы рифмаларын къоратханлай, назмула, кёзбау хунача, ичине оюлуюб тебрейдиле. Ма аны ючюн, алданмаз ючюн, назмунга быллай бир эксперимент этиб кёр: аны рифмасын къурут. Дагъыда ол назмулай къала эсе, аны чачылыб кетерге къоймагъан ичинде бир кюч, ёзек бар эсе ? сора аны джаны барды, анда поэзия барды..

Алай а, сёзлени ёлчелеге къуюб, назму джаздыкъ дегенле джангыладыла: ала чыбыкъгъа джыйылгъан элиягъа тюл, быргъыда баргъан суугъа тюл, ? адам къолу джетмеген эркин табигъатха къарасынла, назму джазаргъа андан юренсинле. Джазгъы кёк джашнау, таудан келген суу, къаяда ёсген нарат терек, тюзде, къабыргъада, ташда, агъачда да ёсген джашил кырдык ? ма эркин поэзия, ма бизге юлгю.

Джангы джазыб башлагъан ? назму ёлчеле бла башлаучанды джолун. Сабий да сюркеле келиб, алай турады ёрге. Ол табигъатны джоругъуду. Анга айыб этиу джокъду. Айыб ? назмучу джазыб башлагъаныча, ол дараджада, ол ёлчеледе къалыб кетсе. Алай болса, назмучу ёлгенди сора. Ол тирилир ючюн, анга джангыдан джан кирир ючюн, ол башха тюрлю джазыб тебрерге керекди. Алай а джазалллыкъмыды: ?чыбыкълыкъда бюгюлмеген, къазыкълыкъда бюгюлмез?.

Назмуну тышы, ичи, суратлау амаллары ? хар неси да башха тюрлю болургъа, башхалагъа ушамазгъа керекди. Назму джазыб кюрешген адам джангы Сёз айтыргъа турмашыб турургъа борчлуду. Алайсыз, Поэзияны къанатлы атына миналлыкъ тюлсе. Эшекге миниб, арба джолда баргъан а ? ол Поэт тюлдю. Дуния поэзияны дараджасына чыгъаргъа излей эсек, сёзюбюз ЁЗДЕН СЁЗ болургъа керекди...

Къысха фикирлерими Шимал тенгизни джагъасында джазылгъан бир назмум бла тамамларгъа излейме.


ЧАЛКЪЫЧЫ

1

Кийиз бёркюн да башына къаблаб,
Тенгиз джагъасы бла гузаба атлаб,
Барады. Чалкъысы бойнунда.
Белине тагъылыб тёшю-чёгючю,
Джанында хыршысы, къайрагъы.
Тенгизни бош джагъасына джетиб,
Джаныу этиб чалкъысына,
?Бисмилля? деб, чалыб башлайды.

Толкъунлана тургъан кёк биченликни
Чалады эртденден ингирге дери.
Биченликни теблеб, зее эте баргъан
Кемелеге, къайыкълагъа ачыуланады.

Ашхам бола къайытады юйюне.
Юй бийчесине эсгертеди:

?Тамбла танг аласы бла кетерикме.
Азыкъны артмакъгъа джарашдырыб къой.
Кёб салма. Кюлде бишген нартюх гырджын бла
Джууурт айран эмда бышлакъ болса болду.
Кёгет-мёгет деб кюрешме?.

Юй бийчеси биледи баш иесини къылыгъын.
Джылла бла чалады тенгизни къарт.
Эртден бла кеси кесине азан къычырыб,
Намаз къылады.
Ингирде кеси джырлаб, кеси эжиу этиб,
Орайда тарта, къайытады.

Киши да ангыламайды аны тилин.
Сер къарт бла кюрешмейди киши да ?
Аны да джокъду кишиге хыянаты.
?Шашхан таулуду? былайлада аты.

Бу Шимал тенгизни джагъасында Норвейде
Мен анга къалай тюбегеними да айтайым.

2

Сууда кемеле ? байракълы, байракъсыз,
Джагъада адамла ? иманлы, имансыз,
Чабакъчыла къайыкъладан сата балыкъ,
Тёгерек дауур-сюйюр, къалабалыкъ.

Былайлагъа биринчи къазыкъ ургъан таулу
Менме деб, махтаныб, ёхтемлениб,
Кийиз бёркюмю да башыма къаблаб,
Тенгиз джагъасы бла баргъанлай атлаб,
Бир-бирибизге тюртюлюб къалдыкъ ?
Кийиз бёрклюле эки адам.
Эки бирча мукъладис бир-бирине тюбеб,
Илгениб, артха туракълагъанча,

Бир-бири бёркюбюзге къараб,
Бир-бири кёзюбюзге къараб,
Тилибиз тутулуб,
Биразны сын болуб турдукъ.

Салам бердим, сен кимсе?- дедим.
Мурулдады ? ангыламадым джукъ.
Кийиз бёркню къайдан алгъанса?- дедим,
Джукъ да айтмай, къысылды джууукъ.

Сора сермеб, билегимден тутду:
?Джаш, джыйындан джанлаб айланнганынг болду.
Чалкъынгы да алыб, терк ызымдан джет!?.

Кетди къарт. Ызындан къараб къалдым.
Шимал тенгизни джагъасы элледе
Башха таулугъа джолукъгъаным болмады.

Не къыйынлыкъ тюшюрген болур аны да бери?
Не къыйынлыкъ алгъан болур эсин да?

Юй бийчеси да анга ушаш бир ?
Тюзетиб хапар айталмады ол да.
?Хы, иги болду келгенинг,
Бирге чалкъы чала турурсуз энди?,- деди.

Былай танышдым бир зауаллы таулу бла мында.
Энди аны бла бирге чалкъымы чалайым,
Огъесе, ызыма, Джуртха кетибми къалайым?!
 
ПОЭЗИЯБЫЗНЫ ЮСЮНДЕН САГЪЫШЛА

1. КЁЛЮМЕ КЕЛГЕН ЗАТЛА

Алгъа бара, артха къараргъа да ёч боласа: ызымдан келген а бармыды, огъесе джангызмамы? Кишини эслемесенг а, къоркъарынг огъуна келеди: мени бла бошалыргъамы тебрегенди экен ана тилибизде назму джазгъан? Алгъаракълада уа къууанчлы эдим ? бизни поэзияны тюнгюч уланы не къартлыкъ джашы болмагъаныма. Совет кърал чачылгъанлы ол базынмакълыгъым тауусулургъа джетген эди. Кесингден джаш назмучугъа тюбемей тебресенг, адабиятыбызгъа къоркъмай да не этериксе? Алай а, Къарачайда джаш джазыучулагъа тюбер мадар да джокъду.

Къайда тюбериксе, Къарачайда ыйыкъгъа эки кере чыкъгъан бир газетден башха басма болмаса. Не уллулагъа, не сабийлеге джораланнган бир журнал болмаса. Китаб чыкъгъан адет да ? 20 джыл къурушуб тургъанлы. Суратлау адабиятны къой, Къарачай тил бла литературадан дерс китабла огъуна чыкъмагъанны орнундадыла. Бу затда терслик КЧР-ни башчыларындады, миллет маданият-культура бизни республикадача тюбге бир джерде да тюшмегенди. Быллай болумда джаш джазыучула фахмуларын, джазгъанларын къайда, къалай кёргюзтсюнле? Заманында аланы кёллери кёлтюрюлмесе, джазаргъа талпыулары да джукъланыб къалмазмы?

Назму, хапар тырнаргъа тырмашханла уа, Аллахха шукур, бар кёреме алкъын. Аллайланы ?Элбрусоидде? кёрюб, кёлюмю басханма ? фахмулу джаш-къушла бардыла, огъай, табсыз айтдым: фахмулу джаш къушла бардыла. ?Эльбрусоид? алагъа къанат къагъар Кёк болалгъаны аламатды. ?Эльбрусоид?, джаш фахмуланы джазгъанларын бирге джыйыб, бир китаб этиб чыгъаралса ? бек уллу иш этерик эди. Къарачай тилде чыгъармалагъа мен редакторлукъ этерге да боллукъ эдим. Тамбла адабиятыбызны болуру-болмазы фахмулу джаш тёлюбюз бла байламлыды ? Элбрусоид да ол затны ангылагъандан къуралгъан шойду да. Къолдан келген бла мен да болушургъа кюреширме.

