Расширенный поиск
28 Марта  2024 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Иги джашны ышаны – аз сёлешиб, кёб тынгылар.
  • Къыйынлы джети элни къайгъысын этер.
  • Адам къыйынлыгъын кёлтюрюр, зауукълугъун кёлтюрмез.
  • Джаш къарыу бла кючлю, къарт акъыл бла кючлю.
  • Айыбны суу бла джууалмазса.
  • Сабийликде юретмесенг, уллу болса – тюзелмез.
  • Кёзюнде тереги болгъан, чёбю болгъаннга кюле эди.
  • Чакъырылмагъан къонакъ тёрге атламаз.
  • Аманнга алтын чыдамаз.
  • Ана къолу ачытмаз.
  • Тюзлюк тас болмайды.
  • Башы джабылгъан челекге, кир тюшмез.
  • Уллу айтханны этмеген – уллаймаз.
  • Къызбайны юйюне дери сюрсенг, батыр болур.
  • Джарашыу сюйген – джалынчакъ.
  • Юреннген ауруу къалмаз.
  • Хазыр ашха – терен къашыкъ.
  • Байлыкъ болгъан джерде, тынчлыкъ джокъду.
  • Айран тёгюлсе, джугъусу къалыр.
  • Акъыллы башны – тили къысха.
  • Ашын ашагъанынгы, башын да сыйла.
  • «Ма», - дегенни билмесенг, «бер», - дегенни билмезсе.
  • Айырылгъанланы айю ашар, бёлюннгенлени бёрю ашар.
  • Адам сёзге тынгыла, акъыл сёзню ангыла.
  • Ашатыргъа иш – ашхы, ишлетирге аш – ашхы.
  • Нарт сёз къарт болмаз.
  • Чомартха хар кюн да байрамды.
  • Джашынгы кесинг юретмесенг, джашау юретир.
  • Ёмюрлюк шохлукъну джел элтмез.
  • Сёз къанатсыз учар.
  • Суугъа – таянма, джаугъа – ийнанма.
  • Азыгъы аз, алгъа къабар, аты аман, алгъа чабар.
  • Мал тутхан – май джалар.
  • Аз айтсам, кёб ангылагъыз.
  • Ана къойну – балагъа джандет.
  • Ач келгенни – тойдур, кеч келгенни – къондур.
  • Чомартны къолу берекет.
  • Юре билмеген ит, къонакъ келтирир.
  • Тили узунну, намысы – къысха.
  • Дууулдаса – бал чибин, къонса – къара чибин.
  • Аш берме да, къаш бер.
  • Тин – байлыгъынг, терен саулугъунг.
  • Иги адам абынса да, джангылмаз.
  • Шайтан алдады, тюзлюк къаргъады.
  • Эл элде бирер малынг болгъандан эсе, бирер тенгинг болсун.
  • Джерни букъусу кёкге къонмаз.
  • Айранын берсенг, челегин да къызгъанма.
  • Урунуу – насыбны анасы.
  • Джарлы тюеге минсе да, ит къабар.
  • Джолунга кёре – джюрюшюнг, джагъанга кёре – юлюшюнг.
Translit

Акъ сыртдан манга дери - сени ауазынг

07.03.2004 0 9500

Созайланы Ахмат

Ол парий эди, бёрютут тулпар парий. Томуроубоюн, кенгсырт, чубуркъуйрукъ, жютютиш. Аты да - Тутар деп. Эллилени кёбюсю Ачаны ити деучю эдиле. Акъжюрек адамны къатында кёз къарамы, дарийча, сыйдам, таза. Кир ниетлини кёргенлей билип къоюучу эди, дейдиле. Ол тийреде аны танымагъан жокъ эди. Кёп бёрюню кесгенин да айтыучудула. Хапарым аны юсюнденди, ол да къапханды да кёчгюнчюлюк отун.

1
Кечени тынгысыз шошлугъу бийлеген, айча, тёгерек арбазда Тутар кесине жер табалмай айлана кетип, гимхотун кёкге тиреди да, хорсунуп тургъан жюрегин жансара, ёнюн бошлап, улуду. Кёкде кимге эсе да бир зат айтханча... Тийре итле гузабагъа къалдыла. Бирлери юре, бирсилери уа, ёз тиллеринде Тутар айтханны ангылап, улуй башладыла. Кече канг-кунгдан толду, жер сескеннген этгенча, къаяла жангыргъан ауазлары бла жууапладыла.