Мени кёлюме келген ? Эльбрусоид джаш фахмулагъа ?Школа литературного мастерства? болургъа боллукъду. Аланы чыгъармаларын аяулу аяусуз сюзюб, эм маджал затларын журналлада, китаблада басмалатыб, кёллерин кёлтюрюрге боллукъбуз. Андан сора да, Литературный институтха джол ачыкъды. Ары кирир ючюн алгъа чыгъармачылыкъ сынаудан (творческий конкурсдан) ётерге керексе, андан сора тюз экзаменледен. Эски танышларым алкъын анда окъута болурла, айтсам ? ала да болушурукъдула. Ол институтда уа ыйыкъда бир кере чыгъармачылыкъ семинарла боладыла. Анда окъутханла адабият дунияда белгили усталадыла. Акъ сёз (изящное искусство) бла халкъыны атын айтдырыргъа излеген, усталыкъны баш къатына чыгъаргъа излеген ? анда окъургъа керекди (очно!). Аллай мадары болмагъан заочно окъургъа боллукъду.

Мен Найнай деген джашны назмуларыны юсюнден кеси бла сёлешсем иги болур деб излеген эдим аны кеси бла байламлы болургъа. Алай а, андан сора да бардыла джазгъанла. Аны себебли, ким биледи, арада, ачыкъ сёлешинсе хайырлыракъ, игирек боллукъ эсе да...

2. ШАМИЛНИ НАЗМУЛАРЫ

Бюгюн ?Минги Тау? журналны 2008-чи джыл чыкъгъан тёртюнчю китабы (?4, 2008) тюшдю къолума. Аны 193-194 бетлеринде Ёзденланы Шамил деб мен танымагъан бир джаш шайырны назмулары басмаланыбдыла. Бир назмусун ? ?Малкъарым? деген назмусун ? толусу бла келтирирге излейме былайда.

МАЛКЪАРЫМ

Атам сюйген джан Малкъарым,
Кесим сюйген шам Малкъарым,
Сууукъ кюнлени джай этген,
Джарсыуланы да сай этген,
Ата тиними май этген,
Ана тилими бай этген,
Кязиминге, Къайсынынга,
Тин анабыз ? Танзилягъа,
?Ц? - ларынга,
?З? - ларынга,
?Ж? - ларынга
Къурман болайым
Сюйген Малкъарым.

Кесими эртделеде джазгъан бир назмум эсиме тюшдю (чыгъармаларымы 6-чы тому, 125-чи бет). Андан бир талай тизгинни келтирейим:

Кёл СЮЙМЕКЛИКДЕН толур,
Алайсыз а ? сай болур.
Къойнумда джазым мени
Танг алагъа джай болур.

Къургъакъ сёзню май этдим,
Кука джазны джай этдим,
Таракь Айны Ай этдим,
Поэзиябызны бай этдим.

Шамилни назмусунда ушаш сёзлеге (рифмалагъа) къарагъыз:
Джай этген ? сай этген ? май этген ? бай этген

Энди мени назмумда ушаш сёзлеге эс бёлюгюз:
Сай болур ? джай болур ? май этдим ? джай этдим ? Ай этдим ? бай этдим.

Ким биледи, Шамил назмусун мени назмуму окъугъандан сора джазгъан болур. Рифма сёзле аны ючюн ушай болурла. Къалай алай болса да, Шамил башхаланы назмуларын окъугъаны да, кеси джазаргъа тырмашханы да иги затды. Менде болгъан ушаш сёзлени алыб, башха магъана салалгъаны да ? фахмусу болгъанына шагъатды. Тюзю, назмуну кёзю-къашы да башхалагъа ушамаса ? эм игиси олду. Ёзге назмуда мен джаратмагъан башха затды: Танзилягъа ?тин анабыз? деб айтханы. Танзиля бизге тин ана болмагъанды ёмюрде да, болаллыкъ да тюлдю. Не ючюн десегиз, Къабарты башчыла къралны Баш джоругъуна, Конституцион Сюдню оноууна да сыйынмай, Малкъар халкъны джерине, тарихине да бий болургъа кюрешген сагъатда, ?Халкъ поэти? атны джюрютген Танзиля ауузун джырыб бир сёз айтмай турады. 40 малкъар джазыучу халкъларын джакълаб къол салгъан къагъытха да, Танзиля къол салыргъа унамагъанды. Шамил быллай затланы биле да болмаз. Ма аны ючюн керекди джаш джазыучулагъа эс бёлюрге, сакъ болургъа.

?Минги Тау? журналда бек махтагъандыла Шамилни. Сау болсунла, алай этерге керек болур джаш назмучуну кёлюн кёлтюрюр ючюн. Махтаугъа тыйыншлы тизгинлери да бардыла. Ёзге, Шамил, ?къошама ? мама? деген, бир орус сёз бла къарачай сёзню рифмалау алай махтаулу иш тюлдю. ?Аллахдан келдик Къудайгъа / Нартюхден келдик будайгъа? дегенлей, ?аннядан? ?мамагъа? келген эсек ? ол иги зат тюлдю, ?аннябыздан?, ана тилибизден джанламазгъа керекбиз. ?Мен сюеме, Москва, сени, / Сюйген кибик тёрт санымы? - былайда да поэзия джокъду, тёрт санымы сюеме деб да айтмайдыла таулула. Бютеу джазгъанларынг былай болсала, мен сёлешир зат табарыкъ тюл эдим. Алай а, мен бир назму терегинге поэзия къушу къонуб, бутагъы терсине бюгюле тебрегинде учуб кетгенин эследим. Ма ол назму:

Кюз.
Кюндюз.
Сабан тюз,
Къалмай келбети,
Сапрандан ауругъанча,
Бети саргъалыб,
Кёкге къарайды.
Сакъалында джюлюнмей къалгъан
Къаудан тюклерин
Аяз тарайды.

Къачхы сабанны сураты. Аламат. Пушкиндеча не Некрасовдача. Поэзия къушу бу тизгинледе уясындача турады. Былайдан ары уа, ?кёзбау акъылманлыкъ? башланады да, поэзия къушу илгениб, учуб, кёзден ташаяды. Ма къушну илгиздик этген назму маталлы тизгинле:

Джангыдан джашнар кюнлерин
Къыш тыярыкъды.
Буз къабына, неда,
Къар джууургъаныны тюбюне
Джыярыкъды.
?Сапрандан? багъарыкъды.
(Къысхасы ? алай этерикди, былай этерикди...-Б.Л.)
Къыш кетгенлей,
Джаз джетгенлей,
Бети джашнарыкъды.
(Къысхасы: ?джау ууатыллыкъды, хорлам бизникиди?...-Б.Л.)

Кёргенигизча, назмуну биринчи кесеги суратды. Окъуйбуз, кёребиз, кесибизча фикир этебиз. Назмуну экинчи джарымы уа ? декларацияды, бизге сагъыш, къайгъы этерге да керек тюлдю ? бизни ючюн, табигъат ючюн да Шамил оноу этиб бошагъанды. Биз да саубуз, табигъат да сауду ? къыш кетгенлей, джаз келгенлей джашнарыкъды ? къууанч а джокъду: былайда поэзия джокъду. Айтылыннган ? ол назмуду, айтылынмай къалгъан затды поэзия. Боллукъну бир Аллахдан башха киши билмейди. Аны себебли, Шамил, эндиги назмуларынг башха тюрлю боллукъ болурла деб умут этеме.

3. РАЗЫ ЭСЕГИЗ, БАШЛАЙЫКЪ ИШНИ

Поэтни эшигин махтагъан джабады. Къуру махтау сёз джукъ бермейди. Бюгюн, къачан да бизде керти критика, критикле джетишмейдиле. Къарачайда Байрамукъланы Нинадан (джандетли болсун) сора аллай критик болуб да билмейме. Аны ?Назмула бла джазсала? деген китабы джаза башлагъанлагъа бек джарарыкъ эди.

Бизде дагъыда бир къыйынлыкъ ? критикадан оюм эте билмейбиз. Тюз сёзге да чыдамайбыз, аны айтхан, кёзюбюзге душманча кёрюнеди. Аны себебли болур, киши кишини джазгъанын сюзген адет джокъду. ?Назмуларыма не айтасыз?? деб, Найнай джазгъанларын интернетде арагъа салгъаны бек аламатды. Аны джазгъанларын окъуб, кёллерине келгенни айтханла да сау болсунла. Ёзге, къуру джаш джазыучуланы сюзюу бла тохтамасын иш. Хар чыкъгъан китабха рецензия джазыла турургъа керекди. Тюз сёз, Керти сёз, Иги сёз неден да багъалыды.

Аллай сёз керекмиди Эльбрусоидге? Сёз ючюн, Эльбрусоид чыгъаргъан журналгъа, китаблагъа, кёчюрген фильмлеге рецензияла джазсам къалай болур? Огъесе, джангы джаза башлагъанланымы болады хыртха урургъа?

Джазгъан, басмалагъан не да басмаланныкъ затларыгъызгъа аллай ачыкъ, тюз сёз керек эсе, меннге ие туругъуз. Мен алагъа тыйыншлы дараджада анализ этмесем ? айыбы мени. Мен джазгъан рецензияланы интернет бетге салмасагъыз, къулакъгъа алмасагъыз, душманнгача къарасагъыз ? гюнах сизде. Разы эсегиз, башлайыкъ ишни.

4. НАЙНАЙНЫ НАЗМУЛАРЫН ОКЪУЙ

Алгъа назмугъа (шийирге) кесими энчи къарамымы айтыргъа излейме. Мен ангылагъандан, назму нарт сёзча (?джибни узуну, сёзню уа къысхасы иги?) къысха болургъа керекди. Ол къысха сёз да джангы болургъа керекди ? магъанасы бла, кеби (формасы) бла, суратлау амаллары бла да. Ол назму сёз (акъ сёз!) кеси да джюрекледе иги сезимлени (иги сезимлени!) джаратыргъа, къозгъаргъа борчлуду. Ма бу шартлагъа тюз болса джазгъанынг ? сора, сен керти сёзню, иги сёзню, акъ сёзню ? НАЗМУ СЁЗНЮ айталгъанса. Акъ Сёзге къарамымы алгъын бир назмумда былай айтыргъа кюрешген эдим.

ПОЭЗИЯ бла СЮЙМЕКЛИК

1
Магъана гебенди,
Рифма уа ? гырмык.
Назму ? кёк биченди,
Поэзия уа ? кырдык!

2
Сюймекликге тёшек болса ёлче,
Сюймеклик болады бечел.
Сюймеклик ? джазгъы джашил кырдык,
Киши аны эталмаз бичен.

Энди Найнайны назмуларына кёчейик. Была назмуламыдыла, огъесе бир-бирине тагъылгъан бош сёзлемидиле? Бармыды былада джангылыкъ?

ЧАМ ДЖЫРЧЫКЪ

Джюрегимде джарама
Балхам, байлау салмайма.
Турсун алай, къан тама,
Сенсиз джашаялмайма.

Назмуну мен былайда бошаб къоярыкъ эдим. Джангылыкълары болгъан, уллу суратлау кючлери болгъан, аламат лирика тизгинле. Кебинде (формасында) джангылыкъ джокъду, рифмала да къарыусуздула, биринчи бла ючюнчю тизгинде басым да (ударение) бирча тюлдю (джарамА ? къАн тама), алай а, ол кемликлени эслемей къаласа: керти сезим джангы сёзле бла, джанлы сёзле бла айтылгъанды, ол а ? Поэзияны=Сюймекликни белгисиди. Къаяда кёгюрчюнле ол сёзлени айтыб мурулдай болурла деб турама, кесин ташлагъа ура да джаралы эте, тенгизге ашыгъыб баргъан тау суугъа тынгыласанг да эшитириксе ол сёзлени макъамларын.

Назмуну бу тёрт тизгинден къалгъанын а, Найнай бизге кёргюзтмей, сюйген къызына письмо халда ашырыб ийсе да боллукъ эди. Не ючюн десенг, айраннга суу къошхандан хайыр джокъду.
 
Туралалмайма мен сенсиз,
Тансыкъ болама кемсиз.

Былай ким да айталлыкъды, тизгинле сыйдам болгъанлыкъгъа джангылыкъ джокъду

Назик белден къучакълаб,
Кёзлеринге къараргъа,
Учунуб, муратлада
Джаяма къолларымы.

Къызны къалайындан къалай къучакълаб кёзлерине къарарынг ? ол да сени энчи ишингди, аны бизге айтыр кереги джокъду.

Сууукъ хал бла къоркъута,
Узалмайса, къол тута.
Сёзлеринг а ? бычакълай,
Джюрегими чанчакълай,
Атадыла узакъгъа
Муратларымы.

Былайда да биз сейирсинир джангылыкъ джокъду. ?Бычакълай ? чанчакълай? деб, сеннге деричи да кёб кере айтылгъан сёзледиле.

Тохта, къызчыкъ, сабыр бол.
Саламлаша, узат къол,
Разы этмесенг мени,
Сокъранырса сен кесинг,
Атамы арбазында
Кечеги той чайкъалса,
Терк джасалгъан отоуда
Акъ гоккача чагъарса.

Бу строфада арт эки тизгин джангыча кёрюнеди, алай а, бютеу строфаны къутхаралмайдыла ала. ?Разы этмесенг мени / Сокъуранырса сен кесинг? деб къызны да къоркъутургъа керек тюлдю. Магъана, къуралыу джаны бла да тизгинле бир-бирине келишмейдиле.

Джюрегимде джарама
Балхам, байлау салмайма.
Турсун алай, къан тама,
Сенсиз джашаялмайма.
Туралалмайма мен сенсиз,
Тансыкъ болама кемсиз.
Назик белден къучакълаб,
Кезлеринге къараргъа
Учунуб, муратлада
Джаяма къолларымы.

Къысха назмуда бу строфаны къайтарылыр кереклиси джокъду. Мен джазгъан болсам, назмуну несин къоярыгъымы айтдым. Алай а, Найнай, мен айтханнга разы болмай, ?назмуну тургъаныча къоярыкъма, алайсыз басмагъа берлик тюлме? десе (сёз ючюн), мени айтырым: авторну разылыгъыча болсун. Тёрт аламат тизгини ючюн, назмуну къарыусуз тизгинлерине да тёзерге боллукъду.


ДЖЮРЕКДЕН ДЖЮРЕКГЕ...

Джюрекден джюрекге
Джол болад , дейдиле .
?Сюемисе ?? , деб ,сен
Нек сораса менге ?
Билирге излесенг ?
Джюрегинге къара ,
Джюрегинги сынаб ,
Джюрегинг бла тынгла .
Менге сормагъанлай ,
Мен сенден джашыргъан
Джууабымы англа .
Англаялмасанг а,.
Англаялмаснг а -
Кимди терс арада ?
Сюймей эсенг кесинг ,
Нек излейсе сезим
Сен джюрек къалада ?
Ичингден , ташада ,
Бек омакъ сёзлеге
Къуу терекни бёлеб ,
Нек къараб туралла
Кёзлеринг кёзлеге ,
Мыдахча , ёпкелеб ?

Сен мени сюйсенг а .
Джюрегинг бла талпыб ,
Тансыкъдан кюйсенг а .
Менден кенгде каълыб ,
Ийнандырыча , сен
Табар эдинг сёзле ,
Башымы ийиб , мен ,
Тынглар эдим сенге .
Саулай джер джюзюнде
Сюдю джокъду дейле .
?Огъай? деген сёзге .
Сюймей эсенг кесинг ,
?сюемсе?? деб ,сен
Нек сораса менге ,
Нек сораса менге?

Бу назмуну меннге не магъанасында, не кебинде, не суратлауунда бир джангылыкъ болмагъаны ючюн, тинтерге, анализ этерге, сюзерге да излемейме. Аны себебли Найнайны ючюнчю назмусуна къарайыкъ

МЕН ЧЫГЪАМА ДЖОЛГЪА

Шимал шахар орам тахтада
(къыйын ангылашыннган сёзтутуш. ?Б.Л.)
Бир ингил, бир таза сарыла,
Бир терен токъ балий бетлиле
(бир терен ? къалай ангыларгъа боллукъду муну? -Б.Л.)
Тюльпанла, аязда чайкъала,
Саладыла мени эсиме
Шимал Кавказда кюнлерими,
Терезе тюбюнде арбазда
Кесим ёсдюрген гюллерими.
Мундагъы бу джарыкъ кечеле
Тюшюрелле мени эсиме
Кириш къаяланы башында
Чолпан джулдузну эртденнгиде.
Володар кёпюрню юсюнден
Кюрч бетли терен Нева сууну
(?кюрч?, тюз джазылгъан эсе, неди? ?Б.Л.)
Сабыр толкъунларына къарай,
Сюелеме, артыкъ джаратмай.
Кёз туурам да уа ? эсимдеги
Теберди сууну кёк блезиги.
Ойнакълай, къая ташны джалай
(?ойнакълай? неди? ?Б.Л.)
Къобаннга къошулгъаны, джырлай.
Джашил ханслада ? къызыл джилек,
Юйню аллында ? джюзюм терек,
Анамы къолунда ? ун элек,
Табада къызгъан джауда ? тишмек,
Эт хычынны ариу татыуу,
Ата юйюмю ёмюр джылыуу.
Тансыкълыкъ джюрегими кючлеб,
Адамларымы излеб, кюсеб,
Сау къал деб бу шимал шахаргъа,
Ата джуртума, юйге тебреб,
Мен чыгъама джолгъа.