Бир кесекден юйню эшиги ачылып, уруш ууатхан сол бутун да сюйрей, Ача чыгъып келди. Ол гыйы ташладан этилген тапкада олтурду да тютюн къабындырып, терен-терен тарта башлады. Тутар иесини аллына барып чёкдю. Иеси уа уллу къоллары бла аны кесине тартып къучакълады да, ариу айтып, хар замандача, къубултур умут этди. Парий а къайгъылы сынсыуун тохтаталмады.
- Тутар, харип, не эсе да бир тынгысызлыгъынг а барды, - деди Ача. Парий сёлеше билсе, Ача ёмюрюнде сынамагъан, ол угъай эсе, аны атасы да эшитмеген, бир инсан да кёрмеген палах
аны халкъына жетип келе тургъанын айтырыкъ болур эди, баям.

2
Танг аласы аз белги бере башлагъанды. Жаратылышны Аллахдан келген шошлугъун жаралы эте, андан, тюбюнден битеу жер кётюрюле, тарны ичине гюрюлдеген кёп огъурсуз таууш, кёп къара машина кирип келеди. Тарны ичин эки жарып,  тунчукъдура халкъны жырын, сары тангны атдырмазгъа, юйледе от жакъдырмазгъа деп келедиле ала. Сары къаяла минг аузларында билдире ол палахны кезиуюн.

Эл а шош. Эл а - жукълай...

Тутар тёшден кьарайды ол болумгъа, кёзлери жана. "Эл нек тебе болмаз, нек кётюрюлмейди? - Бу къара къузгъунла нек кирдиле элге? Халкь туруп, аланы нек таламайды, нек къыстамайды, нек къуумайды?.."

Парий, ол тынгыгызлыгъы ичин кюйдюре, эншге, юйге чапды. Ол да тёшден энишге, Ачаны юйюню аллында да бир машина тохтады. Андан хыны тюшген адамланы атлагъанларын, ийислерин окъуна жаратмады ит. Аладан бири сехлени къылычларын аягъы бла уруп атдырды да, арбазгъа суху кирип тебиреди. Тутар, юрген зат этмей, аны жолун кесип тохтады. Адам бла ит бир бирлерине къарадыла, бетден-бетге. Огъурсуз эди келгенни кёзлери. Аллайны юйге жиберирге жарарыкъ тюйюлдю, деди итни жюреги.

Ол адам хыны къычырды. Парий тепмеди. Адам алгъа атлам этди. Ит да атлады алгъа. Адам белбауунда тагъылып тургъан къапдан къара затны чыгъарды. Тутарны кёзлерине къан чапды да, ол, акъ тишлерин от чакъдыра, аман адамны юсюне секирирге хазырланды. Алайлай ким эсе да жетип, парийпи бойнундан къаты къучакълады. Ол Ача эди.

Элни тёбен жанындан, огъары жанындан да тиширыуланы сарнаулары, сабийлени къычырыкълары чыгъа башлады. Юйню ичинден Ачаны къатыныны жюрексинип жилягъаны да эшитилди. Аскерчилени орамдан къарагъанлары да, юйню къуршалагъанлары да сауутларын къолларына алгъанлай, ачыуланып къычыра, ашыкъдыра тургъанлай, Ача машинагъа къысымла элтип атды да, ахы кетип арлакъда тургъан итине жанлады. Экиси да кеслерин бир-бирге атдыла, эки таза, халал жюрек. Ача парийни кесине къысып, антлы тенгинча, къаты къучакълады. Тутар а не этерге билмей, иесини зыбыр тузлу сакъалын  къатлап-къатлап жалады. Алайда ангылады жарлы парий айырылыу сагъатыны татыуу тузлу болгъанын. Кёз жашла сакъалында тас бола, Ача, итинден кючден айырылып, жаралы бутун эки къолу бла тутханлай, эхчеле-эхчеле юйюне кирди. Босагъада сюелип тургъан арыкъсуу узун аскерчиге:

- Кимни оноууду бу палах? - деп суху сорду. Ол, сёз да айтмай, сызгъырыуун да тохтатмай, къолунда шкогуну бурну бла къабыргъада Сталинни бла Берияны уллу суратларын кёргюзтдю. Ача, суратха  жютю  къарап, тауча жараулу аман айтды да,  жиляу сыйыт эте тургъан къатыныны къолундан къагъанакъ жашчыгъын алды.