Бу назмуну кебин бираз джарашдырыргъа керекди ? не акъ назму (белый стих), не эркин назму (верлибр) болурча. Барды бу назмуда Джуртну эсге тюшюрген тизгинле, Джуртубузгъа, адамларыбызгъа тансыкълыгъыбызны къозгъаб, джюрекге къатылгъан тизгинле. Алай эсе, поэзия барды бу назмуда. Кертиси бла да ?и дым Отечества нам сладок и приятен?.

Мен кесим орус тилде джазмагъаным себебли, Найнайны орус тилде джазгъан назмуларына багъа берирге излемейме. Алай а, къайсы тилде джазылынса да, поэзияны критерии бирди: назму ? джангы сёз болургъа керекди, кеси да адамны адамлыкъ, игилик сезимлерин къозгъаргъа керекди. Бу шартланы мен Найнайны назмуларында кёреме.

Дагъыда бир айтырым: бизни тилибизни, адабиятыбызны джашатыр ючюн, къарачай тилде
джазаргъа, сёлеширге керекди. Игиси ? эки тилде да бирча иги джазалсанг. Ол заманда тылмач излемезча боллукъса. Алай болса да, ана тил ? биринчи, къалгъан тилле ? экинчи орунда болургъа керекдиле. Ёзге, орус тилде онглу затла джазыб, халкъыбызны дуниягъа танытырча бир-эки джазыучубуз болса да хата джокъ эди.

Найнайны табигъат берген (Аллах берген!) фахмусу барды. Джаш назмучуну мен джылын, окъууун, ишин билмейме. Алай а, Москвада Литературный институтха кирсе, фахмусуна дагъан боллукъ билим алса, уллу джазыучу болуб кетерге боллукъду. Уллу джазыуларын Аллах джазгъанлыкъгъа, гитче джазыуларын адамла кеслери джазадыла. Джазыучу деген сёзде уа ? ?джазыу? деген сёз да, ?джаз? деген сёз да барды. Ол затны Найнай кеси да биле болур деб турама.

Бир-бирде башхаланы айтханларына да тынгыларгъа керек болур. Мен кесим да Литературный институтха къалай киргеними бир айтайым.

1973 джыл эди. Москвада бир джылны инженерлик усталыкъгъа окъугъандан сора, ол институтдан кетерге керек болама. ?Энди уа къайсы институтха кирейим? деб, сагъыш эте, автобус сакълаб сюелеме. Сора эслейме: адам ийнанмазча бир ариу къызны меннге къараб тургъанын. Ол а, Химкиде библиотечный институтну битдире тургъан бир таулу къыз болуб чыкъса боламыды. Аты Шерифа, тукъумун а унутханма. Бираздан, джолу башха, джолум башха, айырылабыз. Алай а, аны сыфаты эсимден кетерге унамай, джыл джарымдан Найнайны назмусуча, бир затла джазыб иеме. Джууаб келир деб да ийнанмайма, алай болса да джууаб келеди. Кёлюмю кёлтюрген сёзлеринден сора джазады: ?Сени фахмунг барды. Литературный институтха бир киралсанг... ол сеннге джарар эди?. Ары дери меннге аллай затны киши айтмагъан эди, юретмеген эди. Айтыр адамла уа бар эдиле ? школда окъутхан устазларым да, джазыучуланы Къарачай-Черкес област организациясында ишлеген къарачайлыла да...

Шерифаны сёзю бла кириб, Литинститутну поэзия факультетин тауусханма. Артда бираз аякъ юсюне тургъанымда, Шерифаны излеб да кёрген эдим ? табалмагъанма. Андан бери 30 джыл ётдю, ол таулу эгечими къайдагъысын, не эте джашагъанын да билмейме ? бюсюреу этерге уа сюеме. Бу джазгъанымы окъуб, хапар билдирсе уа, разылыгъымы кесине да айтыр эдим.

Литературный институтда болгъаным себебли, мен кёб уллу джазыучу бла танышханма, аланы ичинде Къайсын да, Чингиз да...

Назмучу джаш шохларыма къайтарыб айтама: джашауугъузну поэзия бла байларгъа тебреген эсегиз, Литературный институтха барыгъыз: усталыкъны баш къатына чыгъаргъан бир къалады ол.

Лайпанланы Билал,
Эресейни эмда Норвегияны
Джазыучуларыны Союзларыны юйеси
 
Бу макалени уллу орус адабиятха джарсыб, къайгъырыб джазады автор. Мен а къарачай литературагъа сагъыш этгенден салама бу джазманы былайгъа. КъЧР-де бизни джазыучула Союзубуз джаш фахмуланы излеб, табыб, семинарла къураб, нек кюреше болмаз?
Россияны джазыучулары къурагъан семинарлагъа да бизден къошулгъан кёрюнмейди. Бу статьяны окъуб, "бизде уа нек бардырылмайдыла быллай затла?" деб сагъышланыб, бир таб оюм айтыр адам табылыр эсе уа...


Ирина КОВАЛЕВА

НОВЫЕ ПИСАТЕЛИ ИЛИ НОВАЯ ЛИТЕРАТУРА?

Когда XX век подошел к концу, а с ним исчерпали себя постмодернистские эксперименты с перепевами классической и советской литературы, выяснилось, что читать стали катастрофически меньше, что писательская карьера потеряла привлекательность для молодых людей (банковско-нефтяные перспективы выглядели гораздо заманчивее), что тиражи толстых журналов резко упали, что новых имен в них почти что и нет...

В это самое время и возникла мысль о необходимости вливания "свежей литературной крови", поиска и поддержки новых писательских имен, укрепления предельно истончившихся (по разным причинам, возможно и не вполне литературным) культурных связей между традиционными центрами и большой Россией. Терять один из главных предметов национальной гордости - русскую литературу и читающую Россию - уж совсем не хотелось.

В апреле 2001 года в Фонде социально-экономических и интеллектуальных программ, возглавляемом Сергеем Александровичем Филатовым, собрали Круглый стол по проблемам молодой литературы. Многое на том Круглом столе осуществилось впервые за долгие годы: мэтры и молодые сидели рядом, говорили на равных; с опаской собрались за одним столом представители разных журналов, разных направлений - но когда заговорили об общих для всех проблемах выживания в новых рыночных условиях, оказалось, что их очень много, этих общих проблем. Поговорили о том, что "талантам надо помогать, бездарности пробьются сами", разработали программу действий: известные писатели и редакторы журналов разъехались по 20-ти разным российским городам и весям для творческих встреч с читателями, в поисках новых писательских имен и рукописей (так было и в последующие годы). И уже осенью, в октябре, собрались впервые в подмосковных Липках прошедшие творческий конкурс сто пятьдесят молодых литераторов из разных уголков России (а впоследствии к ним присоединялись отдельные авторы из ближнего и даже дальнего зарубежья).

Это было событие, это был взрыв энергии - тем, имен, исканий, надежд, знакомств, открытий. Хотелось, чтобы литература отстояла себя как общественное явление и прониклась духом современности... Помню бесконечно повторяющуюся картинку с самолетами, врезающимися в нью-йоркские башни-близнецы на экране беззвучного телевизора в коридоре Фонда, мимо которого я бегала и все никак не могла взять в толк, что за кино такое показывают без конца, а времени остановиться и понять - не хватало: шли последние жаркие дни подготовки к первому Форуму. Так это все и слилось в моем сознании: 11 сентября и первый Форум молодых писателей России. Новая литература собирала свои силы, оглушенная гулом современной истории.

Русская литературная традиция - объединения писателей вокруг литературных журналов - укрепилась, выстояла и в начале XXI века. Мы думали, что если из ста пятидесяти человек хотя бы пятеро - о большем не мечталось - попадут на журнальные страницы, то это будет большая удача. Но уже в первый год журналы приняли в свои портфели тексты более тридцати новых авторов.

С первыми открытиями подступали и сомнения: не исчерпан ли потенциал поколения, придут ли за первым набором другие столь же звонкие имена, как букеровский лауреат Денис Гуцко, отмеченный несколькими премиями Дмитрий Новиков, успешный Захар Прилепин, меняющийся Роман Сенчин, романтичный Илья Кочергин... Потом прозвучали прозаики Герман Садулаев, Ирина Мамаева, Александр Снегирев, Михаил Земсков, Ирина Богатырева, Александр Морев, поэты Анна Русс, Андрей Нитченко, Екатерина Соколова... О них пишут, их печатают, о них спорят. И каждая новая липкинская встреча давала надежду.

Владимир Маканин как-то заметил, что нынешнее поколение молодых писателей похоже на них, заявивших о себе в 60-е годы, так, как внуки похожи на дедов. Возможно, это сближение - следствие схожего исторического опыта "жизни после жизни": 90-е годы, как и 50-е, ознаменовались резкой сменой духовных ориентиров. Первое "непоротое" поколение, не испытавшее родовых мук обретения свободы, с молодым азартом принялось исследовать самые потаенные движения своей души, самые неприкасаемые события, не боясь противопоставить свое "я" всему и всем.

Возмещение больших смыслов, вопросов, идей, без которых литература не поднимается выше беллетристики, - пришлось на долю в основном старшей части поколения, сформировавшегося вокруг Форума в Липках. Их сознание было из 80-90-х годов, они помнили еще структуры советского общества, успели попробовать свои силы в процессах экономических преобразований конца советской власти, повоевать на "незнаменитой войне" в Чечне, разойтись по разные стороны баррикад в тяжелые годы становления новой России. Одни, как Илья Кочергин и Дмитрий Новиков, отправили своих героев в эмиграцию в мир вожделенной свободы бескрайней природы Севера, Сибири - подальше от чуждой враждебной естественному человеку городской цивилизации. Для их героев счастье свободного человека - в слиянии или в одинокой борьбе с природой за выживание.

Другие, как Роман Сенчин, наоборот - обратились к психологии человека городского, проходящего все круги соблазнов цивилизации: алкоголь, наркотики, свободная любовь, жажда достатка, развал семьи, стремление к славе. Третьи, как Денис Гуцко, Герман Садулаев, Ирина Мамаева, Василий Сигарев, Владимир Зуев, Ксения Степанычева, пытались исследовать причины и следствия распада огромной страны СССР, разразившихся вслед этому распаду локальных гражданских конфликтов и войн, умирания деревни, трагедии отжившего, но сохраняющего надежду и веру народонаселения. Одним из самых заметных явлений литературы начала века стала новая военная проза тех, кто выжил в бесславной Чеченской кампании (фраза из повести Германа Садулаева: "Тот, кто выстрелил первым, тот и написал эту повесть").

Поколенческая разница даже внутри всего лишь десятилетнего липкинского периода очевидна. Следом за теми, кто прожил часть самостоятельной жизни в переломные для страны годы, идут те, кто по возрасту не дышал воздухом, который пропах если не смертью, то опасностью, неясной тревогой, непонятностью наступающего будущего. Обретшее свободу духа, это поколение оказалось скованным другой цепью - офисной несвободой, зависимостью от ежедневной борьбы за сытое существование. Зазвучали мотивы радикального переустройства существующего порядка вещей, общественный романтизм конца века сделался непонятен и чужд, а свобода личности заменилась свободой действий (Сергей Шаргунов, Захар Прилепин). Образ голубя, птицы мира и благой вести, сменился губительной, захватывающей весь мир птичьей болезнью, красота, которая должна была спасти мир, подернулась пятнами нефтяных разводов. Страшная метафора лежит в основе сюжета романа Александра Снегирева с символическим названием "Нефтяная Венера". Главный герой, сын обыкновенных советских родителей, рождается мертвым, его оживляют врачи, но в свое время от него рождается сын-даун, и только этот больной ребенок обладает способностью к сопереживанию, остается единственным нормальным человеком среди людей общества потребления.

Вместе с "новыми писателями" в литературный процесс начала XXI века вошли и новые критики: Сергей Беляков (Екатеринбург), Алиса Ганиева (Дагестан - Москва), Лидия Довлеткиреева (Чечня), Валерия Пустовая (Москва), Андрей Рудалев (Северодвинск)... Их попытки определить новаторство поколения нулевых годов привели к дискуссиям о "новом реализме", новой "военной прозе", взбудоражившим и интернет-сообщество, и СМИ, и даже олигархов. Возрождение литературно-общественных дискуссий, тем более связанных именно с творчеством молодых писателей, обнадеживает: возможно, именно новым писателям удастся восстановить утраченный статус писателя как властителя дум? Но не оставлены без внимания и вопросы собственно литературного профессионализма, поэтики. Среди тех, кто внимательно вслушивается в язык современной литературы, - Екатерина Иванова (Саратов), Владимир Козлов (Ростов-на-Дону), Елена Луценко (Вологда - Москва), Елена Погорелая (Пенза - Москва), Артем Скворцов (Казань).

В последние годы возникли и новые искушения, например, опасная для молодых авторов тенденция: назовем ее - "издательские проекты". Издатели хватаются за новое имя, печатают с колес полуфабрикат, порою практически не редактируя, не помогая молодому писателю, раскручивают этот сырой текст. Обремененные ранней славой авторы переполняются скороспелой уверенностью, что все у них замечательно и по заслугам. Радости литературного быта становятся более значимыми и желанными, нежели само литературное творчество...

Помню, как в 1990 году - это была одна из первых перестроечных акций - группа деятелей искусства, литераторов, плывущих по средиземноморью, посетила Неаполь и побывала в Помпеях. Вечером восторгались, потрясенные увиденным, в том числе - мастерством фресок I века нашей эры: их создатели умели изобразить полет, парение в воздухе, эффект, который Сальвадор Дали спустя две тысячи лет будет достигать с помощью математических расчетов. Вячеслав Всеволодович Иванов тогда с чувством произнес: "Трагедия искусства заключается в том, что оно, всякий раз достигнув определенного предела, все начинает заново".

Новые писатели, новые поэты, новые критики, новые драматурги начала XXI века... Привнесли ли они нечто принципиально новое в русскую литературу, кроме своего личного опыта? Или все еще впереди?

журнал ?Вопросы литературы? 2010, ?5
 
Назму джазгъанлагъа, джазаргъа излегенлеге да ДЕРС КИТАБ

Халкъыбызны уллу поэти, онглу публицисти Бегийланы Абдуллах аламат китаб джазгъанды. Аты: "Бармакъ ызларым".
Бизни поэзияны джетишимлерин, кемликлерин да алай уста кёргюзгенди - неге сейирсинирге да билмей къаласа: тилибизни байлыгъынамы, Абдуллахны фахмусунамы?

Бу китаб джаш назмучулагъа артыкъ да хайырлы боллукъду.
Малкъар поэзияда бюгюнлюкде силлабо-тоника джорукъ бегигеннге ушай эсе, Къарачайда анга алкъын джууукълашхан да этмегендиле. Аны себебли, китаб Малкъардан эсе, Къарачай джанына керек эди. Не медет, тиражы 500 экз. болгъаны себебли, китабны табхан къыйынды.

Аны себебли: Малкъар джаны китабны электрон кютюпханеге тюшерча этселе - аны бла кёбле хайырланыргъа боллукъдула. Артыкъсыз да ана тилибизде назму джазгъанла, джазаргъа излегенле къууанныкъдыла анга.
 
taulanud!

http://www.smikbr.ru/2009/jurnals/mingit/11-12-200 9.pdf

Алгъышлайма. "Минги Тау" журналны окъуй келиб, назмуларынгы кёрюб къойдум. Кязим бла Къайсынны сыфатлары, рухлары да болгъан журналда басмаланнганынг - бек уллу затды. Кесини джазгъанына бек къаты къараучу Бейбарс, сеннге джумшакълыкъ да этген болур, алай болса да, аллай онглу джазыучу бошуна кёллендирлик тюлдю - сен да аны ышаныууна тыйыншлы боллукъ болурса, инша Аллах.