Алай бла ючюсю да юйден чыкъдыла. Тиширыу къычырыгъын жиляуун да тохтатып, эрини бетине тюрслеп къарады. Кёрмеген эди бирге жашагъан жети жылларында аны аллай сазбет,
амалсыз, огъурсуз болуп Ача, тууп ёсген къудретине къарап, бир кесек сюелди. Журтун, табийгъатын кёз къарамны бла къучакълады да, къыяма жолгъа чыгъардан алгъа жерини хауасындан кёкюрегин толтуруп жутду. Къара сауутлу къара кишини къара къарамы таулугъа къарап турду. Ача, къагъанакъчыгъын да кёкюрегине къысханлай, алас-булас атлай барып, дууулдай тургъан машинагъа минди. Сора тиширыуун да ары тартып алды. Аланы ызларындан Тутар да секирди. Ай медет, ол чыгъалмады адамлары минип тургъан жерге. Бийик эди.
Алайлай машина тебиреп къалды. Машина жеринден тепмегенлей, Ачаны къоллары кеси алларына алгъа узатылдыла. Тауларындан, къаяларындан тутуп, алагъа тагъылып, аланы кючю бла бу палахны тохтатып къояргъа кюрешгенча, алай кёрюндю ол. Сора:

- Тутар, - деп къычырды Ача. Ол аузун уллу ачып, дагъыда не эсе да айтды. Алай гюрюлдеген таууш жутуп къойду таулуну ауазын. Череклени жырларын, къаяланы жангырыуларын, от жагъаланы жылыуларын жутханча.

3
Тутар, не этерге билмей, бир кесек армау болуп сюелди да, узайып баргъан машиналаны ызларындан атылды. Талакъ солуу эте, кетип баргъан жиляу-сыйытны ызындан элден чыкъгъан жерде жетди. Кесини адамлары болгъан машинаны къыйналмай тапды да, аны тыяргъа кюрешди. Аллына чыгъа, сол жаны, онг жаны бла бара... Ачы-ачы юре... Чархладан къабаргъа кюреше...

Жетмеди къарыуу ол барыуну тохтатыргъа. Баям, бир амал табыллыкъ болур эди, бу палахны чыгъаргъанла итле болуп, Тутар а адам болуп сюелселе.

Болмагъандан сора, машиналаны ызындан тебиреди. Чаба, чаба, жюрегин жолгъа салып, чаба. Къурурукъ машина уа арыймы биледи. Ол къазауатда Ачаны:

- Тутар! - деп къычыргъан ауазын эшитди. Ёрде ёкюрюп баргъан машинагъа иги да жууукълашханда уа Ачаны бетин шарт окъуна кёрдю. Машина энишгерек айланнганлай, азая  баргъан кючюн жыйып, парий ары секирди. Кюбюрюне жарты-къурту илинип, бара барды да, битеу ауурлугъу бла келип жолгъа тийди. Аз-кёп заманмы озду. Бир кесекден эс жыйды. Ёрге турургъа кюрешди. Туруп, ол къызыуу бла алгъа чабарыкъ эди. Алай сюелалмай, жолгъа горф деп тюшдю. Аны ал онг буту сынып, жокъну орнунда эди. Билялгъан болурму эди алайда - жарлы парий жанындан сюйген иесинден айырылгъанын? Ким биледи. Тутар... Туталмадынг бу жол, туталмадынг.

4
Ол сюркеле, тырнакълай, жанталаша, Акъ Сырт таугъа чыкъды. Андан къарап, къара машиналаны къара жолда баргъанларын кёрдю. Тепмей, кёз къакъмай, солуун айландырмай, къарап турду. Жиляу-сарнаула узая барадыла. Аланы биргелерине тарны къаялары, агъачлары, ташлары, жоллары кёчюп баргъанча кёрюндю парийге. Бу жерни къудрети да.

Элни жашауун сыйыргъан машинала кёзден ташайдыла. Сарнаула да ёчюлдюле. Такъыр шошлукъ бийлейди да дунияны, энди Тутарны жюрегинде башланды сырнау. Башланды да парийни къулагъына Ачаны ауазы жангыдан эшитилди.

Дунияда бар ауазладан ариу ауаз. Тутаргъа не заманда да кюч бере келген ауаз. Бусагъатда уа, жюреги тарс деп эки жарылырча, мудахлыкъ берген ауаз.

Бёрютут кесин тыялмай, башын артха атып, ёнюн ахырына дери ачып, мудах кёкню мыдых эте, тарыгъыу жырын айта, инжиле, улуй башлады. Алай сарнады таулу парий, къаяла башында баргъан булутла адам къанындан къызаргъа сундура. Алай улуду агъач жаныуарланы сагъайта, бёрюлени да улута. Алай улуду,  ичине тартхан тылпыуу жиляу болуп чыгъа...