Элияс БОЛАТ

"Жюрек мюлкюбюзню кёбейтейик. Жашлыкъ гузабадан, къылсызлыкъдан абадан тёлюбюзню ? къартланы ? сан этмей не насийхат-аманат этгенлерине тынгыламай, айтхан сёзлерин унутуп
къоябыз. Артда сокъурансакъ да, ? заман а кетип". Таулануд

Къартла

Ачылыкъ кёп кёрген асыл къартла,
Биз тилейбиз сизге талай саулукъ.
Къопдугъуз, тюзлюк ёкюлю нартла
Къопхан кибик, къадар этсе жаулукъ.

Кёп къарыу табылсын саныгъызда,
Таяндырмай таякъгъа жашау.
Энди этилмесин жаныгъыздан
Бек сюйген тауларыгъызгъа да дау.

Чачы агъаргъан мени къарт атам
Аманатла кёп салгъан эди манга.
Жаннетли болсун. Ол ахшы адам
Эди. Ачыу сынатмады инсаннга.

?Кёлсюз адамгъа халкъ айып салыр, ?
Деучю эди, ? жанынг болмасын жалгъан.
Жаннган отдан да юлюш алыр,
Жюрегинде таукеллиги болгъан!?

Къартла! Кенгдедиле энди, узакъда
Жюрекле эзиучю талай азап.
Кючлю болдугъуз къадар тузакъда,
Чынтты таулулача, таукел жашап.

Огъурлулукъ

Сёзле табалмайма айтыргъа.
Да къайдан табайым аланы?
Амал жокъду къыйын къадаргъа...
Къалмады Алийни адамы.

Сабий эдим мен ол кезиуде.
Бир жол Алий манга сёлешди.
Огъурлулукъ кёп эди сёзюнде,
Халы жюрегимде жерлешди.

Сиз да таныйсыз ол жарлыны,
Жер-жерледе айланады ол.
Бир базарда кёрелле аны,
Бир а шахаргъа элтеди жол.

Былай болду: Алий жюн базарда
Бир къызгъа ахча тилей барды.
Къыз хычин берди да, кёлю жарып,
Ол, сабийча, таза ышарды.

Хар къуруда: ?Тели Алий?, ? деп
Бир къауумла анга кюлелле.
Адамлыкъ барыбыздан да кёп
Анда болгъанын а билелле.

Эл, жамагъат алай бош этед,
Керексизге гюнахла ала.
Къурупму барад ахшы адет,
Жюрекге къара мухур сала?

Мискин адам биреуге ? оюнчакъ.
Тауукъдан багъа тергелмейди ол.
Нек бош турады намаз минчакъ?
Ал да, таза да, халал да бол.

Тау адетни биз къаты тутуп,
Керекбиз адамлай къалыргъа.
Аланла, къоймайыкъ биз унутуп
Намаз минчакъны чюйден алыргъа.

Жюрек мюлкюбюз

...Алайлай кенг жолну юсюнде
Бир къарт киши ауа тебреди.
Ажал жаныгъан кюнюнде
Кишиден болушлукъ кёрмеди.

Сюркелип, къоллары къалтырай,
Кырдыкга жатаргъа изледи.
Ахыр къарамы бла къарай,
Бармакъларын хансха бегитди.

Халкъ къарайды анга узакъдан.
Аны ма былайды сагъышы:
?Чыгъалырмы ажал тузакъдан?..?
?Тапдынгмы, ичгичи гыбышы?!.?

Аны къатында тургъанла,
Басынып, ёлюрюн сакълайла.
Тюкенден ётмек алгъанла,
Юсюне сюелип чайнайла.

Игилик къолларындан келмеген
Адамла саладыла ?махтау?.
Билгенлери, мыллык излеген
Къаргъалача ? жутлукъ эм марлау..

Хуржунунг ахчадан толуп,
Къошда малларынг талай бир.
Кетдими бизден игилик, къуруп?
Толу жауапны энди келтир.

Кёкге айланып этсек да тилек,
Адамла, биз бузулгъанбыз халек.
Ким айтсын манга, аланла, нек
Болгъанбыз былай ташжюрек?!

Шагъат болдум кесим: ?Дуния
Жут болуп барады!? ? деген сёзге.
Огъурсузлукъну аллын тыя,
Къалсын игилик биргебизге!

Бай болургъа кюреше эсек,
Гузабасыз сагъыш этейик.
Къошуп игиликден кесек-кесек.
Жюрек мюлкюбюзню кёбейтейик.

Малкъарда

Назму жазаргъа фахмум да болмаз,
Алай кёлюмдегин айтайым.
Жолгъа чыкъмасанг, муратынг толмаз.
Мен Малкъаргъа барып къайтайым.

Тау жерлеге ? Малкъаргъа ? бардым.
Тенгим, бир махтанайым санга.
Къарачайдан ариу жокъ деп турдум,
Энди экилиме мен анга.

Акъ таулары биздеча бийик,
Къаялары чынгылдыла, тик.
Тау тарлары, кёллери терен,
Биченликледе кёпдю гебен.

Жанларындан юлюш этелле
Ала, хан къонакъ келген кибик.
Къарачайны бир да бек сюелле,
Кётюрелле намысын бийик.

Юйге къайтайым деп жол тутдум,
Алай тюбедим да бир къызгъа,
Юйюме тансыгъымы унутдум,
Къалды жюрегим амалсызгъа.

Ол, ушап субай санлы жургъа,
От салды да къойду жюрекге.
Ётюм жетмей атын сорургъа,
Бир сейирле болдум кесекге.

Кёзюме къарады, ышара, ?
Кёрдюм эки жарыкъ жулдузну.
Къалдым аны ызындан къарап,
Сёзге тыя билмедим къызны.

?Ай, тели уа!? ? дей, кесиме
Урушдум, жыйылып юйюме.
Тюшеди да ол къыз эсиме,
Кёкден нюр жауады юсюме.

Шах Малкъар сынатды игилик:
Кёрдюм бек ариу жулдузну.
Излерме, айкъанат сюймеклик,
Табарма ол жур кёзлю къызны.
 
Созарукъланы Норий

КЪАРАЧАЙЫМ - МАЛКЪАРЫМ
("Эльбрусоидни" гимни)

Деу аланла зорчуладан, джауладан,
Кёб ёмюрлени Аллах бла сакъланнган.
Сейир джуртну эркелете, ийнакълай,
Биз джашайбыз Малкъар бла Къарачай.

Бу дунияны джандети, деб аталгъан,
Тау джерибиз махтау бла айтылгъан.
Сууларыбыз - тамам кюмюш белибау,
Къууанчыбыз - эки башлы Минги Тау.

ПРИПЕВ:
Къарачайым, Малкъарым!
Экибиз да эки учар къанатым.
Бир миллетден джаратылгъан эки халкъ,
Шох турабыз бир-бирге болуб джакъ.

Тамаданы сыйлаб орун бергенле,
Тиширыуну ана къачын кёргенле.
Къартларыбыз тюз оноулу келбетли,
Джаш тёлюбюз тау намыслы, адетли.

Къыйын кюнде шохун, тенгин сатмагъан,
Башхалагъа сауут алыб чабмагъан,
Тюзлюк джолда тенг атлагъан эгизле,
Зорлукъ ачыу сынамагъыз ёмюрде.

ПРИПЕВ:
Къарачайым, Малкъарым!
Экибиз да эки учар къанатым.
Бир миллетден джаратылгъан эки халкъ,
Шох турабыз бир-бирге болуб джакъ.

Созарукъланы Норий (ноябрны 24-де 2010 джыл) соруулагъа джууаб этеди:
Вопрос 3 от kalejchi
Экинчи тизгин "Кёб ёмюрлени..." деб башланады. Бизни тилни джорукъларын кёре, "кёб ёмюрню..." деб айтылыргъа керек тюлмю эди?
- Назму джыр болгъунчусаны джазылгъаны былай эди:
"Деу аланла зорчуладан, джауладан,
Кёб ёмюрню Аллах бла сакъланнган..."
Алай а, башында айтханымча, сёзлени макъамгъа салгъаныкъда, бир-бир сёзлени тюрлендирген этгенбиз. Джыр ариу эштилирча. Бу "ёмюрню-ёмюрлени" деген сёзле да ол къауумгъа кириб къалгъандыла.