Ёню къарыкъгъандан сора сагъайып тургъан суукъ ташлагъа жапланып, ёксюз кючюкча, жюрексинип сынсыды. Сынсыу да тюгенип. Несин да унутуп, чуу этмей, алайда Акъ Сырт тауну башында сойланды.

Март эртденликни, замансыз къарт эртденликни ачы аязы парийни сыртын сылай, ауур ахтынды.

5
Бир заманда юч аягъында кючден сюеле, Тутар ёрге турду да, кесини эсин излегенча, тёгерегине къарады. Хоншу итле алайгъа келип тургъанларына ол, нек эсе да, артыкъ сейир этмей, чубур къуйругъун бир булгъап къойду. Итле уа, бирем-бирем канг-кунг этдиле да, улуй башладыла, парийге болушлукъ бергенча.

Ючаякъ Тутар ауур башын да энишге ийгенлей, эрий баргъан къарда къан ыз къоя, акъсай-акъсай ёрге, эл таба айланды. Итле бары да ызындан тизилип тебиредиле.

Ит жыйын эл аягъында къабырлагъа жууукълашды. Тутар ётюп  кеталмады. Ачаны атасы, анасы   да мында жатханларын парий биле эди. Ол тохтап, хар сын ташха тюрслеп, хар бирине ичинден не эсе да айта, алай къарады. Ол халинде бир кесек турду. Сора ачыуланып, юре башлады. Юргени уа нек тынгылайсыз, нек кётюрюлмейсиз, халкъ кетгенден сора сиз былайда къалай
къалаласыз дегенлиги эди. Ол, асылжюрек, баям, сын ташла адамла болуб чыкъсала сюе эди.

6
Оту ёчюлген тау элни итлери ара орамда барадыла. Ала хар чунгурун, хар дуппурун, хар ташын, айланчын, хар агъачын да иги билген, иги таныгъан элни юйлерини ожакъларындан тютюн чыкъмайды, терезелери сокъур кёзлеге ушайдыла. Тууарланы ёкюргенлери, къойланы макъыргъанлары, палах келип, элни тебе тургъан уллу жюрегин чыгъарып, алып кетгенин билдиредиле.

Ол затны ангылагъанданмы, огъесе... Элни ортасында ныгъыш болуучу жерге жетгенлей, итле тохтадыла да, бир кесекге ых демей турдула. Сора Тутар, башха амал тапмай, кесин тыялмай, башын артха атып, мудахлыкъ оту жана тургъан кёзлерин да къысып, гырхы ауазын, тылпыуу къатыш бошлап, сууугъан тыпырланы жиляуун энтда этди. Аны ауазы бу жол, къалай эсе да ачыуланып чыгъады. Сырт башындача, инжиле, эрий, тилей угъай... Кимни эсе да жаныгъан  этгенча,  алай  огъурсуз.   Бирси итлени ауазлары да анга къошулгъанда уа, ол жыр - бу  жерге,   аны халкъына, хар адамына этилген уллу терслик бир заманда да унутулмазлыгъыны белгисича,  эшитилди.  Бирде уа таулу итлени улуулары кёчгюнчюлюк палахы сюрюп кетген халкъны    ызындан узун сарын салгъанча кёрюнедиле. Элни эслиси олтуруп, ныгъыш этиучю жерни бюгюн итле сакълап къалгъандыла, о, дуния!

Бир кесекден Тутар туугъан юйю таба тебиреди. Бирси итле да жайылдыла юйлерине, таулула эртденлик дууадан жайылгъанча.

Тутар арбазына кирди. Арбаз къалай эсе да бир жаралы жаныуаргъа ушайды. Парий анга болушуругъу келгенча, бара барып, жатма тюбюнде Ача олтуруучу тапчанны къулагъын бир-эки жалады да, андан башха амал табалмай, иесини атылып тургъан чабырларына башын салып, алайда сойланды, кёзлеринден кёз жашлары агъа. Сойланып эди арбаз да. Халкъгъа келген палах алай инжилтди толу-тобар арбазны да.