Вопрос 4 от kalejchi
Бир миллетден джаратылгъан эки халкъ" деб айтылады джырда. Мен а - къарачай-малкъар эки халкъ тюл - БИР ХАЛКЪДЫ деб турама.
Эки халкъ деб, Сиз не ючюн джазгъаныгъызны бир ангылатсагъыз.

- Биз сюймегенлей, кърал зорукъну кючю бла къарачай бла малкъар эки халкъ болуб къалгъанбыз. Малкъар КъМР-да джашайды, къарачай халкъ КъЧР-да орналыбды. Сюйсек, сюймесек да малкъар бла къарачай деб айтылады атыбызгъа. Джырда да алайын чертгенлигим эди. Бир миллетден юлешиниб, эки халкъ болуб турабыз десем, ол кърал политикагъада келишмей эди, миллетни иннетин бузаргъа да чурум бола эди. Ачыу туудура эди адамланы кёллеринде. Ол себебден, ол затланы тизиб айланмай: "Бир миллетден джаратылгъан эки халкъ" деб къойдум. Назмуну окъугъанла, джыргъа тынгылагъанла кеслери айырлыкъ болурла алайын деб.
 
Норий къарнашымы жырына мени чурумум да 4-чю соруудачады. Политикагъа тюз келишмейди деп, бир халкъны эки этерге жарамайды. Андан сора да, бир къауум тайпа халкъ болады да, андан сора болады миллет.
Жыр бек иги жырды, халкъ сюеди. Бу чурумла кетселе иги эди.
Бу тюрлю затлагъа сакъ болургъа керекди.
 
Евгений СТЕПАНОВ

ЗАМЕТКИ О СОВРЕМЕННОЙ И НЕСОВРЕМЕННОЙ РИФМЕ

Эволюция русской рифмы достаточно глубоко изучена в отечественном стиховедении. Следует вспомнить труды В. Б. Шкловского, В. М. Жирмунского, Д. С. Самойлова, А. П. Квятковского, Г. А. Шенгели, Р. О. Якобсона, А. Л. Жовтиса, М. Л. Гаспарова и многих других выдающихся филологов.
Как же развивается рифма в поэтической практике ХХI века?
Попытаемся подступиться (в общих чертах) к ответу на этот сложнейший и объемный вопрос, который, конечно, требует всестороннего и профессионального (культурологического, стиховедческого) изучения.
Современные поэты используют широкий и традиционный спектр рифм ? мужские, женские, дактилические, гипердактилические, составные, сквозные, омонимические, паронимические и т. д.
Рифма остается основным и основополагающим базисом силлаботонического стихотворения.
В ХХI веке максимально уплотняется структура стиха. Это уплотнение происходит в силу ряда причин (ритм жизни, социо-культурные изменения) и выражается в разных вариациях ? прежде всего, в виде усиленной аллитерации и семантической концентрации. Изменяется время ? изменяется поэтика. Уплотняется структура стихотворения ? становится более упругой и выразительной рифменная система.
Будучи одним из основных элементом формы, рифма ? у лучших поэтов! ? пронизывает всю строку (стихотворение), а не только находится в конце строк. Как писал Давид Самойлов, ?рифмующее созвучие перемещается влево (как в слове, так и в стихе); рифмуются, главным образом, не суффиксы и флексии, а корни и несущие их отблеск в силу своей выдвинутости ? префиксы, или даже целые слова и группы слов...? [1].
Рифма может быть современной и несовременной. Характерны в этом смысле глагольные рифмы, которые претерпели в русской поэзии колоссальную эволюцию, начиная с ХVIII века.
Если в ХVIII (и даже в ХIХ) веке только минимальное совпадение гласных и согласных звуков в конце строки могло считаться удачной рифмой, то в нынешнее время лучшие поэты предельно усиливают концентрацию звуков, глагольная рифма без опорной согласной становится непредставимой в профессиональном сообществе.
Глагольные рифмы, в которых нет опорных согласных, например: понимать?унять; не трусь?боюсь (Сергей Гандлевский) могут с полным основанием считаться устаревшими, т. е. несовременными. Паронимические глагольные рифмы умащусь?умещусь (Вера Павлова), украшают?укрощает (Андрей Вознесенский), мелешь?умеешь (Сергей Белорусец) более характерны для ХХI века. Здесь в рифменной паре фактически замещается один звук, максимум два звука, слова пишутся практически одинаково. Рифмуются приставка, суффикс, корень и окончание. Такой тенденции ? предельной концентрации звукописи ? не было ни ХVIII, ни в XIX веках.
В настоящее время наблюдается тенденция особенно острого внимания поэтов к паронимии, т. е. авторы ищут тотального совпадения звуков и написания в рифме.
Еще в пятидесятые годы прошлого века герой сегодняшнего номера поэт Слава Лён стал использовать парономические рифмы (в том числе глагольные) как о с н о в н ы е в своей версификационной практике, намного опередив эпоху и тем более эстрадных поэтов 60-х годов.
Понять?пенять; мешка?Машука; Тамара ? мы?тюрьмы; эскалопа?эскулапа, фильм?фирм, оркестр?окрест, осколков?а сколько, паровоза?с перевоза, прописки?приписки, оклад?уклад, печь?упечь, Волге?и волки и т. д. [2]. Здесь рифменные пары опираются не только на опорные согласные, фактически рифмуются (перекликаются) все слоги (звуки) слова.
Более того ? Слава Лён предметом рифмы делает строфу.
Рассмотрим фрагмент стихотворения ?ПОСЛАНЬЕ К УФЛЯНДУ В ДЕНЬ СМЕРТИ БРОДСКОГО?.

Манто ?
манты ?
а дательный: менту.
Мы будем петь и вор(к)овать, как дети.
какие необуты,
неодеты,
но ? счастливы! ?
а прочих ? в Катманду. [3]

Как видим, здесь присутствуют не просто рифменные пары, целый ряд слов строфы имеет созвучную и аллитерированную структуру: манто?манты?менту; необуты?неодеты...
Подобные приемы (в данном случае сквозные рифмы) мастерски использовал Андрей Вознесенский.

Мужчину раны украшают.
Мученье прану укрощает. [4]

Более молодые поэты охотно подхватили эстафету предшественников. Паронимия стала атрибутом их версификационной практики. Одеялом?идеалом, серединку?сурдинку (Михаил Поздняев), дождевая?доживая, жилы?живы (Сергей Попов), откровении?отклонении, переходе?пароходе (Евгений Бунимович).
...Поэзия ? категория абсолютная. Если перефразировать классика общественной мысли ? это абсолютная художественная материя, данная нам в ощущении, но построенная на строгих (почти математических!) законах. Именно о математических законах поэтического слова писал в свое время Александр Блок.
Форма и содержание, как известно, едины. Перекос в любую из сторон разрушает совершенную (в идеале!) ткань стиха.
Насколько едины форма и содержание, показывает творчество незаурядного поэта Сергея Гандлевского. Рассмотрим фрагмент одного из его стихотворений.

* * *
Мою старую молодость, старость
мою молодую
Для служебного пользованья обрисую.
Там чего только нет! ? Ничего там
особого нет.
Но и то, что в наличии, сходит на нет.
И глаза бы мои не глядели, как время моё
Через силу идёт в коллективное небытиё.
Обездолят вконец, раскулачат ? и точка.
Что ли впрок попрощаемся, дурочка,
Звёздочка, Ночка? [5]