Тутар алай тургъанлай ийнекни ёкюргени эштилди. Парий сагъайып, терк окъуна кётюрюлдю. Юй артында халжар таба тебиреди. Аны кёргенде "Къуру биз къалып къалдыкъ да" дегенча, ийнек жилямсырагъан этгенча, мюнгюрдеди. Ача анга Айкъашха деучю эди. Парий кёп болмай туугъан бузоучукъ тургъан гитче орунчукъну эшигине барды. Арт аякъларына сюелин, кюреше кетип, гимхоту бла тюртдю да, къадауну ычхындырды. Сора ийнекни орунуну эшигинде тогъайны ёрге этди да, эшик таууш эте, ачылды   Энди бузоучукъ эркинликге чыкъды. Энди ийнек да башына бош болду.  Бузоучукъ жетип,  къуйругъун да ойната, кёмюк этдирип иче башлады сютден, къызып тургъан эмчеклени алышындыра. Алай аз сюелмегенди парий, Ачаны къатыны ийнекни саугъанда. Алайда, кёргенин, билгенин да унутургъу келе, ышаныуу ахыры бла тюгенип къалмагъаны себепли. Тутарны жюреги арбазгъа тартдырды. Ким биледи... ол юй артына - халжаргъа ётген кезиуде... Адамлары артха... Бир да билмезсе.

Парийни кёргенлей арбаз биягъы макъамын - айырылыу кюйюн - соза башлады. Юйню эшиги кенгнге ачылып тургъанын кёргенде Тутар сескеннген окъуна этди. Ол акъсагъанын да хорларгъа кюреше, гыйы ташладан этилген тапкала бла кётюрюлюп, босагъадан юйню ичине къарап, эшик юсюнде ууалып тургъан ариу бояулу къангачыкъланы эследи. Парий ангыламады ол не зат болгъанын. Алгъа атлап, эншге да ийилип, ийисгеп кёрдю. Ма алай билди Тутар бешик ийисин. Ма алай кёрдю Тутар ууалгъан бешикни. Бираз мычыгъандан сора башха амал тапмай, ол этиучюсюча, башын да артха атып, терезелени зынгырдата, улуду.

Парий жиляу эте эди, ууалгъан бешикни жиляуун. Халкъ бешигини жиляуун.

7
Къуругъан, оту ёчюлген тау элни экинчи тангы атды. Март айны тангы, къарт айны тангы, сууугъан айны тангы, сыннган айны тангы.

Ол, ёмюрюндеча, къанатларын жайып, къудретни жангырта, жарыта, жырлата, келмеди бу жол. Адамсыз къалгъан элни тангы кеси-кесин тюе келди, къанатлары кюе келди. Келди да, элни башындан къарады. Юйлени терезелеринде кесини уллу кёзлерин къоя, арбазлагъа зыбыр къол аязларын сала... Танг, жауа-жауа, шош жиляды. Эл анасыча, жиляды танг.

"Жаз башы ёсерми энди бу жерде?" - деп сагъышланды танг. Акъ Сыртдан а анга жууапха Тутарны жыры эшитилди: бар жиляуланы унутдургъан жыр.

Адамларын чакъырады, халкъын чакъырады ол. Мен ангылайма ол жырны. Сиз да ангылагъыз аны, адамсыз да:

Эзе, эрите жанымы,-                        Къалауур болуп эл журтха, -
   Дейди ол.                                        Дейди ол.
Айтып турлукъма жырымы, -            Сен кесинг къайтып келгинчи, -
   Дейди ол.                                        Дейди ол.                                
Жырымы айтып турлукъма, -            Манга къолунгу бергинчи, -
   Дейди ол.                                        Дейди ол.
Танг бла атып турлукъма, -               Аллынга къарап турлукъма, -
   Дейди ол.                                        Дейди ол. 
Келип турлукъма Акъ                      Чакъыра алай турлукъма, - 
Сыртха, -                                            Дейди ол.            
   Дейди ол.                                           
                                                               

8

Ма алайды кёчгюнчюлюк азабын     чекген, от жагъасындан юзюлюп
кетген халкъны парийи - зауаллы Тутар, тулпар Тутар, сени къадарынг.
Сени ненг Ачаны къадары уа? Аны битеу халкъыны къадары уа?
Мен бюгюн да эшитеме сени жырынгы, жиляй-эзиле айтхан жырынгы, бар дуниялада мудах жырны. Эшитеме да, мен да жиляйма, бар дуниялада мудах адам болуп. Сени ол жырынг учуп айланады беш да тау элни башында, Холамны къуругъан ташында. Кёк бла жерни арасында. Кёчгюнчюлюк азабын халкъла унутуп къоймаз ючюн. Аллай палах энди болмаз ючюн учады сени жырынг, Тутар. Тарыхда кесине жер алгъан ауазынг. Андан бери, Акъ Сыртдан манга дери саулай жетген ауазынг.

                                                                                                          Акъ Суу,   92-чи ж., март.

(Голосов: 2, Рейтинг: 5)

  • Нравится

Комментариев нет