Контент этого стихотворения ? традиционен (он традиционен, как правило, всегда и у любого поэта).
Рифмы ? в целом скорее характерны для поэтики ХIХ и ХХ веков.
Моё?небытиё; точка?Ночка.
То есть это рифмы не современные, устаревшие, пережившие свой век.
Показательный факт: содержание стихотворения говорит именно о том, что подчеркивает форма.
Автор ? талантливый человек! ? мучительно наблюдает и констатирует, ?как время моё / Через силу идёт в коллективное небытиё?.
Время ? это язык. И он на наших глазах становится другим. То есть умирает язык ХIХ века, умирает язык ХХ века. И подлинный художник Сергей Гандлевский это абсолютно точно чувствует и фиксирует стихотворными методами (в данном случае архаичными).
Давид Самойлов писал: ?Гораздо хуже обстоит дело, когда речь идет о функции рифмы в стихе. Мы чувствуем, что и функция эта меняется. Только представляя себе все многочисленные и сложные внутристиховые связи, можно в какой-то степени достичь ?обратных результатов? ? того вожделенного уровня знания, когда по рифме можно будет судить о движении содержательной сути стиха? [6].
Рифма говорит не только о версификационном мастерстве поэта, она показывает принадлежность автора ко времени, т. е. посылает мессидж о вещах глобальных, а не только локальных.
Один язык уходит. Но приходит ли другой? Если приходит, то какой? Вопросы эти не праздные.
Поэты, точно могучие заводы, пытаются переработать, сделать употребимым в литературной речи новояз.
Марина Кудимова выводит на рифму словесные новообразования, тем самым пытаясь (не всегда удачно!) расширить возможности поэтического языка, как бы легитимизировать просторечную речь города.
Рассмотрим слова, выведенные Мариной Кудимовой на рифму. Лес?sms; шатловского?отшатывалась; татарка?мажоритарка; кластер?Web-мастер [7]. Это примеры только из одной стихотворной подборки. Подобные рифмы никак не могли появиться ни в ХIХ, ни в ХХ веке ? некоторых из этих слов тогда не было в русском языке.
Сергей Арутюнов развивает традиции рифмования, заложенные Славой Лёном в пятидесятые годы, Булатом Окуджавой, Евгением Евтушенко и Беллой Ахмадулиной ? в шестидесятые. Ассонансные и паронимические рифмы весьма распространены у этого поэта: москвопрописку?программисту; полшага?оплошала; свалили?своими, слиянье?слиняли, полудиком?палладином; поймам?пойлам [8].
Сергей Арутюнов, также как Марина Кудимова, выводит на рифму новояз и даже аббревиатуры: трейдинг?в третьих; КПП?КГБ... [9].
Поэтический язык обогащается за счет языка непоэтического ? просторечного, вульгарного, жаргонного, канцелярского, подросткового, профессионального, офисного...
Рифма ? один из инструментов поэтического языка.
Роман Якобсон писал: ?Сегодняшний уличный разговор понятней языка ?Стоглава? не только обывателю, но и филологу. Точно также стихи Пушкина как поэтический факт сейчас непонятнее, невразумительнее Маяковского или Хлебникова?. [10]
Не будем в очередной раз ?бросать Пушкина с корабля современности?. Гений (который был новатором для своего времени, чего не отрицал и Якобсон!) этого не заслуживает.
Роман Якобсон считал, что наука о литературе призвана считать прием ?своим единственным ''героем''?. Филолог полагал, что душа (человек) ? не предмет науки о литературе.
Это спорно. Предметом науки о литературе является п р и е м конкретного
а в т о р а, имеющего собственную индивидуальность, характер, человеческие качества. Отделять одно от другого в данном случае не правильно.
В ХХI веке развиваются рифмы в палиндромическом стихотворении. Александр Бубнов, например, пишет даже палиндромические сонеты.


МАТ ТОПОТ ТАМ
?ХА-ХА? ? ?АХ-АХ?
ХАМ ТОП ПОТ МАХ
?МАДАМ? ?МАДАМ?

ДАН МАТ ТАМ НАД
НОТ ЛАД ДАЛ ТОН
НО ЛАПАЛ ОН
?ДАЛ? МАХАМ ?ЛАД?

ОН ЛАПАЛ НО
ТОН ДАЛ ЛАД НОТ
ДА МАХАМ АД

ДАЛ ?МАМАМ? ЛАД
ДОХОД ДОХОД
ПАЛ ТОПОТ ЛАП [11]

Структура силлаботонического палиндромического стихотворения (в данном случае сонета) заставляет автора рифмовать не только последние слоги строк. Как видим, рифмуются, например, первые слоги (в данном случае глаголы) 12 и 14 строки (дал?пал). Стихотворение пронизано внутренними рифмами, аллитерациями.
Со временем изменяется понятие точной и неточной рифмы (на это указывал еще Д. С. Самойлов). К точным, на наш взгляд, в настоящее время могут относиться даже усеченные рифмы.
Рассмотрим некоторые риф
 
Рассмотрим некоторые рифменные пары Геннадия Калашникова [12].
Если рифмы перелив?земли; угрюмы?рюмок можно смело считать усеченными, то рифму изножье?кожей есть основание отнести к точной рифме. Здесь важно не только наличие опорного согласного [л], но и дополнительное совпадение созвучия в конце строки. В рифменной паре горизонты?зонтик есть опорный согласный [з], но все-таки это рифма не точная, а усеченная, т. к. нет идентичного созвучия в конце стиха.
Поэты ХХI века охотно используют составные рифмы, не забывая наработки выдающихся мастеров версификации прошлых лет ? Владимира Маяковского, Владимира Высоцкого.
Диапазон составных рифм современных поэтов достаточно широк ? от простейших и тривиальных: едва ли?угоняли, счастья?лучась я, редея?где я (Вера Павлова) до более сложных и неожиданных ? весьма-с?есмь аз, тумане?тьма не, тетради и?партии, на колени?ни о зле ни (Михаил Поздняев), пока я не я?покаяния, зарево?разбазарь его, духа ли?расчухали (Татьяна Бек).
Рифма, как общество, развивается последовательно. Шаг за шагом. Революционные качественные преобразования наступают не сразу ? только эволюционным путем. У любого новатора есть предшественники, учителя. Иногда, правда, за ?революционные? открытия принимают полное отсутствие версификационного мастерства. Как иначе объяснить, например, появление рифмоидов воздух?облик, гостиницы?глобализация, вереска?бережно [13] в традиционных по контенту стихотворениях Андрея Грицмана?
Конечно, в поэзии существуют исключения из правил (этим она, собственно, и интересна). Можно вспомнить некоторые стихотворения, в которых наблюдается полное несоответствие формы и содержания, но при этом возникает факт и чудо поэзии. И тогда любые размышления о форме и содержании, о рифмах и рифмоидах кажутся бессмысленными.
Вот, например, стихотворение современной русской поэтессы Наталии Лихтенфельд, почти 20 лет живущей в Берлине.

* * *
Поглубже в снег улечься,
Чтоб не оледенеть.
А чтобы не обжечься ?
Заранее сгореть.

А чтоб не обижаться ?
Самой сказать ?прости?.
А чтобы докричаться ?
На шепот перейти. [14]

Улечься?обжечься; обижаться?докричаться ? типичные рифмы прошлых веков, но это не мешает стихотворению производить суггестивное впечатление на современного читателя. Контент настолько экспрессивен, что форма становится не важной. Однако такие случаи не слишком распространены.
В целом рифменная система развивается динамично, как в целом современная русская поэзия в ХХI веке. Стихотворение ? это высокотехнологичная конструкция, которая постоянно претерпевает изменения. И значение рифмы в этой конструкции переоценить нельзя.

Литература:

[1] Давид Самойлов. ?Книга о русской рифме?. C. 371
[2] Слава Лён, ?Дети Ра?, ? 5, 2008, Сайт. www.detira.ru; ?Зинзивер?, ? 3, 2010. сайт www.zinziver.ru
[3] Слава Лён, ?Зинизвер?, ? 3, 2010. Сайт www.zinziver.ru
[4] Андрей Вознесенский, ?Знамя?, ? 8, 2008. Сайт www.magazines.russ.ru
[5] Сергей Гандлевский, ?Знамя?, ? 1, 2004. Сайт www.magazines.russ.ru
[6] Давид Самойлов. ?Книга о русской рифме?. C. 368, 369
[7] Марина Кудимова, ?Дети Ра?, ? 2, 2010. Сайт. www.detira.ru
[8] Сергей Арутюнов, ?Дети Ра?, ? 2, 2010 Сайт. www.detira.ru
[9] Сергей Арутюнов, ?Дружба народов?, ? 10, 2010. Сайт www.magazines.russ.ru
[10] Роман Якобсон, ?Работы по поэтике: Переводы?, М., ?Прогресс?, 1987,
с. 272
[11] Александр Бубнов, ?Дети Ра?, ? 11, 2010. Сайт. www.detira.ru
[12] Геннадий Калашников, ?Новый мир?, ? 10, 2010. Сайт www.magazines.russ.ru; ?Октябрь?, ? 12, 2009. Сайт www.magazines.russ.ru
[13] Андрей Грицман, ?Октябрь?, ? 8, 2010. Сайт www.magazines.russ.ru
[14] Наталия Лихтенфельд, ?Крещатик?, ? 1, 2009. Сайт www.magazines.russ.ru

Евгений Степанов ? литератор. Автор нескольких книг. Живет в Москве.
Страницы: 1
Читают тему (гостей: 1)

 

Написать нам